Með sentimetrana með sér, stíga til hliðar og erindagjarðir

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

Kominn til að vera

Að bera einhverju við er að nota e-ð sem mótbáru eða afsökun: „Sakborningur bar því við að hann hefði verið annars hugar þegar hann braust inn.“ 

Að bera eitthvað við þýðir hins vegar að gera tilraun til að gera e-ð eða reyna við e-ð: „Ég er ekki lagviss en ber samt stundum við að syngja.“

Málið á blaðsíðu 28 í Morgunblaðinu 26.2.2019.

1.

„Van Dijk er núna 193 sentímetrar á hæð og algjör klettur í vörn Liverpool en hann var ekki alltaf með sentímetrana með sér.“ 

Frétt á visir.is.            

Athugasemd: Til hvers þarf fótboltamaður að hafa sentímetra með sér? Sá sem skrifar ofangreinda tilvitnun á Vísi þarf að vanda sig betur. Í fréttinni segir frá fótboltamanni sem stækkaði mikið á sautjánda ári, var ekki áður eins hár og hann er  nú. 

Blaðamaðurinn býr til misheppnað orðtak; „að vera ekki alltaf með sentímetrana með sér“. Hann fær seint verðlaun fyrir framtakið.

Talmál á ekki alltaf erindi á prent. Þá verður það frekar berangurslegt, gallar í orðalagi blasa frekar við og stinga í augu. Ein mikilvægast reglan í blaðamennsku er að forðast orðalag sem blaðamaðurinn ræður ekki við. Verst ef blaðamaðurinn hefur ekki góðan skilning á íslensku og þaðan af síður á málfari sínu.

Flestir stækka, varla þarf að taka það fram. Stærð manns gerir hann ekki sjálfkrafa að góðum varnarmanni í fótbolta. Gott er að nota frekar punkt en að skrifa langa málsgrein með ólíkum sögum. 

Tillaga: Van Dijk er 193 sentímetrar á hæð. Hann er kletturinn í vörn Liverpool.

2.

„Sindri Sig­ur­geirs­son, formaður Bænda­sam­taka Íslands, hef­ur óskað eft­ir því að fá að stíga til hliðar sem formaður sam­tak­anna, en …“ 

Frétt á mbl.is.            

Athugasemd: Hvað skyldi Sindri ætla gera þarna til hliðar? Ef ekki væri fyrir fyrirsögnina væri þessi málsgrein óskiljanleg. Í henni stendur:

Sindri hætt­ir sem formaður.

Þetta er hið eina rétta. Sá sem stígur til hliðar er að víkja, til dæmis úr vegi. Fyrirsögnin segir allt sem segja þarf en hvers vegna þarf blaðamaðurinn að bæta því við að maðurinn vilji „stíga til hliðar“? Heldur hann að við skiljum ekki hvað átt er við þegar formaðurinn vill hætta?

Hins vegar þurfa nú sumir blaðamenn bókstaflega að stíga til hliðar, standa upp og hleypa þeim sem kunna til verka að tölvunni og leyfa þeim að lesa yfir og leiðrétta skrifin. 

Vinsælt er nú að misnota og misþyrma sögninni að stíga. Fjöldinn allur þykist kunna ensku alveg óaðfinnanlega en getur samt ekki tjáð sig fullnægjandi á íslensku. 

Á ensku má segja: „The chairman wants to step down/aside“. Þetta þýðir ekki að formaðurinn vilji stíga niður eða til hliðar nema því aðeins að hann sé að stíga niður úr ræðustól eða stíga til hliðar víkur fyrir öðrum. Sjá nánar hér um ensku sögnina „to step“.

Tillaga: Sindri Sig­ur­geirs­son, formaður Bænda­sam­taka Íslands, hef­ur óskað eft­ir því að hætta sem formaður sam­tak­anna, en …

3.

„Íslendingarnir munu flestir vera á vegum Úrval Útsýn og Vita en vinsælt hefur verið að fara til Madonna di Campiglo til að stunda skíðamennsku.“ 

Frétt á vísir.is.            

Athugasemd: Enginn stundar skíðamennsku, margir fara hins vegar á skíði, jafnvel til Madona di Campiglo. Þar er skíðamennska vinsæl íþrótt.

Margir hafa áhuga á hestamennsku og fara því í útreiðar. Enginn stundar hestamennsku, það væri skrýtin mennska. Ég hef nær alla mína æfi verið í fjallamennsku, hana stunda ég ekki en geng á fjöll.

Nú er ég viss um að ekki eru allir sammála mér.

Tillaga: Íslendingarnir munu flestir vera á vegum Úrval Útsýn og Vita en vinsælt hefur verið að fara á skíði í Madonna di Campiglo.

4.

„Bjarni Benediktsson, sem mælir fyrir frumvarpinu, gat ekki verið viðstaddur maraþon-umræðuna í kvöld og nótt vegna opinberra erindagjarða erlendis.“ 

Frétt á vísir.is.            

Athugasemd: Þetta er rangt orð hjá blaðamanninum, „erindagerð“ er ekki til. Bjarni var í erindagjörðum erlendis. Nafnorðið erindagjörð beygist eins í öllum föllum eintölu nema í eignarfalli, þar er það erindagjörðar. Í fleirtölu beygist orðið svona:

nf. erindagjörðir
þf. erindagjörðir
þgf erindagjörðum
ef. erindagjörða 

Þetta er gamalt og stirt orð, nokkuð vandmeðfarið, þó er það gegnsætt en frekar lítið notað í nútímamáli. 

Sögnin að gjöra og nafnorðið gjörð eru kunnugleg í gömlum sögum og biblíumáli, en í nútímamáli notum við yfirleitt sögnina að gera í staðinn. 

Í Nýja Testamentinu segir Jesús:

„Allt sem þér viljið að aðrir menn gjöri yður, það skuluð þér og þeim gjöra.“ 

Í íslenskri þjóðvísu segir:

Góða veislu gjöra skal, …

Nafnorðið gjörð getur merkt málmhringurinn undir dekki reiðhjóls. Það getur líka merkt járnband utan um tunnu, til dæmi síldartunnu. Einnig getur það merkt ól á reiðtygjum sem spennt er undir hest til að festa hnakk. Þórður Magnússon á Strjúgi í Langadal í Austur-Húnavatnssýslu orti á 16. öld:

Þótt slípist hestur og slitni gjörð
slettunum ekki kvíddu.
Hugsaðu hvorki um himin né jörð
en haltu þér fast og ríddu.

Nafnorðið gjörð getur merkt athöfn eða verknað, til dæmis sáttargjörð (sáttagerð) í skilnaðarmálum. Til er Gjörð fjárfestingarfélag, stofnað 2015.

Síðar í fréttinni segir:

Hann nýtti síðustu ræðu næturinnar til að kalla eftir því að umræðunni yrði frestað til að fjármálaráðherra gæti tekið virkari þátt í umræðum um þetta mikilvæga mál. 

Á ensku er til orðasambandið „to call for“. Í orðabók er það skýrt svona:

to say publicly that something must happen
to make something necessary or suitable

Dæmi um notkun er þessi vinsæli frasi:

Desperate times call for desperate measures

„Að kalla eftir“ er greinilega bein og hugsunarlaus þýðing þess sem hefur líklega ekki góðan skilning á íslensku máli. Og svo föst er enskan í hausnum að sumir þýða bókstaflega og ekki nóg með það, ensk íslenska er notuð um fréttir sem gerast hér innanlands. Þetta er sorgleg þróun og er glöggt dæmi um hnignun íslenskunnar.

Miklu betur fer á því að óska eftir, biðja um, hvetja til.

Tillaga: Bjarni Benediktsson, sem mælir fyrir frumvarpinu, gat ekki verið viðstaddur maraþonumræðuna í kvöld og nótt vegna opinberra erindagjörða erlendis.

Enska orðið to step merkir sjaldnast að stíga

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

Lesendur geta sent tilvitnanir eða athugasemdir um málfar á netfangið: [e-mail].

Kominn til að vera

Sé tekið dæmi af áhrifum enskunnar má nefna að í fyrirsögn aðsendrar greinar í Morgunblaðinu í þessari viku stóð: Frjálslyndi flokkurinn er kominn til að vera. Og nú er spurt. Vera hvað?

Sögnin að vera er áhrifslaus og ósjálfstæð sögn. Hún segir ekkert án aðstoðar annarra orða, hún þarf fyllingu, sem í setningafræðinni nefnist sagnfylling.

Sagnfylling er oftast lýsingarorð og lýsir það þá einhverjum eða einhverju sem við er átt. Til dæmis, hann er gamall, eða hún er fögur.

En hvernig er þá þessi ranga notkun komin inn í málið? Jú, svarið virðist einfalt. Það er enskan. He has come to stay. Á íslensku þýðir þetta: Hann hefur fest sig í sessi eða hann hefur náð fótfestu svo einhver dæmi séu tekin.

Þess vegna hefði fyrirsögnin átt að vera: Frjálslyndi flokkurinn hefur fest sig í sessi, án þess þó að umsjónarmaður hyggist leggja einhvern dóm á sannleiksgildi þeirrar fullyrðingar.

Morgunblaðið, Íslenskt mál, 1.6.2002.

1.

„Svona stíga alvöru leiðtogar upp.“

Frétt á dv.is.           

Athugasemd: Enginn stígur upp nema ef til vill á stól til að skipta um peru. Alvöru leiðtogar taka af skarið, taka frumkvæðið. Eitthvað rangt er samt við það að tala um alvöru leiðtoga. Hver er andstæðan? Plat leiðtogi, grín leiðtogi …? Hér má bæta því við að í þessu tilviki er nafnorðið alvara til áhersluauka án þess að tilefni sé til að finna einhverja andstæðu við orðalagið. Svona er þó oftast notað í talmáli, fer illa í ritmáli.

Enskan er merkilegt tungumál og fallegt. Þó það sé af germönsku málstofni eins og íslenska eru þau gjörólík. Mestu munar um orðalag, skipan orða í setningu og fleira. Margt er hægt að þýða beint úr ensku og á íslensku en oft er það ekki hægt nema að útkoman verði einhvers konar ensk-íslenska sem með réttu nefnd hráþýðing og er ekki til fyrirmyndar.

Enska sagnorðið „to step“ merkir bókstaflega að stíga, einnig að skrefa, ganga, feta og margt fleira.

Nafnorðið „step“ getur þýtt skref, trappa í stiga, rim í lausum stiga, og margt, margt fleira. „Step by step“ er hægt að þýða beint: Skref fyrir skref.

Ekki fer alltaf saman að vera afburðagóður í ensku og íslensku. Sá sem þýðir verður að búa yfir næmum skilningi á íslensku, hafa talsverðan orðaforða, og bera skyn á blæbrigði málsins. Blaðamaður sem þýðir illa skemmir málið. Illa þýdd frétt er eins og skemmd matvæli í verslun, þau eru ekki hæf til sölu, raunar er bannað að selja þau.

Orðasambönd með enska sagnorðinu „to step“ vefjast ekkert fyrir sumum blaðamönnum, þeir fara einfaldlega illa með þau, menga íslenskt mál með ónýtum skemmdum þýðingum.

Hér er stuttleg samantekt um ensk orðasambönd með sögninni „to step“ og þýðingar á þeim:

1. „Step aside“
• Getur þýtt að hætta.
• Hvað gerir formaður húsfélagsins sem „stígur til hliðar“? Er hann ekki bara hættur? Ekki stíga til hliðar.
• Hann getur auðvitað hætt tímabundið, vikið til hliðar eða frá, dregið sig í hlé og svo framvegis 
2. „Step back“
• Getur þýtt að hætta við, snúa við, ekki stíga til baka.
3. „Step down“
• Þýðir yfirleitt að hætta, ekki að stíga niður nema það sé ljóst af samhenginu.
• Formaður húsfélagsins er hættur, stígur ekki niður.
• Formaður húsfélagsins stígur úr ræðustólnum eða fer úr honum.
• Sá sem stendur uppi á kassa stígur af honum, frekar fyrr en síðar.
4. „Step something down“
• Minnka eitthvað, draga úr.
5. „Step forward“
• Getur þýtt að bjóðast til einhvers, láta vita af sér og svo framvegis. Ekki stíga áfram.
6. „Step in“
• Getur þýtt að taka þátt í einhverju, taka af skarið. Ekki stíga inn.
7. „Step out“
• Þýðir oftast að fara út. Formaður hússtjórnar vék af fundi. Ekki stíga út. 
8. „Step out on“
• Getur þýtt að halda framhjá maka sínum („stepping out on you/him/her“).
9. „Step something up“
• Getur þýtt að auka við, bæta við. Lögreglan jók viðbúnað sinn, ekki stíga viðbúnaðinn upp.

Niðurstaðan er þessi. Enska sagnorðið „to step“ er sjaldnast hægt þýða með sögninni að stíga nema það sé ljóst af samhenginu.

Tillaga: Svona gera leiðtogar.

2.

„Það að að seinka sól­ar­upp­rás og sólsetri get­ur leitt til þess að líkams­ferl­um get­ur seinkað.“ 

Frétt á mbl.is.            

Athugasemd: Þett er frekar máttlaus og ljót málsgrein, ef ég má orða það svo. Mér finnst að fólk sem byrjar setningar á persónufornafninu „það“ þurfi að hugsa sinn gang, skilja hvað um er að ræða. Ég hef stundum skrifað um þetta „vandamál“ og hér er kafli úr einum pistli: 

Orðið er mikið til óþurftar. Varla er hægt að segja annað vegna þess að oft hefur það einstaklega óskýra meiningu, er næstum því merkingarsnautt. Með því að setja það fyrst í setningu eða málsgrein tapar höfundur yfirsýn, gerir mál sitt lakara, verður næstum barnalegur og nær ekki neinu flugi í skrifum sínum. Um leið og höfundur reynir að skrifa framhjá orðinu batnar textinn og meiri tilfinning kemur fram.

