Nafnorðavæðingin, löggumálið og ensk íslenska

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

Við erum að liggja …

Í íslensku er (eða hefur verið) gerður munur á einfaldri nútíð/þátíð og orðasambandinu vera að + nafnháttur (dvalarhorf), t.d.: 

Maðurinn skrifar vel/bréf á hverjum degi en hins vegar: Maðurinn er að skrifa bréf. 

Í síðara dæminu er um að ræða (afmarkaðan) verknað sem stendur yfir en fyrra dæmið vísar til þess sem er ekki afmarkað í tíma (maðurinn skrifar alltaf vel/skrifar bréf daglega). 

Þegar í fornu máli má sjá þennan mun en þær reglur sem ráða notkuninni er nokkuð flóknar og að mestu óskráðar. Málnotendur fara eftir málkennd sinni enda dugir hún vel í flestum tilvikum. En eftir hverju fer notkunin?

Til einföldunar má segja að merking eða vísun sagnar skipti mestu máli um það hvort notað er orðasambandið vera að + nh. eða ekki. 

1. Í fyrsta lagi er það ekki notað með sögnum er vísa til ástands eða kyrrstöðu, t.d. segja flestir: barnið sefur, konan situr við borðið og maðurinn býr í Hafnarfirði. Þessi „regla“ hefur frá fornu fari og til skamms tíma verið býsna traust en nú virðist hafa orðið breyting þar á, sbr.: 
• Við erum að liggja [‘liggjum oft, þurfum oft að leggjast] til að ná slösuðum úr bílum (14.9.06). 
2. Í öðru lagi eru naumast til ritaðar heimildir um að nafnháttarorðasambandið sé notað með svo kölluðum skynjunarsögnum (t.d. sjá, heyra, vita, skilja), sbr. Þó: 
• Við erum að sjá það gerast (4.11.05); við erum að sjá hlutina sömu augum (18.12.06) og ég er ekki að skilja þetta.  
3. Í þriðja lagi á sama við um sagnir sem lýsa afstöðu eða skoðun (t.d. telja, halda, álíta, trúa, vona) en út af því bregður oft í nútímamáli, t.d.:
• Ertu að reikna með að gengið hækki? (14.12.06) og Ég var ekkert að hugsa (12.4.07). 
4. Í fjórða lagi er nafnháttarorðasambandið sjaldnast notað með sögnum sem eru ekki bundnar við stað eða stund, t.d. leika vel, tala skýrt og standa sig vel. Hér gætir einnig breytinga í nútímamáli, t.d.: leikskólarnir eru að standa sig mjög vel (13.3.07). 

„Reglur“ sem þessar eru auðvitað miklu fleiri en fjórar ofantaldar en mikilvægasta reglan er vitaskuld málkenndin. 

Jón G. Friðjónsson: Íslenskt mál, 102 þáttur, í Morgunblaðinu 12.5.2007

Eins og endranær í þessum pistlum er greinaskilum, feitletrunum og fleira bætt við í tilvitnaðar setningar til að auðvelda lesturinn (án leyfis).

1.

„Hann var sleg­inn í höfuðið og hon­um veitt­ir áverkar.“

Frétt á mbl.is.              

Athugasemd: Furðufréttir frá lögreglunni eru ótæmandi og ekki alveg ljóst hvor á sök, fjölmiðlar eða löggan. Margt bendir til að af þessum væng liggi íslenskan undir hvað alvegarlegustu árásum og bíði slæmt afhroð.

Hér virðast höfuðhögg ekki flokkast sem áverki. Hann var sleginn í hausinn og síðan veittir áverkar … Las ekki blaðamaðurinn skrifin sín yfir. Er ekki betra að segja: 

Hann var barinn, meðal annars í höfuðið.

Nei, þá er nebbnilega ekki hægt að nota hið sívinsæla orðalag að veita áverka. Sko, þegar maður er laminn kemur fram áverki, jafnvel áverkar, það er meiðsli eða sár. Aldrei nokkurn tíma hefur verið sagt í löggufréttum að fólk hafi særst í árás, fengið sár. Nei, alltaf skal nota fleirtöluorðið áverkar, að veita áverka. Lengi lifi nafnorðavæðing löggunnar.

Svo segir í fréttinni:

Að sögn lög­reglu taldi maður­inn að árás­ar­menn­irn­ir hafi ætlað að ræna hann.

Hér er fréttin bara hálfsögð. Ekki kemur fram hvort aumingjans maðurinn hafi verið rændur, ef ekki, hvers vegna þeim tókst það ekki. 

Enn er nokkuð í pokahorninu:

Síðdeg­is í gær stöðvaði lög­regl­an ferð öku­manns í Árbæn­um sem er grunaður um akst­ur bif­reiðar und­ir áhrif­um fíkni­efna, auk þess að aka svipt­ur öku­rétt­ind­um, með fíkni­efni á sér auk þess að vera vopnaður.

Þvílík löggusteypa sem þetta er. Hefði ekki verið einfaldara að orða þetta svona: 

Í Árbæ var bíll stöðvaður. Ökumaðurinn reyndist dópaður, án ökuréttinda og vopnaður. 

Nei, svona orðalag er ekki löggumál og langt frá því að vera nægilega stofnanalegt enda bara dauðlegt fólk sem talar á þennan hátt.

Svo kemur þessi frasi sem er beinlínis rangur:

… og eru þeir vistaðir fyr­ir rann­sókn máls í fanga­geymslu lög­reglu.

Enn er skrifað á geldu löggumáli. Bófarnir eru vistaðir einhvers staðar. Líklega voru þeir sendir í sveit yfir sauðburðinn. Slíkt hefur góð áhrif á sálarlíf flestra. Úbbs ... þeir voru settir, meina vistaðir, í fangageymslu. Ekki fangaklefa, fangelsi, fangaherbergi, fangastofu, fangasvefnherbergi, fangadvalarstað, fangaskáp eða álíka. Nei, svoleiðis mælir engin lögga með snefil af sjálfsvirðingu. Geymsla skal það heita (ekki þó kústaskápur). Löggumálið er einfaldlega óumbreytanlegt, sömu orðin endurnýtt út í það óendanlega

„… vistaðir fyrir rannsókn máls …“ 

Þetta er svo yndislega löggulegt orðalag að þegar það birtist eiga lesendur bókstaflega að standa upp, taka af sér pottlokið og þegja að minnsta kosti í eina mínútu. Slíkt kallast andakt (það þýðir til dæmis að vera innanvarmur). Aldrei myndi flögra að löggunni eða löggublaðamönnum að segja að bófarnir hafi verið settir í fangelsi vegna rannsóknar málsins. Nei, slíkt er of hversdagsleg íslenska („plebbalegt“), allir tala svoleiðis.

Ökumaður og farþegi fundu til ein­hverra eymsla og fóru á slysa­deild.

Hér áður fyrr kom fyrir að fólk meiddist og fann til eymsla, nokkurra eymsla eða jafnvel að meiðsl hafi verið nokkur. Svoleiðis gerist ekki nú á dögum. Blaðamenn misnota miskunnarlaust óákveðna fornafnið einhver í þágu enska orðsins „some“.

Sá sem ber ábyrgð á birtingu þessarar fréttar í Morgunblaðinu skal umsvifalaust gerður að ritstjóra Löggublaðsins. Slíkir eru hæfileikurinn og dómgreindirnar (ha? Er hvort tveggja rangt? Jæja, skiptir aungvu)

Tillaga: Hann var barinn svo á honum sá.

2.

„Það fylgir alltaf sársauki þegar umbreyting á sér stað.“

Frétt á blaðsíðu 28 í Morgunblaðinu 10.4.2019.             

Athugasemd: Aukafrumlagið „það“ getur stundum verið hvimleitt enda oft kallaður leppur. Yfirleitt er það merkingarlaust, hægt að sleppa því án þess að merking setningar eða málsgreinar breytist.

Ofnotkun á aukafrumlaginu er bölvaður sóðaskapur í rituðu máli, stílleysa. Góðir skrifarar reyna að komast hjá því, aðrir eru blindir á þetta en svo virðist að sumum sé alveg sama.

Sögnin að fylgja stjórnar þágufalli. Þar af leiðandi ætti að standa þarna því fylgir alltaf sársauki … Þó fallstjórnunin skipti máli er ekki síður mikilvægt að losna undan ofurvaldi hins stíllausa aukafrumlags. Berum saman málsgreinina hér að ofan og tillöguna. Klisjan „að eiga sér stað“ er horfin, enda gagnslaus. 

Hins vegar getur verið að tillagan sé frekar snubbótt og fylgi ekki tilfinningunni sem tilvitnuninni er ætlað að gefa. Þegar setning eða málsgrein hefur verið stýfð á þennan hátt er einfaldlega hægt að byggja hana upp aftur. Þar af leiðandi mætti orða hugsunina á þann hátt sem viðmælandinn segir í viðtalinu:

Sársaukalaus umbreyting er ekki til.

Hér þarf að koma fram að fréttin fjallar um ljóðabók og ekki er sama hvernig um slíkar er skrifað.

Tillaga: Sársauki fylgir umbreytingu.

3.

„Klopp baðst afsökunar á því að hafa spilað Henderson í vitlausri stöðu.“

Fyrirsögn á visir.is.             

Athugasemd: Alltof oft (blaðamenn segja „ítrekað“) framleiða blaðamenn á visir.is skemmdar fréttir. Enginn segir neitt. Stundum heyrist hvíslað: Tja, það er nú ekki lengur neinn prófarkalestur hér. Rétt eins og það sé einhver afsökun. Miklu frekar að það sé ávirðing.

Heimildin fyrir fyrirsögninni í frá BBC. Þar segir í fyrirsögn:

Klopp "sorry" for playing Henderson in wrong position.

Er í lagi að blaðamaðurinn þýði þessa fyrirsögn beint? Nei, auðvitað ekki. Þetta er skemmd frétt og fjölmiðlunum ekki boðlegt að bjóða upp á svona meðferð á málinu.

Þjálfari Liverpool spilar ekki leikmönnum nema þeir séu af einhverju öðru en holdi og blóði. Hann teflir þeim fram í ákveðnar stöður, þeir leika eða spila. Þjálfarinn er allan leikinn utan vallarins, kemur hvergi nærri bolta eða boltameðferð hversu mikið sem hann ólátast.

Svo má deila um það hvort leikmaðurinn hafi spilað „vitlausa“ eða ranga stöðu. Hallast að hinu síðarnefnda.

Tillaga: Engin tillaga gerð.

Hroðvirkni í fjölmiðlum bitnar á neytendum

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

Brenna niður

Ekki er ótítt í fréttum að hús sem gjöreyðast í eldi séu sögð hafa „brunnið niður“: „[B]ústaðurinn var alelda þegar að var komið og brann niður á svipstundu.“ 

Grunur fellur á enskuna: to burn down. En hér brenna hús til ösku, til kaldra kola, til grunna eða fuðra upp.

Málið, blaðsíða 24 í Morgunblaðinu 8.4.2019.

 

1.

„Fyrstu höggin fljúga í skattaslagnum.“

Fyrirsögn á visir.is.            

Athugasemd: Högg fljúga ekki. Fuglar fljúga og fjölmargt annað, jafnvel stólar sé þeim kastað. Í fornsögum segir stundum að hnútum hafi verið kastað. Á malid.is segir um hnútu:

leggjarhöfuð; (allsvert) bein; hnýfilyrði, sbr. að kasta hnútum að e-m; 

Hnýfilyrði eru særandi ummæli. Miklu meiri líkur eru á því að hnútum sé kastað í óeiginlegri merkingu, ekki þeirri að menn hendi leggjarbeinum í hvern annan eins og sagt var í fornsögunum.

Grímur Thomsen orti ljóðið Á Glæsivöllum sem er snilldar kveðskapur og er oft vitnað í hann. Í ljóðinu segir meðal annars:

Á Glæsivöllum aldrei
með ýtum er fátt,
allt er kátt og dátt.
En bróðernið er flátt mjög og gamanið er grátt,
í góðsemi vegur þar hver annan.

Í næsta erindi segir: 

Horn skella á nösum
og hnútur fljúga um borð,
hógværi fylgja orð,
en þegar brotna hausar og blóðið litar storð
brosir þá Goðmundur kóngur.

„… og hnútur fljúga um borð“, segir í ljóðinu. Gæti verið að einhvers staðar í höfði blaðamannsins sem skrifaði fyrirsögnina hafi falist orðalagið hnútur fljúga en hann hafi ekki almennilega mundað eftir því og sagt að högg fljúga. Leyfum honum að eiga vafann

Tillaga: Fyrstu hnúturnar fljúga í skattaslagnum.

2.

„Það munaði litlu að henni hafi verið rænt af hópum manna, en henni tókst að hlaupa í burtu eins og enginn væri morgundagurinn.“

Frétt á dv.is.           

Athugasemd: Hroðvirkni er afar slæm, sérstaklega hjá blaðamönnum. Hún bitnar á lesendum, neytendum. 

Fyrirsögnin er illskiljanleg miðað við efni „fréttarinnar“. Í henni segir vissulega frá tveimur hópum en hún hljóp þó aðeins frá öðrum þeirra. Hvaða erindi á fleirtalan í fyrstu setningunni? Þetta kallast hnoð, jafnvel rembingshnoð, og er ekki til fyrirmyndar.

Svo hleypur hún í burtu „eins og enginn væri morgundagurinn“. Þetta er nú meira bullið. Skilur einhver samhengið?

Held að blaðamaðurinn þurfi að taka sig verulega á í skrifum, æfa sig og lesa góðar bókmenntir í svona tíu til tuttugu ár, þannig verður góður orðaforði til. Um leið þarf hann að muna að hæfileikar í blaðamennsku eða skrifum eru ekki meðfæddir, þeir eru áunnir.

Tillaga: Engin tillaga.

Frá hverju er verið að forða slysi?

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

Á einu bretti

Aldrei fleiri misst vinnuna á einu bretti, segir í fjölmiðlum. Hvaða bretti er þetta?

Orðatiltækið er kunnugt úr nútímamáli og er líkingin dregin af því að peningar sem telja átti voru lagðir á fjöl eða bretti …[d. på et bræt; þ. etwas auf einem Brett bezahlen].

Mergur málsins eftir Jón G. Friðjónsson.

 

1.

„Leiðbeiningar Boeing forðuðu ekki slysinu.“

Fyrirsögn á visir.is.            

Athugasemd: Blaðamaðurinn sem skrifaði fyrirsögnina átti ekki við að slysinu hafi verið bjargað. Það er engu að síður merkingin. 

Sögnin að forða bögglast fyrir fleirum en blaðamönnum. Á vef Eiðs heitins Guðnasonar segir:

Sögnin  að  forða  þýðir  að  bjarga  eða  koma undan. „Fram,fram fylking, forðum okkur háska frá.“  

Það er ekkert  til sem heitir að  forða  slysi. Það er hinsvegar stundum mögulegt að gera ráðstafanir,sem geta komið í veg fyrir  slys. 

Blaðamenn ættu að forðast að nota orð sem þeir kunna ekki með að fara.

Annars staðar á vef Eiðs vitnar hann í Bjarna Sigtryggsson, sem hefur starfað sem blaðamaður. Sá síðarnefndi segir þar:

Í mbl.is-frétt segir svo um leynda hættu fyrir Fasbókarnotendur: 

Til að forða því að samfélagssíðan fylgist með ferðum notandans á vefnum … 

Hér á augljóslega að standa „Til að forðast að…“ því ella verður merkingin önnur. 

Þetta er algeng villa í fréttaflutningi, t.d. þegar talað er um að forða slysi í stað þess að forðast slys. Að forða slysi frá hverju…? 

Örlítil hugsun er fréttafólki nauðsynleg áður en slegið er á lyklaborðið.

Líklega er of seint að kenna blaðamanni íslenskt mál og stíl, hann átti að læra það í grunn- og framhaldsskóla. Hins vegar má bæta þekkingu hans smám saman hafi hann á annað borð einhverja löngun til þess. Allt sem þarf er örlítið hugsun, eins og Bjarni Sigtryggsson segir.

Tillaga: Leiðbeiningar Boeing komu ekki í veg fyrir slysið.

2.

„Ak­ur­eyri og Fram berj­ast um að forðast fall.“

Fyrirsögn á mbl.is.             

Athugasemd: Þetta er léleg fyrirsögn. Annað liðið er í næst neðsta sæti og hitt í þriðja neðsta og munar einu stigi á þeim . Blaðamaðurinn skilur ekki aðalatriðið. Liðin berjast um að halda sér í deildinni.

Liðin eru að berjast um tíunda sætið í handboltadeildinni. Liðin í ellefta og tólfta sæti falla í næstu deild fyrir neðan. Annað hvort liðið fellur. 

Þekkt er orðatiltækin að berjast gegn, berjast fyrir, berjast um, berjast við og jafnvel fleiri, sjá malid.is. 

Akureyri og Fram berjast hins vegar ekki hvort við annað í fallbaráttunni. Næsti leikur fyrrnefnda liðsins er við ÍR, hitt leikur við ÍBV.

Tillaga: Akureyri og Fram í mikilli fallbaráttu.

3.

„Lögreglumyndir af sökudólgum eins og þú hefur aldrei séð þær áður.“

Fyrirsögn á dv.is.              

Athugasemd: Ástæða er til að hafa verulegar áhyggjur af DV. Svo virðist sem þar séu engar kröfur gerðar til málfars.

Skilur einhver fyrirsögnina? Nei, pottþétt ekki. Þess vegna leitaði ég til herra Gúgöls og bað um þýðingu á ensku ef vera mætti að ég skildi hana. Hann segir:

Police photos of culprits as you have never seen them before.

