Aðilar, vettvangur og áfram eða enn ...

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

Selar

Í pistli þann 4.2.2019 var rætt um snjóþekju. Í því sambandi var lýst skafrenningi sem skildi eftir sig snjórendur á veginum en autt á milli. Fyrir tilviljun rakst ég á netinu á ræðu frá málþingi á Breiðdalssetri 8. til 9. júní 2013 og í ræðu um allt annað segir Margrét Jónsdóttir:

Eftir konu að vestan er t.d. haft:

Fyrir vestan voru það kallaðir selar, þegar skóf þvert á veg og mynduðust litlir skaflar. Mér hefur vel dottið í hug, að þetta sé hljóðvilla fyrir silar, því að hún var þarna til.

Þetta er fróðlegt. Samkvæmt orðabók merki sögnin að sela að skamma eða hrakyrða, en silar finnst ekki.

1.

„Fyrstu aðilar á vett­vang notuðu duft slökkvi­tæki sem slógu veru­lega á eld­inn en eft­ir að dælu­bif­reið kom á vett­vang gekk slökkvistarf greiðlega.“ 

Frétt á mbl.is.      

Athugasemd: Allir eru nú orðnir aðilar sem er ekki alveg samkvæmt merkingu orðsins. Á malid.is segir:

Athuga að ofnota ekki orðið aðili. Fremur: tveir voru í bílnum, síður: „tveir aðilar voru í bílnum“. Fremur: sá sem rekur verslunina, síður: „rekstraraðili verslunarinnar“.

Oft eru til góð og gegn orð í málinu sem fara mun betur en ýmsar samsetningar með orðinu aðili. 

Í fréttinni er aðili ekkert annað en maður, kona eða fólk. Notum það frekar heldur en einstaklingur, manneskja eða aðili. Athugið að þrjú síðarnefndu orðin eru að sjálfsögðu góð og gild í réttu samhengi.

Nafnorðið vettvangur er dálítið ofnotað í fjölmiðlum og tengist nær alltaf fréttum um lögreglu. Þar er stofnanamállýskan landlæg og hún smitar blaðamenn um leið og þeir skrifar um lögguna. Svona er nú virðingin mikil fyrir yfirvaldinu.

Stundum er hægt að sleppa orðinu aðilar án þess að merkingin breytist. Held líka að slökkvitækin hafi ekki slegið á eldinn heldur duftið er því var sprautað á hann.

Svo má velta því fyrir sér hvaða not var af „dælubílnum“ ef aungvir voru slökkviliðsmennirnir, en hér er komið út í algjör smáatriði.

Tillaga: Þeir sem komu fyrstir notuðu duftslökkvi­tæki og við það sló veru­lega á eld­inn en eft­ir að dælu­bif­reið kom á vett­vang gekk slökkvistarf greiðlega.

2.

„Áfram mælist óróleiki í Öræfajökli.“ 

Fyrirsögn á blaðsíðu 6 í Morgunblaðinu 5. febrúar 2019.     

Athugasemd: Atviksorðið áfram merkir hreyfingu; halda uppteknum hætti, viðstöðulaust. Sjá umfjöllun um áfram hér.

Jónas Hallgrímsson orti í ljóði sínu Ísland:

Það er svo bágt að standa í stað, því mönnunum munar annaðhvort aftur á bak ellegar nokkuð á leið.

Skáldið freistaðist ekki til að nota atviksorðið áfram enda hefði stíll ljóðsins skaðast verulega:

Það er svo bágt að standa í stað, því mönnunum munar annaðhvort aftur á bak ellegar smávegis áfram.

Nei, svona gera ekki stórskáld og ástæðan er líka sú að stíll er svo óskaplega mikilvægur í öllum tungumálum, ekki aðeins í ljóðum heldur líka í óbundnu máli. Orðin á að velja af kostgæfni, ekki bara vegna þess að þau henti. Þetta mega blaðamenn hafi í huga.

Vel má vera að atviksorðið áfram í fyrirsögninni standi eins og frumlag og það rugli lesandann. Orðalagið hefði má vera svona:

Óróleiki mælist áfram/enn í Öræfajökli.

Þarna er frumlagið komið á „réttan“ stað og ekkert truflar nema orðið áfram sem mætti skipta út fyrir atviksorðið enn.

Ég kemst ekkert lengra með þetta en hvet þá sem vita betur að senda mér athugasemd.

Tillaga: Enn mælist óróleiki Öræfajökli.

VG sér eftir að hafa stutt tillögu um ESB -umsókn

Mín skoðun er sú að það hefði verið betra, að það hafi ekki verið rétt ákvörðun hjá okk­ur, sem þó stóðum að því að fella þá til­lögu, að fella hana.

Þetta sagði Katrín Jakobsdóttir, forsætisráðherra og formaður VG, á þinginu í dag um aðildarumsókn að ESB í júlí 2009.

Þetta er stórmerk yfirlýsing þó nú endurtaki Katrín það sem áður hefur komið fram. Aðildarumsóknin klauf VG í herðar niður, olli jafnvel vinslitum. Gera má ráð fyrir því að yfirlýsingin njóti nú stuðnings meginþorra þingflokksins og flokksins sjálfs. Margt bendir til að flokkurinn hafi verið á móti aðildarumsókninni árið 2009.

Eftir stendur Samfylkingin sem lagði megináherslu í vinstri stjórninni á að koma þjóðinni inn í Evrópusambandið og það án þess að spyrja þjóðina álits. Flokkurinn er enn sömu skoðunar. Viðreisn er við sama heygarðshornið og skiptir engu þó allt virðist í kalda koli í ESB, Evran standi völtum fótum og fjölmörg ríki eigi vegna hennar í efnahagslegum erfiðleikum. 

Sjálfstæðiflokkurinn vildi þjóðaratkvæðagreiðslu áður en þingið samþykkti aðildarumsókn. Þáverandi ríkisstjórnarflokkar, VG og Samfylkingin felldu tillöguna. Hlógu í raun að henni.

Katrín sagði líka þetta á Alþingi í dag og var líklega ekki hlátur í huga:

Það er stór­mál, meiri­hátt­ar mál, að ákveða að fara í slík­ar aðild­ar­viðræður og því vil ég segja hátt­virt­um þing­manni að ég hef sagt það síðan, eft­ir að hafa ígrundað þessi mál og farið yfir þau tölu­vert vel, ekki síst á vett­vangi minn­ar hreyf­ing­ar, að ég myndi telja óráð að ráðast í slíka um­sókn á nýj­an leik án þess að fram færi þjóðaratkvæðagreiðsla.

Aðalatriðið er að um leið og ríki ESB samþykkja aðildarumsókn hefst ferli sem nefnist aðlögunarviðræður, ekki samningaviðræður. Þær felast í því að aðlaga lög og reglur umsóknarríkisins að stjórnarskrá sambandsins, Lissabonsáttmálanum.

Líkur benda til þess að forystumenn VG hafi ekki vitað hvað fólst í aðildarumsókninni. Forystumenn VG héldu að þetta væru samningaviðræður og Samfylkingin gerði ekkert til að leiðrétta misskilninginn. Forysta hennar hló en fékk verðskuldaða útreið í þingkosningunum 2013 og féllu þá helstu ESB-sprautur flokkins af þingi.

Hefðu átt að halda þjóðaratkvæði

Ruðningur, spítalar og snjóþekja

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

1.

„Valskonur teknar að ryðja sér til rúms.“ 

Fyrirsögn á blaðsíðu 3 í íþróttablaði Morgunblaðsins 2.2.2019.     

Athugasemd: Í bókinni Mergurinn málsins segir um orðasambandið að ryðja sér til rúms:

Breiðast út, hljóta almenna viðurkenningu, láta til sín taka … […] Líklegra er þó að líkingin vísi til þess er menn urðu að sanna hreysti sína með því að ryðja eða kippa öðrum úr ‚sæti’ til að hljóta viðurkenningu.

Körfuboltakonurnar í Val eru vissulega að ryðja sér til rúms, gera það með því að sigra í fleiri leikjum en áður. Þá komast sumar þeirra í „lið mánaðarins“ hjá Morgunblaðinu en aðrar körfuboltakonur komast ekki að, þeim er rutt út.

Orðalagið er vel til fundið hjá íþróttablaðamanni Moggans.

Við fyrstu sýn mætti halda að Valskonur hafi verið teknar við einhverja ósvinnu, ryðjast óboðnar inn. Svo er nú ekki, en skilji lesandinn ekki mælt mál verður bara að hafa það.

Þrátt fyrir hólið hér fyrir ofan ættu blaðamenn að vera sparir á orðtök og orðasambönd. Best er að skrifa einfalt mál sem allir skilja.

Tillaga: Valskonur ryðja sér til rúms.

2.

„Spítalar í Illinois telja sig hafa tekið við um 220 manns vegna frostbits og ofkælingar síðan á fimmtudag þegar hitastigið fór niður fyrir 34 gráðu frost á mörgum stöðum í Bandaríkjunum.“ 

Frétt á visir.is.      