Íslenskufræðingar hafa skrifað mikið um það sem í máli þeirra nefnist aukafrumlag. Mér sýnist að flestum sé ekkert sérstaklega vel við orðið þannig notað enda hefur það fengið uppnefnið leppur. 

Lítum á tilvitnunina. Hún er röng því enginn mannlegur máttur getur seinkað sólarupprás eða sólsetri. Auðvitað er verið að tala um klukkuna en það er bara leti að stytta sér svona leið.

Látum þetta vera og skoðum málsgreinina sem byrjar svo óhönduglega. Henni hefði mátt snúa við eins og gert er í tillögunni hér fyrir neðan. Sleppum „það að“ og gerum söguna fyllri og skiljanlegri.

Tillaga: Líkamsferlum getur seinkað fylgi klukkan ekki náttúrulegri sólarupprás og sólarlagi.

 

Mjöður og munngát, fara út af Siglufirði og lendingarstaður

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

Lesendur geta sent tilvitnanir eða athugasemdir um málfar á netfangið: [e-mail]. 

Mjöður og mungát

Mjöður er áfengur drykkur úr soðinni og gerjaðri blöndu hunangs og vatns, segir í Íslenskri orðabók, en líklega er orðið að mestu gleymt í málinu þótt það lifi í gömlum bókum.

Mjöður þótti betri drykkur en mungát. Þetta kemur fram í Sverris sögu Noregskonungs:

Magnús Erlingsson konungur „lét búa til jólavistar sér í Björgvin. Hann veiti hirðmönnum sínum í hirðstofu hinni miklu, en gestum [eins konar handrukkurum] í Sunnefustofu. Gestum líkaði illa er hirðmenn drukku mjöð, en þeir mungát.

Í Heimskringlu er vísubrot haft eftir Haraldi hárfagra sem hann orti í veislu um menn sína, gamla og gráhærða, sem væru of „mjöðgjarnir“. Er mjöðgarn maður ekki vínhneigður?

Mungát var eiunskonar bjór, bruggaður heima, orðið dregið af muni í merkingunni hugur og sögninni að geta í merkingunni fá [...]

Mungát þýðir þá nokkurn veginn það sem hugurinn vill og hann fær. [...]

Mörg eru mungáts orð, segir máltækið, og vísar til þess að menn segja margt undir áhrifum áfengis sem ella lægi þeim ekki á tungu.

Geymdur og gleymdur orðaforði eftir Sölva Sveinsson, Iðunn 2017.

1.

„Meðal aðgerða sem Demókratar hugðust beita væri að leggja fram frumvarp.“ 

Frétt á visir.is.              

Athugasemd: Vanskrifaðar eða hálfskrifaðar fréttir eru algengar á Vísi. Tilvitnuð málsgrein stendur ein án nokkurrar tengingar við aðrar í fréttinni. Hvergi kemur fram hvaða frumvarp það er sem Demókratar hugðust „beita“.

Heimildin er fréttastofan AP. Á vef hennar stendur:

Democrats are planning to introduce a resolution disapproving of the declaration once Congress returns to session and it is likely to pass Congress. Several Republican senators are already indicating they would vote against Trump — though there do not yet appear to be enough votes to override a veto by the president.

Gagnslítið er að birta innihaldslausa „frétt“. Það bendir til viðvaningslegra vinnubragða vefmiðilsins. 

Enska orðið „resolution“ er ekki frumvarp heldur ályktun, hér þingsályktun. Þetta á blaðamaður að vita.

Tillaga: Engin tillaga gerð.

2.

„Mar­grét, sem var á leið ak­andi til Reykja­vík­ur er mbl.is talaði við hana lenti í því að festa bíl­inn í skafli áður en hún komst út af Sigluf­irði.“ 

Frétt á mbl.is.            

Athugasemd: Skrýtið, konan var að reyna að komast „út af“ Siglufirði. Líklegast hefur hún verið að reyna að komast út úr firðinum.

Bílar aka stundum út af, þá er átt við út af veginum. Varla er hægt að segja út úr veginum nema átt sé við göng sem, tvenn göngu eru við Siglufjörð. Stundum kemur einhver út úr skápnum og vita allir hvað um er að gerast. Sá sem er hér út af skápnum er hugsanlega í þeim erindum að sækja hann.

Hægt er að orða málsgreinina betur.

Tillaga: Mar­grét var á leið til Reykja­vík­ur er mbl.is talaði við hana en hún lenti í því að festa bíl­ sinn í skafli áður en hún komst út úr Sigluf­irði.

3.

„Lend­ing­arstaður­inn sem varð fyr­ir val­inu á Írlandi er Killala þar sem …“ 

Frétt á mbl.is.            

Athugasemd: Í fréttinni er fjallað um sæstreng milli Íslands og Írlands og er sá staður á Írlandi sem hann er tekinn á landi nefndur lendingarstaður.

Ég velti þessu stuttlega fyrir mér, fannst við fyrstu sýn að orðið væri ekki vel valið. Sá sem lendir er líklega á flugvél og lendingarstaður hennar heitir flugvöllur. Þetta segir þó ekki allt. 

Yngra fólk veit hugsanlega ekki að lendingar eru víða um land, það er staðir í fjöry þar sem bátar tóku land, lentu. Undir Jökli eru til dæmis víða lendingar, við Lóndranga, Malarrif, í Djúpalóni, Rifi Hellissand og víðar. Þaðan var gert út um aldir á vertíðum og má enn sjá ummerki um lendingar, byrgi og fleira.

Sæstrengur liggur milli Vestmannaeyja og lands og er þrettán km langur. Í fréttum á árinu 2013 var talað um erfiðar aðstæður við landtöku bæði á Landeyjarsandi og í Eyjum. 

Landtaka hefur verið notað um aðgerðina, að leggja strenginn úr sjó og upp á landi. Landtökustaðirnir eru hins vegar Landeyjarsandur og Brimnes sem er til móts við Klettsnef í Ystakletti í Vestmannaeyjum. Líklega fer betur á því að nota orðið lengingarstaður, það er styttra og þýðara.

Tillaga: Enginn tillaga gerð.

Sambandið við stýrið, sterku áhlaupin og kjánalegi tímapunkturinn

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

Lesendur geta sent tilvitnanir eða athugasemdir um málfar á netfangið: [e-mail]. 

Sólarroð

Sólarroð er sárasjaldan á tungu um morgunroðann, skin sólar við dagrenningu, en orðið er prýðilega nothæft til þess að auka blæbrigði tungutaksins. Orðið birtist í Morkinskinnu …

Og þegar um morguninn í sólarroð vakna þeir og sjá að mjörkvi [þoka] lá mikil allt um eyna.

Orðið er líka í Sverris sögu Noregskonungs:

Sverrir konungur stóð upp þegar í sólarroð og gekk upp á bakka til Ólafskirkju og síðan til varðmanna sinna.

Geymdur og gleymdur orðaforði eftir Sölva Sveinsson, Iðunn 2017.

1.

„Björguðu vélarvana bát út af Stokksnesi.“ 

Frétt á visir.is.              

Athugasemd: Er ekkert að marka fréttina? Í fyrirsögn segir að báturinn hafi verið vélarvana samt segir í fréttinni:

Báturinn hafði verið við veiðar þegar hann missti samband við stýrið og rak hann því stjórnlaust frá landi.

Hvort var báturinn vélarvana eða stýrið bilað? Hvernig er hægt að missa samband við stýrið? Af hverju dettur blaðamanninum ekki í hug að spyrja að því? 

Hvort er verra, að missa samband við stýrið eða það bili?

Þetta er ófullnægjandi frétt, varla hálfskrifuð. Þannig er hún líka í fleiri fjölmiðlum og orðalagið því frá Björgunarfélagi Hornafjarðar eða Landsbjörgu. Hér er ábyrgðin hjá Vísi.

Tillaga: Engin tillaga gerð.

2.

„Leikurinn fór skringilega af stað en Valskonur byrjuðu á sterku áhlaupi en Stjörnukonur svöruðu með sterkara áhlaupi, leikurinn byrjaði á miklum hraða og mjög skemmtilega.“ 

Frétt á visir.is.              

Athugasemd: Ofangreind tilvitnun skringileg vegna þess að hún segir ekkert. Körfubolti gengur út á að liðin tvö skipast á að sækja, þar af leiðandi er sókn eiginlega ekkert annað en áhlaup. Hvað er „sterkara áhlaup“?

Blaðamaðurinn er mjög hrifinn af nafnorðinu áhlaup, notar það sjö sinnum í fréttinni. Hann veit samt ekkert hvað nástaða er sem er slæmt. Verra er þó að hann virðist ekkert vita hvað orðið áhlaup merkir. Skilur til dæmis einhver þetta:

Þriðji lekhluti byrjaði eins og sá fyrsti. Mikið um áhlaup og skiptust liðin á áhlaupum. 

Ein prentvilla, nástaða og innihaldsrýrar setningar. 

Fréttin er einfaldlega illa skrifuð og tímaeyðsla að eltast við villur í þessu bulli. Blaðamaðurinn hefði betur lesið textann nokkrum sinnum yfir. Líklega tíðkast ekki á Vísi að leiðbeina ungum blaðamönnum í textagerð.

Þetta er skemmd frétt og lesendum ekki bjóðandi.

Tillaga: Engin tillaga gerð.

3.

„Ætla má að flestir höfuðborgarbúar hafi á einhverjum tímapunkti bragðað vörur bakarísins Brauð & Co.“ 

Frétt á visir.is.              

Athugasemd: Þarna er enn og aftur orðið „tímapunktur“ notað. Það er alltaf óþarft í íslensku máli og má stroka út án þess að merking þess sem sagt er breytist.

Blaðamaðurinn er greinilega byrjandi og ekki vanur skrifum. Það sem verra er, honum er ekki leiðbeint. Upphafið fréttarinnar er svona:

Ætla má að flestir höfuðborgarbúar hafi á einhverjum tímapunkti bragðað vörur bakarísins Brauð & Co. Ágúst Einþórsson stofnandi Brauð & Co sagði í fyrirlestri sínum á opnum fundi Félags atvinnurekenda að staðnaður markaður hérlendis hafi orðið til þess að hann sneri heim til að breyta leiknum.

Svona gengur ekki. Hvernig fær blaðamaðurinn það út að „flestir höfuðborgarbúar hafi bragðað vörur bakarísins“? Þetta er fullyrðing sem ekki stenst nema rök fylgi. 

Nástaðan er kjánaleg. Blaðamaðurinn endar setningu á nafni bakarísins og byrjar þá næstu með nafninu. Seinna skiptinu er ofaukið. 

Loks segir að stofnandinn hafi ætlað að „breyta leiknum“. Líklega ætlaði hann að breyta markaðnum.

Gera mætti athugasemdir við margt fleira í fréttinni.

Tillaga: Ætla má að flestir höfuðborgarbúar hafi bragðað vörur bakarísins Brauð & Co.

4.

„Það er gaman að þú segir tölta því að þetta er einmitt ekki Norðurstrandavegur vegna þess að við viljum að ferðamenn fari um og stoppi, fari út úr bílnum.“ 

Frétt á visir.is.              

Athugasemd: Verið er að kynna svokallaðan Norðurstrandaveg, vegi sem liggja með ströndum Norðurlands allt frá Hvammstanga í vestri til Þórshafnar í austri. Skemmtileg hugmynd. Svo rakst ég á þessa undarlegu málsgrein sem hér er vitnað til.

Með kynningu á Norðurstandavegi er ætlast til að ferðamenn stoppi oft, skoði sig um og njóti staðhátta. Berum svo saman tilvitnunina og tillöguna hér fyrir neðan. Hvor er skárri?

Ég hef rökstuddan grun um að margir blaðamenn sem skrifa á Vísi lesi ekki yfir fréttir sínar. Já, þetta er stór fullyrðing. Verra er þó ef þeir lesi yfir en geri samt villur á borð við þess og margar aðrar.

Tillaga: Það er gaman að þú segir tölta. Tilgangurinn með Norðurstandavegi er einmitt sá að ferðamenn stoppi, stígi út úr bílnum.

Handalögmál, sá sem sigraði valentínusardaginn og efri táin

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

Lesendur geta sent tilvitnanir eða athugasemdir um málfar á netfangið: [e-mail]. 

 

Stundum gleymist eignarfallið

Eignarfallsflótti nefnist sú tilhneiging að beygja ekki orð í eignarfalli eða að gefa því óhefðbundið eignarfall. Þetta er dæmi um málbreytingu.

Dæmi: Ég er að fara til Kristínu. Samkvæmt málhefðinni hefði átt að segja „til Kristínar“ […]

Lokað vegna byggingu brúarinnar. Samkvæmt málhefð hefði átt að segja „Lokað var vegna byggingar brúarinnar.“

Úr Wikipedia. Tengt efni er nefnifallssýki og þágufallssýki.

1.

„Kom til handalögmála á milli stuðningsmannasveita.“ 

Frétt á karfan.is.             

Athugasemd: Þetta merkir að stuðningsmennirnir hafi slegist. Ekki flókið. Blaðamaðurinn er fjarri því að vera skýrari með því að nota fíneríis orð eins og „handalögmál“. Þvert á móti.

Fréttin er frekar ekki vel skrifuð. Málsgreinar eru til dæmis ómarkvissar og punktum virðist dritað niður af handahófi.

Sagt er „Lið þessi hafa …“ en nóg er að segja liðin hafa … Ábendingarfornafnið er gagnslaust því liðin eru aðeins tvö og lesandinn veit nöfnin.

Sagt er að „öryggisgæsla þurfti að stíga á milli“. Þetta er ónákvæmt. Þarna var öryggisgæsla en öryggisverðirnir þurftu að ganga á milli.