Því miður er ég engu nær um merkinguna, en … tek eftir því að feitletrunin í fyrirsögninni er bein þýðing úr enskunni.

Má vera að blaðamaðurinn sem skrifaði fréttina sé góður í ensku en hann hefur litla tilfinningu fyrir íslensku máli.

Nei, nnars. Ég ef sannast sagna ekki áhyggjur af DV. Ég hef hins vegar verulegar áhyggjur af því að fjölmiðillinn dreifir skemmdum fréttum talsvert umfram aðra. Látum undarlegt fréttamat liggja á milli hluta en boðskapurinn virðist vera sá að málfar skipti engu.

Tillaga: Engin.

4.

„Þannig að, svo að fólk geti staðist greiðslu­mat með þessu nýja lána­formi erum við að …“

Frétt á mbl.is.              

Athugasemd: Blaðamanni ber að lagfæra orðalag viðmælanda eða ræðumanns. Rangt er að breiða út slæmt mál. Hér að ofan hefur ráðherra eitthvað rekið í vörðurnar, tafsað. Hann hefði ábyggilega ekki skrifað ræðu sína á þennan hátt. Ástæðan er einfaldlega sú að mikill munur er á talmáli og ritmáli.

Leiðbeiningar um ritgerðasmíði eftir Eirík Rögnvaldsson er hér á vefum. Eftirfarandi fellur að því sem hér er til umræðu:

Dæmi um hið öfuga, þ.e. talmál sem breytt er í ritmál, sjáum við stundum í dagblöðum, þegar prentað er orðrétt það sem einhver og einhver hefur sagt t.d. í útvarpi eða í síma við blaðamann. Þetta er þó sjaldgæft, því að talað mál, með öllu sínu hiki, stami og mismælum, verður nefnilega hálf hallærislegt á prenti, þótt enginn taki eftir neinu óeðlilegu þegar hlustað er á það; og lætur jafnvel þann sem haft er eftir líta út sem hálfgerðan aula.

Held að blaðamenn og aðrir sem stunda skriftir hefðu gott af því að lesa þessa umfjöllun Eiríks. Hann segir ennfremur:

Enginn er svo vel að sér eða hefur svo örugga máltilfinningu að hann geti ekki haft gagn af handbókum og orðabókum. Íslenskir stúdentar gera oft alltof lítið af því að fletta upp í slíkum ritum. Hér má vísa á yfirlit um nokkur helstu rit af þessu tagi.

Nokkrar af þeim bókum sem bent er á má telja nokkrar skyldueign, að minnsta kosti fyrir blaðamenn. Þetta eru bækur eins og Orðastaður, Orðaheimur, Íslenskt orðtakasafn, Íslenskir málshættir, Orðalykill, Stafsetningarorðabók með skýringum, Mergur málsins, Íslenskt málfar, Handbók um íslenskan framburð, Handbók um ritun og frágang og Hagnýt skrif, svo dæmi séu tekin.

Ég á ekki allar þessar bækur, vissi ekki af mörgum en ætla að kaupa nokkrar … og lesa.

Tillaga: Til þess að fólk geti staðist greiðslu­mat með þessu nýja lána­formi erum við að …

Afturendatal og vinsæla orðið

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

Á einu bretti

Aldrei fleiri misst vinnuna á einu bretti, segir í fjölmiðlum. Hvaða bretti er þetta?

Orðatiltækið er kunnugt úr nútímamáli og er líkingin dregin af því að peningar sem telja átti voru lagðir á fjöl eða bretti …[d. på et bræt; þ. etwas auf einem Brett bezahlen].

Mergur málsins eftir Jón G. Friðjónsson.

 

1.

„Rooney gekk í raðir DC síðasta sumar og reif liðið upp af rassgatinu og heldur því áfram núna.“

Frétt í dv.is.             

Athugasemd: Stíllinn hjá íþróttablaðmönnum er oft til lítillar fyrirmyndar og ritstjórnin gerir engar athugasemdir. Er það svona málfar sem lesendur vilja ef ekki er best að blaðamenn taki sig á (ekki rífi sig upp af rassgatinu).

Tillaga: Rooney gekk í raðir DC síðasta sumar, reif liðið áfram og er fjarri því hættur.

2.

„Við erum búin að meta stöðuna ítrekað, ég held að þess­ar út­lín­ur sem nú þegar liggja fyr­ir …“

Frétt á mbl.is.             

Athugasemd: Atviksorðið oft er frekar lítið notað enda bölvaður ræfill og kjánalegt í háalvarlegri umræðu. Miklu flottara er að nota lýsingarorðið ítrekaður. Það er einhvern veginn svo … gasalega gáfumannslegt, svo fjölmiðlalegt. Eða þannig sko.

Sögnin að ítreka merkir að endurtaka. Sumir hafa oft þurft að leita réttar sín hjá stjórnvöldum og því er ábyggilega hraustlegra að segja að þeir hafi þurft að ítreka (sögnin) kröfuna margsinnis.

Svo eru það hinir sem alltaf eru að minnast á ákveðið mál, til dæmis „orkupakka 3.0“. Þeir vara ítrekað (lýsingarorðið) við honum enda er orðið vænlegra til árangurs og flottara.

Þetta var nú lítil saga af orðafátæktinni í fjölmiðlum sem hér hefur stundum (ekki ítrekað) verið nefnd, líklega oft (ekki ítrekað), jafnvel margsinnis (ekki ítrekað) og hér er hún enn einu sinni (ekki ítrekað), það er aftur og aftur (ekki ítrekað) hoggið í sama knérunn.

Á malid.is segir um nafnorðið knérunnur:

Orðatiltækið að höggva/vega í sama knérunn merkir: gera e-m sams konar miska á ný eða gera það sama aftur. Orðið knérunnur merkir: ættarlína, grein ættar.

ættarlína, ættarröð í beinan ættlið’. Af kné h., sem líkl. er haft í merk. ‘(ætt)liður’, og runnur ‘tré’ (s.þ.).

Já, knérunnur er einstaklega fallegt orð.

Tillaga: Við höfum oft metið stöðuna ég held að það sem nú þegar liggur fyr­ir …

3.

„Skrifstofufólk teygir úr sér eftir langan setu á rassinum.“

Myndatexti á blaðsíðu 3 í Fólk/kynningarblaði Fréttablaðsins 2.4.2019.        

Athugasemd: Ólíklegt er að mannfólkið sitji á einhverju öðru en afturendanum, rassinum. Þar af leiðandi er þarf sjaldnast að nefna hann í álíka tilfellum enda ekki gert.

Í Íslenskri orðsifjabók á malid.is segir:

rass k. ‘bakhluti, afturendi á manni eða skepnu, sitjandi, bossi; tilsvarandi hluti á buxum; (afleidd merk.) afkimi, leiðindastaður’; sbr. fær. rassur, nno. rass. 

Eiginl. víxlmynd við ars (s.m.) (s.þ.), sbr. svipaða hljóðavíxlan í argur og ragur.

Á ensku er líkamshlutinn einmitt nefndur „arse“ enda kann hljóðvíxlunin að hafa gleymst í því máli.

Tillaga: Skrifstofufólk teygir úr sér eftir langan setu

Flugfélög sem stíga inn í gat, útsýni yfir fjöll og ganga í gegnum árekstra

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

 

1.

„Mjög gott útsýni er úr eigninni m.a. að Esjunni, Snæfellsjökli og Keili.“

Fasteignaauglýsing á blaðsíðu 17 í Morgunblaðinu 30.3.2019.            

Athugasemd: Betur fer á því að segja að útsýni sé til Esjunnar. Einu sinni stóð í fasteignaauglýsingu að útsýni væri yfir Esjuna. Þá hlýtur húsið að hafa verið ansi hátt. 

Víða í Breiðholti er útsýni yfir Reykjavík og jafnvel til Snæfellsjökuls og Akrafjalls.Úr stofuglugganum heima hjá mér er gott útsýni yfir Elliðavatn, Heiðmörk og allt til Vífilsfells og Bláfjalla, þó ekki yfir þau.

Skrýtið að kalla íbúð eign, í þessu tilfelli er engin ástæða til þess. Miklu sölulegra að tala um íbúð. Allir vita að íbúð er eign en ekki eru allar eignir íbúðir.

Tillaga: Mjög gott útsýni er úr íbúðinni m.a. til Esjunnar, Snæfellsjökuls og Keilis.

2.

„… segir að ólíklegt sé að erlend flugfélög stígi inn í það gat sem myndast við gjaldþrot flugfélagsins WOW air hvað varðar framboð á flugleiðum til styttri tíma.“

Fasteignaauglýsing á blaðsíðu 18 í Morgunblaðinu 30.3.2019.            

Athugasemd: Ekki nóg með að ráðherra, þingmenn og aðrir „stígi til hliðar“, „stígi niður“ eða upp heldur eru nú flugfélög farin að stíga inn í göt.

Hver fann upp á orðalaginu að „stíga inn í gat“? Hér gatar blaðamaðurinn.

Wow skildi ekki eftir sig gat nema ef til vill í óeiginlegri merkingu, en þá verður viðmælandi og blaðamaður að vita hvenær samlíkingunni sé lokið. 

Útilokað er að segja að í kjölfar verkfalla fljóti atvinnuleysi … eða þar syndi einhver með launahækkun! Eða að manni sé laus höndin og tími sé kominn að festa hana. Eða að söngvarinn hafi verið klappaður upp á efri hæð og þar hafi hann tekið aukalag. Eigum við nokkuð að halda áfram með svona vitleysu?

Orðtök og samlíkingar eru ágætar en sá sem skrifar verður að kunna á þeim skil.

Orðalagið „hvað varðar“ er einfaldlega bjánalegt. Mikilvægt er að sá sem höfundur lesi skrif sín yfir á gagnrýnan hátt, lagi og bæti. Svona er ekki lesendum bjóðandi.

Tillaga: … segir að ólíklegt sé að erlend flugfélög bjóði til skamms tíma upp á sömu flugleiðir Wow air var með.

3.

„Vantar húsfélagið þitt aðstoð við aðalfund og gerð ársreikninga.“

Auglýsing á blaðsíðu 11 í Morgunblaðinu 31.3.2019.            

Athugasemd: Fyrir um viku (ekki síðan) varð fyrirtæki það á að birta heilsíðuauglýsingu með þágufallsvillu: „

Vantar húsfélaginu þínu …

Nú birtir sama fyrirtæki heilsíðuauglýsingu sem er villulaus. Þegjandi og hljóðalaust var auglýsingin lagfærð. Þetta er til fyrirmyndar.

Tillaga: Tilvitnunin er rétt.

4.

„Þegar Guðlaug hafði ítrekað gengið í gegnum árekstra …“

Viðtal á blaðsíðu 12 í Morgunblaðinu 31.3.2019.           

Athugasemd: Hvernig er hægt að gagna í gegnum árekstra? Líklegast á viðmælandinn við að hann hafi oft lent í áföllum. Fleirtalan bendir þó til þess að lýsingarorðið ítrekað og jafnvel atviksorðið oft séu óþörf.

Blaðamanni ber skylda til að lagfæra orðalag viðmælandans. Að öðrum kosti dreifir hann vitleysu sem er fjarri því að vera markmið fjölmiðla.

Lýsingarorðið ítrekað er ofnotað, orð sem er óskaplega vinsælt en auðveldlega hægt að nota önnur. Fyrir alla muni reynum að sýna fjölbreytni í málfari og stíl.

Í viðtalinu stendur:

Í gegnum tíðina hef ég alls ekki synt með straumnum … 

Oft kemur það eins og þruma úr heiðskírum læk þegar fólk fer rangt með orðtök. Maður flýtur með straumnum, lætur berast með straumnum eða fylgir straumnum. Erfitt er hins vegar að synda á móti straumnum og þeir vita sem reynt hafa að það er einnig erfitt að synda með straumnum. Um þessi orðtök má lesa í bókinni Mergur málsins (blaðsíðu 620).

Viðmælandinn á ábyggilega við að hann hafi ekki bundið bagga sína sömu hnútum og aðrir (Mergur málsins, blaðsíða 24).

Tillaga: Þegar Guðlaug hafði lent í áföllum …

5.

„Fyrir um ári síðan gengu börnin mín í gegnum mikið áfall, en börnin mín þrjú …“

Viðtal á blaðsíðu 22 í Morgunblaðinu 31.3.2019.           

Athugasemd: Les blaðamaður aldrei yfir það sem hann skrifar eða er hann blindur á nástöðuna? 

Orðalagið að ganga í gegnum (d. gå igennem) er oftar en ekki óþarft.

Danir segja:

  For et år siden … 

Hins vegar segjum við á íslensku: 

Fyrir ári (ekki síðan) …

Á malid.is segir:

Það er talið betra mál að segja fyrir stuttu, fyrir ári, fyrir þremur dögum o.s.frv. en „fyrir stuttu síðan“, „fyrir ári síðan“, „fyrir þremur dögum síðan“. Orðið síðan er óþarft í slíku samhengi.

Þetta eiga allir að vita.

Tillaga: Fyrir ári urðu börnin mín fyrir miklu áfalli þegar þau …

Marklaust orðagjálfur, kæruleysi og hroðvirkni

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Dóm­ari mun skipa skipta­stjóra yfir búið. Heim­ild­ir mbl.is herma að vegna um­fangs gjaldþrots­ins verði að minnsta kosti tveir skipta­stjór­ar skipaðir yfir búið.“

Frétt á mbl.is.            

Athugasemd: Tvítekningin er óþörf, kallast nástaða, sem eyðileggur stíll og yfirbragð fréttarinnar. Auðvelt er að laga eins og sjá má hér fyrir neðan.

Tillaga: Dóm­ari mun skipa skipta­stjóra yfir búið. Heim­ild­ir mbl.is herma að vegna um­fangs gjaldþrots­ins verði þeir að minnsta kosti tveir.

2.

„Tvær óþekkt­ar flug­vél­ar komu inn í loft­rýmis­eft­ir­lits­svæði Atlants­hafs­banda­lags­ins seint í gær­kvöldi …“

Frétt á mbl.is.            

Athugasemd: Af hverju er þetta kallað „loftrýmiseftirlitssvæði“, fjórsamsett orð? Er ekki hægt að stytta það og fell út tvo fyrstu liðina?

Annars er loftrými ansi furðulegt orð. Í Íðorðabankanum á malid.is er orðið skilgreint svo:

Hluti andrúmsloftsins sem afmarkast af ákveðnu svæði á yfirborði jarðar og tiltekinni hæð. 

[skýring] Loftrými er skipulagseining á vegum stjórnvalda þar sem ýmist er veitt flugstjórnarþjónusta eða ekki. 

[enska] airspace.

Líklega svarar þetta fyrri spurningunni. Enska orðið „airspace“ er afar stutt og hnitmiðað, ólíkt „loftrýmiseftirlitssvæði“ sem er svo langt að við liggur að mann þrjóti erindið (örendið) í framburðinum. Enska orðið er ekkert annað en „loftsvæði“ eða „loftrými“.

Tillaga: Tvær óþekkt­ar flug­vél­ar komu inn á eft­ir­lits­svæði Atlants­hafs­banda­lags­ins seint í gær­kvöldi …

3.

„Nýlega varð grjóthrun úr klettabeltinu ofan við Stein sem fór niður hlíðina fyrir neðan hann á miklum hraða.“

Tölvupóstur frá savetravel.is.            

Athugasemd: Þessi málsgrein er ferlega mikið klúður … og órökrétt í þokkabót. Þessi svokallaði „Steinn“ undir Þverfellshorni í Esju er á að giska miðja vegu frá Einarsmýri og upp á brún. 

Almennt hrynur grjót á miklum hraða, veltur þó á brattanum. Þetta vita allir. Þar að auki geta skriðuföll verið stórhættuleg, vart þarf að taka það fram.

Þverfellshorn er bratt og brattast er í hömrunum en þar fyrir neðan er líka afar bratt. Grjót sem hrynur þaðan er strax komið á mikla ferð löngu áður en það kemur að „Steini“.

Tillaga: Nýlega féll grjót úr hamrabeltinu í Þverfellshorni.

4.

„Solskjær segir það vera ánægjulegt að fjölskyldan geti loksins byrjað að nota húsið almennilega einum tólf árum eftir að það var byrjað að byggja það.“

Frétt á visir.is.             

Athugasemd: Margir blaðamenn og fleiri skrifarar freistast til að lengja mál sitt með gagnslausu orðagjálfri. Ofangreind málgrein er dæmi um slíkt.

„Einum tólf árum“ er gagnslaust málalenging, segir ekki neitt. Þetta orðalag er einna helst þekkt í talmáli. 

„Eftir að það var byrjað að byggja það“, þetta er annar óþarfinn. Nástaðan hefði átt að vara blaðamanninn við, það er að segja ef hann hefði lesið skrifin yfir.

Hvernig „notar“ fólk hús? Jú, það býr í því.

Hér er svo önnur spurning: Hvernig notar fólk hús „almennilega“? Tja ... nú vefst manni tunga um höfuð. Eru ekki „almennileg“ not af húsi með því að búa í því.? Spyr sá sem ekki veit.

Betri og fyllri frétt um hús Solskjærs og búferlaflutninga hans má til dæmis lesa hér.

Tillaga: Solskjær segir það vera ánægjulegt að fjölskyldan geti loksins búið í húsinu tólf árum eftir að að það var byggt.

5.

„Var þetta gert til öryggis á meðan lögregla vann að því að tryggja vettvang sem er nálægt unglingadeild skólans.“

Frétt á blaðsíðu 9 í Morgunblaðinu 29.3.2019.           