Athugasemd: Þetta er illa orðað og illa þýtt því sjúkrahús í Illinois í Bandaríkjunum hafa ekki sjálfstæða hugsun. Heimildin er vefur Indipendent. Þar segir: 

In Illinois alone, hospitals reported more than 220 cases of frostbite and hypothermia since Tuesday, when temperatures plunged to -34C and lower – with a wind chill of -45C or worse in some areas.

Enska orðið „frostbite“ er þarna þýtt sem frostbit. Í gömlu orðabókinni minni (Menningarsjóðs útg.1963) er orðið ekki að finna. Þar er aftur á móti nafnorðið kal og það er þýtt sem skemmd af völdum frosts. Kal er haft um skemmdir á jörðu, túnum sem og á húð. Á hörundi geta orðið til kalsár og sum geta verið svo alvarleg að fjarlægja þurfi útlimi.

Um 220 manns í Illinois hefur kalið, fengið kalsár. Á íslensku er í þessu samhengi ekki talað um frostbit jafnvel þó það kunni að finnast í nýlegum orðabókum og á malid.is.  

Sjúkrahús í Illinois hafa tilkynnt um kal og ofkælingu, á ensku; „reported“. Þau hafa ekki sjálfstæða hugsun og því ekki hægt að segja að þau „telji sig hafa …“.

Orðalagið getur því verið á þann veg að þau tilkynntu um … Svo má hreinlega að sleppa „tilkynningu“ því það liggur í orðunum að samanlagður fjöldi er frá sjúkrahúsunum kominn.

Tillaga: Sjúkrahús í Illinois hafa tekið á móti meira en 220 manns vegna kals og ofkælingar síðan á fimmtudaginn er frostið féll niður fyrir 34 gráður, með vindkælingu var það sums staðar 45 gráður eða meira.

3.

„Snjóþekja á vegum …“ 

Algengt orðalag á fréttum frá Vegagerðinni.      

Athugasemd: Snjóþekja er gott og gilt orð og merkti (hér er sögnin með vilja höfð í þátíð) yfirleitt nýfallinn snjó sem þekur jörð. Áður fyrr var bara talað um snjó og það án þess að tilgreina þekjuna.

Nú er hins vegar svo komið að orðið snjóþekja hefur útvatnast og merkir nákvæmlega hið sama og áður var haft um fyrirbrigðið, það er snjór, en sjaldnast nýfallinn.

Þó snjóþekja sé sögð á vegum segir það ekki alla söguna. Á þeim kann að vera snjór að hluta og þekjan þar af leiðandi lítil. Lesendur kannast til dæmis við drög sem verða til þegar snjó skefur þvert yfir veg og liggur stundum eins og rendur yfir veg því autt er á milli. Er slíkt „snjóþekja“ eða bara snjór á vegi? Hvorugt segir til um þekjuna. 

Þegar ökumenn hefja ferð sína stað kunna þeir að velta því fyrir sér hvað snjóþekjan á veginum sé. Er hún grámi, hula, föl, gamall snjór sem hefur troðist, grunnur snjór, djúpur snjór, fannir, óruddur vegur og svo framvegis. Þetta segir hins vegar ekkert um þekjuna.

Orð geta tapað merkingu sinni vegna ofnotkunar og ekki síður breyttrar notkunar eða  misnotkunar. Orðið sími var forðum haft um þráð. „Sérstakt“ hafa alltof margir um það sem þeim finnst aldeilis frábært. Hér eru nokkur ofnotuð orð upptalin, meðal þeirra sögnin að labba. Menn labba nú um allar koppagrundir en enginn gengur lengur.

Í ritmálasafni Orðabókar Háskólans eru orð sem safnað hefur verið saman úr prentuðu máli frá árinu 1540 og fram á níunda áratug síðustu aldar. Í safninu eru til rúmleg 610.000 orð, sjá hér. Ugglaust má finna nokkuð mörg til viðbótar. 

Tiltölulega auðvelt er að koma með annað orð þegar snjóþekja er ekki á vegi heldur snjór „með köflum“ (samanber skúrir með köflum). Minnir að hér áður fyrr hafi einfaldlega verið sagt; „víða snjór á vegum“.

Á annað hundrað íslensk orð eru til um vind, sjá hér. Að minnsta kosti 58 orð eru til um snjó eða snjókomu, sjá hér og hér. Við erum því ekki á neinu flæðiskeri stödd.

Í lokin er gullkornið: Einu sinni sagði Mogginn frá fjallaskíðamóti í „háum snjó“, sjá hér. 

Tillaga: Engin tillaga.

Myndir sem fáir hafa borið augum og vanta það sem vantaði

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

 

Málkennd fer hrakandi

Mikill ruglandi er kominn á setningaskipan, bæði í talmáli og ritmáli, þar sem enskan gerir víða vart við sig. Allir þekkja hið knúsaða stofnanamál og ofnotkun nafnorða.

Þá virðist málkennd fara hrakandi. Beygingarvillur og einfaldar ritvillur eru mjög áberandi bæði í ræðu og riti. Algengt er að fólk misskilur gömul hugtök og orðskviði og ruglar þeim saman, oft á grátbroslegan hátt.

Ef við snúumst ekki til varnar og spyrnum við fæti má búast við því að töluð íslenska kunni að líða undir lok á næstu öld.

Úr greinargerð með tillögu til þingsályktunar um íslenskunámskeið fyrir almenning árið 1988, 111. löggjafarþing, 145. mál. Flutningsmenn Júlíus Sólnes, Óli Þ. Guðbjartsson og Guðmundur H. Garðarsson.

1.

„Það er er kvartað heil­mikið yfir því, þannig að fólk er al­veg að fara í hann þó að það sé skít­kalt úti, …“ 

Frétt á mbl.is.     

Athugasemd: Ofangreint er haft eftir starfsmanni sundlaugar og er þarna rætt um kalda pott. Reglan á að vera sú að blaðamaður lagfærir ummæli sem eru málfarlega röng eða geta verið betri. Blaðamaður er ekki einkaritari heldur sá sem miðlar upplýsingum á réttu máli. Hann verður því að skrifa rétt.

Mjög algengt er að nota persónufornafnið „það“ í upphafi setningar og kallast það þá aukafrumlag. Margir segja orðið merkingarsnautt og kalla „lepp“. Að mörgu leiti er það rétt. Oftast er hægt að skrifa sig framhjá orðinu og yfirleitt verður textinn mun betri en með leppnum, sjá nánar hér. 

Annað sem er afar leiðinlegt í ritmáli eru „þannig að …“ setningar. Þær eru oftast gjörsamlega gagnslausar. Í talmáli er hann eins eins og uppfylling en verður enn verri í rituðu máli. Þegar fólk skrifar sig framhjá svona hortitt verður textinn oft miklu betri. Hér er talað af eigin reynslu.

Tillaga: Heilmikið er kvartað yfir því enda vill fólk fara í hann þó skítkalt sé út, …

2.

„Hinn er hluti af þeirri eldstöð sem oftast hefur gosið á íslandi síðastliðin 110 ár og þótt sá staður sé vel þekktur þá finnast þar ótrúlega myndir sem afskaplega fáir hafa borið augum.“ 

Ferðstiklur, sjónvarpsþáttur, Ríkissjónvarpið 31.1.2019     

Athugasemd: Þetta er löng málsgrein, óþarflega löng. Þulurinn hefur nokkuð góða rödd og les með hikum svo áheyrandinn verður ekki mikið var við lengdina.

Ég hefði sett punkt þarna inn á milli. Einnig breytt orðalaginu „ótrúlegar myndir“ sem segir ekkert. Hvað er ótrúleg mynd?

Sumum finnst að lýsingarorð eins og ótrúlegur merki í huga margra fallegur, frábær, yndislegur og svo framvegis, það lýsi gæðum.

Sama á við með önnur lýsingarorð eins og sérstakur, einstakur og fleiri. Stundum er sagt að hann sér sérstakasti maðurinn í hópnum og er átt við að hann sé toppgæi, hvorki meira né minna. Þetta er alveg einstök vara er stundum sagt á innsoginu og á er átt við að hún sér frábær.

Þulurinn í Stiklum talar um að bera eitthvað augum. Þetta orðasamband er ekki til . 

Til er orðasambandi að berja eitthvað augum. Í Málfarsbankanum á malid.is segir einfaldlega:

Talað er um að berja e-ð augum en ekki „bera e-ð augum“.

Í bókinni Mergur málsins segir að hið rétta orðalag sé kunnugt úr fornu máli en nútímamyndin sé kunn frá síðari hluta 19. aldar.

Einföld regla hljóðar svona: Ekki nota kunnugleg orðasambönd nema að fara örugglega rétt með þau. Best er að sleppa þeim, tala eða skrifa einfalt mál.