Ofmælt er að segja að eftirfarandi málsgrein flokkist sem gullkorn:

Til handalögmála kom þegar tvær mínútur voru liðnar þar sem hnefar flugu.

Blaðamanninum þykir aldrei of oft talað um handalögmál en þannig verður nástaðan til, en hann veit ekkert hvað það er.

Hvernig geta hnefar flogið? Þetta er nú meira ruglið.

Eina sem er jákvætt við fréttina eru stórkostlegar myndir af kjánum úr stuðningsmannaliðunum, sem kunnu sig ekki heldur slógust (fóru í „handalögmál“).

Allt annar bragur er á frétt DV um málið. Þar segir í yfirfyrirsögn og undirfyrirsögn:

Slagsmál brutust út á leik ÍR og Stjörnunnar: Stuðningsmenn létu hnefahögg dynja hver á öðrum

Þarna er öll fréttin skrifuð á mannamáli og fátt aðfinnsluvert og lítt segir af flugi hnefa.

Á Vísi birtist frétt um sama mál. Þar segir í fyrirsögn:

Sjáðu hnefana tala í Laugardalshöll

Aumara verður þetta nú varla. Flestir þekkja orðasambandi að láta hendur skipta, hins vegar þekkist ekki að láta hendur tala. Til eru orðasamböndin að gefast ekki upp fyrr en í fulla hnefana, láta hnefana ganga og fleiri.

Enn er spurt: Hvers vegna í ósköpunum geta íþróttablaðamenn ekki talað eðlilegt mál? Af hverju þurfa þeir að nota klisjur eða klúðra frásögn með hallærislegum eða lélegum orðasamböndum? 

Talandi hnefar, fljúgandi hnefar … Hvað næst, flugveikir hnefar, hnefar með kvef?

Tillaga: Stuðningsmenn Stjörnunnar og ÍR slógust í upphafi leiks.

2.

„Sigraði Kanye West Valentínus­ar­dag­inn þegar hann færði sinni heittelskuðu Kenny G. í rósa­hafi? “ 

Myndatexti á mbl.is.              

Athugasemd: Hvernig er hægt að sigra valentínusardaginn?

Ekki er hægt að sigra valentínusardaginn hvað þá að sigra Íslandsmeistaratitilinn svo dæmi sé tekið úr „íþróttablaðamannamáli“. Nú er ábyggilega skammt í það að einhvern sigri sumardaginn fyrsta.

Maður sem þarf að fylla stofuna sína af rósum til heiðurs konu sinni er ekkert fremri þeim sem færir elskunni sinni eina blómarós, falleg orð á blaði eða hvíslar hugsun sína. Líklega á rósafanturinn eitthvað alvarlegt á samviskunni sem hann reynir að fela með blómunum. Við karlmenn þekkjum svoleiðis mætavel.

Tillaga: Engin gerð.

3.

„Vígamennirnir eru með efratána í bakið og sýrlenskir Kúrdar og bandamenn þeirra …“ 

Myndatexti á mbl.is.              

Athugasemd: Þetta er ein skemmtilegasta málsgrein sem ég hef lengi séð. Hún olli mér óþægilega löngum heilabrotum. Hvað er efri táin og hvernig er hægt að koma henni í bakið? Skrýtin leikfimi. 

Ég þurfti að lesa fréttina nokkrum sinnum áður en augu mín lukust upp og ég skildi. Ég var samt of lengi að finna svarið.

„Efri táin“ er Efrat áin í Írak, áin sem heitir Efrat, Euphrates. Í landafræðinni sem við lærðum í gamla daga stóð að Efrat og Tigris væru fljót í Írak. Milli þeirra er Mesapótamía en þar er meðal annars talið vera upphaf siðmenningar fyrir um þrjú þúsund árum. Í Wikipediu segir:

Almennt er þó átt við allt árframburðarsvæðið sem afmarkast af sýrlensku eyðimörkinni í vestri, þeirri arabísku í suðri, Persaflóa í suðaustri, Zagrosfjöllum í austri og Kákasusfjöllum í norðri. Einhver elstu merki um siðmenningu í veröldinni er að finna á þessu svæði og því er það stundum kallað „vagga siðmenningar“. Súmerar réðu þar ríkjum í kringum 3500 f.Kr. og þróuðu með sér eitt fyrsta ritmál sem þekkt er í sögunni og síðar voru rituð þar niður ein elstu lög sem þekkt eru. Nokkrar elstu siðmenningar heims byggðu þetta svæði, m.a. Súmerar, Akkaðar, Babýlóníumenn og Assýringar. Í dag er þetta svæði hluti af Írak, Sýrlandi og Tyrklandi.

Mesópótamía hefur um aldir verið þekkt fyrir mjög næringarríkan jarðveg, og er þetta því tilvalinn staður fyrir mannabyggð. Mikla jarðolíu er að finna á þessu svæði, en þetta er jafnframt austasti hlutinn af frjósama hálfmánanum.

Svona er nú í stuttu máli sagan um efratána, ein lítil stafsetningavilla sem öllu breytti. Er ekki gaman að íslenskum fjölmiðlum? Jú, og líka þeim útlendu.

Til gaman set ég hér til hliðar nokkrar skondnar fyrirsagnir úr erlendum fjölmiðlum.

Tillaga: Vígamennirnir eru með Efrat ána í bakið og sýrlenskir Kúrdar og bandamenn þeirra …

Láta gott heita, söndunarbíll í flugtaki og lagði í veg fyrir gangbraut

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

Stofnanamál

Ástæðan fyrir þyngslalegri spurningu var óttinn við að skrifa of einfalt mál og sú trú að að baki samanhamraðra setninga hljóti að felast mikil speki. 

En blaðamaðurinn er ekki einn um þessa skoðun og þetta er ekki séreinkenni stofnanamáls þótt þess sjáist þar víða merki, heldur hygg ég að meinsins sé að leita í vantrú margra á einföldu máli og í þeim misskilningi að því meira mark sé tekið á bréfum eða greinum þeim mun samanskrúfaðri sem textinn sé.

Guðrún Kvaran, ræða á málþingi um málfar í opinberum skjölum, 29.9.2001, sjá hér.

 

1.

„Íslandsvinurinn lætur gott heita.“ 

Frétt á visir.is.            

Athugasemd: Látum vera þótt orðið „Íslandsvinur“ sé eitt ofnotaðasta heiti á útlendingum sem ferðast hafa hingað til lands eða starfað hér. Verri er klisjan að láta gott heita sem er óþægilega mikið notuð. 

Fréttin fjallar um mann sem ætlar að hætta störfum og líklega fara að njóta efri áranna.

Í fjölmiðlum er með öllum ráðum reynt að komast hjá því að nota sögnina að hætta. Hér eru nokkur hjáheiti (þetta orð er að vísu ekki til, heldur samheiti. Orðið er þó myndað á sama hátt og hjákona, hjásvæfa og önnur álíka sem teljast minna dónaleg en önnur.): Láta gott heita, stíga til hliðar, stíga niður, kveðja (starfið) og fleiri.

Tillaga: Lögfræðingurinn Lee Buchheit hættur störfum.

2.

„Verðtrygging eða golsótt ær.“ 

Spjall í morgunútvarpi Rásar tvö 14.2.2019.             

Athugasemd: Málfarsráðunautur Ríkisútvarpsins hafði ásamt umsjónarmönnum þáttarins nokkrar áhyggjur af merkingu viðskiptafræðilegra orða og efnahagslegra, eins og ebitda, vísitala og fleirum. Umræðan fjallaði öðrum þræði um hlustendur eða lesendur fjölmiðla, hvort þeir skildu fréttir með svo „framandi“ orðum.

Yfirleitt skilja flestir það sem um er rætt. Sé ekki svo er umræðan eftir vill dálítið sérhæfð. Hins vegar er engin ástæða til að fjalla ekki um sérhæfð mál þó umir skilji ekki öll orð. Hér eru til dæmis nokkur sem mörgum kann að finnast furðuleg og illskiljanleg en koma öll fyrir í fréttum:

• Golsótt ær, kró, skjöldótt kýr, brokk, gimbur
• Keis á síðutogara, Bakborði, stjórnborði,hvalbakur, gils, poki, gálgi
• Verg þjóðarframleiðsla, viðskiptajöfnuður, vinnsluvirði
• Debet eða kredit færsla, útskattur, innskattur, sjóðstreymi, ebitda
• Rangstæða, óbein aukaspyrna, tvígrip, tæknivilla, tvívíti
• Gafl, mænir, útlögn, burðarlag, síukrafa
• Ökuritaskífa, harðkornadekk, skriðvörn, vetnisbíll
• Brunahreyfill, ventlar, núningsstuðull og hraði bíls
• Niðurhal, upphal, gagnaver, mænir, mótald, minnislykill, rauntími, amapóstur
• Frumlag, lýsingarháttur nútíðar, aukafall, íðorð
• Þjóðlenda, kjörgengi, kjörfundur, kjörbréf, kennivottorð

Skilja lesendur öll þessi orð? Sérhæfð orð eru ekki öllum skiljanleg en til að auka skilning og þekkingu eru til orðabækur og feikn upplýsinga á veraldarvefnum. Mjög erfitt er að skrifa frétt sem allir geti skilið, sé það hægt þarf að fara út í mjög einfalt barnamál.

Svo er það hitt, að þeir eru til sem halda að þeir skilji allt, jafnvel áður en allir málavextir eru ljósir. Þeir stökkva til og tjá sig af eintómri vanþekkingu eins og oft má sjá í athugasemdadálkum fjölmiðla. Við erum ábyggilega margir sem þurfum að tileinka okkur þá speki að mæla þarft eða þegja.

Tillaga: Engin gerð.

3.

„Alvarleg árekstrarhætta þegar flugvél rétt náði yfir söndunarbíl í flugtaki.“ 

Fyrirsögn á visir.is.              

Athugasemd: Ólíklegt er að söndunarbíll (ber sand á flugbrautir) geti flogið. Með það í huga er líklegra að það hafi verið flugvélin sem var í flugtaki, ekki bíllinn. Af samhenginu í setningunni má vissulega skilja hana, en málfræðilega er hún ekki rétt.

Blaðamenn verða að vera gagnrýnir á eigin skrif. Orðalagið að ná yfir dugar ekki. Flugvélin var í flugtaki og gat með naumindum (herkjum) flogið yfir söndunarbílinn. Þarna lá vissulega við árekstri, mjóu munaði.

Fyrirsögnin er klúður. Það segir sig sjálft að hættan á árekstri hafi verið alvarleg þegar flugvélinni tókst með naumindum að fljúga yfir bílinn. Þar af leiðandi er nóg að skrifa: Hætta á árekstri …

Flugvélin náði yfir söndunarbílinn. Var verið að bera saman hæð þessara tækja? Ekkert um flugtak flugvélarinnar, blaðamaðurinn gleymir því.

Tillaga: Lá við árekstri þegar flugvél í flugtaki tókst með naumindum að fljúga yfir söndunarbíl.

4.

„Lagði í veg fyrir gangbraut, göngustíg og gangstétt.“ 

Fyrirsögn á visir.is. 

Ábending frá Jóhannesi Laxdal Baldvinssyni: Lagði í veg fyrir gangbraut!  Má skilja það sem svo, að gangbrautin hafi verið á hreyfingu?            

Athugasemd: Já, ljótt er það þegar gangbraut, göngustígur og gangstétt komast ekki leiðar sinnar vegna bíls sem er illa lagt. Þessi rassbaga er svo endurtekin í meginmáli fréttarinnar. Staðreyndin er sú að ökumaður bílsins lagði á mótum þessara þriggja leiða.

Haft er eftir lögreglunni í óbeinni ræðu að „fremsti bíllinn hafi hindrað umferð gangandi vegfarenda á þremur vígstöðvum“.

Blaðamaðurinn las greinilega ekki yfir skrif sín eða það sem verra er, skildi þau ekki. Hvergi í fréttinni er talað um fleiri bíla en einn.

Þvílík della er að tala hér um „vígstöðvar“. Orðalagið er haft eftir lögreglunni sem bendir eindregið til þess að löggan sé varla skrifandi. Þarna er stofnanamálið allsráðandi og orðaskilningur lítill. Löggan þarf að taka sig mikið á.

Þó þessi fyrirsögn sé doldið fyndin er sorglegt að blaðamaðurinn skuli vera gjörsamlega gagnrýnislaus á skrif sín. Hann þarf að taka sig mikið á.

Tillaga: Lagði bíl á mótum gangbrautar, göngustígs og gangstéttar.

Öldur tosa, löggan biðlar, ég er góður og borinn er út rógburður

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum. 

Uppstytta

Fyrir kemur að það hætti að rigna. Þá er sagt að það stytti upp. Það sem styttir upp er rigningin. 

Samt megum við ekki segja: „rigningin stytti upp“. Það verður að vera ópersónulegt: rigninguna stytti upp eða hríðina ef svo vill til. Og svo er hið notalega orð uppstytta, um regnhlé.

Málið, blaðsíða 24 í Morgunblaðinu 11.2.2019.

1.

„Alda hefði til að mynda getað tosað hann út, auk þess sem jökl­arn­ir séu á hreyf­ingu, sem geti valdið mik­illi hættu.“ 

Frétt á mbl.is.           

Athugasemd: Ísjakar verða seint kallaðir jöklar. Vonandi þarf ekki að rökstyðja þetta nánar. Í fréttinni segir frá útlendum ferðamanni sem klifraði upp á ísjaka utan við Jökulsárlón. Var hann í talsverðri hætt, ólga í sjónum og ísjakar á hreyfingu.

Blaðamaðurinn skrifar víðast hvar ísjakar en í óbeinni ræðu skrifar hann eftir viðmælandanum að jakarnir hafi verið jöklar. Hugsanlega hefur blaðamaðurinn skriplað eitthvað á tölvuborðinu.