Athugasemd: Hvaða tryggingafélög tryggja vettvang. Líklega gera þau það öll, nefna má „heimilisvettvang“, „sumarbústaðavettvang“ en varla glæpavettvang. Munum að vettvangur er aðeins til í eintölu.

Lögguorðalagið að tryggja vettvang er bein þýðing úr ensku enda er tíðum sagt í amrískum löggumyndum:

To secured the perimeter.

Sögnin að tryggja getur þýtt margt, ekki aðeins að vátryggja, líka að gæta að öryggi. Í fjallamennsku tryggja menn sig, festa sig til dæmis við berg svo þeir falli ekki missi þeir fót- eða handfestu. 

Einhæfni löggumálsins er mikið. Svæði sem lögreglan vinnur á og gætir öryggis fólk er alltaf kallaður vettvangur (e. scene) sem er gott og gilt orð, en einhæfnin maður lifandi. 

Tillaga: Var þetta gert til öryggis á meðan lögregla gætti öryggis en svæðið er nálægt unglingadeild skólans.

6.

„… en fólkið er staðsett í flótta­manna­búðum í Ken­ía.“

Frétt á mbl.is.           

Athugasemd: Hefði ofangreind setning breyst eitthvað ef lýsingarorðinu staðsettur væri sleppt? Held ekki. Þetta orð er ofnotað í íslenskum fjölmiðlum.

Tillaga: … en fólkið er í flóttamannabúðum í Kenía.

7.

„Besti markvörðurinn sem Gylfi hefur mætt um hvor sé betri Alisson eða Ederson.

Fyrirsögn á visir.is.            

Athugasemd: Fyrirsögnin skilst ekki hversu oft sem hún er lesin. Útilokað er að lagfæra hana því ekkert vit er í henni.

Í fréttinni segir:

Ederson og Alisson eiga báðir mikinn þátt í góðu gengi liðanna og það mun örugglega mæða mikið á þeim báðum á lokasprettinum.

Hvað er hér átt við? Er mæðan sú að þeir hafi staðið sig vel með liðum sínum eða mun mikið hvíla á þeim í síðustu leikjum mótsins? 

Gylfi valdi ellefu mann liði með erfiðustu andstæðingunum …

Hér er kæruleysið alls ráðandi. Blaðamaðurinn les ekki yfir það sem hann hefur skrifað og sýnir þannig okkur neytendum, lesendum, mikla ókurteisi og dónaskap.

BBC Sport fékk Heurelho Gomes til dæma um það hvor landa hans sé betri markvörður. 

Þetta er skemmd málsgrein, kæruleysislega skrifað, enginn yfirlestur. „Til dæma um“ dugar ekki, inn á milli vantar „að“, til að dæma ...

Betur hefði farið á því að segja að maðurinn hafi átt að meta hvor væri betri markvörður. Þeim sem er umhugað um stíl og málfar gerir greinarmun á sögnunum að dæma og meta.

Hann sé því ekki mikið á milli þeirra en er samt á því að Alisson Becker sé betri markvörður í dag.

Enn skilst ekkert af því sem blaðamaðurinn skrifar, þetta er algjörlega óskiljanlegt. Svona er „fréttin“ öll, illa samin, hroðvirknisleg og sundurlaus.

Tillaga: Engin tillaga gerð.

Wow-leg tíðindi og ekkert annað að frétta

Wow var í fréttunum. Allur heimurinn stóð á öndinni og fylgdist með. Ríkisútvarpið, Ríkissjónvarpið, Bylgjan og fleiri miðlar fluttu beinar lýsingar af nauðlendingunni. Engu líkar var en að Beyonce eða álíka „celeb“ hefði brotið nögl. 

Allt féll í skuggann af hinum válegu atburðum. Glæpir stöðvuðust, Brexit frestaðist, Trump hætti að tísta, Kínverjar hættu að þróa Huawei, Rússar hættu að endurvinna almenn tíðindi, gulvestungar hengdu upp vestin sín, Palestínumenn gerðu hlé á mótmælum, Ísraelar hættu að skjóta á mótmælendur og sjálfur nýtti ég tækifærið og fór til tannlæknis.

Vonir standa nú til þess að almenningur á Íslandi fái nú fréttir af gangi kjaraviðræðna, beinar útsendingar af verkfallsvörslu, sögur af Trump, fréttir af Brexit og annað fréttnæmt í veröldinni sem heldur vonandi áfram að snúast um öxul sinn.

Verra er ef formaður Samfylkingarinnar hafi skipt um peysu en Ríkisútvarpið ekki náð að gera atburðinum skil í beinni.

„Má vera að við getum sagt einhverjar aðrar fréttir í fréttatímanum,“ sagði fréttamaðurinn dimmraddaði.

Valréttir, rakið með öldum, spes og til þriggja ára frambúðar ...

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

Mót eða móti

Hvort er réttara: að steypa e-ð/allt í sama mót – eða móti með i-i? 

Stutt leit sýnir að flestum er mót tamara. 

Í Merg málsins er það hins vegar móti og rökstutt með því að um sé að ræða kyrrstöðu. Maður mótar (steypir) e-ð í móti (formi). En oft vægir vit fyrir venju.

Málið á blaðsíðu 28 í Morgunblaðinu 26.3.2019.

1.

„New York Giants var hins vegar tilbúið að láta þennan vandræðagemling fara fyrir tvo varnarleikmenn og tvo valrétti.“

Fyrirsögn á visir.is.            

Athugasemd: Skilja má ofangreinda málsgrein svo að leikmaður í bandarískum fótbolta hafi verið seldur og fyrir tvo varnarleikmenn og … og hér vandast málið. 

Tveir valréttir? Hvað þýðir það. Fékk félagið sem seldi manninn tvær máltíðir á veitingastað að eigin vali?

Tillaga: Engin gerð.

2.

„Takk fyrir svörun þína.“

Forhannað svar frá Hagstofu Íslands.           

Athugasemd: Ég hef í nokkur ár verið á skrá hjá Hagstofu Íslands og fengið þaðan fréttir og upplýsingar í tölvupósti. Hef lengi tekið eftir því að þegar ég fæ loks póstinn hefur efni hans þegar verið gerð skil í fjölmiðlum. Sá þar af leiðandi ekki ástæðu til að marglesa það sama og sagði skráningunni upp í gær.

Eins og fleiri fyrirtæki og stofnanir þykist Hagstofan vita hvers vegna maður vilji ekki lengur fá póstinn. Hægt er að velja um fimm kosti; vil ekki fá tölvupóst, skráði mig aldrei á póstlistann, tölvupóstarnir eru óviðeigandi, tölvupóstarnir eru ruslpóstur og bera að tilkynna. Síðasti kosturinn er þessi: „Annað (færðu inn ástæður að neðan“. Og ég gerði það samviskusamlega með ofangreindum rökum og ýtti á „enter“. Þá kom upp þetta: 

Takk fyrr svörun þína.

Svona skrifa aungvir nema „kontóristar“ sem mæla dags daglega á einhverri stofnanamállýsku. Þetta er ekki beinlínis rangt en hver notar nafnorðið svörun en ekki svar? Doldið fyndið, ekki satt. Hins vegar þori ég að veðja að enginn skoðar hvers vegna einhver hættir á tölvupóstlista Hagstofunnar.

Tillaga: Takk fyrir svarið.

3.

„… kom í gær að dauðu folaldi í grjótagarðinum á Granda. Talið er að það hafi rakið þangað með öldum.“

Frétt á dv.is.           

Athugasemd: Tvennt er rangt í seinni setningunni. Sögnin að reka hefur hvergi þessa mynd sem þarna er birt. Rétt mynd er rekið sem er lýsingarháttur þátíðar í hvorugkyni. Svo er það hitt, að eitthvað hafi rekið með öldum. Þetta er bara vitleysa.

Í fréttinni er sagt frá folaldshræi sem fannst í grjóthleðslu vestur á Granda í Reykjavík. Ýmislegt er ámælisvert í þessari örstuttu frétt sem er aðeins 11 línur:

Við fundum það í gær í steinveggnum þarna. 

Af myndunum að dæma er þetta ekki steinveggur heldur grjóthleðsla. Og blaðamaðurinn heldur áfram:

Ég myndi halda að þetta hefði troðist með öldunum, …

Viðmælandinn segir þetta en blaðamaðurinn gerir enga tilraun til að laga orðalagið eins og honum ber. Líklega er átt við að brimið hafi lamið hræið inn á milli grjóthnullunganna.

Þetta var mjög spes.

Hvað þýðir spes? Orðið finnst að vísu í Íslenskri nútímamálsorðabók á malid.is sem merkir að það þekkist en er alls ekki viðurkenning á þegnrétti í málinu. 

Ekki þarf annað en að „gúgla“ orðið og þá sést að það er mikið notað. Í þeirri stöðu sem það er hér að ofan er „spes“ lýsingarorð en það getur samt hvorki stigbreyst eða fallbeygst. Hvers vegna? Jú, orðið fellur ekki að íslensku máli.

Líklega er orðið dregið af enska orðinu „special“. Í setningunni hér að ofan mætti nota í staðinn lýsingarorðið sérstakur eða jafnvel skrýtið.

Annars er fróðlegt að lesa það hvað segir um spes í Íslenskri orðsifjabók á malid.is en athugið það er ekki sama „spes“ og í frétt DV: 

spes kv. (19. öld) stað- og ættbundið viðurnefni (um frekar stórvaxið fólk); spesarlegur l. ‘með slíku ættarmóti’. Viðurnefnið líkl. þannig tilkomið að sá sem fyrstur bar það fór oft með vísu um 

Spes er varð kona Þorsteins drómundar. En nafn hennar er líkl. s.o. og lat. spes <von>.

Þorsteinn drómundur var hálfbróðir Grettis og fór til Miklagarðs (sem nú nefnist Instanbul) til að hefna hans. Þar drap hann Þorbjörn öngul Þórðarson,Grettis, banamann Gréttis. Þorsteinn var ríkur og þótti virðingarmaður hinn mesti. 

Í Grettis sögu segir:

Þeir sögðu er næstir stóðu að sá hefði verið harður í haus og sýndi hver öðrum. Af þessu þóttist Þorsteinn vita hver Öngull var og beiddist að sjá saxið sem aðrir. Lét Öngull það til reiðu því að flestir lofuðu hreysti hans og framgöngu. Hann hugði að þessi mundi svo gera en hann vissi öngva von að Þorsteinn væri þar eða frændur Grettis.

Tók Drómundur nú við saxinu og jafnskjótt reiddi hann það upp og hjó til Önguls. Kom það högg í höfuðið og varð svo mikið að í jöxlum nam staðar. Féll Þorbjörn öngull ærulaus dauður til jarðar.

Þetta er hrikaleg myndræn frásögn. Takið eftir orðalaginu hann féll „ærulaus dauður til jarðar“. Óvenjuleg hlutdrægni með beinum orðum í fornriti. Ekki er síðri lýsingin á því er Spes kynnist Þorsteini. Af þeim er undurfögur og rómantísk saga sem er frekar óvenjuleg í fornritunum. Á vef Snerpu má lesa Grettis sögu og fleiri fornrit. Í 86. kafla byrjar þáttur Spesu og Þorsteins.

Tillaga: Talið er að það hafi rekið þangað. 

4.

„Manchester United grein­ir frá því á vef sín­um að Norðmaður­inn Ole Gunn­ar Solskjær hafi verið ráðinn knatt­spyrn­u­stjóri fé­lags­ins til fram­búðar og er samn­ing­ur hans til þriggja ára.“

Frétt á mbl.is.           

Athugasemd: Hér fer ekki saman að maðurinn hafi verið ráðinn til frambúðar og að hann sé ráðinn til þriggja ára. Öðru hvoru er ofaukið.

Á malid.is segir:

Orðið frambúð merkir: ending, framtíðarnot. Að eitthvað sé til frambúðar merkir því að eitthvað sé varanlegt. Athuga að frambúð merkir annað en framtíð.

Kjörnir fulltrúar á þingi og í sveitarstjórnum eru ráðnir til fjögurra ára og kjörtímabil forseta Íslands er fjögur ár. Þessi störf eru bersýnilega ekki til frambúðar.

Tillaga: Manchester United grein­ir frá því á vef sín­um að Norðmaður­inn Ole Gunn­ar Solskjær hafi verið ráðinn knatt­spyrn­u­stjóri fé­lags­ins og er samn­ing­ur hans til þriggja ára. 

Karlar eru heilladísir, einstaklingar í tökum og stofnun biðlar

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

Tvítekning, upptugga

Víkverja þykir sláttuorf „skrýtið orð", og skal enginn lá honum það. Finnst honum þetta líkt því og menn tali "um ökubíl, skotbyssu eða námsskóla". Trúlega nota samt engir þess konar samsetningar. 

Á erlendum málum eru slík orð nefnd "tutologi", en nefnist tvítekning á íslenzku. Er þá átt við, að sama hugtak sé endurtekið með samheiti eða öðru orðalagi. Stundum er þetta nefnt upptugga, og þykir aldrei vandað mál. 

Glöggt dæmi um endurtekningu er það, þegar talað er um strætisvagnabílstjóra , enda þótt aldrei sé talað um strætisvagnabíl, heldur strætisvagn. Í því sambandi er eðlilegt mál að tala um strætisvagnstjóra eða aðeins vagnstjóra, því að vagn og bíll táknar sama hugtakið. Því fer illa að nota bæði orðin í sömu andránni. - J.A.J.

Pistill í Morgunblaðinu árið 1998. 

 

1.

„Rúta hafnaði utan vegar undir Ingólfsfjalli.“

Fyrirsögn á visir.is.            

Athugasemd: Skrýtið hvernig löggu-, slysa og óhappafréttir eru komnar með fyrsta veðrétt í ákveðnum orðum eða orðasamböndum svo úr verður einhvers konar stofnanamál 

Ökutæki lendir fyrir slysni út af vegi og þá er alltaf sagt og skrifað að það hafi hafnað utan vegar. 

Skriffinnskan lætur ekki að sér hæða. Blaðamenn ritskoða sjálfa sig svo harkalega að fjölbreytnin verður engin, stíllinn steindauður. Látið er sem sagnorð eins og að lenda, renna, falla, aka, enda eða álíka séu ekki til og þess í stað alltaf notað sögnin að hafna.

Í fréttum er aldrei sagt frá því að skip eða bátar hafi hafnað uppi í fjöru. Þó er það ekki endilega vegna þess að blaðamenn viti að sögnin að hafna getur þýtt að lenda. Forðum voru víða lendingar og það voru ekki alltaf hafnir.

Já, skriffinnskueinokunin minnir á kanselístílinn sem frægur er af endemum (ekki eindæmum, sem er allt annað).

Löggan telur sig eiga fyrsta veðrétt í orðasambandinu að vista í fangaklefa. Blaðmenn trúa því að þetta sé óumbreytanlegt löggumál.

Í gamla daga, þegar ég var í sumarlöggunni, og síðar í blaðmennsku voru þeir sem brutu lög á einhvern hátt oft settir inn, lokaðir inni, settir í fangelsi eða fangaklefa, varðhald og svo framvegis og allir vissu hvað var átt við þó enginn hafi verið vistaður.

Enn síðar kom hámenntað en óskrifandi fólk til starfa hjá löggunni og þá var tekið upp á því að vista óprúttið fólk í geymslum, auðvitað gegn vilja þess. Fyrir suma er þetta erfiðari vist en framsóknarvist og ekki um neitt lík leikskólavist, og fjarri því að vera neitt líkt vist í sveit eða að vista tölvugögn.

Sögnin að hafna getur haft margar merkingar sem ekki má gleyma þó löggumálið sé að taka yfir. Á malid.is segir:

1. hafna s. ‘vísa frá, taka ekki við, neita; forðast’ ...
2. hafna s. ‘lenda’, h. sig ‘taka höfn, leggjast við landfestar’. Sjá höfn (1).
3. hafna s. (18. öld) ‘gera barnshafandi’; hafnast s. ‘taka við fangi’. Sjá höfn (3).

Nafnorðið höfn:

1. höfn, †hoÌ¢fn kv. ‘skipalægi’ […] Upphafl. merk. í höfn líkl. ‘umluktur staður, geymir’ e.þ.u.l. 
2. höfn, †hoÌ¢fn kv. ‘haglendi, beit; (hefðunnin) eign,…’
3. höfn, †hoÌ¢fn kv. ‘fóstur’; … eiginl. s.o. og höfn (2), sbr. barnshafandi.
4. höfn, †hoÌ¢fn kv. ‘atferli, hegðun; döngun’; sbr. nno. hovn ‘döngun, vellíðan’. Eiginl. s.o. og höfn (2) (< *haÆ&#128;eÌ&#132;ni-), sbr. að hafast og hafast að. Af sama toga er -höfn í samsetn. eins og athöfn, áhöfn og skipshöfn.
5. höfn, †hoÌ¢fn kv. ‘kápa, skikkja’; sbr. einnig yfirhöfn kv. …

Hér hefur verið tæpt á einhæfri málnotkun í fréttum sem leiðir til þess að þær verða hverri annarri lík og oft furðulega fjarri raunheimum. Ástæðan er einföld. Svo ótalmargir hafa ekki alist upp við bóklestur, orðaforði þeirra er lítill og einhæfur. Slíkt fólk á að láta aðra skrifa fyrir sig.

Tillaga: Rúta ók út af veginum undir Ingólfsfjalli.

2.

„Hinn 51 árs gamli Steven King var dæmdur í sjö ára og fjögurra mánaða fangelsi.“

Fyrirsögn á visir.is.            