Tillaga: Hinn er hluti af þeirri eldstöð sem oftast hefur gosið á íslandi síðastliðin 110 ár. Þótt sá staður sé vel þekktur finnast þar fallegar náttúruminjar sem frekar fáir hafa séð.

3.

„Það er vegna þess að okkur vantaði það sem upp á vantaði til að komast alla leið.“ 

Fréttir Ríkissjónvarpsins kl. 19, viðtal við starfsmann ASÍ 31.1.2019    

Athugasemd: Töluð orð hafa ekki alltaf mikið innihald. Líklega getur það hent flesta að blaðra eitthvað merkingalaust en svo ná sér hugsanlega á strik eftir að síðasta orðinu hefur verið sleppt. Þannig var það í þessu tilviki.

Mér þótti þetta doldið fyndið og gat ekki varð að birta þetta hér. Þarna var verið að ræða tillögur til að berjast gegn kennitöluflakki.

Tillaga: Engin tillaga gerð.

4.

„Að stunda íþróttir gerir okkur betri í hverju sem er.“ 

Lottó auglýsing á Ríkissjónvarpinu 31.1.2019.  

Athugasemd: Fjölmargir eiga í stökustu vandræðum með íslenskt mál sem sýnir sig í því að þeir geta illa tjáð sig nema helst með nafnorðum í nefnifalli og sagnorðum í nafnhætti. 

Auglýsing er svo sem ekkert mjög slæm en hana má gagnrýna fyrir máttlaust orðalag. Höfundur textans hefur hugsanlega verið í vandræðum með að koma frá sér þeirri staðreynd að íþróttir eða markviss hreyfing styrkir einstaklinginn og hann verður fyrir vikið öflugri í daglegu lífi

Hvernig má orða auglýsinguna án þess að byrja á sögn í nafnhætti. Þá vandast málið, sérstaklega ef ætlunin er að nota orðið íþrótt en ekki hreyfing. Hér er tillagan en eflaust má gera betur.

Tillaga: Íþróttir gera alla betri í hverju sem er.

Enn kraumar í bergganginum hans Bárðar

Eitt af fjölmörgu athyglisverðu við gosið í Holuhrauni var berggangurinn sem lá frá Bárðarbungu og út á Flæður Jökulsár á Fjöllum. Í fimm mánuði dældi Bárður kviku eftir honum og úr varð hraunflæmi sem að lokum reyndist vera um 85 ferkm sem er nærri fjórum sinnum stærra en kom upp í gosinu á sömu slóðum 1797.

Enn virðist hraungangurinn vera virkur ef draga má þá ályktun af tíðum jarðskjálftum í honum öllum. Líklega er kvika enn að brjóta sér leið en þrýstingurinn er enn ekki nægur til að úr verði eldgos.

Skrýtnasta við kvikustreymið frá Bárðarbungu er að í fyrstu stefndi berggangurinn til suðausturs en tók síðan furðulega krappa beygju til norðausturs og þaðan út á Flæður. Jarðfræðingar hafa mikið pælt í þessu og ein skýringin er sú að kvikan hafi lent á fyrirstöðu þarna suðvestan við Bárðarbungu sem hún komst ekki í gegnum.

Þegar þetta gerðist merktu jarðvísindamenn breytingar í Kverkfjöllum eins og oft gerist þegar eldgos er í vændum. Þá lifnaði yfir Kverkfjöllum, segja þeir.

Svo mikill hafi þrýstingurinn verið að leið opnaðist til norðausturs, hugsanlega í eða við gamla bergganginn frá því 1797. Um leið dofnaði aftur yfir Kverkfjöllum en mælar í nágrenninu bentu til færslu kvikunnar til norðausturs. GPS staðsetningarmælar sýndu hreyfingu á landi, til dæmis í Vonarskarði og á Grímsfjalli.

Á þessum tíma héldu vísindamenn að eldgos brytist upp úr Dyngjujökli sem hefði verið frekar slæmt. Þá yrði öskugos og flóð í Jökulsá á Fjöllum.

Allir vörpuðu öndinni léttar þegar gangurinn náði norður fyrir Dyngjujökul. Gos á Flæðunum var besti staðurinn fyrir eldgos, raunar besti staður landsins fyrir slíkar náttúruhamfarir.

Nú segja menn að berggangurinn hafi hugsanlega beygt vegna þess að hann fylgdi landslaginu, átti auðveldara með að brjóta sér leið ef því hallaði. Ástæðan fyrir því að eldgosið úr ganginum varð á Flæðunum er einfaldlega vegna þess að þangað komst kvikan auðveldlega en réði ekki við hallann upp í Dyngjufjöll.

Efsta myndin sýnir jarðskjálfta undanfarna daga nákvæmlega á þeim stað þar sem berggangurinn breytti um stefnu og fór í norðaustur. Þeir benda til þess að þar undir kraumi kvika.

Miðmyndin er yfirlit yfir skjálfta frá 16. ágúst 2014 og eru litirnir samkvæmt dagakvarðanum hægra megin. Gosið hófst rétt eftir miðnætti 29. ágúst. Efstu tvær myndirnar eru fengnar af vef Veðurstofu Íslands.

Neðst er þversnið af legu berggangsins og eftir Magnús Tuma Guðmundsson, jarðeðlisfræðing. Litla myndin ef sýnir stefnur berggangsins úr lofti.

Orðaleppar, aðhlynntur og vopnað hugarfar

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

 

Ljótir orðaleppar

Ég er málvöndunarmaður í hófi, en stundum fer þó orðalag í taugarnar á mér. […] Þess vegna varð ég svolítið glaður þegar ég sá rithöfundinn Hermann Stefánsson taka þetta upp á Fésbókinni í dag:

Óskaplega eru þeir ljótir þessir orðaleppar „hjólar í“ og „drullar yfir“. Í þeim er einhver asnaleg heimsmynd þar sem fólk stendur í eilífum hanaslag, hjólar um allt með hetjusvip og drullar með ekki minni svip. 

Af hverju má ekki segja „gagnrýnir harðlega“ eða „vegur að hugmyndum“ eða „átelur“, „finnur að“, „tekur til bæna“, „setur ofan í við“, „hæðist að“ eða bara „gagnrýnir“? Jafnvel „sproksetur“ eða „sallar niður“ ef menn vilja hafa það sterkt? 

Mætti vinsamlegast breyta þessu? Ókei. Takk fyrir.

Silfur Egils. Egill Helgason, 17.11.2015.

 

1.

„Nem­ar und­ir álagi bjargi sér með lyfj­um.“ 

Frétt á mbl.is.     

Athugasemd: Þegar sagnorð er notað í viðtengingarhætti í germynd, á eins og gert er í fyrirsögninni á Moggavefnum, þá virkar hún stundum þveröfugt við það sem ætlast er til. Ég skil hana þannig að skorað sé á námsmenn að þeir bjargi sér með því að taka lyf. Viðtengingarhátturinn er stundum vandmeðfarinn.

Staðreyndin virðist hins vegar vera allt önnur samkvæmt fréttinni. Sumir námsmenn misnota lyf sem nefnd eru, halda að þau auki námsárangur. Einnig eru margir í vinnu með námi sem eykur álagið og þar af leiðandi er gripið til lyfja svo þeir þoli álagið.

Í tillögunni hér fyrir neðan er annarri sögn bætt við til þess að málsgreinin gefi ekki til kynna að lyfin séu einhver töfralausn.

Tillaga: Nemar undir álagi reyna að bjarga sér með lyfjum 

2.

„Samkvæmt Páli liggur umræddur nemandi nú heima fótbrotinn, sárkvalinn og illa aðhlynntur.“ 

Frétt á dv.is.     

Athugasemd: Sögnin að hlynna merkir að styðja eða hlúa að. Hlynna að þýðir að hjálpa aðstoða eða hlúa að.

„Aðhlynna“ er ekki til, hvorki sem sögn eða eitthvað annað. Allir sem hafa sæmilegan orðaforða vita þetta. Villan er slæm hjá DV og þar á bæ þurfa blaðamenn að taka sér tak og ekki síður ritstjórnin.

Hér er dálítill fróðleikur. Á malid.is segir:

hlunnur [...] ‘viðarkefli (eða hvalbein) til að setja bát eftir; bátsskorða; handfang á ár’ ...

hlynna s. leggja hlunna undir bát; styðja, liðsinna, hlúa að, vera hlynntur ...

Forðum drógu menn báta sína upp í fjöru á hlunnum, sem voru sívalir viðarbolir. Þeir rúlluðu með bátnum og þá varð viðnámið minna. Þar sem ég var í sveit lagði bóndinn hins vegar árarnar í fjöruna og svo hjálpuðumst við að draga eða ýta bátnum upp á öruggan stað.

Vildu menn að bátar stæðu voru þeir skorðaðir, hlynntir.