Dálítið frumlega en barnalega orðað að alda „tosi“. En hvað er það sem fær hluti í fjöruborði til að færast frá landi? Jú, sjórinn getur skolað ýmsu á land en það sem liggur í fjöruborðinu getur hæglega borist út, líklega einna helst þegar fellur frá en einnig í brimi.

Tillaga: Alda hefði til að mynda getað tosað hann út, auk þess sem jakarnir séu á hreyf­ingu, sem geti valdið mik­illi hættu.

2.

„Lög­regl­an í Dublin biðlar til al­menn­ings um aðstoð vegna …“ 

Frétt á mbl.is.           

Athugasemd: Sögnin að biðla er nátengt orðinu biðill og merkir að biðja sér konu, biðja um hönd hennar. Þetta hefur áður verið nefnt hér.

Sá sem biðlar er biðill. Orðið er einnig skylt sögninni að biðja. Lögreglan í Dublin getur eðlilega ekki verið á biðilsbuxum.

Blaðamenn sem hafa farið í íslenskutíma í mennta- eða fjölbrautaskóla, tóku eftir í tímum og fengið, þó ekki hafi verið meira en meðaleinkunn, eiga að skilja blæbrigði málsins. 

Einhver þekkingin á að sitja eftir í hausnum hjá mönnum. Ef ekki þá þurfa þeir einhvern skynsaman mann sem getur lesið yfir fréttirnar áður en þær eru birtar. Svo vantar alltaf menn niðri á höfn, eins og Guðni rektor sagði stundum þegar menn stóðu sig illa.

Tillaga: Lögreglan í Dublin biður almenning um aðstoð vegna …

3.

„Nei takk, ég er góður!“ 

Algengt svar við boði.           

Athugasemd: Þegar ég kem í heimsókn til Lovísu systur minnar býður hún mér yfirleitt veitingar. Viltu þetta eða hitt, spyr hún. Alltof oft segi ég: Nei takk, ég er góður. Þá svarar hún jafnan dálítið pirruð: Ég veit að þú ert góður, en viltu eitthvað að drekka. Þá átta ég mig á bullinu.

Þetta er auðvitað einföld enska eins og fram kemur hér:

Also this word means No thanks when one says I am good to and idea or suggestion that is proposed to him or her […], so it can be used as an answer meaning I don't want to do it […]

Svo ósköp þægilegt er að þýða einfalda ensku yfir á íslensku. Þar með er ekki sagt að þýðingin sé góð íslenska vegna þess að góður er lýsingarorð sem lýsir eiginleikum, væntingum eða álíka. 

Á íslensku getum við sagt nei takk og það hefur ákveðna þýðingu. Sá sem segist vera góður getur ekki verið að afþakka neitt, er hvorki saddur, lystalaus eða áhugalaus. Hann er vingjarnlegur, vel gerður, hagfelldur og svo framvegis. Góður merkir ekki nei takk. 

Setjum sem svo að orðalagið ég er góður geti merkt nei takk. Hvað segjum við þá ef svarið á að vera já takk? Hér vefst manni tunga um höfuð því ekkert svar er til vegna þess að engin hefð er fyrir þessu á íslensku.

Ég hef reynt að taka mig á en stundum kemur það fyrir að ég glopra þessu út úr mér. Margur talar hraðar en hann hugsar.

Tillaga: Nei takk.

4.

„Hún er kona sem er kom­in sjö mánuði á leið og henni hef­ur verið veitt eft­ir­för og það er bor­inn út róg­b­urður um hana …“ 

Frétt á mbl.is.            

Athugasemd: Ég er dálítið ofsagt. Varla hægt að bera út rógburð vegna þess að rógburður merkir útbreiðsla á lygum. Réttar er að orða þetta þannig að bera út róg.

Þetta er illa skrifuð frétt, stíllaus og vandræðalega slök þýðing.

Tillaga: Hún er kom­in sjö mánuði á leið, elt og hún rægð …

Löggumál, löggumál, löggumál, löggumál ...

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

Lesendur geta sent tilvitnanir eða athugasemdir um málfar á netfangið: [e-mail]. 

Sóttbitinn

Þetta orð er gleymskunni gefið í Íslenskri orðabók, en það merkir sóttdauður og er einungis blæbrigðamunur á orðunum; sóttbitinn er ögn mildara orð og á fullan þegnrétt í máli manna núna þótt það sé aldrei á tungu. Orðið birtist í Orkneyinga sögu […]: 

„Hákon jarl Pálsson varð sóttbitinn þar í eyjunum. Þótti mönnum það skaði mikill, því að um hans daga ofanverða var góður friður.“

Geymdur og gleymdur orðaforði eftir Sölva Sveinsson, blaðsíða 346. 

1.

„Lögregla framkvæmdi húsleit á átta stöðum í fyrrinótt.“ 

Fyrirsögn á visir.is.          

Athugasemd: Nauðsynlegt er að þýða þessa fyrirsögn. Hvað merkir hún? Jú, löggan leitaði einhvers í átta húsum. Já, nú skilja allir. En má ekki orða þetta svona eða eru einhver viðurlög við því að segja frá því sem lögreglan gerir á almennu máli?

Líklega stendur í lögum að löggan eigi tala löggumál. Þetta er ábyggilega ástæðan fyrir því að blaðamenn apa eftir fréttatilkynningum lögreglunnar, afrit þær og líma orðrétt inn í vefinn. Allt athugasemdalaust. Löggumál er líka alveg drulluflott, svona við fyrstu sýn.

Auðvitað eru þetta engin vinnubrögð. Enginn segir neitt og þannig verða skemmdar fréttir verða til og þeim er dreift út um allar koppagrundir landsins.

Löggumálið, stofnanamállýskan, nafnorðadýrkunin, verður smám saman viðtekin venja. Og nú er svo komið að þegar brugðið er frá ónýtu orðalagi reka lesendur upp stór augu og skilja ekki neitt.

Sem sagt, vitleysan er orðin að réttu máli og hið rétta er svo skrýtið að mörgum finnst það vera tóm vitleysa.

Ruglið í fyrirsögninni er þetta:

1. Lögreglan leitaði, sögnin að framkvæma er algjörlega óþörf.
2. Leitað var í átta húsum. Orðin húsleit og staðir eru algjörlega óþörf.

Með örlítilli hugsun er hægt að gera frásögn í frétt einfaldari og auðskiljanlegri. Það eina sem þarf er yfirlestur, einu sinni eða oftar. Og fyrir alla muni, blaðmenn verða að hætta að rita eins og þeir séu danskir skrifar á skrifstofu landshöfðingja á þar síðustu öld.

Í fréttinni er ekki bara talað um að framkvæma húsleit á stöðum heldur líka að gera húsleit á skemmtistað sem er jafn vitlaust. Í seinna tilvikinu var leitað á skemmtistaðnum. Er þetta eitthvað flókið?

Lögreglan lagði hald á eitthvað af dóti. Þakka ber að löggan hafi ekki haldlagt það eins og blaðamönnum finnst svo þægilegt að skrifa. Í gamla daga voru hlutir gerðir upptækir sem er alveg ágætt orðalag. Einnig má segja að lögga hafi tekið sönnunargögn eða þurfi að rannsaka ýmsa hluti.

Í annarri frétt á sama vefmiðli er haft eftir yfirlögregluþjóni að gerð hafi verið húsleit. Gott hjá honum. Ekki tala eins og venjulegur maður, flottara að tala stirðbusalega. Aðrir hefðu hugsanlega fullyrt að leitað hefði verið í húsunum, en … yfirlöggur tala ekki svoleiðis.

Tillaga: Lögreglan leitaði í átta húsum í fyrrinótt.

2.

„Þegar bíllinn mætir á vettvang eru tveir lögreglumenn með manninn í tökum og búið að tryggja ástandið.“ 

Myndatexti á blaðsíðu 11 í Morgunblaðinu 11. febrúar 2019.          

Athugasemd:Í nokkuð fróðlegri grein í Mogganum fylgist blaðamaður með tveimur lögreglumönnum í bíl á ferð þeirra um borgina aðfararnótt síðasta laugardags. Þó greinin sé fróðleg hefði blaðamaðurinn mátt vanda sig aðeins betur.

Ofangreindur myndatexti er furðulegur. Hann ber skýr merki um ensk áhrif og væri eflaust svona:

When the car arrives on the scene, two police officers have the man under arrest and have secured the perimeter.

Þetta segir auðvitað ekki mikið en þó. Í myndatextanum er eins og svo oft áður staðurinn þar sem eitthvað hefur gerst kallaður vettvangur, rétt eins og ekkert annað orðalag megi nota. Í bandarískum glæpamyndum er alltaf talað um „the scene“. Einhæfni er slæm í íslensku, vettvangur er ofnotað orð. 

Svo segir að maðurinn hafi verið „í tökum“. Þetta er yndislega loðið orðalag. Ég sé þá Geir og Grana í Spaugstofunni ljóslifandi fyrir mér með manninn í myndatökum, takandi myndir af honum í ýmsum stellingum, stillt sjálfum sér upp og tekið sjálfsmyndir („selfie) eins og svo vinsælt er.

Orðalagið er auðvitað tómt bull. Löggan er ekki með mann í tökum þegar átt er við að hún hafi handtekið hann.

Loks segir frá því að búið sé að „tryggja ástandið“. Auðvitað vita allir unnendur glæpamynda hvað það þýðir, „secure the perimeter“. En hvað þýðir þetta íslensku? Jú, enginn tryggir eftir á og þar af leiðandi var ábyggilega keypt trygging hjá TM eða Sjóvá og svo sitja löggur og bófi saman og fá sér „smók“ eins og gerist og gengur í löggumyndunum. Nei, líklega voru aðstæður orðnar viðunandi þar sem bófinn hafði verið handtekinn.

Sá sem hér skrifar átti það til fyrr á árum að kikna í hjáliðum, roðna og koma ekki upp neinu orði þegar hann hitti fallega konu. Þetta hefur lítið lagast á síðustu árum enda ekki þverfótað fyrir slíkum.

Svipað er með blaðamenn. Þeir missa stundum allan skynsemi og skýrleika þegar þeir skrifa um lögreglumál. Úr verður sami hroðinn sem löggan viðheldur svo ákaflega. Auðvitað er þetta doldið hlægilegt.

Vandinn er hins vegar þessi: Um leið lögregla, fjölmiðlar og misþyrma málinu verður afleiðingin einfaldlega sú að við, aumingjans lýðurinn, höldum að svona eigi að tala. Fyrirmyndirnar leiða og við förum líka að bulla.

Í lokin er hér gullkorn úr fréttinni:

Stefán [lögreglumaður] segir við blaðamann að lögregla forðist í lengstu lög að handtaka fólk án þess að gefa því færi á að koma sér í burtu.

Eru þá bófarnir skotnir á færi? Ég bara spyr. Meiri líkur eru þó á að löggan segi við innbrotsþjófinn:

Heyrðu góði, nú tek ég af þér handjárnin og þú mátt reyna að hlaupa í burtu. Ef þú getur stungið okkur af á einni mínútu ertu frjáls maður og þú mátt eiga góssið.

Góðir gæjar, þessar löggur. 

Tillaga: Þegar bíllinn kom voru tveir lögreglumenn búnir að handtaka manninn og aðstæður orðnar góðar.

Endemi, eindæmi og einsdæmi, inni í nóttina og bankaráð Hvíta hússins

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

Lesendur geta sent tilvitnanir eða athugasemdir um málfar á netfangið: [e-mail]. 

 

Sóttbitinn

Þetta orð er gleymskunni gefið í Íslenskri orðabók, en það merkir sóttdauður og er einungis blæbrigðamunur á orðunum; sóttbitinn er ögn mildara orð og á fullan þegnrétt í máli manna núna þótt það sé aldrei á tungu. Orðið birtist í Orkneyinga sögu […]: 

„Hákon jarl Pálsson varð sóttbitinn þar í eyjunum. Þótti mönnum það skaði mikill, því að um hans daga ofanverða var góður friður.“

Geymdur og gleymdur orðaforði eftir Sölva Sveinsson, blaðsíða 346. 

 

1.

„Gróðursælt með endemum …“ 

Ferðstiklur í Ríkissjónvarpinu 7.2.2019          

Athugasemd: Handritshöfundurinn ruglaðist illilega á orðum. Á malid.is segir:

endemi, endimi h. ‘e-ð dæmalaust eða fáránlegt; for, saurindi’…

Höfundurinn ætlaði ekki að segja að landið væri ljótt og gróðurlítið, þvert á móti. Má vera að í höfði hans hafi blundað orðið eindæmi, sem er stundum áhersluorð þegar verið er að lýsa því sem gott er. 

Á malid.is segir um þessi tvö orð:

Athuga að rugla ekki saman orðunum endemi og eindæmi. Rétt er að segja hún er með eindæmum fögur en ekki: „hún er með endemum fögur“. Hins vegar: niðurstöður kosninganna eru með hreinum endemum.

Orðin eindæmi og einsdæmi merkja ekki það sama. Í malid.is segir:

Varast ber að rugla saman orðunum eindæmi og einsdæmi.

1) Orðið eindæmi merkir: sjálfdæmi, ábyrgð. Gera eitthvað upp á sitt eindæmi. Einnig notað til áherslu: veður var með eindæmum gott.

2) Orðið einsdæmi merkir: einstæður atburður. Einróma óánægja starfsmannanna var algjört einsdæmi í tíu ára sögu fyrirtækisins. Þetta veður er algjört einsdæmi.

Betra er að hafa þetta í huga annars er hætta á að hlustendur eða lesendur skilji ekkert. Ljótt er að umsnúa merkingu orða. Krafan er ekki aðeins að blaða- og fréttamenn vandi mál sitt heldur allir sem á annað borð skrifa eða flytja erindi á íslensku máli í sjónvarpi og útvarpi.