Athugasemd: Gott er til þess að vita að blaðamaðurinn sem skrifaði þetta kunni ágætlega ensku. Hins vegar er hann lakari í íslensku, sem er miður.

Heimildin gæti verið þessi:

The 51-year-old Steven King, of Siddeley Avenue, Coventry, was sentenced to seven years and four months.

Á vísi stendur þetta:

Hinn 51 árs gamli Steven King var dæmdur í sjö ára og fjögurra mánaða fangelsi
Hinn 54 ára gamli Paul Rolston var dæmdur í sex ára og fjögurra mánaða fangelsi.
Hinn 42 ára gamli Daniel Malone fékk þriggja ára og þriggja mánaða fangelsisdóm.

Svona er ekki gert á íslensku. Einar Örn Thorlacius skrifaði um ákveðna greininn á vef Eiðs Guðnasonar, Mola (vefurinn er enn opinn, í honum er að finna mikinn fróðleik):

Það skiptir hins vegar fleira máli í málnotkun en „rétt“ og „rangt.“ Málsmekkur skiptir líka máli. Hann er auðvitað mismunandi á milli málnotenda.

Ef við tökum fyrst ákveðna greininn þá býr íslenska við þann hrylling (t.d. öfugt við ensku) að vera með viðskeyttan greini. Við bætist síðan að íslenskan er mikið beygingamál. Útkoman er ekkert sérlega góð. Við þennan vanda má einfaldlega losna með því að stilla notkun ákveðins greinis í hóf. …

Mér finnst hins vegar notkun ákveðins greinis vera að aukast mikið í íslensku til lítillar prýði fyrir málið.

Ástæðan fyrir því að notkun ákveðins greinis fer vaxandi er uppgjöf. Margir kunna ensku prýðilega en hafa hvorki skilning né þekkingu á íslensku máli. Þegar slíkir eru blaðamenn stefnir allt í eina átt.

Svo virðist sem að íslenskir fjölmiðlar hafi ekki tekið upp neina gæðastefnu í málfari og stíl. Afleiðingin eru skemmdar fréttir.

Í ofangreindri tilvitnun á Vísi er ákveðna greininum ofaukið. Í ensku hefur hann víðtækari merkingu en í íslensku. Þar af leiðandi er hjákátlegt að sjá misnotkunina, að blaðamenn og aðrir skrifarar haldi að sama gildi um hann á báðum tungumálunum.

Jafnvel enskumælandi skrifa ekki eins og blaðamaðurinn, þeir eru óhræddir við fjölbreytnina. Þetta má greinilega sjá ef enski linkurinn hér að ofan er opnaður og greinin lesin.

Tillaga: Steven King, 51 árs, var dæmdur í sjö ára og fjögurra mánaða fangelsi.

3.

„Fjór­ar heilla­dís­ir frá Breiðdals­vík verða meðal áhorf­enda …“

Frétt á mbl.is. .            

Athugasemd: Hvernig er hægt að kalla fjóra karlmenn heilladísir? Nei, þetta er ekkert grín. 

Stílbrot kallast það þegar frásögn gjörbreytist vegna ósjálfráðra mistaka eða vankunnáttu höfundar. Síðast var hér sagt frá orðasambandinu að gefa hesti lausan tauminn. Það væri alvarlegt stílbrot að segja að hesturinn hafi þá fengið frjálsar hendur um leiðarval.

Stundum getur höfundur náð fram tilætluðum áhrifum með stílbroti. Hér er skemmtilegt dæmi: 

Eyru mín fýsir að hlýða á mjúka og blæfagra rödd þína, augu mín girnast að virða fyrir mér fegurð þína og tign, og kjaftinn á mér langar til að tilbiðja þig í orðum.  

Frekar ólíklegt er að stílbrot blaðamannsins sé meðvitað. Sé svo er hann ábyggilega að hæðast að „heilldísarkörlunum“. 

Á íþróttadeild Moggans er það líklega talið „íþróttamál“ að kalla karlkyns stuðningsmenn heilladísir rétt eins og að þar eru leikmenn liða  iðulega nefndir „lærisveinar“ þjálfarans.

Á malid.is segir um merkingu á kvenkynsorðinu heilladís:

kvenkyns vera sem færir manni gæfu

Má vera að ekki sé allt rétt sem í orðabókum stendur. Hins vegar þarf skýr rök fyrir því að fjórir miðaldra karlar geti verið heilladísir.

Blaðamaður með fullri meðvitund og þokkalega lesinn í íslenskum bókmenntum hefði ábyggilega flett upp í orðabók og komið auga á hlýlega orðið heillakarl. Á malid.is segir um það:

Oftast með greini; hlýlegt ávarp við karlmann; til hamingju með afmælið, heillakarlinn minn

Með þessu er málið leyst. Vandinn er hins vegar þessi: Hvernig er hægt að fá þann sem hefur rýran orðaforða til að skrifa vandað mál?

Tillaga: Fjór­ir heillakarlar frá Breiðdals­vík verða meðal áhorf­enda …

4.

„Dyra­verðir á skemmti­stað í miðborg­inni óskuðu eft­ir aðstoð lög­regl­unn­ar um hálf­fjög­ur­leytið í nótt, en þá voru þeir með ein­stak­ling í tök­um.“

Frétt á mbl.is.            

Athugasemd: Væri „einstaklingurinn“ í tökum hjá ljósmyndara er ekkert athugunarvert við málsgreinina. Þar eru teknar ljósmyndir, ljósmyndatökur eru tíðar og ein eða fleiri fyrirsæta í tökum. 

Í gamla daga, þegar ég, væskilslegur strákur rétt kominn yfir tvítugt, var í sumarlöggunni, voru misyndismenn handteknir, teknir fastir. Fyrir kom að almennir borgarar gripu inn í og héldu bófum þangað til lögreglan kom og tók við þeim. Þá hét þetta borgaraleg handtaka.

Síðar, þegar ég starfaði sem blaðamaður skrifað ég og fleiri um störf lögreglunnar. Þá voru menn handteknir. Aldrei datt okkur í hug að skrifa að „einstaklingar“ eða „manneskjur“ hafi verið settir inn.

Í dag vita yngri blaðamenn vart í hvorn fótinn þeir eiga að stíga, má vera að þeir skilji ekki að bæði karlar og konur eru af tegundinni menn. Líklega halda þeir að það sé brot á jafnréttislögum að gera ekki greinarmun á kynjunum. Þó teljast þeir blaðamenn og skiptir kynið engu máli.

Löggan á erfitt með skriftir rétt eins og íþróttablaðamenn. Báðar stéttirnar búa til eigin mállýsku og halda í einfeldni sinni að ekkert sé að því að gjörbreyta merkingum orða. Löggumál líkist æ meir hallærislegum „stofnanaskrifum“ þar sem nafnorðavæðingin er ráðandi.

Blaðamenn taka oft við fréttatilkynningum frá löggunni og birta, yfirleitt gagnrýnislaust, vegna þess að það er fljótlegast. Þetta kallast kranablaðamennska og er ekki hrós.

Tillaga: Dyra­verðir á skemmti­stað í miðborg­inni óskuðu eft­ir aðstoð lög­regl­unn­ar um hálf­ fjög­ur í nótt, en þá voru þeir með mann í haldi.

5.

„Vantar húsfélaginu þínu aðstoð við aðalfund og gerð ársreiknings?“

Auglýsing á bls. 25 í Morgunblaðinu 23.3.2019.           

Athugasemd: Með stríðsletri stendur þetta i auglýsingu á blaðsíðu 25 í Morgunblaðinu. Um leið og blaðið kom út var farið að ræða um þágufallssýkina í henni á samfélagsmiðlunum. 

Einhver sagði í öðru blaði þennan sama dag að allt umtal væri gott. Nei, í markaðsfræðunum telst það ekki svo og er hægt að færa mörg rök fyrir því. Slæmt umtal skaðar vegna þess að slæmar fréttir berast miklu hraðar en þær góðu.

Hins vegar er hægt að takmarka skaðann, en það er allt annað mál og ekki hér til umræðu.

Sagorð stjórna föllum, um það verður ekki deilt. Margir telja þágufallssýki ekki alvarlegt mál. Það má vel vera en sögnin að vanta krefst þess að nafnorðið sé í þolfalli. Því verður ekki breytt.

Tillaga: Vantar húsfélagið þitt aðstoð við aðalfund og gerð ársreiknings.

6.

„Hann var und­ir áhrif­um fíkni­efna og fram­vísaði stór­um hníf við af­skipti lög­reglu.“

Frétt á mbl.is.            

Athugasemd: Málfarið í löggufréttum fjölmiðla er stundum spaugilegt, en um leið doldið sorglegt. Dæmi um þetta er ofangreind málsgrein. Veit ekki hvernig í ósköpunum hægt er að komast svona að orði; framvísa og við afskipti. Sá sem skrifaði er eitthvað úti að aka.

Í stað hnífs hefði mátt standa vegabréf og í stað afskipta gæti komið eftirlit. Þá væri eitthvað vit í þessu. Annars geta lesendur ímyndað sér sviðsetninguna með þeim Geir og Grana í Spaugstofunni í „viðskiptum“ við dóparann.

Síðar í fréttinni segir:

Þegar lög­regla kom á vett­vang reynd­ist ofurölvi maður vera bú­inn að brjóta rúðu og var skor­inn á hendi. 

Þessi bannsetti vettvangur tröllríður öllum löggufréttum, orðinu má langoftast sleppa, fréttum að skaðlausu. Og ekki leysa vettvanginn af hólmi með „á staðinn“, það er númer tvö á bannsetta listanum.

Svo er það þetta orðalag: reyndist ... vera búinn að brjóta. Ekki flækja málið. Þegar löggan kom hafði maðurinn brotið rúðuna. Er eitthvað flókið eða er þetta of „ólöggulegt mál“.

Löggan og blaðamenn eru blind á nástöðu, þessar tvítekningar eru í fréttinni:

Maður­inn var flutt­ur með sjúkra­bif­reið á slysa­deild til aðhlynningar og verður lík­lega vistaður í fanga­geymslu eft­ir aðhlynn­ingu þar. Maður­inn er er­lend­ur ferðamaður og er ekki vitað hvar hann gist­ir. 

Ég veðja á að hann gisti í fangelsinu. Nei, hann var vistaður í geymslu á lögreglustöð. Enn og aftur kemur fyrir þetta orðalag að vista í fangageymslu. Má ekki orða þetta á annan hátt eða er löggumálið svo staðlað að ekki megi bregða út af því?

Aðhlynning kemur þarna tvisvar fyrir í sömu málsgreininni. Höfundurinn hefði auðveldlega getað skrifað sig framhjá því.

Orðaröðin flækist fyrir löggunni og blaðamönnum:

Einn var flutt­ur á slysa­deild eft­ir tveggja bíla árekst­ur í hverfi 111 í gær­kvöldi vegna eymsla í hendi. 

Hvað merkir einn? Varla hestur, hann hefur ekki hendur. Api hefur hendur. Hvað er hverfi 111? Það er ekki til, hins vegar vita margir um póstnúmerið 111.

Maður var fluttur á slysadeild vegna eymsla í hendi … og svo framvegis. Raunar kemur það ekki málinu við hver meiðslin voru því eymsli eru sjaldnast meiriháttar.

Tillaga: Hann var undir áhrifum fíkniefna og var með á sér stóran hníf sem lögreglan tók af honum.

7.

„Biðla til bæja um pláss.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 2 í Fréttablaðinu   22.3.2018.         

Athugasemd: Enn og aftur sprettur fram í dagsljósið blaðamaður sem veit ekki hvað sögnin að biðla merkir. Snautlegt að kallast blaðamaður og bera ekki skynbragð á íslenskt mál. 

Í fréttinni er sagt að Útlendingastofnun „biðli“ til sveitarfélaga um að gera þjónustusamninga vegna útlendinga sem sækja um alþjóðlega vernd.

Sá sem biðlar er biðill. Hann biður um hönd konu, vill giftast henni. Aftur á móti er sjaldgæft er að sá sem biður sé biðill. Útlendingastofnun biðlar ekki frekar en önnur fyrirtæki eða stofnanir. Sjá hér og hér og hér.

Sögnin að biðla kemur tvisvar fyrir í fréttinni, þó er hún ekki er löng. Blaðamaðurinn semur níu línur í eindálki auk fyrirsagnar.

Rangt mál er algengt fjölmiðlum, segja má að þeir dreifi skemmdum fréttum. Ekki er hægt að kalla það annað þegar merkingum orða er breytt, annað hvort vegna þekkingarleysis eða af ásetningi. Matvælaframleiðandi sem sendir frá sér skemmda vöru fær á baukinn hjá yfirvöldum og raunar líka í fjölmiðlum.

Dæmi eru um að fjölmiðlar hafi gert útaf við matvælafyrirtæki vegna skemmdrar vöru en hver hefur eftirlit með fjölmiðlum?

Má „fjórða valdið“ endalaust framleiða og dæla yfir landsmenn skemmdum fréttum?

Tillaga: Biðja til bæja um pláss.

Lausi taumurinn, biðla til guðs og erindi eða örendi,

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

Fótbolti eða knattspyrna

Þegar fótboltaleikur fluttist hingað til Íslands, báðu menn lærðan málhreinsunarmann að búa til íslenzkt orð yfir þennan leik, og þannig var orðinu knattspyrna nauðgað inn í málið.

Í þessum leik er ekki leikið með knött, heldur hlut, sem fer ágætlega á að haldi heitinu bolti. Knöttur er gagnþéttur og þungur, það heyrir hver maður með óspillta heyrn á hljómi orðsins; bolti er léttur, það er loft innan í honum, það er líka auðheyrt á hljómi orðsins.

Og í þennan bolta er ekki spyrnt, heldur sparkað – það er ekki spyrnt í hlut nema hann veiti viðnám. Fótbolti er því ágætt orð. Vonandi á máltilfinning þjóðarinnar eftir að útrýma orðinu knattspyrna...

Kristján Albertsson í Skírni 1939. Birt á Vísindavefnum.

1.

„Voru eigendur verslana í nágrenninu sagðir ævareiðir þar sem mótmælendum var gefinn laus taumur til þess að brjóta og bramla.“

Frétt á blaðsíðu 17 í Morgunblaðinu 19.3.2019.           

Athugasemd: Góð regla er að nota ekki málshætti eða orðtök nema kunna á þeim skil. Betra er að sleppa þeim frekar en að eiga á hættu að fara rangt með.

Í þessu tilviki passar orðtakið ekki og málsgreinin missir merkingu sína.

Taumur er „sá hluti  beislisins sem haldið er í“, segir í íslenskri nútímamálsorðabók. 

Reiðmaðurinn stjórnar hestinum með taumnum. Þegar taumurinn er lagður niður, er laus, fær hesturinn að stjórna ferðinni sjálfur. Hér væri algjört stílbrot að segja að hesturinn hafi fengið „frjálsar hendur“ til að gera það sem honum sýnist.

Jafnmikil stílleysa er að segja að mótmælendum hafi verið gefinn laus taumurinn vegna þess að það gefur til kynna að einhver, líklega lögreglan, hafi fylgst náið með, rétt eins og reiðmaðurinn sem gaf hestinum lausan tauminn.

Samkvæmt fréttinni missti lögreglan stjórn á mótmælendum og tóku sumir upp á því að ræna fyrirtæki. Afleiðingin af öllu þessu varð enda sú að lögreglustjórinn var rekinn. Þetta gerðist í París (ekki segja; „átti sér stað“ í París).

Tillaga: Eigendur verslana í nágrenninu voru sagðir ævareiðir þar sem mótmælendum gátu brotið allt og bramlað enda lögreglan fjarri.

2.

„Hrósaði fyrst og síðast leikmönnum fyrir að stíga upp í samræmi við gildi félagsins og berjast fyrir hver annan.“

Grein á blaðsíðu 12 í viðskiptablaði Morgunblaðsins 20.3.2019.           

Athugasemd: Þetta er óskiljaleg málsgrein í annars góðum pistli. Í ágætri bók segir að Jesú hafi stigið upp til himna. Allir skilja hvað átt er við. Vart hafa leikmennirnir farið að dæmi hans. Líklegast er þó að þeir hafi stigið upp á stól, upp á tröppu á leið sinni á næstu hæð eða eitthvað svoleiðis.

Furðuleg er sú árátta margra mætra manna að skrifa ensku með íslenskum orðum. Slíkt var framandi og illskiljanlegt en þykir nú svalt og flott, merki um að menn hafi komið til útlanda.

Við hin, þessi heimsku í upprunalegri merkingu þess orðs, hváum því við erum engu nær. Nokkrar líkur eru þá á því að einhver sem horft hefur á amrískar sakamálamyndir manni sig upp (ekki segja „stígi upp“) og spyrji trúr enskunni:

„Did they really step up or are you just kidding?“

Þetta síðasta er greinilega útidúr.

Tillaga: Hrósaði fyrst og síðast leikmönnum fyrir að taka sig á, berjast í samræmi við gildi félagsins, hjálpast að.

3.

„Skömmu áður en flugvélin brotlenti þagði flugstjórinn, sem var frá Indlandi, en flugmaðurinn, sem var frá Indónesíu, biðlaði til guðs.“

Frétt á visir.is.            

Athugasemd: Þetta er ekki góð málsgrein, auðvelt er að laga hana. Líklega hefur indverski flugstjórinn þagnað þó ekki sé rangt að segja að hann hafi þagað, ekki sagt neitt, hætt að tala. 