Í dag er fólk hlynnt (lýsingarorð) eða mótfallið einhverju, sumir hlynntari og jafnvel kann að vera að meirihlutinn sé hlynntastur því að hlynna að sjúkum, veita aðhlynningu.

Á skattframtali þarf hver og einn að telja fram þau hlunnindi sín og eru þau skattlögð samkvæmt ákveðnum reglum. Önnur hlunnindi þarf ekki að telja fram, til dæmis rekavið, húsnæði sem liggur vel við sólu (sól), berjaland og svo framvegis.

Svona breytist málið og gömul orð fá nýja merkingu.

Tillaga: Páll segir að umræddur nemandi liggi fótbrotinn heima, sárkvalinn og án nauðsynlegrar aðhlynningar.

3.

„Með hugarfar sigurvegara að vopni.“ 

Fyrirsögn á blaðsíðu 4 í íþróttablaði Morgunblaðsins 31.1.2019.     

Athugasemd: Eftir að hafa lesið þessa fyrirsögn datt mér í hug hvort hægt sé að „oforða“ hlutina. Ég fletti orðinu samstundis upp og komst að því að það er ekki til. Hins vegar er í orðabók að oftala (of-tala ekki oft-ala, sem er ábyggilega eitthvað annað sem og of-ala). Oft eru mál rædd út í hörgul en stundum eru þau oftöluð. Flestir þekkja stjórnmálamanninn sem oftalar allt en segir í raun ekkert merkilegt.

Fréttin í íþróttablaðinu er vel skrifuð og upplýsandi en ég velti því samt fyrir mér hvort ekki hefði verið beittara að nota tillöguna hér fyrir neðan sem fyrirsögn. Ástæðan er einfaldlega sú að hún segir nóg, hugarfar sigurvegarans er alltaf „vopn“ hvernig sem á það er litið.

Skilningur lesandans á rituðu máli byggir á stílnum. Sumt þarf ekki að orða, það liggur oft í augum uppi án þess að umræðuefnið sé tíundað „í ræmur“ eins og sagt er.

Tillaga: Hugarfar sigurvegarans.

4.

„Fyrirtækið er með starfsmenn með fjölbreytta menntun og reynslu sem getur séð um allar viðgerðir fasteigna.“ 

Seld „kynning“ á dv.is.     

Athugasemd: Flestir fjölmiðlar selja pláss til að eiga fyrir útgjöldum. Þetta eru auglýsingar, stundum kallaðar „fréttir“ en einnig „kynning“ og þannig er það hjá DV.

Málsgreinin hér fyrir ofan er klúður. Blaðamaðurinn hefði átt að umorða hana. Þarna segir að fyrirtækið sé með starfsmenn með fjölbreytta … Nástaðan sem og orðalagið er algjör óþarfi og auðvelt að laga.

Ég velti því fyrir mér hvort þarna sé sagt, að það sé fyrirtækið sem geti séð um viðgerðir eða starfsmennirnir. Tilvísunarfornafnið sem bendir til starfsmannanna en sögnin getur er í eintölu og á þá við fyrirtækið.

Tillaga: Starfsmennirnir hafa bæði fjölbreytta menntun og reynslu. Þeir geta séð um allar viðgerðir fasteigna.

Féflettir, handsömun og frákastahár

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

 

Ekki lengur þjófur heldur …

Málið er yfirfullt af nýsmíðum sem leysa eiga hin gömlu og grónu orð af hólmi. Gallinn er bara sá að nýju orðin eru oft óþörf með öllu, stundum kauðalega samsett orð (eins og að hlýðniþjálfa). […]

Mér dettur þá í hug orðið þjófur sem lengi þótti gott og gilt er fjallað var um þá sem tóku eitthvað ófrjálsri hendi. En það var í gamla daga. Ég tek eftir því að hinir stórtækustu þjófar eru ekki sæmdir þeirri nafnbót nú um stundir, heldur þeim valin önnur orð auk þess sem glæpirnir eignast ný hugtök. Nú nýverið sá ég eitt slíkt, nýyrðið féflettir. 

Tungutak í Morgunblaðinu 8. janúar 2012. Höfundur pistilsins er Þórður Helgason.

 

1.

„Fjallskilanefnd og yfirmenn þjóðgarðs munu funda í vikunni og skipuleggja handsömun á þessum rollum.“ 

Frétt á blaðsíðu 9 í Morgunblaðinu 28. janúar 2019.      

Athugasemd: Þetta er haft eftir sveitastjóra Bláskógabyggðar. Þetta er vont mál. Enginn talar um „skipulagningu á handsömun“ fjár. Þetta er hlægileg stofnanamállýska en um leið hálfrotin, myndi sóma sér betur í skaupi eða spaugstofu en í daglegu lífi.

Við þetta má því bæta að ég hef lengi haft áhyggjur af orðinu „handsama“. Held að það sé ekki gamalt, líklega dregið af því að leggja hendur saman og setja járn á þær, handjárna. Sé þetta rétt er erfitt að handsama dýr. 

Árið 2013 fékk ég póst frá Stofnun Árna Magnússonar í íslenskum fræðum, Málstöð. Í honum fékk ég svar við þessum vangaveltum mínum um sögnina að handsama og þar segir.

Elstu dæmi um þessa sögn í ritmálssafni Orðabókar Háskólans eru frá 18. öld og eru notuð um að grípa/fanga dýr (t.d. fé, hesta). Sjá hér (linkurinn virðist óvirkur).

Sú merking sem þú nefnir, þ.e. að leggja saman hendur, getur því varla verið upprunaleg.

Í helstu orðsifjabókum er ekki fjallað um uppruna þessarar sagnar og ég get því miður ekki veitt meiri upplýsingar um hann.

Þetta er nokkuð afgerandi svar frá Jóhannesi B. Sigtryggssyni. Hins vegar væri gaman að heyra frá lesendum um þetta.

Tillaga: Fjallskilanefnd og yfirmenn þjóðgarðs munu funda í vikunni og ákveða hvenær fénu verði smalað.

 

2.

„Rochford hefur átt mjög góða leiki með Þórsliðinu …“ 

Frétt á blaðsíðu 3 í íþróttablaði Morgunblaðsins 29. janúar 2019.

Athugasemd: Betra hefði verið ef íþróttablaðamaður Morgunblaðsins hefði skrifað í staðinn eins og tillagan hér fyrir neðan er. Hann á að gera betur enda alvanur blaðamaður og skrifari.

Um það snýst íslensk mál að nota sagnorðin sem mest, ekki skrifa íslenska ensku. Sá sem „á góðan leik“ leikur vel. Hið síðarnefnda er mun læsilegra og skýrara.

Síðar í fréttinni segir blaðamaðurinn aftur að leikmaður hafi „… átt jafna og góða leiki …“. Líklega er átt við að hann hafi alltaf leikið vel.

Enn er ástæða til að hnýta í fréttina, í henni segir:

… í hópi frákastahæstu leikmanna deildarinnar,  ásamt því að skila stöðugt sínu í öðrum þáttum leiksins

Niðurlagið eftir kommuna er stíllaust, eiginlega hálfgerður bastarður. Engu líkar en að blaðamaðurinn hafi orðið uppiskroppa með hól í umfjölluninni eða ákveðið að stytta fréttina. Án efa er átt við að leikmaðurinn hafi alltaf spilað vel, jafnt í vörn sem sókn.

Aldrei hef ég heyrt lýsingarorðið „frákastahár“. Illt væri ef „frákastahái“ væri lágvaxinn. Eða hvernig er „frákastahár“ á litinn? Grínlaust lýsi ég hér með þeirri skoðun minni að orðið er drasl og á að fara í ruslið þar sem fyrir eru ómeti eins og „íþróttablaðamannsskrif“ og „lærisveinar“ í merkingunni leikmenn þjálfara.

Tillaga: Rochford hefur leikið mjög vel með Þórsliðinu …

 

Nafnorðavæðingin og léleg landafræði

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

 

1.

„„Þessir aðilar lýstu yfir áhuga á að fá þetta mat vegna þess árangurs sem hefur náðst í öðrum löndum,“ segir Thiemann við Morgunblaðið, sem sló á þráðinn til höfuðstöðva OECD við Boulogne-skóginn í París en OCED mun ásamt innlendum sérfræðingum framkvæma matið í samtali við hagsmunaaðila.“ 

Frétt í Morgunblaðinu.      

Athugasemd: Þetta er alltof löng málsgrein, sex ólíkar setningar. Þarna er þörf fyrir punkt og jafnvel að umorða hana. 

Hafi Thiemann rætt við Morgunblaðið er óþarfa málalenging segja að blaðið hafi hringt til OECD, það liggur í orðunum. Engu skiptir hvernig viðtalið var tekið. Flestir vita hvar höfuðstöðvar samtakanna eru, óþarfi að pota þessum gagnslausu „upplýsingum“ inn í málsgrein sem fjallar um allt annað. 