Í þættinum heyrðist þulurinn oft tala um Maradal. Þetta er rangt. Dalurinn heitir Marardalur  og er vestan undir Hengli.

Bringur hét bær um var fjallað í þættinum. Ekki heyrðist betur en að íbúarnir væru kallaðir Brignafólkið. Sé svo er það rangt því nafnið er fleirtöluorð og beygist svona: nf. Bringur, þf. Bringur, þgf. Bringum, ef. Bringna/Bringa. Hefði því átt að vera Bringnafólkið.

Tillaga: Gróðursælt með eindæmum …

2.

„Halda leit áfram inn í nóttina.“ 

Fyrirsögn á mbl.is.          

Athugasemd: Þetta orðalag er tiltölulega nýtt í íslensku. Áhrifin eru greinilega úr öðrum málum. Á ensku er þekkt bíómynd frá árinu 1985 sem heitir Into the night, leikstjóri John Landis og aðalhlutverkin er 

Velska ljóðskáldið Dylan Thomas (1314-1953) segir í ljóði: Do not go gentle into that good night. Svíar orða það svo: Gå inte stilla in i natten. Íslendingurinn myndi segja: Gakktu ei hægt um blíða nótt.

Þó „gengið sé inn í nóttina“ á mörgum tungumálum hljómar orðalagið ekki eins vel á íslensku. Ekki heldur að að segja „inn í sumarið“ eða aðrar árstíðir. Þannig er bara gangurinn að við göngum ekki inn í tímann, hann sveipast um okkur.

Við vökum fram á nótt, ekki inn í nóttina. Við fögnum sumrinu, tökum á móti því en göngum ekki inn í það. 

Finnst mér.

Tillaga: Halda leitinni áfram fram á nótt.

3.

„Maxine Waters er áttræð og fyrsta konan til að fara fyrir bankaráði Hvíta hússins.“ 

Frétt á blaðsíðu 20 í Fréttablaðinu 9.2.2019.         

Athugasemd: Fyrirsögn fréttarinnar er „Valdamiklar konur á efri árum“. Þar segir frá nokkrum konum sem náð hafa langt í bandarískum stjórnmálum. Meðal þeirra er demókratinn Maxine Waters, 81 árs skeleggur stjórnmálamaður í fulltrúadeildinni.

Þegar fjölmiðlar bjóða upp á fréttir eða fréttaskýringar er mikilvægt að blaðamenn hafi þekkingu og getur til að sinna þeim. Sé svo ekki standa fréttirnar ekki undir nafni enda skemmdar. Þannig er það með ofangreinda tilvitnun. Ég hef aldrei heyrt getið um „bankaráð Hvíta hússins“ og fletti því upp í Wikipedia sem oft reynst mér ágæt heimild. Þar stendur um frú Waters:

The conflict with King stemmed from the previous day, when they had both been present at a House Banking Committee hearing on the Whitewater controversy. 

Þarna segir frá ágreining hennar við Peter King fulltrúadeildarþingmann árið 1994 en hann er aukaatriði. Hitt er ljóst að þarna var vettvangurinn bankanefnd  fulltrúadeildarinnar, „House Banking Committee“. Hið rétta nafn nefndarinnar er „United States House Committee on Financial Services“, og er Maxine Waters núna formaður nefndarinnar. Kemur Hvíta húsinu ekkert við.

Má vera að villan í fréttinni sé mistök en við yfirlestur hefði blaðamaður með nokkra þekkingu á bandarískum stjórnmálum áttað sig á henni. Höfundarnir eru tveir blaðamenn og það hefði átt að tryggja góð vinnubrögð.

Orðasambandið að fara fyrir merkir að vera fremstur, leiða eða stýra. Vel fer á því að segja að konan fari fyrir bankanefndinni.

Tillaga: Maxine Waters er áttræð og fyrsta konan til að fara fyrir bankanefnd fulltrúadeildarinnar.

Vatnsskarðið, vara sem þú fílar og velja fyrir einhverju

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

Lesendur geta sent tilvitnanir
 eða athugasemdir um málfar á
netfangið: [e-mail].

Gæði

Athuga muninn á merkingu íslenska orðsins gæði (skylt góður) og erlendu orðanna kvalitet, quality o.s.frv. sem borið geta fremur hlutlausa merkingu: eiginleikar. 

Í íslensku er unnt að tala um góða eiginleika en illa er talið fara á orðalaginu „góð gæði“ og „léleg gæði“. Fremur: mikil gæði, lítil gæði.

Málfarsbankinn á vef Árnastofnunar

 

1.

„Runnu út af veg­in­um í Vatnsskarðinu.“ 

Frétt á mbl.is.      

Athugasemd: Almennt er ekki hafður ákveðinn greinir á örnefnum, samt eru margar undantekningar frá þessu. 

Sumir ganga á Esjuna þó svo að betur fari á því að ganga á Esju. Vinsælt er að ganga á Hvannadalshnúk en fæstir tala um Hvannadalshnúkinn eða Öræfajökulinn. Fjöldi fólks ekur yfir Hellisheiðina, vera má að færri segist aka yfir Hellisheiði. Ekið er yfir Holtavörðuheiði, varla Holtavörðuheiðina. Surtsey er friðuð, ekki Surtseyjan er friðuð. 

Ekkert er hins vegar við það að athuga þótt fólk ætli inn á öræfin sem eru ekki Öræfi. 

Tillaga: Runnu út af veginum í Vatnsskarði.

2.

„Stórverslunin Costco hentar þeim sem vilja gera magninnkaup vel.“ 

Frétt á dv.is.      

Athugasemd: Þetta er nú meira bullið og ekki nóg með það, öll fréttin er stórskemmd, orðalagið þannig að fæstir skilja hvorki upp né niður. Hvernig er hægt að „gera magninnkaup vel“? Hér færi betur að kaupa mikið, mikið magn er einfaldlega mikið.

Á vefsíðunni er farið yfir að verslunin geti boðið ódýrar vörur því aðeins sé takmarkað magn til af þeim.

Þetta illa skrifað. Er ekki einfaldara að segja að á vefsíðunni komi fram að verslunin geti boðið ódýrar vörur en aðeins í takmörkuðu magni?

Í lok fréttarinnar er lesandi allt í einu ávarpaður sem er óvenjulegt í frétt:

Þannig að ef þú sérð stjörnumerkið á vöru sem þú fílar þá ættir þú að hafa hraðar hendur og kaupa eins mikið af henni og þú getur.

Greinilegt er að blaðamaðurinn er algjör byrjandi og er alls ekki vanur skrifum. Hann heldur eflaust að „fíla“ sé íslenska. Orðalagið „þannig að ...“ er algjörlega óþarfi enda breytist ekkert sé því sleppt.

Tillaga: Stórverslunin Costco hentar þeim sem vilja kaupa mikið í hvert skipti sem verslað er.

3.

„Því má segja að þessi ræktunaraðferð sé í raun fiskeldi – þar sem verið er að velja fyrir ákveðnum eiginleikum.“ 

Úr aðsendri grein á blaðsíðu 41 í Morgunblaðinu 7. febrúar 2019.     

Athugasemd: Ég er ekki viss um að ég skilji þetta. Það sem truflar er orðalagið að velja fyrir.

Orðið fyrir getur verið forsetning en einnig atviksorð. Á vefnum malid.is segir:

Orðið fyrir stendur yfirleitt sem forsetning, hann er fyrir mér, hann gerði þetta fyrir mig.

Í eftirfarandi setningu flokkast fyrir hins vegar sem atviksorð það snjóar fyrir sunnan.

Af samhenginu má ráða að vísindamennirnir sem greinina rita segi þarna að leitað sé að ákveðnum eiginleikum í erfðasamsetningu laxins. Ég er ekki viss um að orðalagið sé rangt en hefði sjálfur orðað þetta á annan hátt. Að öðru leyti er greinin vel skrifuð og skipulega.

Tillaga: Því má segja að þessi ræktunaraðferð sé í raun fiskeldi, þar sem ákveðnir eiginleikar eru valdir.

Aðilar, vettvangur og áfram eða enn ...

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

Selar

Í pistli þann 4.2.2019 var rætt um snjóþekju. Í því sambandi var lýst skafrenningi sem skildi eftir sig snjórendur á veginum en autt á milli. Fyrir tilviljun rakst ég á netinu á ræðu frá málþingi á Breiðdalssetri 8. til 9. júní 2013 og í ræðu um allt annað segir Margrét Jónsdóttir:

Eftir konu að vestan er t.d. haft:

Fyrir vestan voru það kallaðir selar, þegar skóf þvert á veg og mynduðust litlir skaflar. Mér hefur vel dottið í hug, að þetta sé hljóðvilla fyrir silar, því að hún var þarna til.

Þetta er fróðlegt. Samkvæmt orðabók merki sögnin að sela að skamma eða hrakyrða, en silar finnst ekki.

1.

„Fyrstu aðilar á vett­vang notuðu duft slökkvi­tæki sem slógu veru­lega á eld­inn en eft­ir að dælu­bif­reið kom á vett­vang gekk slökkvistarf greiðlega.“ 

Frétt á mbl.is.      

Athugasemd: Allir eru nú orðnir aðilar sem er ekki alveg samkvæmt merkingu orðsins. Á malid.is segir:

Athuga að ofnota ekki orðið aðili. Fremur: tveir voru í bílnum, síður: „tveir aðilar voru í bílnum“. Fremur: sá sem rekur verslunina, síður: „rekstraraðili verslunarinnar“.

Oft eru til góð og gegn orð í málinu sem fara mun betur en ýmsar samsetningar með orðinu aðili. 

Í fréttinni er aðili ekkert annað en maður, kona eða fólk. Notum það frekar heldur en einstaklingur, manneskja eða aðili. Athugið að þrjú síðarnefndu orðin eru að sjálfsögðu góð og gild í réttu samhengi.

Nafnorðið vettvangur er dálítið ofnotað í fjölmiðlum og tengist nær alltaf fréttum um lögreglu. Þar er stofnanamállýskan landlæg og hún smitar blaðamenn um leið og þeir skrifar um lögguna. Svona er nú virðingin mikil fyrir yfirvaldinu.

Stundum er hægt að sleppa orðinu aðilar án þess að merkingin breytist. Held líka að slökkvitækin hafi ekki slegið á eldinn heldur duftið er því var sprautað á hann.

Svo má velta því fyrir sér hvaða not var af „dælubílnum“ ef aungvir voru slökkviliðsmennirnir, en hér er komið út í algjör smáatriði.

Tillaga: Þeir sem komu fyrstir notuðu duftslökkvi­tæki og við það sló veru­lega á eld­inn en eft­ir að dælu­bif­reið kom á vett­vang gekk slökkvistarf greiðlega.

2.

„Áfram mælist óróleiki í Öræfajökli.“ 

Fyrirsögn á blaðsíðu 6 í Morgunblaðinu 5. febrúar 2019.     

Athugasemd: Atviksorðið áfram merkir hreyfingu; halda uppteknum hætti, viðstöðulaust. Sjá umfjöllun um áfram hér.

Jónas Hallgrímsson orti í ljóði sínu Ísland:

Það er svo bágt að standa í stað, því mönnunum munar annaðhvort aftur á bak ellegar nokkuð á leið.

Skáldið freistaðist ekki til að nota atviksorðið áfram enda hefði stíll ljóðsins skaðast verulega:

Það er svo bágt að standa í stað, því mönnunum munar annaðhvort aftur á bak ellegar smávegis áfram.

Nei, svona gera ekki stórskáld og ástæðan er líka sú að stíll er svo óskaplega mikilvægur í öllum tungumálum, ekki aðeins í ljóðum heldur líka í óbundnu máli. Orðin á að velja af kostgæfni, ekki bara vegna þess að þau henti. Þetta mega blaðamenn hafi í huga.

Vel má vera að atviksorðið áfram í fyrirsögninni standi eins og frumlag og það rugli lesandann. Orðalagið hefði má vera svona:

Óróleiki mælist áfram/enn í Öræfajökli.

Þarna er frumlagið komið á „réttan“ stað og ekkert truflar nema orðið áfram sem mætti skipta út fyrir atviksorðið enn.

Ég kemst ekkert lengra með þetta en hvet þá sem vita betur að senda mér athugasemd.

Tillaga: Enn mælist óróleiki Öræfajökli.

VG sér eftir að hafa stutt tillögu um ESB -umsókn

Mín skoðun er sú að það hefði verið betra, að það hafi ekki verið rétt ákvörðun hjá okk­ur, sem þó stóðum að því að fella þá til­lögu, að fella hana.

Þetta sagði Katrín Jakobsdóttir, forsætisráðherra og formaður VG, á þinginu í dag um aðildarumsókn að ESB í júlí 2009.

Þetta er stórmerk yfirlýsing þó nú endurtaki Katrín það sem áður hefur komið fram. Aðildarumsóknin klauf VG í herðar niður, olli jafnvel vinslitum. Gera má ráð fyrir því að yfirlýsingin njóti nú stuðnings meginþorra þingflokksins og flokksins sjálfs. Margt bendir til að flokkurinn hafi verið á móti aðildarumsókninni árið 2009.

Eftir stendur Samfylkingin sem lagði megináherslu í vinstri stjórninni á að koma þjóðinni inn í Evrópusambandið og það án þess að spyrja þjóðina álits. Flokkurinn er enn sömu skoðunar. Viðreisn er við sama heygarðshornið og skiptir engu þó allt virðist í kalda koli í ESB, Evran standi völtum fótum og fjölmörg ríki eigi vegna hennar í efnahagslegum erfiðleikum. 

Sjálfstæðiflokkurinn vildi þjóðaratkvæðagreiðslu áður en þingið samþykkti aðildarumsókn. Þáverandi ríkisstjórnarflokkar, VG og Samfylkingin felldu tillöguna. Hlógu í raun að henni.