Indónesíski flugmaðurinn biðlaði ekki til guðs. Blaðamaðurinn sem skrifaði fréttina veit ekki hvað orðið þýðir.

Í malid.is segir að biðla merkir að biðja um hönd stúlku, sá sem biðlar er biðill. Þetta vita auðvitað allir sem alist hafa upp við lestur bóka og því ósjálfrátt safnað drjúgum orðaforða. Nánar er fjallað um sögnina að biðla hér og einni í þessum pistli.

Í stað tvítekningarinnar, nástöðunnar; „sem var frá“, hefði blaðamaðurinn átt að orða það svo að flugstjórinn væri indverskur og flugmaðurinn indónesískur. Lýsingarorðin sem dregin eru að landaheitum eru oft þægileg í notkun.

Heimild fréttarinnar er Reuters fréttamiðlunin. Þar er fréttin miklu ítarlegri. Tilvitnunin hér að ofan er úr þessari málsgrein frá Reuters fréttamiðuninni:

The Indian-born captain was silent at the end, all three sources said, while the Indonesian first officer said „Allahu Akbar”, or “God is greatest”, a common Arabic phrase in the majority-Muslim country that can be used to express excitement, shock, praise or distress.

Tveir æðrulausir menn, annar þegir og hinn ákallar Guð.

Tillaga: Skömmu áður en flugvélin brotlenti þagnaði indverski flugstjórinn en indónesíski flugmaðurinn bað til guðs.

4.

„28 ára ástralskur þjóðernisöfgamaður, sem skaut 50 manns til bana í moskum í borginni Christchurch á Nýja-Sjálandi, …“

Frétt á blaðsíðu 34 í Morgunblaðinu 21.3.2019.           

Athugasemd: Þrautreyndur blaðamaður Moggans byrjar málsgrein á tölustöfum. Hvergi í heiminum, að minnsta kosti ekki í vestrænum fjölmiðlum, tíðkast slíkt. Þetta hefur margoft verið nefnt á þessum vettvangi.

Hér er ágæt skýring á fyrirbrigðinu:

A number is an abstract concept while a numeral is a symbol used to express that number. “Three,” “3” and “III” are all symbols used to express the same number (or the concept of “threeness”). 

One could say that the difference between a number and its numerals is like the difference between a person and her name.

Ég hef áður nefnt þetta en núna ákvað ég að koma með erlendar tilvísanir til að sýna að þetta á ekki aðeins við íslensku. Hér er önnur tilvísun valin af handahófi í orðasafni Google frænda.

You should avoid beginning a sentence with a number that is not written out. If a sentence begins with a year, write "The year“ before writing out the year in numbers.

Getur það verið rétt hjá mér að fleiri og fleiri blaðamenn og skrifarar séu farnir að byrja setningar á tölustöfum? Sé svo er það slæm þróun. Tölustafir stinga oft í augun á prenti.

Tillaga: Tuttugu og átta ára ástralskur þjóðernisöfgamaður, sem skaut …

5.

„Auðvitað er Jón Gnarr rétti maðurinn til að hefja á loft fána fáránleikans í leikhúsinu, taka upp þráðinn þar sem Ionesco þraut erindið.“

Leiklistargagnrýni á blaðsíðu 55 í Morgunblaðinu 21.3.2019.           

Athugasemd: Gagnrýnandinn er eflaust að snúa á lesendur. Sumir þeirra kunna að segja að þarna eigi að standa örendi. Hvort tveggja er rétt. Á malid.is segir:

erindi, erendi, †ørendi, †eyrendi h. ‘boðskapur, skilaboð; verkefni, hlutverk; málaleitan; fyrirlestur; vísa (í kvæði)’; sbr. fær. ørindi, nno. ærend, sæ. ärende, d. ærende; sbr. fe. æÌ&#132;rende ‘boðskapur, sýslan’, 

Erindi í tilvitnuninni er hins vegar allt annað en skilaboð eða sýslan, þó það sé nátengt. Í Íslenskri orðsifjabók á malid.is segir:

1 örendi, †ørendi h. † ‘erindagerð, skilaboð,…’.

2 örendi, †ørendi h. † ‘sú stund sem unnt er að halda niðri í sér andanum, bil milli að- og útöndunar’; eiginl. ‘útöndun’. Af ör- (4) og andi (1). Sjá örendur.

Örendi er sem sagt augnablikið á milli að- og útöndunar. Hvað gerist þá þegar einhvern þrýtur örendið eða erindið.

Gísli Jónsson, íslenskukennari, sagði í þættinum Íslenskt mál í Morgunblaðinu 16.9.1989 og byrjar á því að vitna í Snorra Eddu:

„Þór lítur á hornið og sýnist ekki mikið, og er þó heldur langt. En hann er mjög þyrstur, tekur að drekka og svelgur allstórum og hyggur að eigi skal þurfa að lúta oftar að sinni í hornið. En er hann þraut erindið og hann laut úr horninu og sér hvað leið drykknum, og líst honum svo sem all-lítill munur mun vera að nú sé lægra í horninu en áður.“ [Hversu mikið sem Þór reyndi að drekka það sem var í horninu tókst honum það aldrei, reyndi þrisvar. innskot SS]

Að þrjóta erindi (eldra örendi) merkir þarna að geta ekki lengur andað frá sér, þurfa að anda að sér og neyðast þar með til þess að hætta að drekka.

Orðið örendi var skrifað nokkuð mismunandi fyrrmeir. Í þeirri merkingu, sem hér um ræðir, er það náttúrlega skylt lýsingarorðinu örendur = dauður. Ég held að ör sé þarna neitunarforskeyti og örendur því í raun sama sem andlaus, hættur að anda.

Sögnin að þrjóta (þraut, þrutum, þrotinn; 2. hljóðskiptaröð) er þrásinnis ópersónuleg með þolfalli: mig þrýtur eitthvað = mig skortir eitthvað, ég hef mist eitthvað, sbr. hluta úr ágætu kvæði Sigurðar Þórarinssonar náttúrufræðings.

Þar við mig þrýtur minni,
þaðan af veit ei par,
að við eigruðum út á stræti
ætlandi á kvennafar …

Frekari málalengingar eru hér með óþarfar. Hins vegar hefði höfundur málsgreinarinnar að skaðlausu mátt nota eldri útgáfuna, örendi, vegna þess að erindi hefur aðra merkingu í dag en á tímum Snorra. Hins vegar er það dálítið svalt að nota erindi, athygli lesandans vaknar.

Dálítið athyglisvert er að velta fyrir sér að örendi sé bilið milli að- og útöndunar. 

Á Breiðafirði og víðar það kallaður liggjandi bilið milli að- og útfalls. Þar siglu menn strauma á liggjandanum sem var hættuminna.

Eitthvað er það kallað þegar storminn lægir, lægðamiðjan gengur yfir, og svo hvessir aftur af annarri átt.

Loks má nefna að að í heita pottinum þagna stundum allir óvænt. Vera má vera að einhverjir hugsi sig um (sem er alltaf jákvætt). Nokkrum augnablikum síðar, hefst orrahríðin aftur. Þetta getur kallast kjaftstopp.

Tillaga: Engin tillaga gerð enda ekkert að málsgreininni.

Fullyrðing getur verið þvert á sannleikann

Sveitarfélög geta hvorki verið hamingjusöm né óhamingjusöm. Hins vegar má gera ráð fyrir því að Grindvíkingar mælist hamingjusamari en íbúar annarra sveitarfélaga, aðrir eru þó síst óhamingjusamari þó einkun þeirra sé lakari.

Ekki gengur að fullyrða Eyjamenn óhamingjusömustu íbúa landsins. Tæplega 10% þeirra telja sig ekki hamingjusama en „aðeins“ 3% Grindvíkinga. Þýðir þetta að heildin, allir íbúar í Vestmannaeyjum, sé óhamingjusamari en þeir í Grindavík? Nei, hér er of mikið fullyrt, langt umfram niðurstöðu skoðanakönnunarinnar.

Mæling á hamingju er afar vandasöm þó ekki sé nema vegna þess að erfitt er að gera greinamun á hamingju eða gleði, dagsforminu. Þá er oft auðvelt að ruglast og telja það óhamingju þegar eitthvað bjátar á í dag en næsta dag muna hugsanlega fáir hvað olli. Oft þarf fjarlægð til að sjá hvort hamingja hafi ríkt. Líti maður yfir farinn veg sést oft skýrar hvernig líðanin var. Hugsanlega er best að mæla hamingjuna yfir lengri tíma en enn dag.

Um daginn var fullyrt að Ísland væri „spilltasta“ þjóðin á Norðurlöndunum. Auðvitað er það ekki rétt þó svo að mælingar í könnun hafi sýnt að samkvæmt ákveðnum forsendumsé staðan í hinum löndunum skárri.

Í úrslitum í 4000 m hlaupi á Ólympíuleikunum keppa hugsanlega sextán menn. Sá sem lendir í sextánda sæti er ekki lélegasti hlauparinn. Hinir voru betri í þessu hlaupi. Gleymum því ekki að fjöldi manna komst ekki í úrslitahlaupið vegna þess að tími þeirra var lakari, þeir féllu úr leik í undanúrslitum.

Valnefnd um dómara í Landsrétt tilnefndu á Excel-skjali fimmtán manns sem hún taldi hæfa til að gegna stöðu dómara. Litlu munaði á milli manna og þar af leiðandi er vart hægt að fullyrða að sá sem var í fimmtánda sæti á listanum yrði lélegri dómari en sá í fyrsta sæti.

Fullyrðing er ákaflega vafasöm enda eru málin oft ekki einföld. Þess vegna eru Eyjamenn ekki óhamingjusamastir landsmanna. Ísland er ekki spilltasta Norðurlandaþjóðin, hlauparinn í sextánda sæti er ekki lélegri en hinir og fimmtán dómarar voru metnir hæfir, enginn var sagður lélegri en hinir.

Fullyrðing bitnar svo æði oft á sannleikanum.

Grindvíkingar hamingjusamastir

Nefnifallssýki, skammstafanir og auðkenni

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

Nafnorðastíll

Í nafnorðastíl eru innihaldsríkustu orðin í setningu nafnorð en frekar valin sagnorð sem hafa almenna merkingu.

Ef valin eru sagnorð sem hafa nákvæma eða sértæka merkingu þá verða setningar líflegri og kraftmeiri. Dæmi: 

Ísabella tók ákvörðun um að kaupa bílinn. > Ísabella ákvað að kaupa bílinn. 
Aukning sölunnar varð mikil. > Salan jókst mikið.

Málvísir, handbók um málfræði handa grunnskólum. Góð bók sem ætti að vera á borðum allra áhugamanna um íslenskt mál, ekki síst blaðamanna.

1.

„Þórarinn þykir þó leitt að sjá Eyþóri gerð skil á afar neikvæðan máta …“

Frétt á dv.is.           

Athugasemd: Skaði er að því að blaðmenn hafi ekki skilning á fallbeygingu nafnorða og sérnafna. Þórarinn er þarna í röngu falli, ætti að vera þágufalli. Nafnið beygist svona:

ef. Þórarinn
þf. Þórarin
þgf.Þórarni
ef. Þórarins

Blaðamaðurinn framleiðir skemmda frétt, hann er haldinn nefnifallssýki en skilur ekki heldur hvað nástaða er:

… Eyþóri Þorlákssyni í vinsæla söngleiknum Elly sem hefur verið sýnd við fádæma vinsældir í Borgarleikhúsinu undanfarin tvö ár.

Mikilvægt er að lesa frétt yfir áður en henni er skilað út á vefinn. Það hefur blaðamaðurinn ekki gert eða, sem er verra, hann hefur ekki skilning á málinu. Söngleikurinn Elly hefur verið sýndur.

Og það er fleira aðfinnsluvert í fréttinni:

Þessi lýsing sé ekki rétt og Þórarinn telur sig í góðri stöðu til að leggja mat á sannleiksgildi lýsingarinnar þar sem hann þekkti Eyþór náið í meira en hálfa öld.

Þessi málsgrein er klúður. Ruglingsleg frásögn, tafs og ekki hjálpar nástaðan. Betra hefði verið að orða þetta svona:

Þórarinn telur lýsinguna á Eyþóri ranga, hann þekkti manninn og viti að lýsingin er röng.

Eftirfarandi er ekki vel orðað:

Eyþór hafi líka meðal annars verið fyrstur Íslendinga …

Þetta er slæmt klúður, stílleysið er algjört. Sé atviksorðinu líka sleppt verður setningin skárri.

Tillaga: Þórarni þykir þó leitt að sjá Eyþóri gerð skil á afar neikvæðan máta …

2.

R. e-n til e-s

Frétt á dv.is.           

Athugasemd: Skammstafanir eru oftast ljótar. Þetta er mín skoðun. Sú kenning er uppi að þær hafi komið til í prentuðu máli svo hægt sé að spara pláss í blýsetningu. Sú tækni er úrelt því nú þarf aldrei að spara pláss, aðrar leiðir eru betri. Ég hallast að þessari kenningu.

Áður fyrr var talið að stytta mætti algeng orð eða orðasambönd og gat munað nokkru þegar góðir setjarar vildu ekki láta málsgrein enda á örorðum og punkti í nýrri línu (á, æ, að, til og svo framvegis (ekki „o.s.frv.“).

Samfellda hugsun á að tjá í setningu eða málsgrein, helst án þess að punktur eða tölustafir brjóti hana upp. Undantekningar eru dagsetningar, ártöl og hugsanlega stærri tölur.

Einstaklega stíllaust og hjákátlegt er að lesa svona:

Hérna gekk 1 maður hverja 1 klukkustund nema um kl. 6 þá voru þeir 7.

Aldrei að byrja setningu á tölustaf eins og hér sést og forðast nástöðu:

1. Apríl tíðkast aprílgöbb í 4 fjölmiðlum og 3 vefsíðum.

Hægt er að spinna upp klúðurslega frásögn með skammstöfunum, dæmi (þetta er spaug):

Sr. Jón las skv. venju bls. 2 og síðan e.k. frásögn frá u.þ.b. 10 f.Kr. í a.m.k 1/2 klst. 7 mín. og 2 sek. eða u.þ.b. til kl. 12.

Þetta er auðvitað ólæsilegt og frekar óskemmtilegt. Á svipaðan hátt verður manni um og ó þegar fyrir augu ber svona skýringar á malid.is (þetta er ekki spaug):

2 reka, †vreka (st.)s. ‘hrekja burt eða á undan sér, vísa burt; slá, hamra járn; starfrækja; þvinga, neyða: r. e-n til e-s; hefna: r. e-s; óp. hrekjast (fyrir straumi, vindi)’; sbr. fær. og nno. reka í svipaðri merk., sæ. vräka ‘kasta burt, hafna’, fsæ. räka ‘hrekja á braut’, sæ. máll. räka ‘berast fyrir straumi; flækjast um’; sbr. ennfremur fe. wrecan ‘hrekja burt, hefna,…’, fhþ. rehhan, fsax. wrekan ‘hegna, hefna,…’, gotn. wrikan ‘ofsækja’. Líkl. í ætt við lat. urgeÌ&#132;re ‘þrengja að, knýja, ýta á’, fi. vrájati ‘ráfar, reikar’ og e.t.v. fsl. vragÅ­ ‘fjandmaður’, lith. varÌ&#131;gas ‘neyð, eymd’; af ie. *u̯reg- (*u̯erg-) ‘þjarma, þrýsta að, knýja, ofsækja’ (ath. að baltn. og slavn. orðin gætu eins verið í ætt við vargur og virgill). Sum merkingartilbrigði so. reka í norr. gætu stafað frá föllnum forskeytum, sbr. t.d. reka ‘hrekja burt’ e.t.v. < *fra-wrekan, sbr. fe. forwrecan; ‘hefna’ < *uzwrekan, sbr. fe. aÌ&#132;wrecan (s.m.). Sjá rek (1 og 2), -reka (1), rekald, reki, rekinn (1 og 2), rekja (4), rekning(u)r (1 og 2), rekstur (2) og rakstur (1), rétt kv., rétt(u)r (3), rækindi, rækja (3) og rækur (1); ath. rökn (1) og raukn (1).

Er ekki hægt að gera betur í svona afbragðsgóðum vef? Í tilvitnuninni er mikill fróðleikur og því betra að lesa hægt og rólega til að allt skiljist. Greinaskil eru yfirleitt gott hjálpartæki en ekki notuð.

Tillaga: Reka einhvern til einhvers.

3.

„Í sam­ræmi við vinnu­regl­ur banda­lags­ins flugu tvær orr­ustuþotur ít­alska flug­hers­ins til móts við vél­arn­ar til að auðkenna þær.“

Frétt á mbl.is.           

Athugasemd: Hvað er nú þetta? Ekki var það svo að óþekktu vélarnar þyrftu auðkenningar við heldur var ætlunin sú að bera kennsl á þær.

Nafnorðið auðkenni merkir það sem greinir eitt frá öðru, sérkenni eða einkenni af einhverju tagi. Jurtir hafa auðkenni sem greinir þær frá hverri annarri.

Auðkenni lögreglumanna er fatnaðurinn sem þeir klæðast (leynilöggan er undantekning). Auðkenni fjallamannsins er til dæmis gönguskórnir sem síst af öllu eru samkvæmisklæðnaður.

Þá er það sagnorðið, að auðkenna. Á malid.is segir um orðið:

setja sérstakt mark á (e-ð) til aðgreiningar eða einkennis

eiganda hunds er skylt að auðkenna hund sinn
allar götur bæjarins eru auðkenndar með skilti
ég auðkenndi nokkur atriði textans með gulum lit

Hér ætti að vera ljóst að ítalski flugherinn ætlaði sér ekki að „aukenna“  flugvélarnar. Það hefði hefði verið alvarlegt mál því þær reyndust vera rússneskar. 