Svo er sagt að matið sé „framkvæmt“ í „samtali“ við aðra? Hvað er þá átt við? Samvinnu?

Blaðamenn eru afar áhugasamir um nafnorðavæðingu málsins. Í tilvitnuninni þarf endilega að „framkvæma mat“, ekki meta. 

Við sem skrifum mikið lendum oft í því rugli að misnota persónufornafnið það og ábendingarfornafnið sá. Segjum vegna þess árangurs ekki vegna árangurs, sem er oftast miklu einfaldara og eðlilegra. Við segjum þetta mat í stað þess að segja bara matið.

Ég viðurkenni að ég geri þetta oft, rétt eins og blaðamaðurinn sem skrifaði orðin (ekki „þessi orð“) hér fyrir ofan.

Gott er að hafa í huga að skrif byggjast ekki síst á stíl. Orðaval og orðanotkun getur æði oft orkað tvímælis en um leið er óskaplega fróðlegt að velta fyrir sér hugsanlegum möguleikum.

Tillaga: „Áhugi er á að fá matið sem hefur nýst vel í öðrum löndum,“ segir Thiemann við Morgunblaðið. OCED mun vinna það ásamt innlendum sérfræðingum og í samráði við hagsmunaaðila.“ 

2.

„Snarpur skjálfti við Hrafntinnusker fannst í Fljótshlíð“ 

Frétt á visir.is.       

Athugasemd: Landafræðin vefst stundum fyrir blaðamönnum Vísis. Jarðskjálftinn var um þrettán km frá Álftavatni sem er nú talsvert lang. Frá Hrafntinnuskeri eru tæpir níu km að upptökunum sem líka er slatti, að minnsta kosti fyrir mig sem hef gengið þarna með þungan bakpoka. 

Hins vegar er aðeins um einn km frá Dalakofanum að skjálftaupptökunum.

Fáir blaðamenn myndu segja að umferðaóhapp við tónleikahúsið Hörpu hafi verið „við“ Rauðavatn. Þangað eru þó tæpir níu km. í beinni loftlínu, svipað og á milli Hrafntinnuskers og stóra jarðskjálftans.

Blaðamaðurinn hefði auðveldlega getað fundið gögn um skjálftann, þau eru birt á vef Veðurstofunnar og víðar. Þess í stað birtir hann gagnslaust Google-kort sem sýnir hvar skáli Ferðafélagsins er við Hrafntinnusker. Frekar er þetta nú máttlaus afgreiðsla.

Tillaga: Engin.

Takklæti eða þakklæti ... á hádegiverði eða í hádegisverði

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

 

1.

„Öldungadeildarþingmenn Repúblikanaflokksins deildu sín á milli á hádegisverði í aðdraganda atkvæðagreiðslu …“ 

Frétt á visir.is.      

Athugasemd: Má vera að þetta sé algjört smáatriði en réttara er að segja að þeir hafi deilt í hádegisverði. Veiti ekki hvað það þýðir þegar forsetningin „á“ er notuð um hádegisverðinn.

Nokkur munur er á sögnunum að deila og rífast. Hið fyrrnefnda merki þræta en hið síðara er orðasenna sem er nokkuð óvægnari en deila. Blaðamaðurinn gerir hins vegar engan greinarmun á orðunum. Fyrst í stað talar hann um deilur svo voru þingmennirnir að rífast. Þetta eru slæm vinnubrögð og fyrir vikið verður fréttin ekki trúverðug.

Á vefmiðli Washington Post segir er enska sögnin „clash“ notuð. Hún getur  vissulega þýtt deilur. Orðabókin segir: 

confrontation, angry exchange, shouting match, war of words, battle royal, passage of arms; contretemps, quarrel, difference of opinion, disagreement, dispute …  

Síðar í ensku fréttinni er talað um „argument“ sem  líka má þýða sem deilur en varla rifrildi.

Hafi þingmennirnir deilt þá var það þeirra á milli, þetta var lokaður hádegisverðarfundur.

Í fréttinni stendur þetta líka:

Þegar fréttamaður benti honum á að það vinna, því annars yrðir þú rekinn, væri ekki að „bjóðast til að vinna“ …

Þetta er óskiljanlegt. Hins vegar skildi ég málsgreinina með því að lesa mynd af Twitter-færslu sem fylgdi fréttinni. Mér finnst blaðamaðurinn þurfi að vanda sig betur. Hvað eftir annað birtir hann skemmdar fréttir. Allir eiga að lesa yfir skrif sín og vera um leið frekar gagnrýninn. Í fréttinni eru margar leiðinlegar villur og klúðurslegt orðalag. 

Tillaga: Öldungadeildarþingmenn Repúblikanaflokksins deildu í hádegisverði í aðdraganda atkvæðagreiðslu …

2.

„Takklæti í tíu ár, <3 #10ychallangeaccepted“ 

Auglýsing í tölvupósti frá Nóva.     

Athugasemd: Hvernig má það vera að stórt og öflugt fyrirtæki sem býður Íslendingum þjónustu geti ekki notað íslensku í auglýsingum sínum? „Takklæti“ er bull, orðið er ekki til. Jafnvel léleg íslensk leiðréttingaforrit gera athugasemd við orðið.

Tölvupósturinn er ótrúleg vanvirðing við íslenskt mál. Það sem stendur eftir kommuna er óskiljanlegt.

Textinn í auglýsingin er svona:

Við erum stolt, glöð, ánægð, hrærð, uppveðruð og kát, en fyrst og fremst endalaust þakklát ykkur, viðskiptavinum Nova, fyrir öndvegiseinkunn í Íslensku ánægjuvoginni. Viðskiptavinir Nova eru ánægðustu viðskiptavinirnir í farsímaþjónustu, tíunda árið í röð. Takk.

Mér finnst tölvupósturinn ekki sýna viðskiptavinum Nóva, neitt þakklæti, þvert á móti. Í auglýsingunni er bull og skelfileg nástaða.

Af hverju er ekkert samræmi; „takklæti“ í fyrirsögn en þakklæti í texta? Þetta er ekki einu sinni fyndið eða svalt. Fyrirtæki eiga ekki að verja fé og vinnu fólks í að misþyrma íslenskunni, hún á við nægan vanda að etja svo þetta bætist nú ekki við.

Íslendingar ætlast til þess að fyrirtæki hafi samskipti við þá á íslensku. Punktur. 

Hér er ekki úr vegi að ræða um þakkir. Langt er síðan við tókum upp í íslensku danska orðið takk. Í Málfarsbankanum segir:

Sumir hafa amast við orðunum takk fyrir vegna danskra áhrifa. Benda má á þökk fyrir eða þakka þér fyrir í þeirra stað.

Frekar er mælt með því að segja eiga þakkir skildar en eiga þakkir skilið enda þótt hið síðarnefnda sé einnig tækt.

Samkvæmt íslenskri orðsifjabók er nafnorðið þökk náskylt tøkk á færeysku, takk á nýnorsku, tack á sænsku og tak á dönsku. Á þýsku er samstofna orðið danke og thank(s) á ensku.

Mjög sjaldgæft er að einhver segir: Þökk fyrir, miklu frekar takk fyrir. Hins vegar er nafnorðið þakklæti alltaf notað, enginn asnast til að segja „takklæti“, nema Nóva.

Tillaga: Þakklæti í tíu ár.

Gjafir fyrir bónda á einum tímapunkti ...

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

 

1.

„Það vakna spurningar um hvað það merkir að vera fjölskylda og á einum tímapunkti segir Nobuyo: „Stundum er betra að velja sér fjölskyldu“.“ 

Kvikmyndagagnrýni á blaðsíðu 71 í Morgunblaðinu 24.1.2019.     

Athugasemd: Hér hefur áður verið agnúast dálítið út í orðið tímapunktur. Enn skal það fullyrt að það er óþarft í flestum þeim tilvikum sem ég hef fundið. Veltum fyrir okkur hvað punktur í tíma þýðir. Er það sekúnda eða eitthvað lengra eða skemmra? Hversu langur getur tímapunktur verið, er hægt að teygja á honum? Getur hann verið einn dagur, vika eða mánuður? Sé orðið svo sveigjanlegt stendur það varla undir nafni.

Í staðinn má nota ýmis orð og orðasambönd eins og eitt skipti, einu sinni, þá, þegar og í þessu tilviki má nota á einum stað í kvikmyndinni.

Ofangreind tilvitnun er frekar illa skrifuð, hefði mátt vanda orðalagið. Byrjun málgreinarinnar er líka óvönduð; „það vakna … það merkir …“. Höfundurinn getur greinilega skrifað ágætan texta er smávægilegir gallar eru áberandi.

Tillaga: Í myndinni eru vangaveltur um hvað fjölskylda sé. Í eitt skipti segir Nobuyo: „Stundum er betra að velja sér fjölskyldu“.

2.

„Gjafir fyrir alla bónda!“ 

Fyrirsögn í tölvupósti frá skor.is.     