Katrín sagði líka þetta á Alþingi í dag og var líklega ekki hlátur í huga:

Það er stór­mál, meiri­hátt­ar mál, að ákveða að fara í slík­ar aðild­ar­viðræður og því vil ég segja hátt­virt­um þing­manni að ég hef sagt það síðan, eft­ir að hafa ígrundað þessi mál og farið yfir þau tölu­vert vel, ekki síst á vett­vangi minn­ar hreyf­ing­ar, að ég myndi telja óráð að ráðast í slíka um­sókn á nýj­an leik án þess að fram færi þjóðaratkvæðagreiðsla.

Aðalatriðið er að um leið og ríki ESB samþykkja aðildarumsókn hefst ferli sem nefnist aðlögunarviðræður, ekki samningaviðræður. Þær felast í því að aðlaga lög og reglur umsóknarríkisins að stjórnarskrá sambandsins, Lissabonsáttmálanum.

Líkur benda til þess að forystumenn VG hafi ekki vitað hvað fólst í aðildarumsókninni. Forystumenn VG héldu að þetta væru samningaviðræður og Samfylkingin gerði ekkert til að leiðrétta misskilninginn. Forysta hennar hló en fékk verðskuldaða útreið í þingkosningunum 2013 og féllu þá helstu ESB-sprautur flokkins af þingi.

Hefðu átt að halda þjóðaratkvæði

Ruðningur, spítalar og snjóþekja

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

1.

„Valskonur teknar að ryðja sér til rúms.“ 

Fyrirsögn á blaðsíðu 3 í íþróttablaði Morgunblaðsins 2.2.2019.     

Athugasemd: Í bókinni Mergurinn málsins segir um orðasambandið að ryðja sér til rúms:

Breiðast út, hljóta almenna viðurkenningu, láta til sín taka … […] Líklegra er þó að líkingin vísi til þess er menn urðu að sanna hreysti sína með því að ryðja eða kippa öðrum úr ‚sæti’ til að hljóta viðurkenningu.

Körfuboltakonurnar í Val eru vissulega að ryðja sér til rúms, gera það með því að sigra í fleiri leikjum en áður. Þá komast sumar þeirra í „lið mánaðarins“ hjá Morgunblaðinu en aðrar körfuboltakonur komast ekki að, þeim er rutt út.

Orðalagið er vel til fundið hjá íþróttablaðamanni Moggans.

Við fyrstu sýn mætti halda að Valskonur hafi verið teknar við einhverja ósvinnu, ryðjast óboðnar inn. Svo er nú ekki, en skilji lesandinn ekki mælt mál verður bara að hafa það.

Þrátt fyrir hólið hér fyrir ofan ættu blaðamenn að vera sparir á orðtök og orðasambönd. Best er að skrifa einfalt mál sem allir skilja.

Tillaga: Valskonur ryðja sér til rúms.

2.

„Spítalar í Illinois telja sig hafa tekið við um 220 manns vegna frostbits og ofkælingar síðan á fimmtudag þegar hitastigið fór niður fyrir 34 gráðu frost á mörgum stöðum í Bandaríkjunum.“ 

Frétt á visir.is.      

Athugasemd: Þetta er illa orðað og illa þýtt því sjúkrahús í Illinois í Bandaríkjunum hafa ekki sjálfstæða hugsun. Heimildin er vefur Indipendent. Þar segir: 

In Illinois alone, hospitals reported more than 220 cases of frostbite and hypothermia since Tuesday, when temperatures plunged to -34C and lower – with a wind chill of -45C or worse in some areas.

Enska orðið „frostbite“ er þarna þýtt sem frostbit. Í gömlu orðabókinni minni (Menningarsjóðs útg.1963) er orðið ekki að finna. Þar er aftur á móti nafnorðið kal og það er þýtt sem skemmd af völdum frosts. Kal er haft um skemmdir á jörðu, túnum sem og á húð. Á hörundi geta orðið til kalsár og sum geta verið svo alvarleg að fjarlægja þurfi útlimi.

Um 220 manns í Illinois hefur kalið, fengið kalsár. Á íslensku er í þessu samhengi ekki talað um frostbit jafnvel þó það kunni að finnast í nýlegum orðabókum og á malid.is.  

Sjúkrahús í Illinois hafa tilkynnt um kal og ofkælingu, á ensku; „reported“. Þau hafa ekki sjálfstæða hugsun og því ekki hægt að segja að þau „telji sig hafa …“.

Orðalagið getur því verið á þann veg að þau tilkynntu um … Svo má hreinlega að sleppa „tilkynningu“ því það liggur í orðunum að samanlagður fjöldi er frá sjúkrahúsunum kominn.

Tillaga: Sjúkrahús í Illinois hafa tekið á móti meira en 220 manns vegna kals og ofkælingar síðan á fimmtudaginn er frostið féll niður fyrir 34 gráður, með vindkælingu var það sums staðar 45 gráður eða meira.

3.

„Snjóþekja á vegum …“ 

Algengt orðalag á fréttum frá Vegagerðinni.      

Athugasemd: Snjóþekja er gott og gilt orð og merkti (hér er sögnin með vilja höfð í þátíð) yfirleitt nýfallinn snjó sem þekur jörð. Áður fyrr var bara talað um snjó og það án þess að tilgreina þekjuna.

Nú er hins vegar svo komið að orðið snjóþekja hefur útvatnast og merkir nákvæmlega hið sama og áður var haft um fyrirbrigðið, það er snjór, en sjaldnast nýfallinn.

Þó snjóþekja sé sögð á vegum segir það ekki alla söguna. Á þeim kann að vera snjór að hluta og þekjan þar af leiðandi lítil. Lesendur kannast til dæmis við drög sem verða til þegar snjó skefur þvert yfir veg og liggur stundum eins og rendur yfir veg því autt er á milli. Er slíkt „snjóþekja“ eða bara snjór á vegi? Hvorugt segir til um þekjuna. 

Þegar ökumenn hefja ferð sína stað kunna þeir að velta því fyrir sér hvað snjóþekjan á veginum sé. Er hún grámi, hula, föl, gamall snjór sem hefur troðist, grunnur snjór, djúpur snjór, fannir, óruddur vegur og svo framvegis. Þetta segir hins vegar ekkert um þekjuna.

Orð geta tapað merkingu sinni vegna ofnotkunar og ekki síður breyttrar notkunar eða  misnotkunar. Orðið sími var forðum haft um þráð. „Sérstakt“ hafa alltof margir um það sem þeim finnst aldeilis frábært. Hér eru nokkur ofnotuð orð upptalin, meðal þeirra sögnin að labba. Menn labba nú um allar koppagrundir en enginn gengur lengur.

Í ritmálasafni Orðabókar Háskólans eru orð sem safnað hefur verið saman úr prentuðu máli frá árinu 1540 og fram á níunda áratug síðustu aldar. Í safninu eru til rúmleg 610.000 orð, sjá hér. Ugglaust má finna nokkuð mörg til viðbótar. 

Tiltölulega auðvelt er að koma með annað orð þegar snjóþekja er ekki á vegi heldur snjór „með köflum“ (samanber skúrir með köflum). Minnir að hér áður fyrr hafi einfaldlega verið sagt; „víða snjór á vegum“.

Á annað hundrað íslensk orð eru til um vind, sjá hér. Að minnsta kosti 58 orð eru til um snjó eða snjókomu, sjá hér og hér. Við erum því ekki á neinu flæðiskeri stödd.

Í lokin er gullkornið: Einu sinni sagði Mogginn frá fjallaskíðamóti í „háum snjó“, sjá hér. 

Tillaga: Engin tillaga.

Myndir sem fáir hafa borið augum og vanta það sem vantaði

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

 

Málkennd fer hrakandi

Mikill ruglandi er kominn á setningaskipan, bæði í talmáli og ritmáli, þar sem enskan gerir víða vart við sig. Allir þekkja hið knúsaða stofnanamál og ofnotkun nafnorða.

Þá virðist málkennd fara hrakandi. Beygingarvillur og einfaldar ritvillur eru mjög áberandi bæði í ræðu og riti. Algengt er að fólk misskilur gömul hugtök og orðskviði og ruglar þeim saman, oft á grátbroslegan hátt.

Ef við snúumst ekki til varnar og spyrnum við fæti má búast við því að töluð íslenska kunni að líða undir lok á næstu öld.

Úr greinargerð með tillögu til þingsályktunar um íslenskunámskeið fyrir almenning árið 1988, 111. löggjafarþing, 145. mál. Flutningsmenn Júlíus Sólnes, Óli Þ. Guðbjartsson og Guðmundur H. Garðarsson.

1.

„Það er er kvartað heil­mikið yfir því, þannig að fólk er al­veg að fara í hann þó að það sé skít­kalt úti, …“ 

Frétt á mbl.is.     

Athugasemd: Ofangreint er haft eftir starfsmanni sundlaugar og er þarna rætt um kalda pott. Reglan á að vera sú að blaðamaður lagfærir ummæli sem eru málfarlega röng eða geta verið betri. Blaðamaður er ekki einkaritari heldur sá sem miðlar upplýsingum á réttu máli. Hann verður því að skrifa rétt.

Mjög algengt er að nota persónufornafnið „það“ í upphafi setningar og kallast það þá aukafrumlag. Margir segja orðið merkingarsnautt og kalla „lepp“. Að mörgu leiti er það rétt. Oftast er hægt að skrifa sig framhjá orðinu og yfirleitt verður textinn mun betri en með leppnum, sjá nánar hér. 

Annað sem er afar leiðinlegt í ritmáli eru „þannig að …“ setningar. Þær eru oftast gjörsamlega gagnslausar. Í talmáli er hann eins eins og uppfylling en verður enn verri í rituðu máli. Þegar fólk skrifar sig framhjá svona hortitt verður textinn oft miklu betri. Hér er talað af eigin reynslu.

Tillaga: Heilmikið er kvartað yfir því enda vill fólk fara í hann þó skítkalt sé út, …

2.

„Hinn er hluti af þeirri eldstöð sem oftast hefur gosið á íslandi síðastliðin 110 ár og þótt sá staður sé vel þekktur þá finnast þar ótrúlega myndir sem afskaplega fáir hafa borið augum.“ 

Ferðstiklur, sjónvarpsþáttur, Ríkissjónvarpið 31.1.2019     

Athugasemd: Þetta er löng málsgrein, óþarflega löng. Þulurinn hefur nokkuð góða rödd og les með hikum svo áheyrandinn verður ekki mikið var við lengdina.

Ég hefði sett punkt þarna inn á milli. Einnig breytt orðalaginu „ótrúlegar myndir“ sem segir ekkert. Hvað er ótrúleg mynd?

Sumum finnst að lýsingarorð eins og ótrúlegur merki í huga margra fallegur, frábær, yndislegur og svo framvegis, það lýsi gæðum.

Sama á við með önnur lýsingarorð eins og sérstakur, einstakur og fleiri. Stundum er sagt að hann sér sérstakasti maðurinn í hópnum og er átt við að hann sé toppgæi, hvorki meira né minna. Þetta er alveg einstök vara er stundum sagt á innsoginu og á er átt við að hún sér frábær.

Þulurinn í Stiklum talar um að bera eitthvað augum. Þetta orðasamband er ekki til . 

Til er orðasambandi að berja eitthvað augum. Í Málfarsbankanum á malid.is segir einfaldlega:

Talað er um að berja e-ð augum en ekki „bera e-ð augum“.

Í bókinni Mergur málsins segir að hið rétta orðalag sé kunnugt úr fornu máli en nútímamyndin sé kunn frá síðari hluta 19. aldar.

Einföld regla hljóðar svona: Ekki nota kunnugleg orðasambönd nema að fara örugglega rétt með þau. Best er að sleppa þeim, tala eða skrifa einfalt mál.

Tillaga: Hinn er hluti af þeirri eldstöð sem oftast hefur gosið á íslandi síðastliðin 110 ár. Þótt sá staður sé vel þekktur finnast þar fallegar náttúruminjar sem frekar fáir hafa séð.

3.

„Það er vegna þess að okkur vantaði það sem upp á vantaði til að komast alla leið.“ 

Fréttir Ríkissjónvarpsins kl. 19, viðtal við starfsmann ASÍ 31.1.2019    

Athugasemd: Töluð orð hafa ekki alltaf mikið innihald. Líklega getur það hent flesta að blaðra eitthvað merkingalaust en svo ná sér hugsanlega á strik eftir að síðasta orðinu hefur verið sleppt. Þannig var það í þessu tilviki.

Mér þótti þetta doldið fyndið og gat ekki varð að birta þetta hér. Þarna var verið að ræða tillögur til að berjast gegn kennitöluflakki.

Tillaga: Engin tillaga gerð.

4.

„Að stunda íþróttir gerir okkur betri í hverju sem er.“ 

Lottó auglýsing á Ríkissjónvarpinu 31.1.2019.  

Athugasemd: Fjölmargir eiga í stökustu vandræðum með íslenskt mál sem sýnir sig í því að þeir geta illa tjáð sig nema helst með nafnorðum í nefnifalli og sagnorðum í nafnhætti. 

Auglýsing er svo sem ekkert mjög slæm en hana má gagnrýna fyrir máttlaust orðalag. Höfundur textans hefur hugsanlega verið í vandræðum með að koma frá sér þeirri staðreynd að íþróttir eða markviss hreyfing styrkir einstaklinginn og hann verður fyrir vikið öflugri í daglegu lífi

Hvernig má orða auglýsinguna án þess að byrja á sögn í nafnhætti. Þá vandast málið, sérstaklega ef ætlunin er að nota orðið íþrótt en ekki hreyfing. Hér er tillagan en eflaust má gera betur.

Tillaga: Íþróttir gera alla betri í hverju sem er.