Líklegast er að blaðamaðurinn hafi látið enska nafnorðið „identification“ og sagnorðið „to identify“ rugla sig í ríminu. Hvorugt þeirra dugar hér.

Mjög mikilvægt er að blaðamaður hafi góð tök á íslensku því ábyrgðin er mikil. Röng orðanotkun í fjölmiðlum ruglar lesendur og þá er hættan sú að sumir skilji hreinlega ekki þegar orðin eru notuð í réttu samhengi.

Þegar ofangreint hafði verið skrifað birtist frétt um sama mál á visir.is og orðalagið er svipað. Í henni segir að ætlunin hafi að auðkenna óþekktu flugvélarnar.

Af þessu má draga þá ályktun að orðalagið er ekki komið frá blaðamönnunum sem skrifuðu fréttirnar heldur frá Landhelgisgæslunni. Þar þurfa þeir að taka sig á sem skrifa fréttatilkynningar, þetta er einfaldlega óboðlegt.

Blaðamenn Morgunblaðsins og Vísis hefðu að sjálfsögðu átt að umorða textann áður en hann var birtur. „Kranablaðamennska“ er ekki meðmæli fyrir fjölmiðil. Þeir eiga að vita betur en hugsunarleysið er algjört.

Tillaga: Í sam­ræmi við vinnu­regl­ur banda­lags­ins flugu tvær orr­ustuþotur ít­alska flug­hers­ins til móts við vél­arn­ar til að bera kennsl á þær.

Óþekktir yfirburðir, eftirköst og drasla til

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

Þýða er ekki þíða

Sé maður ekki alveg smekklaus finnst manni sögnin að affrysta ljót en sögnin að þíða falleg. 

Í stað þess að „affrysta“ mat skulum við þíða hann. Hann þiðnar þá, í stað þess að „affrystast“ (affrjósa?) og verður þiðinn í stað þess að verða „affrosinn“ (affreðinn?). 

En þíðum hann alltaf með í-i.

Málið á blaðsíðu 52 í Morgunblaðinu 14.3.2019.

 

1.

„Þingið hefur nú tvisvar fellt með óþekktum yfirburðum „eina samninginn sem völ er á“.“

Leiðari Morgunblaðsins 14.3.2019          

Athugasemd: Þetta er skrýtið. Höfundur er að segja frá vandræðum bresku ríkisstjórnarinnar vegna Brexit, brottför landsins úr ESB. Breski forsætisráðherrann á í miklum vandræðum í þinginu. Hann segir að samningurinn hafi verið felldur með „óþekktum yfirburðum“.

Hvað er óþekkt? Atkvæðagreiðslan í breska þinginu þann 10. mars fór þannig að 391 greiddi atkvæði gegn og 242 með. Ekkert er þarna óþekkt nema óþekktin í þingmönnum ríkisstjórnarflokkanna sem greiddu ekki atkvæði eins og ríkisstjórnin vildi.

Þegar leiðarahöfundur talar um „óþekkta“ yfirburði á hann við að þeir hafi verið meiri en áður hafa þekkst. Orðalagið er út ensku. Enskumælandi segja: „Something is unheard of“. Við tölum á annan veg hér á landi nema ætlunin sé að útbreiða „ísl-ensku“. Ekki má samt nota lýsingarorðið „óheyrilegur“ í þessu sambandi.

Það sem er óþekkt er ekki þekkt. Danmörk sigraði Ísland með fjórtán mörkum gegn tveimur og er fátítt að lið vinni með slíkum yfirburðum í fótbolta (ekki „óþekktum“ yfirburðum).

Tillaga: Þingið hefur nú tvisvar fellt „eina samninginn sem völ er á“ með meiri yfirburðum en þekkst hafa í atkvæðagreiðslum í breska þinginu.

2.

„Eftirköst Christchurch-árásarinnar rétt að byrja.“

Frétt á blaðsíðu 15 í Morgunblaðinu 18.02.2019.         

Athugasemd: Hér eru stuttar vangaveltur um merkingu fyrirsagnarinnar, sérstaklega nafnorðsins eftirköst. Er ekki alveg viss um hvort blaðamaðurinn átti sig á orðinu. Af efni fréttarinnar má ráða að ekki er víst að eftirköstin séu öll slæm.

Í hugum flestra merkir orðið neikvæðar afleiðingar. Til dæmis er hausverkur oft eftirköst of mikillar áfengisdrykkju. Setji ég dísil á bensínbíl verður hann ógangfær, það eru slæm eftirköst. 

Sá sem kaupir lottómiða myndi aldrei orðað það sem svo að vinningurinn sé eftirköst kaupanna. Ekki heldur eru það eftirköst að fá afslátt við kaup á vöru.

Að þessu sögðu væri skárra að nota orðið afleiðingar. Til dæmis telja margir að takmarkanir á byssueign séu nauðsynleg aðgerð en aðrir eru ósammála.

Tillaga: Afleiðingar árásanna í Christchurch eru margvíslegar.

3.

„Hann draslar til – rífur kjaft og hundsar allt sem hann er beðinn um.“

Frétt á dv.is.         

Athugasemd: Sögnin að drasla er alþekkt. Þegar einhver draslar þarf hinn sami eða aðrir að taka til. Þannig gerast hlutirnir á bestu heimilum, vinnustöðum og jafnvel úti í sjálfri náttúrunni. Annars er þetta skemmtileg frétt á DV, fjallar um unglinginn sem á að vísa út af heimilinu því hann draslar svo mikið. Og unglingurinn er köttur.

Stundum renna sama orð og orðasambönd. Sá sem tekur til segist gera það vegna þess að einhver „draslaði til“. Þetta síðasta er auðvitað bull. 

Á malid.is segir: 

‘draga með erfiðismunum, róta e-u til; slarka, svalla’ … so. drasla virðist auk þess nafnleidd af *drasil-, sbr. drösla af drösull (2) (s.þ.). Sjá drasa og dræsa.

Gaman er að sjá þarna tenginguna við drösul, þá glaðnar yfir mörgum. Á malid.is segir um það orð:

‘hestur; †hestsheiti’. Uppruni óljós. Orðið hefur verið tengt við gr. (lesb.) thérsos ‘hugrekki’, sbr. gotn. gadaursan ‘dirfast’. Vafasamt. E.t.v. fremur sk. drösla og eiginl. s.o. og drösull (2). 

Ýmsir hafa haft það á móti þessari ættfærslu að hestsheitið hljóti að vera hrósyrði, en slíku er valt að treysta, nöfn af þessu tagi eru oft tvíhverf og heitið hefur e.t.v. í upphafi merkt taumhest, beislisfák eða jafnvel staðan hest.

Má vera að Jónas Hallgrímsson hafi ekki haft gæðing í huga er hann orti:

Drottinn leiði drösulinn minn,
drjúgur verður síðasti áfanginn.

Þetta er auðvitað úr ljóðinu Sprengisandur. Furðulegt er annars hvað mann rekur langt í spjalli um orð. 

Tillaga: Hann draslar, rífur kjaft og hundsar allt sem hann er beðinn um.

 

Grani er genginn aftur, aldrei gráðugri, gleymd er Geirríður

Í þenna tíma kom út Geirríður, systir Geirröðar á Eyri, og gaf hann henni bústað í Borgardal fyrir innan Álftafjörð. Hún lét setja skála sinn á þjóðbraut þvera og skyldu allir menn ríða þar í gegnum. Þar stóð jafnan borð og matur á, gefinn hverjum er hafa vildi. Af slíku þótti hún hið mesta göfugkvendi.

Svo segir í Eyrbyggju. Frá upphafi Íslandsbyggðar var öllum heimil för um landið og hefur það verið lengst af síðan, þó með lítils háttar takmörkunum.

Frá örófi alda hefur stærð jarða miðast fyrst og fremst við þau hagnýtu not sem hafa mátti af þeim og þá eingöngu til búskapar. Utan heimajarða hafa menn átt ítök í skógum til eldviðar eða kolagerða, stærri svæða sem afrétti, en um eignir var aldrei um að ræða því hver hefði viljað eiga stærri lönd en hann réði við að annast og hver hefði getað selt slík lönd. Varla hefur nokkur maður átt heiðarnar, fjöllin, miðhálendið og jöklanna svo eitthvað sé nefnt. 

Getur einhver haldið því fram að eigandi einfaldrar bújarðar eigi hreinlega fjallið fyrir ofan bæinn? Fjall sem er ekkert annað en fljúgandi björg og skriður þar sem varla sést stingandi strá né nokkur maður eða skepna hafi farið um.

Það er án efa ekkert annað en forn lygisaga að jörðin Reykjahlíð sé svo landmikil að hún eigi land allt suður að þeirri mörkum þeirrar bújarðar er áður var nefnd Skaftafell en er nú hluti af samnefndum þjóðgarði? 

Menn hafa frá upphafi landnáms á Íslandi deilt um lönd og landamerki og það er ekki nýtt að landeigendur grípi til margvíslegra ráða til að „stækka" jarðir sínar. Ár, lækir og sprænur hafa breytt um farveg, jafnvel þornað upp. Jöklar hafa gengið fram og eyðilagt lönd og hundruðum ára síðar hörfað. Hver á nú það land sem áður var hulið jökli? Stækkar land aðliggjandi jarða við það eitt að jökullinn hörfar eða verður til eitthvert tómarúm?

Hvar er steinninn stóri sem áður markaði línu til austurs í fossinn og hvort á að miða við fossinn eða miðja ána en ekki þennan eða hinn bakkann? Jú, steinninn þekkist ekki lengur og fossinn og áin eru löngu horfin og til hvaða ráða má þá grípa ef upp sprettur deila? 

Ef til vill munar einhverjir eftir röksemdum lögmanns Austur-Eyjafjallahrepps sem þá hét, er ráðist var með gjafsókn dómsmálaráðuneytisins að ferðafélaginu Útivist fyrir það eitt að endurbyggja ónýtan skála efst á Fimmvörðuhálsi, í 1000 m hæð yfir sjávarmáli. Í málflutningi lögmannsins sem nú er umboðsmaður Alþingis var því haldið fram að skálinn stæði innan landamerkja tiltekinnar jarðar sem þó var eitt þúsund metrum neðar og í 18 km fjarlægð. Hvernig það gat gerst að jörð gæti átt „land" þar sem jökull hafði verið í hundruð ára fékkst aldrei útskýrt. Auðvitað var hreppurinn gerður afturreka með bull sitt.

Landeigendur bera oft fyrir sig þinglýsingar á landamerkjum. Á móti má spyrja hversu góð og ábyggileg gögn þinglýsingar eru, sérstaklega fornar? Dæmi eru til að hér áður fyrr hafi verið þinglýst bréfum sem gamalt fólk hafði handskrifað á bréfsnifsi um landamerki bújarða sinna, byggt á minni eða sögusögnum og yfirleitt óvottfest. Þannig gögn og fleiri af því tagi geta auðvitað ekki staðist og skiptir engu hversu gamlar þinglýsingarnar eru,

Menn hafa eðlilega leitað gagna í fornbréfasöfnum um landamerki en grunur leikur jafnvel á að þaðan hafi gögn verið numin á brott til þess eins að koma í veg fyrir að sönnunargögn finnist um deilumál.

Hugsanlega hefði fjármálaráðuneytið getað staðið öðru vísi að kröfum sínum í þjóðlendumálunum, en það er fjarri öllu lagi, að ráðuneytið hefði átt að láta hagsmuni landeigenda ráða ferðinni. Það eru meiri hagsmunir í húfi en landeigenda, og því er sú krafa eðlileg, að landeigendur fari aðeins með það land, sem þeir geti fært sönnur á að þeir eigi, - á því byggist eignarétturinn. Það er ekki eignaréttur né heldur er það sanngjarnt að Alþingi samþykki viðbótarlandnám mörgum öldum eftir að landnámi lauk.

Breytingar á landnotkun hafa orðið gríðarlegar á undanförnum árum. Nám ýmiskonar er orðið mjög ábatasamt, virkjanir, ferðaþjónusta, vegalagning, uppgræðsla og fleira og fleira má upp telja. Í þessu sambandi man ég eftir óbilgjarnri kröfu fyrrverandi eigenda jarðarinnar Fells sem töldu sig eiga Jökulsárlón við Breiðamerkurjökul. Þeir gerðu einu sinni kröfu til þess að öllum myndatökum við Lónið væri hætt nema til kæmi greiðslur til þeirra!

Hver á Heimaklett í Vestmannaeyjum, Hamarinn í Vatnajökli eða Heljarkamb og Morinsheiði? Er til þinglýstur eigandi að Stapafelli undir Jökli, Sátu, Skyrtunnu og Kerlingunni í Kerlingarskarði. Hver á Tröllkallinn eða Böllinn við Ballarvað í Tungnaá? Og hver skyldi nú eiga Móskarðshnúka?

Þjóðlendulögin eru of mikilvæg til þess að þrýstihópur landeigenda megi fá nokkru ráðið um framgang þeirra. Ástæðan er fyrst og fremst sú að þá munu þeir girða lönd, ganga á rétt ferðamanna og heimt toll.

Hins vegar skipir nú mestu máli hver sé réttur okkar hinna, okkar landlausu landsmanna. Eigum við að láta hirða af okkur þau rétt sem landsmenn hafa haft haft sátt um á Íslandi frá upphafi byggðar? Eigum við að sætta okkur við það að meintir landeigendur girði lönd sín rétt eins og gert er uppi á Hellisheiði þar sem girðing hefur verið reist yfir forna þjóðleið.

Vera má að sumir landeigendur beri hag náttúrunnar sér fyrir brjósti. Það var þó ekki fyrr en fyrir um tuttugu árum að landeigendur fóru að sjá tekjuvon vegna fjölgunar ferðamanna. Fram að þeim tíma voru margar jarðir aðeins byrði á eigendum þeirra. Nú vilja fleiri og fleiri loka aðgangi að náttúruminjum, rukka fyrir aðganginn, og jafnvel eru þeir til sem vilja meina för fólks um óbyggði og ónýtt svæði nema gegn greiðslu.

Í þjóðsögum Jóns Árnasonar segir:

Á Stað á Ölduhrygg (Staðastað) bjó í gamla daga bóndi sá, er Grani hét; var hann bæði ágjarn og auðugur. Alfaravegurinn lá um landeign hans eptir endilaungum Ölduhrygg sem nú er kallað Staðarholt, og verður enn í dag að fara um þennan veg, er ferðast er vestur undir Jökul eða þaðan inn á Mýrar eða í Dali, enda er vegur sá mjög fjölfarinn, bæði til kauptúnanna Ólafsvíkur og Búða, og til skreiðarkaupa vestur i „pláss", sem kallað er, en það er Hjallasandur, Keflavík, Ólafsvik, og Brimilsvellir.

Grani bóndi þóttist nú geta náð miklu fé, ef hann tollaði veginn; byggði hann því afar mikinn torfgarð neðan frá sjó og upp í Langavatn (Staðarvatn). Hlið hafði hann á garðinum, þar sem vegurinn er, en veitti eingum fararleyfi, nema þeim, er greiddu Granatoll. Óljóst er með öllu, hve hár hann hefir verið, en illa undu menn tollgreiðslu þessari, enda launuðu þeir Grana bónda hana "því einhvern morgun fanst hann dauður hangandi við annan dyrastafinn í garðshliðinu.

Hefir sá vegur aldrei verið tollaður síðan. Það er auðséð á garðrúst þeirri, sem eptir er, að hann hefir verið ákaflega hár og þykkur, og leingd hans hér um bil 300-400 faðmar.

Segja má með sanni að nú sé Grani genginn aftur og illa magnaður. Gleymd er Geirríður í Borgardal.

 

 

Segja ráðherra skapa ófremdarástand

Hætti Sigríður eða steig hún til hliðar ....?

Ég er að velta því fyrir mér hvort Sigríður Andersen dómsmálaráðherra hafi „stigið til hliðar“ eða hætt sem ráðherra.

Mér finnst lágmarkið að þingmenn, ráðherrar og ekki síst fjölmiðlamenn tali íslensku en grípi ekki til enskuskotinnar íslensku sem fæstir skilja.

Það er ekkert til sem heitir að „stíga til hliðar“ í þeirri merkingu að hætta. Sá sem gerir hið fyrrnefnda er að víkja sem þýðir ekki að hætta. Í malid.is segir:

‘þoka sér, fara, hörfa; halda til, stefna að; veita, gefa,…’

Þetta orðasamband er orðið frekar þokukennt og enginn veiti eiginlega hvað það þýðir. Á ensku er tíðum sagt „to step down“ eða „to step aside“. Af samhenginu má þá stundum skila að einhver hafi hætt. Við höfum orð á íslensku yfir flest sem til er. Engin ástæða er til að gefa einhvern afslátt af tungumálinu okkar.

Undantekningin eru glímumenn er dómarinn kallar „stigið“ og þeir stíga til hliðar, aftur eða fram til að ná hælkrók eða einhverju öðru bragði.

Sjá nánar um þetta hér.

 

Dómsmálaráðherra stígur til hliðar

Kynvíxl, næstefstudeildarlið og met fyrir hraðasta róður

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

 

1.

„Þá sagðist hún væri hætt að reka nuddstofur og væri að flytja til Washington DC. Yang segist þar að auki ekki þekkja Trump persónulega. Hann hafi bara starfað sem sjálfboðaliði á kosningatengdum viðburðum og hafi sótt einhverja viðburði í klúbbum hans.“

Frétt á vísir.is.          