Athugasemd: Já, ég fæ stundum tilboð frá skor.is, ekki skora heldur skór. Þetta er netverslun sem er hluti af stórri verslunarkeðju sem selur margvíslegan skófatnað, til dæmis Ecco skó sem eru alveg ágætir.

Mér snarbrá auðvitað við þennan póst. Höfundur hans virðist ekki kunna að beygja algengt íslenskt orð, bóndi. Síðast þegar ég vissi beygðist það svona í eintölu: bóndi, bónda, bónda, bónda. Í fleirtölu: Bændur, bændur, bændum til bænda (fleirtalan er ekki svona en þetta er samt fyndið: Bóndar, bónda, bóndum, bónda)

Fyrirsögnin á við fleirtölu í þolfalli, því ræður forsetningin.

Höfundurinn gæti verið fullorðinn og haft í huga bóndadaginn, sem er í dag. Hugsanlega er þetta villa sem verður til þegar verið er að prófa sig áfram með fyrirsögn og svo gleymist að klára hana. Slíkt kemur fyrir besta fólk.

Nafnorðasýki er það kallað þegar höfundur texta „gleymir“ að fallbeygja nafnorð og hefur þau í nefnifalli.

Ég velti því fyrir mér hvort höfundurinn hafi ætlað að komast hjá því að nefna bændur í merkingunni búmenn, þeir séu ekki markhópurinn heldur bændur sem eiginmenn (sem vissulega má segja að séu búmenn, ráða fyrir búi sínu, heimilinu). 

Hver meðalmaður veit hvernig orðið bóndi fallbeygist skrifað og hann hefði líka getað skrifað: Gjafir fyrir alla á bóndadaginn.

Þetta er nú ekki allt. Pósturinn er alveg kostulegur. Í honum segir:

Í tilefni þess tókum við saman vinsælustu vörurnar akkúrat núna og bjóðum þér á geggjuðum afslætti!

Vinsælustu vörurnar hitta alltaf í mark! - og þær eru hér:

• Klikkaðu hér fyrir bóndann sem fer á skíði, í göngu og fílar almenna útivist
• Klikkaðu hér fyrir bóndann sem sinnir erindum á malbikinu
• Klikkaðu hér fyrir bóndann sem fer á æfingu

„Akkúrat“ hélt ég að væri því sem næst útdautt orð, að minnsta kosti í ritmáli. Í talmáli var það einu sinni svo óskaplega algengt að sá sem var sammála síðasta ræðumanni kinkaði kolli og sagði í skilningsríkum tón; „akkúúúrad ...“ og ekkert meira þann daginn.

Fótboltalýsandi á Stöð2 hefur vandi sig á að kalla allt sem vel er gert í boltanum „geggjað„; skoruð mörk, sendingar, einleik og annað skemmtilegt. Mörgum þykir hljómurinn í þessu orð ansi geggjaður og töff og er það nú notað í tíma og ótíma, rétt eins og að fyrir nokkru gat svo margt verið „brjálað“, „geðveikt“ og ekki má gleyma „sjúkt“. Svona orð fara smám saman í geggjuðu glatkistuna þar sem framliðin orð hvíla, til dæmis spældur, truflaður, skvæsinn, dsísös, kommon og fleiri og fleiri.

Sögnin að klikka er svo sem í lagi en ofnotkun á henni eins og þarna virkar dálítið, tja ... klikkuð að mínu mati.

 

Tillaga: Gjafir fyrir alla bændur!

Biðla eða biðja, tjónvaldur og ónæðisvaldur

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

Bónið eða bænin

„Enginn fór bónlaus frá henni“ var sagt um greiðvikna konu. Ekki verið að sjá eftir bóninu þar.
En grínlaust: bón er þarna bæn, beiðni og að fara bónleiður til búðar er að fara erindisleysu.
Maður leitar til manns, biður hann bónar, er neitað og fer heim (til búðar) bónleiður, þ.e. óbænheyrður.

Málið á blaðsíðu 28 í Morgunblaðinu 22.1.2019

 

1.

„Kyngir niður snjó á höfuð­borgar­svæðinu.“ 

Frétt á visir.is.      

Athugasemd: Þegar setning byrjar á sagnorði býst lesandinn við því að um spurningu sé að ræða. Svo er ekki, hér er um fullyrðingu að snjó kyngi niður.

Held þó að víðar hafi snjóað um sunnan og vestanvert landið en blaðamaðurinn heldur. 

Tillaga: Snjó kyngir niður á höfuðborgarsvæðinu.

2.

„Rithöfundur í fyrsta sinn valinn.“ 

Fyrirsögn á blaðsíðu 12 í Morgunblaðinu 21.1.2019.      

Athugasemd: Í íslensku getur sagnorð staðið nokkuð víða í setningu en útkoman er ekki alltaf góð.

Sögnin í fyrirsögninni hér að ofan er aftast í setningunni, sem er vont. Hún hljómar illa og þá efast oft lesandinn um fréttina og flettir bara blaðinu áfram án þess að lesa hana. 

Hér er lítill leikur. Hvar er hægt að setja sagnorðið:

1. Rithöfundur í fyrsta sinn valinn.
2. Rithöfundur í fyrsta valinn sinn.
3. Rithöfundur í valinn fyrsta sinn.
4. Rithöfundur valinn í fyrsta sinn.
5. Valinn rithöfundur í fyrsta sinn.

Sumir þessara kosta geta gengið, aðrir eru bull. Sá þriðji bendir til þess að rithöfundurinn sé dáinn, hafi fallið í valinn (nafnorð) (vantar þó eitt „í“). Hlýtur að vera eftirsóknarvert geta fallið í valinn oftar en einu sinni.

Tillaga: Rithöfundur valinn í fyrsta sinn.

3.

„Danska ríkisútvarpið hefur eftir lögreglunni að einstaklingurinn sem lést hafi reynt að forðast eldsvoðann með því að stökkva út um gluggann af fjórðu hæð.“ 

Frétt á vef Ríkisútvarpsins.     

Athugasemd: Maður er vissulega einstaklingur og bæði orðin geta átt við karl og konu. Lítil hefð er fyrir því að tala um einstakling.

Á vef Danmarks Radio, DR, segir:

- Personen sprang ud fra et vindue i fjerde sals højde. Ambulancefolk fandt vedkommende liggende i kritisk tilstand, og kort efter erklærede en læge personen for død, siger vagtchef Henrik Moll.

Danir tala um „en person“, persónu, sem við notum sjaldan. Fréttamaðurinn veit ekki alveg hvernig hann á að þýða og grípur því til þess ráðs að tala um einstakling. Það getur svo sem verið í lagi en er ekki algengt. Í dönsku fréttinni kemur ekki fram hvort sá sem dó hafi verið karl eða kona. 

Ég er ekki mjög klár í dönsku en getur verið að það sem Danir kalla „fjerde sal“ sé fimmta hæð á íslensku? Þetta er dálítið lúmsk spurning vegna þess að ekki telja allir hæðir á sama hátt.

Í Bandaríkjunum er almennt talið að fyrsta hæð sé sú sem gengið er inn í frá götu. Bretar segja sömu hæð vera jarðhæð (ground floor). Í fasteignaauglýsingum hér á landi virðast íbúðir á fyrstu hæð oft sagðar á jarðhæð og þar fyrir ofan er önnur hæð og svo framvegis. Engin verslun virðist þó vera sögð á jarðhæð, þá er talað um fyrstu hæð. Eflaust eru margar undantekningar frá þessu.

Tillaga: Danska ríkisútvarpið hefur eftir lögreglunni að maðurinn sem lést hafi verið að flýja eldinn og því stokkið út um glugga á fjórðu hæð.

4.

„Biðla til ökumanna að skafa allan hringinn.“ 

Frétt á visir.is.     

Athugasemd: Sögnin að biðla er nátengt orðinu biðill og merkir að biðja sér konu, biðja um hönd hennar. Biðill er sá sem biðlar. Orðið er einnig skylt sögninni að biðja. 

Enginn er lengur biðill, ungt fólk þekkir varla orðið. Karlar og konur biðja milliðalaust um hönd þess sem því líst afar vel á. Við feður sitjum uppi með orðin hlut, heimur versnandi fer (hér þyrfti að vera brosmerki svo enginn haldi að þetta sé eitthvað annað en spaug).

Með þetta í huga er varla hægt að segja lögreglan sé á biðilsbuxum, heldur biður hún ökumenn um að skafa glugga bílsins. Skafa hringinn, það skilst alveg og er bara ansi gott. 

Merkingin sagnarinnar að biðla hefur ef til vill breyst, en er það réttlætanlegt? Löggan getur eðli máls vegna ekki biðlað, orðið leyfir það ekki. BSRB getur ekki heldur biðlað, ekki Alþingi eða Frímúrar. Sum orð eru bara þannig gerð að merkingunni verður varla breytt. Ekki geta konur kvænst … Man í augnablikinu ekki eftir fleiri sagnorðum sem eru svona órjúfanlega tengt öðru kyninu. Þó geta konur verið skipstjórar, stýrimenn, fengið sveinspróf og jafnvel tekið pungapróf. Geta ekki karlar verið ljósmæður, flugfreyjur og hjúkrunarkonur (úbbs … þetta má ekki segja)?