Enn kraumar í bergganginum hans Bárðar

Eitt af fjölmörgu athyglisverðu við gosið í Holuhrauni var berggangurinn sem lá frá Bárðarbungu og út á Flæður Jökulsár á Fjöllum. Í fimm mánuði dældi Bárður kviku eftir honum og úr varð hraunflæmi sem að lokum reyndist vera um 85 ferkm sem er nærri fjórum sinnum stærra en kom upp í gosinu á sömu slóðum 1797.

Enn virðist hraungangurinn vera virkur ef draga má þá ályktun af tíðum jarðskjálftum í honum öllum. Líklega er kvika enn að brjóta sér leið en þrýstingurinn er enn ekki nægur til að úr verði eldgos.

Skrýtnasta við kvikustreymið frá Bárðarbungu er að í fyrstu stefndi berggangurinn til suðausturs en tók síðan furðulega krappa beygju til norðausturs og þaðan út á Flæður. Jarðfræðingar hafa mikið pælt í þessu og ein skýringin er sú að kvikan hafi lent á fyrirstöðu þarna suðvestan við Bárðarbungu sem hún komst ekki í gegnum.

Þegar þetta gerðist merktu jarðvísindamenn breytingar í Kverkfjöllum eins og oft gerist þegar eldgos er í vændum. Þá lifnaði yfir Kverkfjöllum, segja þeir.

Svo mikill hafi þrýstingurinn verið að leið opnaðist til norðausturs, hugsanlega í eða við gamla bergganginn frá því 1797. Um leið dofnaði aftur yfir Kverkfjöllum en mælar í nágrenninu bentu til færslu kvikunnar til norðausturs. GPS staðsetningarmælar sýndu hreyfingu á landi, til dæmis í Vonarskarði og á Grímsfjalli.

Á þessum tíma héldu vísindamenn að eldgos brytist upp úr Dyngjujökli sem hefði verið frekar slæmt. Þá yrði öskugos og flóð í Jökulsá á Fjöllum.

Allir vörpuðu öndinni léttar þegar gangurinn náði norður fyrir Dyngjujökul. Gos á Flæðunum var besti staðurinn fyrir eldgos, raunar besti staður landsins fyrir slíkar náttúruhamfarir.

Nú segja menn að berggangurinn hafi hugsanlega beygt vegna þess að hann fylgdi landslaginu, átti auðveldara með að brjóta sér leið ef því hallaði. Ástæðan fyrir því að eldgosið úr ganginum varð á Flæðunum er einfaldlega vegna þess að þangað komst kvikan auðveldlega en réði ekki við hallann upp í Dyngjufjöll.

Efsta myndin sýnir jarðskjálfta undanfarna daga nákvæmlega á þeim stað þar sem berggangurinn breytti um stefnu og fór í norðaustur. Þeir benda til þess að þar undir kraumi kvika.

Miðmyndin er yfirlit yfir skjálfta frá 16. ágúst 2014 og eru litirnir samkvæmt dagakvarðanum hægra megin. Gosið hófst rétt eftir miðnætti 29. ágúst. Efstu tvær myndirnar eru fengnar af vef Veðurstofu Íslands.

Neðst er þversnið af legu berggangsins og eftir Magnús Tuma Guðmundsson, jarðeðlisfræðing. Litla myndin ef sýnir stefnur berggangsins úr lofti.

Orðaleppar, aðhlynntur og vopnað hugarfar

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

 

Ljótir orðaleppar

Ég er málvöndunarmaður í hófi, en stundum fer þó orðalag í taugarnar á mér. […] Þess vegna varð ég svolítið glaður þegar ég sá rithöfundinn Hermann Stefánsson taka þetta upp á Fésbókinni í dag:

Óskaplega eru þeir ljótir þessir orðaleppar „hjólar í“ og „drullar yfir“. Í þeim er einhver asnaleg heimsmynd þar sem fólk stendur í eilífum hanaslag, hjólar um allt með hetjusvip og drullar með ekki minni svip. 

Af hverju má ekki segja „gagnrýnir harðlega“ eða „vegur að hugmyndum“ eða „átelur“, „finnur að“, „tekur til bæna“, „setur ofan í við“, „hæðist að“ eða bara „gagnrýnir“? Jafnvel „sproksetur“ eða „sallar niður“ ef menn vilja hafa það sterkt? 

Mætti vinsamlegast breyta þessu? Ókei. Takk fyrir.

Silfur Egils. Egill Helgason, 17.11.2015.

 

1.

„Nem­ar und­ir álagi bjargi sér með lyfj­um.“ 

Frétt á mbl.is.     

Athugasemd: Þegar sagnorð er notað í viðtengingarhætti í germynd, á eins og gert er í fyrirsögninni á Moggavefnum, þá virkar hún stundum þveröfugt við það sem ætlast er til. Ég skil hana þannig að skorað sé á námsmenn að þeir bjargi sér með því að taka lyf. Viðtengingarhátturinn er stundum vandmeðfarinn.

Staðreyndin virðist hins vegar vera allt önnur samkvæmt fréttinni. Sumir námsmenn misnota lyf sem nefnd eru, halda að þau auki námsárangur. Einnig eru margir í vinnu með námi sem eykur álagið og þar af leiðandi er gripið til lyfja svo þeir þoli álagið.

Í tillögunni hér fyrir neðan er annarri sögn bætt við til þess að málsgreinin gefi ekki til kynna að lyfin séu einhver töfralausn.

Tillaga: Nemar undir álagi reyna að bjarga sér með lyfjum 

2.

„Samkvæmt Páli liggur umræddur nemandi nú heima fótbrotinn, sárkvalinn og illa aðhlynntur.“ 

Frétt á dv.is.     

Athugasemd: Sögnin að hlynna merkir að styðja eða hlúa að. Hlynna að þýðir að hjálpa aðstoða eða hlúa að.

„Aðhlynna“ er ekki til, hvorki sem sögn eða eitthvað annað. Allir sem hafa sæmilegan orðaforða vita þetta. Villan er slæm hjá DV og þar á bæ þurfa blaðamenn að taka sér tak og ekki síður ritstjórnin.

Hér er dálítill fróðleikur. Á malid.is segir:

hlunnur [...] ‘viðarkefli (eða hvalbein) til að setja bát eftir; bátsskorða; handfang á ár’ ...

hlynna s. leggja hlunna undir bát; styðja, liðsinna, hlúa að, vera hlynntur ...

Forðum drógu menn báta sína upp í fjöru á hlunnum, sem voru sívalir viðarbolir. Þeir rúlluðu með bátnum og þá varð viðnámið minna. Þar sem ég var í sveit lagði bóndinn hins vegar árarnar í fjöruna og svo hjálpuðumst við að draga eða ýta bátnum upp á öruggan stað.

Vildu menn að bátar stæðu voru þeir skorðaðir, hlynntir.

Í dag er fólk hlynnt (lýsingarorð) eða mótfallið einhverju, sumir hlynntari og jafnvel kann að vera að meirihlutinn sé hlynntastur því að hlynna að sjúkum, veita aðhlynningu.

Á skattframtali þarf hver og einn að telja fram þau hlunnindi sín og eru þau skattlögð samkvæmt ákveðnum reglum. Önnur hlunnindi þarf ekki að telja fram, til dæmis rekavið, húsnæði sem liggur vel við sólu (sól), berjaland og svo framvegis.

Svona breytist málið og gömul orð fá nýja merkingu.

Tillaga: Páll segir að umræddur nemandi liggi fótbrotinn heima, sárkvalinn og án nauðsynlegrar aðhlynningar.

3.

„Með hugarfar sigurvegara að vopni.“ 

Fyrirsögn á blaðsíðu 4 í íþróttablaði Morgunblaðsins 31.1.2019.     

Athugasemd: Eftir að hafa lesið þessa fyrirsögn datt mér í hug hvort hægt sé að „oforða“ hlutina. Ég fletti orðinu samstundis upp og komst að því að það er ekki til. Hins vegar er í orðabók að oftala (of-tala ekki oft-ala, sem er ábyggilega eitthvað annað sem og of-ala). Oft eru mál rædd út í hörgul en stundum eru þau oftöluð. Flestir þekkja stjórnmálamanninn sem oftalar allt en segir í raun ekkert merkilegt.

Fréttin í íþróttablaðinu er vel skrifuð og upplýsandi en ég velti því samt fyrir mér hvort ekki hefði verið beittara að nota tillöguna hér fyrir neðan sem fyrirsögn. Ástæðan er einfaldlega sú að hún segir nóg, hugarfar sigurvegarans er alltaf „vopn“ hvernig sem á það er litið.

Skilningur lesandans á rituðu máli byggir á stílnum. Sumt þarf ekki að orða, það liggur oft í augum uppi án þess að umræðuefnið sé tíundað „í ræmur“ eins og sagt er.

Tillaga: Hugarfar sigurvegarans.

4.

„Fyrirtækið er með starfsmenn með fjölbreytta menntun og reynslu sem getur séð um allar viðgerðir fasteigna.“ 

Seld „kynning“ á dv.is.     

Athugasemd: Flestir fjölmiðlar selja pláss til að eiga fyrir útgjöldum. Þetta eru auglýsingar, stundum kallaðar „fréttir“ en einnig „kynning“ og þannig er það hjá DV.

Málsgreinin hér fyrir ofan er klúður. Blaðamaðurinn hefði átt að umorða hana. Þarna segir að fyrirtækið sé með starfsmenn með fjölbreytta … Nástaðan sem og orðalagið er algjör óþarfi og auðvelt að laga.

Ég velti því fyrir mér hvort þarna sé sagt, að það sé fyrirtækið sem geti séð um viðgerðir eða starfsmennirnir. Tilvísunarfornafnið sem bendir til starfsmannanna en sögnin getur er í eintölu og á þá við fyrirtækið.

Tillaga: Starfsmennirnir hafa bæði fjölbreytta menntun og reynslu. Þeir geta séð um allar viðgerðir fasteigna.

Féflettir, handsömun og frákastahár

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

 

Ekki lengur þjófur heldur …

Málið er yfirfullt af nýsmíðum sem leysa eiga hin gömlu og grónu orð af hólmi. Gallinn er bara sá að nýju orðin eru oft óþörf með öllu, stundum kauðalega samsett orð (eins og að hlýðniþjálfa). […]

Mér dettur þá í hug orðið þjófur sem lengi þótti gott og gilt er fjallað var um þá sem tóku eitthvað ófrjálsri hendi. En það var í gamla daga. Ég tek eftir því að hinir stórtækustu þjófar eru ekki sæmdir þeirri nafnbót nú um stundir, heldur þeim valin önnur orð auk þess sem glæpirnir eignast ný hugtök. Nú nýverið sá ég eitt slíkt, nýyrðið féflettir. 

Tungutak í Morgunblaðinu 8. janúar 2012. Höfundur pistilsins er Þórður Helgason.

 

1.

„Fjallskilanefnd og yfirmenn þjóðgarðs munu funda í vikunni og skipuleggja handsömun á þessum rollum.“ 

Frétt á blaðsíðu 9 í Morgunblaðinu 28. janúar 2019.      

Athugasemd: Þetta er haft eftir sveitastjóra Bláskógabyggðar. Þetta er vont mál. Enginn talar um „skipulagningu á handsömun“ fjár. Þetta er hlægileg stofnanamállýska en um leið hálfrotin, myndi sóma sér betur í skaupi eða spaugstofu en í daglegu lífi.

Við þetta má því bæta að ég hef lengi haft áhyggjur af orðinu „handsama“. Held að það sé ekki gamalt, líklega dregið af því að leggja hendur saman og setja járn á þær, handjárna. Sé þetta rétt er erfitt að handsama dýr. 

Árið 2013 fékk ég póst frá Stofnun Árna Magnússonar í íslenskum fræðum, Málstöð. Í honum fékk ég svar við þessum vangaveltum mínum um sögnina að handsama og þar segir.

Elstu dæmi um þessa sögn í ritmálssafni Orðabókar Háskólans eru frá 18. öld og eru notuð um að grípa/fanga dýr (t.d. fé, hesta). Sjá hér (linkurinn virðist óvirkur).

Sú merking sem þú nefnir, þ.e. að leggja saman hendur, getur því varla verið upprunaleg.

Í helstu orðsifjabókum er ekki fjallað um uppruna þessarar sagnar og ég get því miður ekki veitt meiri upplýsingar um hann.

Þetta er nokkuð afgerandi svar frá Jóhannesi B. Sigtryggssyni. Hins vegar væri gaman að heyra frá lesendum um þetta.

Tillaga: Fjallskilanefnd og yfirmenn þjóðgarðs munu funda í vikunni og ákveða hvenær fénu verði smalað.

 

2.

„Rochford hefur átt mjög góða leiki með Þórsliðinu …“ 

Frétt á blaðsíðu 3 í íþróttablaði Morgunblaðsins 29. janúar 2019.

Athugasemd: Betra hefði verið ef íþróttablaðamaður Morgunblaðsins hefði skrifað í staðinn eins og tillagan hér fyrir neðan er. Hann á að gera betur enda alvanur blaðamaður og skrifari.

Um það snýst íslensk mál að nota sagnorðin sem mest, ekki skrifa íslenska ensku. Sá sem „á góðan leik“ leikur vel. Hið síðarnefnda er mun læsilegra og skýrara.

Síðar í fréttinni segir blaðamaðurinn aftur að leikmaður hafi „… átt jafna og góða leiki …“. Líklega er átt við að hann hafi alltaf leikið vel.

Enn er ástæða til að hnýta í fréttina, í henni segir:

… í hópi frákastahæstu leikmanna deildarinnar,  ásamt því að skila stöðugt sínu í öðrum þáttum leiksins

Niðurlagið eftir kommuna er stíllaust, eiginlega hálfgerður bastarður. Engu líkar en að blaðamaðurinn hafi orðið uppiskroppa með hól í umfjölluninni eða ákveðið að stytta fréttina. Án efa er átt við að leikmaðurinn hafi alltaf spilað vel, jafnt í vörn sem sókn.