Athugasemd: Fljótfærni blaðamanna fer illa með fréttir á Vísi. Hér fyrir ofan eru þrjár málsgreinar. 

Í þeirri fyrstu er í óbeinni ræðu sagt frá því að kona nokkur Cindy Yang væri að flytja til höfuðborgar Bandaríkjanna. 

Í næstu málsgrein er sagt að frú Yang þekki ekki Donald Trump, forseta, persónulega.

Í þriðju málsgreininni er frú Yang orðin karlmaður nema því aðeins að það sé forsetinn sem hafi starfað sem sjálfboðaliði á „kosningatengdum“ viðburðum (hvað sem það nú þýðir). Má vera að þetta geti kallast kynvíxlun.

Þar sem ég skildi ekki fréttina og fletti ég upp í heimildinni sem er vefútgáfa Miami Herald. Þar segir:

Yang told the Miami Herald she doesn’t know the president personally, and that she doesn’t work for him, other than to volunteer for campaign events.

Hér með er ljóst að blaðamaðurinn klúðraði þýðingunni, las greinilega ekki yfir textann sinn áður en hann var birtur. Skipta gæði frétta blaðamanninum engu máli eða stjórnendum vefsins? Er markmiðið bara að freta út orðum án skiljanlegs samhengis.

Svona lagað kallast skemmdar fréttir.

Tillaga: Engin tillaga gerð

2.

„Valsmenn lentu í kröppum dansi við næstefstudeildarlið Fjölnis en sluppu með skrekkinn í framlengingu.“

Undirfyrirsögn á blaðsíðu 2 í íþróttablaði Morgunblaðsins 9.3.2019.          

Athugasemd: Af hverju geta íþróttablaðamenn ekki talað venjulegt mál? Og hafa þeir engan skilning á stíl?

Nýyrðið „næstefstudeildarlið“ er bráðskemmtilegt en tóm þvæla. Með þetta í huga mætti búa til fleiri álíka. Dælmi: „Þriðjuefstudeildarkvennavaralið“ eða „fjórðuefstudeildarkarlavaramannabekkjarþaulsetuunglingar“. Jú, bráðfyndið er enn meiri þvæla.

Aðalatriðið er að skrifa skiljanlegt mál, ekki bjóða lesendum upp á málalengingar eða dellu.

Tillaga: Valsmenn sluppu naumlega úr kröppum dansi við Fjölni úr 2. deild.

3.

„Sló met fyr­ir hraðasta róður yfir Atlants­haf.“

Fyrirsögn á mbl.is. 

Athugasemd: Þetta er biluð fyrirsögn. Fréttin fjallar um mann sem réri yfir hafið á 36 dögum. Enginn einn hefur róið hraðar.

Fréttin er frekar illa skrifuð. Skrýtið þetta orðalag að „slá met fyrir …“. Hef aldrei heyrt um spjótkastara sem „slær met fyrir spjótkasti“ eða hlaupara sem „slær met fyrir 5000 m hlaupi“. Þannig er ekki tekið til orða á íslensku.

Afreksmenn slá met í spjótkasti eða 5000 m hlaupi. Einfætt ræðarinn sló met í róðri yfir Atlantshafið.

Í fréttaskrifum er yfirleitt reynt að komast að kjarna málsins sem fyrst. Þetta á við alla miðla. Mjög slæmt þykir þegar blaðamaðurinn rekur frásögn í beinni tímaröð og endar síðasta af öllu á því sem öllu máli skiptir. Lesandi eða hlustandi nennir ekki bíða eftir kjarna málsins.

Meðróðurinn var aðalatriðið. Hitt sem máli skiptir er að ræðarinn var einfættur. Svo má vel vera að hann hafi verið með suð í eyrum eða kartnögl á vinstri hendi.

Stíllaus fréttaskrif eru orðin afar algeng. Margir blaðamenn fálma út í loftið, sjá ekki aðalatriðin, skrifa orð án nokkur samhengis, reyna ekki að skrifa samhangandi frásögn. Enginn virðist leiðbeina nýliðum í blaðamennsku og afleiðingin er agaleysi og skemmdar fréttir.

Tillaga: Sló hraðamet í róðri yfir Atlantshaf.

4.

„Tug­ir góðra hjarta hætt­ir að slá.“

Fyrirsögn á mbl.is. 

Athugasemd: Þetta er ekki rétt því tugur góðra hjartna hættu að slá.

Hjarta beygist eins í öllum föllum eintölu: Hjarta, hjarta, hjarta hjarta. 

Í fleirtölu er beyging þessi: Hjörtu, hjörtu, hjörtum, hjartna.

Þar sem hjörtun er sagnorð í fleirtölu hættu þau að slá.

Fyrirsögnin er algjörlega ómögulegt. Jafnvel þó hún sé leiðrétt verður hún áfram hallærisleg. 

Skáldlegt, rómantískt eða háfleygt orðalag verður einfaldlega ljótt ef höfundinum hlekkist á í málfræðinni. Þess vegna fer betur á því að blaðamenn skrifi einfalt og skiljanlegt mál. Málskrúð á sjaldnast við í fréttum.

Tillaga: Tugir fólks í mannúðarmálum létust í flugslysi.

Garðar um Garðar, borgarstjóri, borgarritari, borgar þetta og borgar hitt

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

 

Málvilla og rangt mál

Ég nota hér blygðunarlaust hið gildishlaðna hugtak málvillu, tala um rangt mál, rangt val falla o. s. frv.

En auðvitað neita ég ekki vandkvæðunum sem á því eru að úrskurða um rétt og rangt í máli; þar geta á endanum orðið að gilda geðþóttadómar þeirra sem tekst að fá sig viðurkennda sem smekkmenn í málsamfélaginu á hverjum tíma. 

Helst er gerræðissvipur á fordæmingu hinna reglubundnu málvillna; þær eru sjaldnast að neinu ótvíræðu leyti betri né verri en aðrar málbreytingar sem viðurkenningu hafa hlotið, en brjóta að vísu gegn því markmiði að málið breytist sem hægast. 

Auðveldara er að fordæma óreglulegu málvillurnar því að fyrir þær verður málnotkun manna sjálfri sér ósamkvæm og beiting þeirra á reglum málsins flóknari en vera þyrfti.

Helgi Skúli Kjartansson, Eignarfallsflótti uppástunga um nýja málvillu, neðanmálsgrein á blaðsíðu 90 í Íslensk og almenn málfræði 1979.

Örnefni

Helgi er karlmannsnafn og Helga kvenmannsnafn. Til er sögnin að helga, nafnorðið helgi og lýsingarorðið helgur. 

Flestir þekkja fjallið Helgafell sem er á Þórsnesi, skammt frá Stykkishólmi. Sjö fjöll til viðbótar bera nafnið Helgafell, sjá hér. 

Til eru sjötíu og fjögur örnefni á landinu kennd við helgi eða Helga. Til dæmis er til Helgabakki, Helgadalur, Helgafellsdalur, Helgaflóð, Helgagil, Helgagöngur, Helgahausmýrar, Helgaleiði, Helgamelur og Helgastaðaslý.

Áttatíu og sjö örnefni eru kennd við Helgu. Þar af eru til tuttugu og átta sem nefnast Helguhóll og tvö Helguhólar. Önnur dæmi eru Helgubrekka, Helgusneiðar, Helguhólanibbur, Helguhvammar, Helgukvísl, Helgulág, Helguhólaflói, Helguskarð og Helgusker.

 

1.

„Út úr ársreikningunum má meðal annars lesa hvað bankarnir höfðu í þjónustutekjur (einnig kallað þóknanatekjur) á síðasta ári en þjónustutekjurnar, sem bæði eru innheimt af einstaklingum og fyrirtækjum, koma meðal annars til vegna gjalda sem innheimt eru vegna greiðslukorta og af lánum og vegna innheimtu- og greiðsluþjónustu.“

Frétt á vísir.is.          

Athugasemd: Þetta er illa skrifuð og allof löng málsgrein, 47 orð, 326 áslættir. Í tillögunni hér fyrir neðan eru aðeins 27 orð og 208 áslættir. 

Annað hvort má draga þá ályktun að blaðamaðurinn hafi ekki lesið fréttina sína yfir eða hann kunni ekki betur til verka. Hvort tveggja er afar slæmt.

Þolmyndin getur í sumum tilvikum skapað rugling. Þarna er sagt að þjónustutekjurnar séu innheimtar af einstaklingum og fyrirtækjum. Auðvitað er það rangt, þeir greiða gjöldin, innheimta þau ekki. Má vera að blaðamaður eigi við að bankarnir innheimti gjöld af einstaklingum og fyrirtækjum. Sé svo er orðalagið klúður.

Tafsorð og málalengingar einkenna oft skrif byrjenda. Ekki eru allir góðir sögumenn. Dæmi um slíkt er orðalagið „má meðal annars lesa“. Hér dugar að nota sögnina að vera.

Blaðamaðurinn skilur ekki nástöðu. Þetta langa orð þjónustutekjur kemur tvisvar fyrir. Einu sinni er nóg í einni málsgrein. Hér kemur það fyrir í sömu setningunni sem er furðulegt, má vera að það sé einhvers konar afrek.

Svo er það orðalagið; „koma meðal annars til“. Því er ofaukið, segir ekkert.

Forsetningin vegna sem kemur þrisvar fyrir í málsgreininni. Það kallast nástaða. Eitt skipti er nóg, fleiri skipti teljast ekki blaðamanni til hróss.

Hægt er að gera athugasemdir við fjölmargt í fréttinni. Hér skal látið nægja að nefna sundurlausa frásögn, aragrúa af nástöðu, tafsi, hugsunarlausa notkun á aukafrumlaginu „það“, of langar málgreinar og fleira. 

Fréttin er stórskemmd og ekki bjóðandi neytendum.

Tillaga: Í ársreikningunum síðasta árs eru birtar þjónustutekjur bankanna (einnig nefndar þóknanatekjur). Þær eru gjöld sem viðskiptavinir greiða vegna greiðslukorta og lána sem og innheimtu- og greiðsluþjónustu.

2.

„Garðar er tíu árum yngri en Garðar fetaði sína braut, var seinn til enda tók hann seint út fullan þroska.“

Frétt á dv.is.         

Athugasemd: Blaðamaður sem hvorki les yfir skrif sín og getur ekki sagt skammlaust frá ætti að starfa við eitthvað annað en fréttaskrif.

Í fréttinni er sagt frá fótboltamanni sem á eldri bræður og í beinu framhaldi af því kemur tilvitnaða málsgreinin sem er einfaldlega hlægilega vitlaus.

Nástöðurnar drepur frásögn. Skilja má upphafið svo að maðurinn sé tíu árum yngri en hann sjálfur.

Spyrja má hvað þroski mannsins komi frásögninni við. Ekkert styður við þessi orð og því hefði verið betra að sleppa þeim.

Blaðamaðurinn veit ekkert hvenær á að setja punkt eða hver tilgangurinn er með honum.

Mæli með því að sem flestir lesi fréttina í DV. Hún er stórskemmd og vefmiðlinum til skammar en þjónar þó þeim tilgangi að vera víti til varnaðar.

Tillaga: Engin tillaga gerð.

3.

„Borgarritari er æðsti embættismaður borgarinnar að borgarstjóra undanskildum og staðgengill í fjarveru borgarstjóra. Hann á því að sjálfsögðu sæti á fundum borgarráðs og er það í samræmi við verklagsreglur um fundi borgarráðs þar sem segir að skrifstofustjóri borgarstjórnar, borgarlögmaður og borgarritari sitji fundi ráðsins.“

Frétt á dv.is.         

Athugasemd: Jæja, nú verður manni eiginlega orðfall. Í frétt á vef DV er birt bókun meirihlutans í borgarstjórn Reykjavíkur. Við liggur að finna megi lykt af nástöðinni, svo stæk er hún. Um leið er bókunin doldið hlægileg. Borgar hitt og borgar þetta.

Fram kemur að borgarritari er staðgengill borgarstjóra en allir vita að það gerist aldrei nema þegar sá síðarnefndi er fjarverandi. En til að allir skilji nú hvað staðgengill þýðir þurftu höfundarnir endilega að taka það fram að ritarinn væri staðgengill í fjarveru yfirmanns síns. Var það nú ekki of mikið?

Tvisvar er tekið fram að borgarritari sitji fundi borgarráðs. Það kallast óþarfa málalenging. Nóg er af þeim þarna.

Við fyrstu sýn fannst mér það dálítil áskorun að reyna að skrifa betri bókun en meirihlutanum tókst. Hins vegar ber að geta þess að pólitískar bókanir eru oft skrifaðar í flýti og útkoman getur þá orðið bölvað torf. Betra er að fara sér hægt og vanda sig. 

Á tveimur mínútum tókst mér samt að einfalda bókunina og gera hana markvissari. Má vera að þetta sé annað hvort mont eða ádeila á meirihlutann nema hvort tveggja sé.

Tillaga: Borgarritari er næstæðsti embættismaður borgarinnar og staðgengill borgarstjóra. Samkvæmt verklagsreglum skal skrifstofustjóri, borgarlögmaður og borgarritari sitji fundi ráðsins.

Tímapunktur, gúgú og manneskjur

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

Öryggi

Orðið öryggi ber fyrir augu og eyru oft á dag og telst svo auðskilið að við leiðum ekki hugann að því hvernig það sé til komið. Þó er það varla gagnsætt öllum. 

Ör- er neitandi forskeyti og uggur er ótti; öruggur merkir »eiginl[ega] laus við ótta« segir Orðsifjabók, og af því er leitt öryggi.

Málið á blaðsíðu 28 í Morgunblaðinu 6.3.2019.

Örnefni

Á Hornströndum, milli Fljótavíkur og Rekavíkur bak Látur, er fjallið Hvesta. Orðið er framandlegt en hljómmikið og fallegt.

Nokkrir staðið bera þetta nafn að hluta til:

1. Hvestuskál er skál eða dalur fremst á fjallinu Hvestu sem áður var nefnt. Þar er líka Hvestutá.
2. Hvestudalir nefnast dalverpi norðan í fjallinu Hvestu og horfa þeir út á Fljótavík.
3. Hvesturdalur er við sunnanverðan Arnarfjörð og þar er samnefndur bær. Á korti eru skráð í dalnum Neðrihvesta og Fremrihvesta, á sem heitir Hvestuá, fjallið vestan ár heitir Hvestunúpur. 
4. Hvestuholt  er í Ekkilsdal sem er inn af Önundarfirði. Í dalnum er Hvestur, sem líklega er fjall eða fjallsbrún.
5. Hvestulækur er í Víðidal í Vestur-Húnavatnssýslu. Skammt frá honum er laut sem heitir Hvesta og nálægt er önnur sem nefnist Hvest. Þar fyrir ofan er Hvestarmelur.

Hvaðan skyldi nú orðið Hvesta vera komið. Í Íslenskri orðsifjabók segir:

hvesta kv. (18. öld) ‘hringmynduð lægð; smálaut með hvössum brúnum, t.d. við stein í leirflagi, í snjólagi við stein eða hús eða í lægð,…’. 

Orðið kemur einnig fyrir í örn.[örnefnum], einkum fjallsheitum, og sýnist eiga þar við hvilftir eða hvassar brúnir, sbr. fjallsnafnið Hvesta. 

Einnig kemur fyrir hvest kv. â&#138;&#153; ‘hryggskafl, aflöng, brúnhvöss snjórák’.

Myndin er af fjallinu Hvestu sem er á milli Fljótavíkur Rekavíkur bak Látur. Lengst til vinstri er Kögur en myndin er tekin af Straumnesfjalli. Stækka má myndina með því að smella á hana.

1.

„Forráðamenn ensku úrvalsdeildarinnar hafa verið Tottenham skilningsríkir en nú er komið að þeim tímapunkti þar sem ákveða þarf hvar síðustu fimm heimaleikirnir verða leiknir.“

Frétt á vísir.is.          

Athugasemd: Þessi málgrein er klúður, hún er löng og illa samin. Blaðamaðurinn heldur að „tímapunktur“ sé nothæft orð en svo er ekki. Þar að auki veit hann varla ekki hvernig á að nota punkt til að skila á milli efnisatriða í frásögn.

Orðleysan „tímapunktur“ er gjörsamlega óþarft í íslensku máli. Varla þarf að rökstyðja það nánar nóg er að lesa tillögunar hér fyrir neðan.

Tillaga: Stjórn ensku úrvalsdeildarinnar hefur sýnt aðstæðum hjá Tottenham skilning. Nú þarf hins vegar að ákveða hvar síðustu fimm heimaleikirnir verða leiknir.

2.

„Hvers vegna eru ís­lensk­ir menn gúgú?“

Frétt á mbl.is.           

Athugasemd: Ekki veit ég hvað þetta orð, gúgú, þýðir? Ekki finnst það í íslenskum né erlendum orðabókum. Má vera að þetta sé eins konar útfærsla á slanguryrðinu gaga, sem þýðir tóm vitleysa, heimska eða dómgreindarleysi.

Á malid.is segir um gaga:

‘spotta, hæða’; sbr. nno. gag ‘aftursveigður’, gaga ‘reigja sig aftur á bak, teygja fram höfuðið’, …

Af samhenginu í „fréttinni“ má líklega ráða að konan sem um ræðir telji sig hugsanlega vera skrýtna á einn eða annan hátt. Hins vegar á íslenskan orð um flest og engin ástæða að dreifa rugli sem líklega fæstir skilja. Lágmarkið er að nota gæsalappir og gefa síðan skýringu.