Fólk nennir ekki að skafa snjó og ís af öllum gluggum bíla sinna og ekki heldur af fram og afturljósum.

Tillaga: Hvetja ökumenn til að skafa allan hringinn.

5.

„Tjón­vald­ur í vímu og á van­bún­um bíl“ 

Fyrirsögn á mbl.is.      

Athugasemd: Hvað þykistu eiginlega vera? sögðum við krakkarnir í gamla daga þegar einhver skar sig úr hópnum. Líklega er þetta enn sagt. Þetta datt mér í hug þegar ég las fyrirsögnina því auðvitað flögraði það að mér að þetta orð „tjónvaldur“ væri ættað frá lögreglunni. Hvað þykist hún eiginlega vera? 

Löggan er svo klár að finna upp orð og hún skrifar stofnanamállýsku, beitir orðum sem enginn notar. Svona uppskrúfaður texti er frekar leiðigjarn og enn verra er þegar blaðamenn apa hann eftir.

Í stuttu máli er fréttin svona: 

Tjónvaldur undir áhrifum vímuefna fékk höfuðhögg er hann hafnaði á ökukennslubifreið en ók af vettvangi á vanbúinni bifreið sinni á hverri hjólbarðar eru ónýtir.

Svona talar löggan. Í endursögn á kaffistofu hjá mér var þetta orðað svona: 

Dópaður  náungi ók bíl á ónýtum dekkjum á annan. Hann flúði en löggan náði honum skömmu síðar.

Þetta kallast næstum því eðlilegt mál, laust við orðskrúð og rembing.

Fréttin er miklu lengri. Þar er margoft sagt frá aumingjans mönnum sem „vistaðir“ voru í „fangageymslu“. Einn olli ónæði annar var í „annarlegu ástandi“. Þegar ég starfaði sem blaðamaður var farið með svona „ónæðisvalda“ og fyllibyttur eða dópista á lögreglustöðina og þar settir í fangelsi, settir inn.

Svo finnst þessi gullna málsgrein í fréttinni:

Marg­ir öku­menn létu ekki slæma færð á höfuðborg­ar­svæðinu stöðva sig þrátt fyr­ir að hafa neytt áfeng­is eða annarra vímu­efna áður en lagt var af stað út í um­ferðina.

Greinilegt er að sumir treysta sér ekki edrú í ófærðina. Er það ekki bara skiljanlegt? Svo er það hitt gullkornið:

Þrír öku­menn voru stöðvaðir í hinum ýmsu hverf­um höfuðborg­ar­svæðis­ins í nótt og áttu þeir það all­ir sam­eig­in­legt að vera und­ir áhrif­um fíkni­efna.

Þessi málsgrein er hrákasmíði. Á henni má skilja að þessir þrír hafi margsinnis verið stöðvaðir hér og þar en ekki handteknir, teknir aftur og aftur. Líklega er það ekki rétt.

Tillaga: Frábær fyrirsögn.

6.

„5 dögum síðan“

Fyrirsögn á vef lögreglunnar.  

Athugasemd: Vefur lögreglunnar er eflaust ágætur. Hann er samt frekar dönskuskotinn. Fyrir ofan hverja frétt stendur hversu langt síðan hún var birt. Dæmi:

3 dögum síðan
Umferðaróhapp á Kjalarnesi

Þetta gerir danska lögreglan ekki. Á vefsíðu hennar er fréttir en þar er látið nægja að birta dagsetninguna sem er alveg til fyrirmyndar. Væri danska löggan eins og sú íslenska gæti frétt hjá þeim verið svona:

3 dager siden
Politiet går eftir hensynslöse syklister og knallertkorere

Staðreyndin er þessi: Þegar við segjum á íslensku „fyrir þrem dögum síðan“ erum við undir áhrifum af dönsku máli en þar er sagt „for tre dager siden“. 

Merkingin á íslensku breytist ekkert þó við sleppum atviksorðinu síðan. Þar að auki telst réttara mál að segja fyrir þrem dögum.

Niðurstaðan er sú að löggan þarf að lagfæra vefinn sinn, að minnsta kosti að þessu leyti.

Með tilliti til þess sem sagt var í athugasemd fimm mætti löggan líka draga verulega úr stofnanamállýsku sinni, helst sleppa henni alveg.

Tillaga: Fyrir 3 dögum.

Fyrir atvikið hafa þeir liði sálarkvalir ...

Ekki hvað síst þeir sem það gerðu, eins og þeir hafa viður­kennt af­drátt­ar­laust og beðist fyr­ir­gefn­ing­ar á af ein­lægni. Fyr­ir at­vikið hafa þeir enda liðið sál­ar­kval­ir og þegar þolað grimmi­legri refs­ingu en nokk­ur dóm­stóll myndi telja viðeig­andi.

Svo segir Sigmundur Davíð Gunnlaugsson, þingmaður, í grein í Morgunblaði dagsins. Í tveimur málsgreinum kemur hann inn á það sem marga hefur grunað en enginn spurst fyrir um: Hvernig er líðan þessara þingmanna?

Umræðan um vanhugsað drykkjuröfl var heiftarleg og versnaði eftir því sem á leið. Allir þurftu að tjá sig um orð þessara þingmanna og þeim voru valin þau verstu hrakyrði sem hugsast gat. 

Auðvitað áttu þeir gagnrýnina skilda en það flögrar engu að síður að manni umræðan hafi verið að stórum hluta óþörf enda oft yfirmátlega skítleg.

Fyrir löngu var nóg komið. Þó bendir margt til þess að fjöldi fólks hafi eingöngu gagnrýnt þingmennina til þess eins að upphefja sjálfa sig, rétt eins og þeir gera, sem teljast „virkir í athugasemdum“ fjölmiðla.

„Liðið sálarkvalir ...“ Stöldrum við eitt augnablik og íhugum þetta.

Hversu lengi skal refsað fyrir orð sem látin voru falla í hugsunarleysi? Hvenær er umræðan orðin að ljótu einelti?

Er ekki meira en nóg þegar sálarheill fólks er í veði? 

Getur þú, lesandi góður, fundið til með öðrum eða er þér alveg sama?

Rúll af boltahindrun, vera milli tannanna á fólki og aðskilið mál,

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

 

Skemmra og skemur

„Þessar aðgerðir ganga skemur en maður átti von á.“ Þarna hefði þurft að standa skemmra. 

Aðgerðir geta gengið langt eða skammt og þá gengið lengra eða skemmra en vænst var. 

Úrbæturnar sem stefnt var að geta hins vegar enst lengur eða skemur en vænst var. 

Skemmra um vegalengd, skemur um tíma.

Málið á blaðsíðu 60 í Morgunblaðinu 17.1.2019.

 

Nefnifallssýki

Nefnifallssýki lætur lítið yfir sér enda hefur ekki verið amast við henni eins mikið og þágufallssýkinni alræmdu (t.d. mér langar í stað mig langar). 

Nefnifallssýki er þó talsvert algeng með mörgum sögnum, t.d. úthluta, eins og þegar sagt er aflaheimildir voru úthlutaðar í stað aflaheimildum var úthlutað.

Úr dálkinum Orðtak á blaðsíðu í Morgunblaðinu 19.1.2019.

 

1.

„Dagur Sigurðsson og fallega japanskan hans var mikið á milli tannanna á fólki meðan á leik Íslands og Japan stóð.“ 

Frétt á visir.is.      

Athugasemd: Blaðamaðurinn skilur ekki orðasambandið að vera á milli tannanna. Það þýðir ekki einhver sakleysisleg umræða heldur er beinlínis verið að baktala þann sem fyrir verður. Hvernig er hægt að vera blaðamaður og klúðra þessu?

Fólk dáðist að japönskunni hans Dags og hældi honum jafnvel fyrir hana. Ólíklegt er að hann hafi verið baktalaður. Hins vegar eru ekki miklar líkur á því að margir Íslendingar hafi hafi vitað hvort japanskan hans hafi verið fallega eða ekki.

Tillaga: Dagur Sigurðsson og fallega japanskan hans lofuð meðan á leik Íslands og Japan stóð.

2.

„Talið er að Lance Armstrong sé í dag metinn á um sex milljarða íslenskra króna.“ 

Frétt á visir.is.      

Athugasemd: Stundum er sagt að einhver sé jafnþyngdar sinnar virði í gulli og það er mikið hól, þyngdin er aukaatriði þegar slegnir eru svona gullhamrar.

Hjólreiðakappinn Lance Armstrong er ekki metinn til fjár, hvorki í þyngd sinni né á annan hátt. Hins vegar eru auðæfi hans talin vera um sex milljarðar króna. Það er auðvitað allt annað mál.