Aldrei hef ég heyrt lýsingarorðið „frákastahár“. Illt væri ef „frákastahái“ væri lágvaxinn. Eða hvernig er „frákastahár“ á litinn? Grínlaust lýsi ég hér með þeirri skoðun minni að orðið er drasl og á að fara í ruslið þar sem fyrir eru ómeti eins og „íþróttablaðamannsskrif“ og „lærisveinar“ í merkingunni leikmenn þjálfara.

Tillaga: Rochford hefur leikið mjög vel með Þórsliðinu …

 

Nafnorðavæðingin og léleg landafræði

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

 

1.

„„Þessir aðilar lýstu yfir áhuga á að fá þetta mat vegna þess árangurs sem hefur náðst í öðrum löndum,“ segir Thiemann við Morgunblaðið, sem sló á þráðinn til höfuðstöðva OECD við Boulogne-skóginn í París en OCED mun ásamt innlendum sérfræðingum framkvæma matið í samtali við hagsmunaaðila.“ 

Frétt í Morgunblaðinu.      

Athugasemd: Þetta er alltof löng málsgrein, sex ólíkar setningar. Þarna er þörf fyrir punkt og jafnvel að umorða hana. 

Hafi Thiemann rætt við Morgunblaðið er óþarfa málalenging segja að blaðið hafi hringt til OECD, það liggur í orðunum. Engu skiptir hvernig viðtalið var tekið. Flestir vita hvar höfuðstöðvar samtakanna eru, óþarfi að pota þessum gagnslausu „upplýsingum“ inn í málsgrein sem fjallar um allt annað. 

Svo er sagt að matið sé „framkvæmt“ í „samtali“ við aðra? Hvað er þá átt við? Samvinnu?

Blaðamenn eru afar áhugasamir um nafnorðavæðingu málsins. Í tilvitnuninni þarf endilega að „framkvæma mat“, ekki meta. 

Við sem skrifum mikið lendum oft í því rugli að misnota persónufornafnið það og ábendingarfornafnið sá. Segjum vegna þess árangurs ekki vegna árangurs, sem er oftast miklu einfaldara og eðlilegra. Við segjum þetta mat í stað þess að segja bara matið.

Ég viðurkenni að ég geri þetta oft, rétt eins og blaðamaðurinn sem skrifaði orðin (ekki „þessi orð“) hér fyrir ofan.

Gott er að hafa í huga að skrif byggjast ekki síst á stíl. Orðaval og orðanotkun getur æði oft orkað tvímælis en um leið er óskaplega fróðlegt að velta fyrir sér hugsanlegum möguleikum.

Tillaga: „Áhugi er á að fá matið sem hefur nýst vel í öðrum löndum,“ segir Thiemann við Morgunblaðið. OCED mun vinna það ásamt innlendum sérfræðingum og í samráði við hagsmunaaðila.“ 

2.

„Snarpur skjálfti við Hrafntinnusker fannst í Fljótshlíð“ 

Frétt á visir.is.       

Athugasemd: Landafræðin vefst stundum fyrir blaðamönnum Vísis. Jarðskjálftinn var um þrettán km frá Álftavatni sem er nú talsvert lang. Frá Hrafntinnuskeri eru tæpir níu km að upptökunum sem líka er slatti, að minnsta kosti fyrir mig sem hef gengið þarna með þungan bakpoka. 

Hins vegar er aðeins um einn km frá Dalakofanum að skjálftaupptökunum.

Fáir blaðamenn myndu segja að umferðaóhapp við tónleikahúsið Hörpu hafi verið „við“ Rauðavatn. Þangað eru þó tæpir níu km. í beinni loftlínu, svipað og á milli Hrafntinnuskers og stóra jarðskjálftans.

Blaðamaðurinn hefði auðveldlega getað fundið gögn um skjálftann, þau eru birt á vef Veðurstofunnar og víðar. Þess í stað birtir hann gagnslaust Google-kort sem sýnir hvar skáli Ferðafélagsins er við Hrafntinnusker. Frekar er þetta nú máttlaus afgreiðsla.

Tillaga: Engin.

Takklæti eða þakklæti ... á hádegiverði eða í hádegisverði

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

 

1.

„Öldungadeildarþingmenn Repúblikanaflokksins deildu sín á milli á hádegisverði í aðdraganda atkvæðagreiðslu …“ 

Frétt á visir.is.      

Athugasemd: Má vera að þetta sé algjört smáatriði en réttara er að segja að þeir hafi deilt í hádegisverði. Veiti ekki hvað það þýðir þegar forsetningin „á“ er notuð um hádegisverðinn.

Nokkur munur er á sögnunum að deila og rífast. Hið fyrrnefnda merki þræta en hið síðara er orðasenna sem er nokkuð óvægnari en deila. Blaðamaðurinn gerir hins vegar engan greinarmun á orðunum. Fyrst í stað talar hann um deilur svo voru þingmennirnir að rífast. Þetta eru slæm vinnubrögð og fyrir vikið verður fréttin ekki trúverðug.

Á vefmiðli Washington Post segir er enska sögnin „clash“ notuð. Hún getur  vissulega þýtt deilur. Orðabókin segir: 

confrontation, angry exchange, shouting match, war of words, battle royal, passage of arms; contretemps, quarrel, difference of opinion, disagreement, dispute …  

Síðar í ensku fréttinni er talað um „argument“ sem  líka má þýða sem deilur en varla rifrildi.

Hafi þingmennirnir deilt þá var það þeirra á milli, þetta var lokaður hádegisverðarfundur.

Í fréttinni stendur þetta líka:

Þegar fréttamaður benti honum á að það vinna, því annars yrðir þú rekinn, væri ekki að „bjóðast til að vinna“ …

Þetta er óskiljanlegt. Hins vegar skildi ég málsgreinina með því að lesa mynd af Twitter-færslu sem fylgdi fréttinni. Mér finnst blaðamaðurinn þurfi að vanda sig betur. Hvað eftir annað birtir hann skemmdar fréttir. Allir eiga að lesa yfir skrif sín og vera um leið frekar gagnrýninn. Í fréttinni eru margar leiðinlegar villur og klúðurslegt orðalag. 

Tillaga: Öldungadeildarþingmenn Repúblikanaflokksins deildu í hádegisverði í aðdraganda atkvæðagreiðslu …

2.

„Takklæti í tíu ár, <3 #10ychallangeaccepted“ 

Auglýsing í tölvupósti frá Nóva.     

Athugasemd: Hvernig má það vera að stórt og öflugt fyrirtæki sem býður Íslendingum þjónustu geti ekki notað íslensku í auglýsingum sínum? „Takklæti“ er bull, orðið er ekki til. Jafnvel léleg íslensk leiðréttingaforrit gera athugasemd við orðið.

Tölvupósturinn er ótrúleg vanvirðing við íslenskt mál. Það sem stendur eftir kommuna er óskiljanlegt.

Textinn í auglýsingin er svona:

Við erum stolt, glöð, ánægð, hrærð, uppveðruð og kát, en fyrst og fremst endalaust þakklát ykkur, viðskiptavinum Nova, fyrir öndvegiseinkunn í Íslensku ánægjuvoginni. Viðskiptavinir Nova eru ánægðustu viðskiptavinirnir í farsímaþjónustu, tíunda árið í röð. Takk.

Mér finnst tölvupósturinn ekki sýna viðskiptavinum Nóva, neitt þakklæti, þvert á móti. Í auglýsingunni er bull og skelfileg nástaða.

Af hverju er ekkert samræmi; „takklæti“ í fyrirsögn en þakklæti í texta? Þetta er ekki einu sinni fyndið eða svalt. Fyrirtæki eiga ekki að verja fé og vinnu fólks í að misþyrma íslenskunni, hún á við nægan vanda að etja svo þetta bætist nú ekki við.

Íslendingar ætlast til þess að fyrirtæki hafi samskipti við þá á íslensku. Punktur. 

Hér er ekki úr vegi að ræða um þakkir. Langt er síðan við tókum upp í íslensku danska orðið takk. Í Málfarsbankanum segir:

Sumir hafa amast við orðunum takk fyrir vegna danskra áhrifa. Benda má á þökk fyrir eða þakka þér fyrir í þeirra stað.

Frekar er mælt með því að segja eiga þakkir skildar en eiga þakkir skilið enda þótt hið síðarnefnda sé einnig tækt.

Samkvæmt íslenskri orðsifjabók er nafnorðið þökk náskylt tøkk á færeysku, takk á nýnorsku, tack á sænsku og tak á dönsku. Á þýsku er samstofna orðið danke og thank(s) á ensku.

Mjög sjaldgæft er að einhver segir: Þökk fyrir, miklu frekar takk fyrir. Hins vegar er nafnorðið þakklæti alltaf notað, enginn asnast til að segja „takklæti“, nema Nóva.

Tillaga: Þakklæti í tíu ár.

Gjafir fyrir bónda á einum tímapunkti ...

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

 

1.

„Það vakna spurningar um hvað það merkir að vera fjölskylda og á einum tímapunkti segir Nobuyo: „Stundum er betra að velja sér fjölskyldu“.“ 

Kvikmyndagagnrýni á blaðsíðu 71 í Morgunblaðinu 24.1.2019.     

Athugasemd: Hér hefur áður verið agnúast dálítið út í orðið tímapunktur. Enn skal það fullyrt að það er óþarft í flestum þeim tilvikum sem ég hef fundið. Veltum fyrir okkur hvað punktur í tíma þýðir. Er það sekúnda eða eitthvað lengra eða skemmra? Hversu langur getur tímapunktur verið, er hægt að teygja á honum? Getur hann verið einn dagur, vika eða mánuður? Sé orðið svo sveigjanlegt stendur það varla undir nafni.

Í staðinn má nota ýmis orð og orðasambönd eins og eitt skipti, einu sinni, þá, þegar og í þessu tilviki má nota á einum stað í kvikmyndinni.

Ofangreind tilvitnun er frekar illa skrifuð, hefði mátt vanda orðalagið. Byrjun málgreinarinnar er líka óvönduð; „það vakna … það merkir …“. Höfundurinn getur greinilega skrifað ágætan texta er smávægilegir gallar eru áberandi.

Tillaga: Í myndinni eru vangaveltur um hvað fjölskylda sé. Í eitt skipti segir Nobuyo: „Stundum er betra að velja sér fjölskyldu“.

2.

„Gjafir fyrir alla bónda!“ 

Fyrirsögn í tölvupósti frá skor.is.     

Athugasemd: Já, ég fæ stundum tilboð frá skor.is, ekki skora heldur skór. Þetta er netverslun sem er hluti af stórri verslunarkeðju sem selur margvíslegan skófatnað, til dæmis Ecco skó sem eru alveg ágætir.

Mér snarbrá auðvitað við þennan póst. Höfundur hans virðist ekki kunna að beygja algengt íslenskt orð, bóndi. Síðast þegar ég vissi beygðist það svona í eintölu: bóndi, bónda, bónda, bónda. Í fleirtölu: Bændur, bændur, bændum til bænda (fleirtalan er ekki svona en þetta er samt fyndið: Bóndar, bónda, bóndum, bónda)

Fyrirsögnin á við fleirtölu í þolfalli, því ræður forsetningin.

Höfundurinn gæti verið fullorðinn og haft í huga bóndadaginn, sem er í dag. Hugsanlega er þetta villa sem verður til þegar verið er að prófa sig áfram með fyrirsögn og svo gleymist að klára hana. Slíkt kemur fyrir besta fólk.

Nafnorðasýki er það kallað þegar höfundur texta „gleymir“ að fallbeygja nafnorð og hefur þau í nefnifalli.

Ég velti því fyrir mér hvort höfundurinn hafi ætlað að komast hjá því að nefna bændur í merkingunni búmenn, þeir séu ekki markhópurinn heldur bændur sem eiginmenn (sem vissulega má segja að séu búmenn, ráða fyrir búi sínu, heimilinu). 

Hver meðalmaður veit hvernig orðið bóndi fallbeygist skrifað og hann hefði líka getað skrifað: Gjafir fyrir alla á bóndadaginn.

Þetta er nú ekki allt. Pósturinn er alveg kostulegur. Í honum segir:

Í tilefni þess tókum við saman vinsælustu vörurnar akkúrat núna og bjóðum þér á geggjuðum afslætti!

Vinsælustu vörurnar hitta alltaf í mark! - og þær eru hér:

• Klikkaðu hér fyrir bóndann sem fer á skíði, í göngu og fílar almenna útivist
• Klikkaðu hér fyrir bóndann sem sinnir erindum á malbikinu
• Klikkaðu hér fyrir bóndann sem fer á æfingu

„Akkúrat“ hélt ég að væri því sem næst útdautt orð, að minnsta kosti í ritmáli. Í talmáli var það einu sinni svo óskaplega algengt að sá sem var sammála síðasta ræðumanni kinkaði kolli og sagði í skilningsríkum tón; „akkúúúrad ...“ og ekkert meira þann daginn.

Fótboltalýsandi á Stöð2 hefur vandi sig á að kalla allt sem vel er gert í boltanum „geggjað„; skoruð mörk, sendingar, einleik og annað skemmtilegt. Mörgum þykir hljómurinn í þessu orð ansi geggjaður og töff og er það nú notað í tíma og ótíma, rétt eins og að fyrir nokkru gat svo margt verið „brjálað“, „geðveikt“ og ekki má gleyma „sjúkt“. Svona orð fara smám saman í geggjuðu glatkistuna þar sem framliðin orð hvíla, til dæmis spældur, truflaður, skvæsinn, dsísös, kommon og fleiri og fleiri.

Sögnin að klikka er svo sem í lagi en ofnotkun á henni eins og þarna virkar dálítið, tja ... klikkuð að mínu mati.

 

Tillaga: Gjafir fyrir alla bændur!