Svo er það hitt, það konan sem um ræðir telur sig vera „gúgu“ en fyrirsögnin segir að menn, það er karlar, séu „gúgú“. Þetta er varla hrósyrði.

Tillaga: Hvers vegna eru íslenskir menn skrýtnir?

3.

„Lögregla í Danmörku hefur ákveðið að ákæra fjórtán manneskjur fyrir að deila myndbandi, …“

Frétt á visir.is.            

Athugasemd: Á dönsku er til orðið „menneske“. Í gamla daga var manni innrætt að manneskja væri sletta og ætti ekki að nota. Samt lifir orðið enn góðu lífi. Merkingin getur verið maður, það er karl og kona, eða þá eingöngu kona.

Danir nota ekki manneskja eins og við. Vefur danska ríkisútvarpsins er heimild fréttarinnar og þaðan er tilvitnunin hér að ofan er fengin. Þar segir:

Politiet har besluttet at sigte 14 personer for at dele en video, …

Þarna er talað um „personer“, ekki „mennesker“. Persóna er orðið gott og gilt íslenskt orð. Mjög sjaldgæft er að það sé notað um fólk, karla og konur. Flestir myndu telja það rangt mál.

Best er auðvitað að nota menn, en margir setja það fyrir sig.

Árið 1992 rökræddu þingmenn um frumvarp um almenn hengingarlög og þá sagði Hjörleifur Guttormsson og eru þessi orð af vef Alþingis:

Það á að sjálfsögðu að nota karl og kona sem andheiti og maður sem samheiti yfir tegundina maður, en orðið manneskja er alveg hræðilegt orðskrípi samkvæmt minni máltilfinningu og ég vona að menn geti sameinast um að ýta frá í íslensku máli og nota sem allra minnst.

Hins vegar er alveg greinilegt að ýmsir eru farnir að bera sér þetta orð í munn vegna þess að þeim finnst það eitthvað hlutlausara gagnvart konum en orðið maður og segja þá manneskja. 

Hins vegar er ekki innifalið í orðinu manneskja að það þurfi að vera kona frekar en karl út af fyrir sig heldur er það einhver útvötnun á heitinu yfir tegundina maður. 

Löngu síðar, 6. maí 2018, segir á vef Máls og sögu, félags um söguleg málvísindi og textafræði: 

Að nota manneskja í samhengi þar sem maður var áður notað brýtur vitaskuld ekki í bága við íslenska málstefnu, bæði orðin eru til í merkingunni ‘mannvera’. En bent hefur verið á að breytinguna megi skilja þannig að eitthvað sé athugavert við orðið sem var skipt út (orðið maður átti sér þarna áratuga sögu). Þannig sé hætta á að menn taki að forðast að nota það um bæði kynin.

Ástæða er til að hverja lesendur til að kynna sér nánar þessa grein, hún er ekki löng en vel skrifuð.

Líklega hefur lögreglan í Danmörku ákveðið að ákæra bæði karla og konur fyrir að deila myndbandinu. Óhætt er því að segja að löggan ákæri fjórtán menn enda eru bæði karlar og konur menn.

Tillaga: Lögregla í Danmörku hefur ákveðið að ákæra fjórtán menn fyrir að deila myndbandi, …

Eftirsótt gönguleið, suðað samþykki og róa ástandið

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

 

Strendur og strandir

Strönd er til í tveimur útgáfum í fleirtölu: strendur og strandir. 

Sú seinni er miklu sjaldséðari. Hún blasir þó við í örnefni sem oft bregður fyrir nú á ferðamanna- og útivistaröld: Hornstrandir. Það er hreinlega ekki til í hinni útgáfunni. 

Þolfallið er líka strandir, en síðan frá ströndum, til stranda.

Málið á blaðsíðu 24 í Morgunblaðinu 4.3.2019.

Hér má ýmsu bæta við. Skagaströnd við Húnaflóa þekkja allir, einnig Árskógsströnd við Eyjafjörð. Höfðaströnd er til á tveimur stöðum; við sunnanverða Jökulfirði og sama nafni hefur sveitin við austanverðan Skagafjörð.

Til er eyja sem heitir Strönd og er hún í Svefneyjum. Í þeim eyjaklasa er Strandahólmi en nafnið líklega dregið af strandi frekar en strönd. 

Strönd þarf ekki að vera við sjó, hún getur verið við vatn eða á. Stundum geng ég við strönd Elliðavatns. Strönd nefnist graslendi við Laxá í Lóni, æði langt frá sjó og ekkert stöðuvatn í nánd. Í Íslenskri orðsifjabók segir meðal annars um strönd: 

landsvæði við sjó eða vatn; árbakki; brún eða jaðar á e-u

Stundum hef ég heyrt talað um norðurströnd Íslands. Það er auðvitað rangt. Á Norðurlandi og raunar um allt Ísland eru ótal strandir enda kemur berlega fram í nafni Strandasýslu að þær eru þar margar.

Margt getur skilið strandir að ... byrjaði ég að skrifa. Þetta var ósjálfrátt, hefði getað skrifað strendur. Hið fyrrnefndara er mér líklega tamara eftir ótal ferðir á Hornstrandir. Jú, margt getur skilið standir að ... og svo gleymdi ég því sem ég ætlaði að segja.

Hér má spyrja lesandann; hvort segir hann strendur Íslands eða strandir Íslands. Alltaf forvitnilegt að rýna í orðaforða sinn.

 

1.

„Ein eftirsóttasta gönguleið í Bandaríkjunum.“

Frétt á mbl.is.          

Athugasemd: Fyrirsögnin fer dálítið í bága við málkenndina eða hugsanlega eðli máls. Blaðamaðurinn hlýtur að hafa haft í huga að gönguleiðin sé ein sú vinsælasta.

Á malid.is segir um eftirspurn:

það magn af vöru og þjónustu sem einstaklingar og fyrirtæki vilja kaupa.

Hvað er það sem er eftirsótt? Svarið hlýtur að vera það sem hægt er að fá upp í hendurnar.

Til dæmis eru bækur eftir Arnald Indriðason afar vinsælar því eftirsóttar fyrir jólin. Sama er með miða á undanúrslitaleiki íslenska landsliðsins fyrir HM síðasta sumar, þeir voru eftirsóttir, færri fengu en vildu. Miðarnir voru hins vegar ekki vinsælir. Er rétt að segja að leikirnir, sem miðarnir voru ávísun á, hafi verið vinsæli? Í spurningunni er gildra. Eru atburðir vinsælir jafnvel þó þeir eigi að vera næsta sunnudag, í næsta mánuði eða næsta ári?

Gönguleiðin á Þverfellshorn í Esju er vinsæl en ekki er hægt að fullyrða um eftirspurnina vegna þess að enginn takmörk eru á því hversu margir mega ganga þarna á fjallið.

Hins vegar er mikil eftirspurn í Laugavegshlaupið, sem er árlega milli Landmannalauga og Þórsmerkur. Aðeins fá um 500 manns að taka þátt. Allir geta gengið (eða hlaupið)  milli Landmannalauga og Þórsmerkur á öðrum tíma en á keppnisdeginum, og leiðin er vinsæl enda engin kvóti á fjölda göngumanna … ennþá.

Sama er með gönguleiðina í Bandaríkjunum, enginn kvóti er á fjölda þeirra sem hana ganga. Hún er meðal þeirra vinsælustu en varla hægt að segja að hún sé eftirsótt frekar að hún sé vinsæl.

Tillaga: Ein vinsælasta gönguleiðin í Bandaríkjunum.

2.

„… en það er nauðsynlegt að fólk geri sér grein fyrir því að suðað samþykki er ekki samþykki.“

Frétt á visir.is.         

Athugasemd: Þetta frekar asnalegt orðalag, svona við fyrstu sýn. Hér er fjallað um fræðslu fyrir ungmenni og koma í veg fyrir kynferðisofbeldi undir slagorðinu „Ég virði mín mörk og þín“.

Í framhaldi af tilvitnaðri málsgrein segir í fréttinni:

Ef ég hef sagt nei tíu sinnum, þýðir ekki að mig langi til þess ef ég gefst upp á þér í ellefta skipti.

Uppgjöfin er þarna kölluð suðað samþykki sem hugsanlega getur talist rétt mál. Í það minnsta er oft talað um upplýst samþykki, þó í öðru samhengi. Í íslenskri orðsifjabók segir:

suð … daufur niður, lágt hvíslhljóð; kvabb, þrábeiðni

Í ljósi þessa má túlka ofangreinda tilvitnun sem svo, að samþykki sem fæst fyrir þrábeiðni sé ekki samþykki. Hér ekki ekki lagt mat á fullyrðinguna, hvort hún sé rétt eða röng, en tekið fram að orðunum er beint að unglingum og þeir hvattir til að hugsa sinn gang. Ekki láta undan þrábeiðni, suði eða stöðugu kvabbi, heldur standa fast á sínu. Tillöguna hér fyrir neðan ber að skoða í þessu ljósi.

Tillaga: … en nauðsynlegt er að fólk geri sér grein fyrir því að sé látið er undan þrábeiðni eða suði telst það ekki samþykki.

3.

„Að lok­um þurfti Ole að koma til að róa ástandið,“ sagði heim­ildamaður­inn.“

Frétt á mbl.is.          

Athugasemd: Vonandi hefur ástandið sætt sig við orðinn hlut og hætt að rífast. 

Nei, ástand er ekki persóna og því er ekki hægt að róa það. Hins vegar getur mannvirki verið í góðu eða slæmu ástandi. Hægt er að bæta ástandið en með aðgerðaleysi getur það versnað.

Tilvitnunin er úr frétt um fótboltaliðið Manchester United og tvo leikmenn sem voru ekki á eitt sáttir, þeir deildu eða rifust. Þjálfarinn, Ole Gunnar Solskjær, þurfti að róa þá, ganga á milli eða sætta. 

Heimildin er úr vefútgáfu enska blaðsins The Sun en þar segir:

It needed Ole to calm the situation down.

Þarna fellur blaðamaðurinn í gryfju beinnar þýðingar úr ensku með orðalagi sem gengur ekki upp á íslensku. Óli þjálfari róaði leikmenn sem deildu og líklega hefur ástandið skánað eftir það. 

Á vefmiðlinum fobolti.is segir:

Ole Gunnar Solskjær, bráðabirgðastjóri United, þurfti að stíga á milli þeirra eftir leikinn til að róa ástandið en báðir hafa verið frábærir frá því Solskjær tók við. 

Þetta er algjörlega óboðleg málsgrein. Blaðamaðurinn þekkir ekki orðalagið að ganga á milli og býr til annað; að stíga á milli. Notar það bókstaflega rétt eins og þjálfarinn hafi tekið sér stöðu á milli leikamannanna vegna þess að þeir voru að slást. Um það segir ekkert í fréttinni né í heimildinni.

Skrifarinn á fótboltavefnum er við sama heygarðshornið og blaðamaðurinn á Moggavefnum. Þeir hafa ekki góða tilfinningu fyrir íslensku máli þó þeir telji sig skilja ensku.

Tillaga: Að lokum þurfti Ole að róa leikmennina, sagði heimildamaðurinn.

Ákaft súkkulaði, nafnorðasýkin og nafnháttarsýkin

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

Gaupnir er íhvolfur lófi

Horfa/líta í gaupnir sér: hafast ekki að, vera auðgerðalaus. Keppinautarnir eru í stöðugri sókn meðan forráðamenn fyrirtækisins horfa í gaupnir sér - Hann situr bara og horfir í gaupnir sér meðan hann er hafður að fífli. 

Svipað orðafar er kunnugt úr fornu máli: lúta í gaupnir sér í merkingunni „láta í ljós sorg“ (Sturl.II 100).

Úr síðari alda máli er kunnugt afbrigðið sjá í gaupnir sér; íhuga e-ð.

Mergur málsins, Jón G. Friðjónsson.

 

1.

„Súkkulaðið er afar sérstakt á bragðið og ólíkt því sem við eigum að venjast en því er best lýst sem dökku og áköfu.“

Frétt á mbl.is.          

Athugasemd: Þeim sem er ákafur er lýst þannig að hann er afar áhugasamur, kappsfullur, spenntur og jafnvel æstur.

Á malid.is segir að á- gæti meðal annars verið herðandi forskeyti leitt af sögninni kafa á með eftirásettri forsetningu. Við endurtekinn lestur og smá hugsun er  hægt að skilja þetta.

Af ákafur er leitt nafnorðið ákefð og ákafi.

Þessi einfalda lýsing á súkkulaði sem sagt er ákaft leiðir hugann að vínsmökkun sem þykir afskaplega fín iðja sérstaklega ef sá sem hana iðkar kyngir ekki víninu. Aðrir stunda vínsmökkun og kyngja því og kallast það almennt víndrykkja. Það þykir líka fínt, veltur þó á magninu.

Engin þversögn er talin í því að kyngja ekki vínsopanum og að kyngja honum. Hvað um það, lýsing á bragði víns er stundum broslegur orðaleikur sem fjölmargir vilja taka þátt í en útkoman verður stundum furðuleg og jafnvel óskiljanleg. Sérstaklega á það við lýsingar á erlendum tungumálum.

BRAGÐLÝSING: Ljóssítrónugult. Meðalfylling, ósætt, fersk sýra. Pera, litsí, blómlegt, vanilla.

Þessi lýsing af vef Vínbúðarinnar (sem einu sinni hét ÁTVR) skilst vel, líklega vegna þess að víninu er ekki „lýst sem áköfu“.

Hér til hliðar er bráðfyndin en ýkt ensk lýsing á bragði víns. Því miður hef ekki getu eða tíma til að þýða hana. Smella á myndina og hún stækkar.

Ég vona að lesendur fyrirgefi mér þennan útidúr. Get mér þess til að bráðlega verði lýsing á bragði súkkulaðis álíka háleit og óskiljanlegt og í enska textanum.

Hins vegar er alltaf best að bíta í súkkulaðið og ef bragði hugnast manni þá kaupir maður það aftur. Skiptir engu hversu „ákaft“ súkkulaðið er. Aftur á móti eru éta margir „súkkulöð“ af ákefð (sthugið að súkkulaði er eintöluorð).

Mig langar til að bæta því hér við að ég ólst upp við að borða súkkulað. Maður beit í súkkulað. Þegar mamma bauð upp á súkkulaði þá var það drukkið. Orðið var haft um heitan súkkulaðidrykkur, brætt súkkulað, blandað við vatn og stundum rjómi með. Ég þori samt ekki að fullyrða að þetta sé rétt, systur mínar kunna að vita betur (raunar þykjast þær vita allt betur en ég enda eldri og reyndari).

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Barcelona var í gær að ganga frá nýjum langtímasamningi við spænska bakvörðinn Jordi Alba.“

Frétt á visir.is.         

Athugasemd: Flestir þekkja þágufallssýkina sem þó er engin sýki lengur, heldur „eðlileg“ tjáning þó hún gangi í bága við „rétt“ mál. Færri þekkja nefnifallssýkina en hún sækir mjög á og birtist í því að fólk beygir nafnorð, lætur nefnifallið duga.

Nýjasta nýtt er nafnháttarsýkin. Hún gríðarlega lúmsk og er þannig að sagnorð aðeins í nafnhætti en ekki notuð í til dæmis þátíð. Hoppaði verður var að hoppa og hugsaði verður var að hugsa. Ég er búin að hoppa, ég var að hoppa. Dæmin eru í sjálfu sér ekki röng en athugasemdin byggir á samhenginu. Í tilvitnuninni segir að félagið var að ganga frá, í stað þess að það gekk frá.

Síðar í fréttinni segir:

Ætli félag að kaupa upp nýjan samning Jordi Alba þá þarf viðkomandi félag að borga 500 milljónir evra eða 68 milljarða íslenska króna.

Hægt er að orða þetta á einfaldari máta:

Kaup á nýjum samningi Jordi Alba kostar 500 milljónir evra eða 68 milljarða íslenska króna.

Gera mætti athugasemdir við margt annað í þessari stuttu frétt.

Tillaga: Barcelona gekk í gær frá nýjum langtímasamningi við spænska bakvörðinn Jordi Alba.

3.

„Efnavopnastofnunin notaðist við sýni úr umhverfi, vitnaskýrslur og önnur gögn sem aflað var af rannsóknarteymi sem heimsótti staði í Douma tveimur vikur eftir árásina.“

Frétt á visir.is.         

Athugasemd: Mikilvægt er að beygja nafnorð, annars fær maður nafnorðasýkina. Réttara er að segja að teymið heimsótti staðinn tveimur vikum eftir árásins.

Mörgum kann að finnst þessi athugasemd vera algjört smáatriði. Jæja, en „smáatriðin“ í málinu skipta gríðarlega miklu. Frétt sem er til dæmis ekki með réttum fallbeygingum er skemmd frétt. Ekkert minna enn það. Skemmdar fréttir smitar út frá sér og íslenskunni hrakar þar til fallbeygingin heyrir sögunni til að málið verður eins og svo mörg önnur tungumál.

Þess vegna skiptir svo öllu að blaðamenn séu vel lesnir á íslenskri tungu, hafi alist um við bóklestur og hafi stundað hann alla tíð. Blaðamaður sem hefur aldrei verið fyrir bókin skrifar yfirleitt lélegt mál og hefur rýran orðaforða.

Enginn fylgist með því hvort fjölmiðlar fari rétt með íslenskuna, öllum virðist andsk... sama. Nema auðvitað á tyllidögum.

Annars er þessi málsgrein hér að ofan torf og hefði mátt einfalda að mun. Hún er greinilega þýðing, líklega áferðarfalleg á ensku en ómöguleg á íslensku.

Tillaga: Engin tillaga gerð.