Í þessu tilviki er óþarfi að taka það fram að þetta sé auður hans „í dag“, að öðrum kosti hefði komið fram tilvísun til annars tíma.

Tillaga: Talið er að auður Lance Armstrong sé metinn á um sex milljarða íslenskra króna.

3.

„Hafði Seinfeld áhugi þjálfarans áhrif á komu Kramer?“ 

Fyrirsögn á visir.is.      

Athugasemd: Ég skildi ekki fyrirsögnina þegar ég las hana fyrst. Þurfti nokkrar atrennur og þá las ég fréttina, en það hefði ég ekki átt að gera. Ég skil hana núna, hún er alls ekki röng mætti vera skárri. Fréttin er hins vegar illa skrifuð. Hvað finnst lesendum til dæmis um þetta:

Sóknarlega er hann ruslakarl sem skorar eftir rúll af boltahindrun, hraðaupphlaupum sem og ruslastig.

Þetta er frétt um körfubolta og rætt við þjálfara í efstu deild. Blaðamaðurinn veit ábyggilega hvað snýr upp og niður á körfubolta en hann þarf vanda sig betur, lesenda sinna vegna.

Reglan sem ALLIR blaðamenn verða að hafa í huga er að skrifa frétt sína á skiljanlegu máli. Tali viðmælandinn ekki gott mál á blaðamaðurinn að umorða það, endursegja. Ofangreint er bull. 

Þetta skilst ekki heldur:

Sem körfuboltamaður er hann hugsaður til að dýpka bekkinn hjá okkur, …

Ég skil þetta ekki, hef þó leikið körfubolta. Er verið að endursmíða einhvern bekk og hvað kemur hann íþróttinni við?

Tillaga: Var Kramer ráðinn vegna þess að þjálfarinn hefur áhuga á Seinfeld þáttunum?

4.

„Alls greiddu 115 þingmenn atkvæði með Löfven og 77 sátu hjá. 153 greiddu atkvæði gegn Löfven.“ 

Frétt á visir.is.      

Athugasemd: Reglan er þessi: Ekki byrja setningu á tölustöfum. Þetta þekkist hvergi í vestrænum tungumálum. Ástæðan er einföld. Með punkti er setningu eða málgrein lokið og þá getur önnur byrjað og það er gert með stórum staf í upphafi fyrsta orðs. Þetta er öllum auðskiljanlegt, truflar ekkert. Tölustafur truflar hins vegar vegna þess stóran staf vantar. Tala stendur þarna eins og illa gerður hlutur.

Fyrsti stafurinn í setningu kallast upphafsstafur, líka hástafur. Í ensku nefnist hann „capital letter“, „stor bokstav“ á norsku, dönsku og sænsku (stór stafur á íslensku), „Großbuchstabe“ á þýsku, „lettre capitale“ á frönsku og svo framvegis.

Þrátt fyrir þessa reglu hallast margir að þeirri undantekningu að fyrirsagnir megi byrja á tölustaf. Einnig veldur það engum vandræðum ef töluorð er notað í stað tölustafs.

Berum nú saman ofangreinda tilvitnun og tillöguna hér fyrir neðan. Í henni er punkti breytt í kommu, sneitt framhjá tvítekningunum, nástöðunni. 

Tillaga: Alls greiddu 115 þingmenn atkvæði með Löfven og 77 sátu hjá, 153 gegn.

5.

„Hafþór, sem nýlega var dæmdur í tólf mánaða fangelsi fyrir peningaþvætti í aðskildu máli, sagði …“ 

Frétt á visir.is.      

Athugasemd: Sagnorðið að aðskilja merkir greinilega að skilja að en hentar ekki í þessu sambandi. Blaðamaðurinn ætlar sér eflaust að segja að málin séu tvö og eigi ekkert sameiginlegt. Þá er gott að nota óákveðna fornafnið annað, en það er haft til eitthvað sem er hliðsætt, andstætt eða í samanburði, svo dæmi séu tekin.

Réttara er að segja að maðurinn hafi verið dæmdur í öðru máli. Orðin „aðskilið“ og „annað“ eru því gjörólík að merkingu í því samhengi sem hér um ræðir.

Tillaga: Hafþór, sem nýlega var dæmdur í tólf mánaða fangelsi fyrir peningaþvætti í öðru máli, sagði …

Yfirhalning, endinn á eldinum og fólk pint og myrt ...

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

 

1.

„Sprengdi flug­eld í garði íbúa.“ 

Fyrirsögn á mbl.is.      

Athugasemd: Mér finnst þetta dálítið skrýtin fyrirsögn þó eflaust sé hún ekki röng. Hún er bara klúðursleg og vakti því athygli mína. Sá ekki eftir að hafa lesið áfram.

Seinna í fréttinni segir:

Lög­reglu­menn höfðu uppi á viðkom­andi sem viður­kenndi ekki verknaðinn en kvaðst þó ætla að hætta þessu.

Þarna hló ég upphátt.

Í menntaskólanum sögðu íslenskukennarnir að ég ætti ekki að nota „slettuna“ viðkomandi, hún væri danska. Síðar varð til orðið „hlutaðeigandi“ sem íslenskumönnum þótti ekki skárra. Í Málfarsbankanum á malid.is segir:

Orðinu viðkomandi er oft hægt að sleppa. Til dæmis fer betur á að tala um rekstur fyrirtækjanna en „rekstur viðkomandi fyrirtækja“.

Auðvitað er hægt að sleppa slettunni og segja: „Lögreglumenn höfðu uppi á manninum sem ...“ 

Tillaga: Sprengdi flugeld í garði íbúðarhúss.

2.

„Heimilislaus maður fær yfirhalningu.“ 

Fyrirsögn á visir.is.       

Athugasemd: Er nú ekki nóg á einn heimilislausan mann lagt svo hann sé ekki í þokkabót skammaður? Jú, sá sem fær yfirhalningu er skammaður. Á malid.is segir um orðið yfirhalningu:

það að skamma einhvern duglega

Ekki veit ég um uppruna orðsins en hér er blaðmaðurinn að þýða úr ensku sem enginn á að gera nema hafa tök á báðum málunum. Ensk orðabók segir um orðið „makover“:

a complete transformation or remodeling of something, especially a person´s hairstyle, makeup, or clothes.

Blaðamaðurinn kann að vita hvað „makeover“ þýðir en þegar hann skrifar fréttina verður honum fótaskortur á íslenskunni og þýðir orðið rangt. Vefst mér líka tunga um höfuð, finn ekkert eitt orð sem hentar hér svo að ég reyni lengri leiðina með hliðsjón af efni „fréttarinnar“.

Tillaga: Heimilislaus maður fær klippingu og ný föt.

3.

„Sjá fyr­ir end­ann á eld­in­um.“ 

Fyrirsögn á mbl.is.        

Athugasemd: Hér er ekki verið að tala um langeld í reykmettuðu húsi þar sem ekki sést enda á milli. Blaðamaðurinn er líklega að segja að líkur séu til að eldurinn verði brátt slökktur, slökkviliði nái brátt tökum á honum. Orðafærið hjá blaðamanninum er eins og „vatn úr heiðskírum læk“ ...

Sé ætlunin að nota orðtök eða orðasambönd þá verða þau að hæfa fréttinni. Enginn sér fyrir endan á eldi nema eldstæðið sé langt … 

Tillaga: Slökkvistarfinu lýkur brátt.

4.

„Teikavei, teikavei. Nings“ 

Auglýsing á Bylgjunni kl. 17:55, 14.1.2019.        

Athugasemd: Þið þarna, Bjarni Óskarsson og Hrafnhildur Ingimarsdóttir, skráðir eigendur Nings, skiptir íslenskan ykkur engu máli? Er það stefna ykkar að setja móðurmálið skör lægra en enskuna?  

Fyrirtækið auglýsir á ensku í íslensku útvarpi. Take-a-way er upprunalega amerískt hugtak sem merkir að viðskiptavinurinn komi, kaupi matinn og fari með hann til neyslu annars staðar. Annað amerískt er „dræv þrú“ (drive through).

Auðvitað virðist þetta vera „kúl“ (e. cool) en hliðarverkunin er einfaldlega sú að svona dregur smátt og smátt þróttinn úr málinu. Bjarni og Hrafnhildur vinna gegn íslenskunni.

Og það sem verra er, útvarpsstöð eins og Bylgjan tekur athugasemdalaust við auglýsingunni. Eru engar siðareglur hjá þessu úvarpsfyrirtæki eða er því sama um íslenskt mál?

Tillaga: Sæktu matinn til okkar. Nings.

5.

„… markvisst leitað uppi hinsegin fólk, það fangelsað, pynt og myrt.“ 

Frétt kl. 17 á Bylgjunni 14.1.2019 (skráð eftir minni).        

Athugasemd: Þetta er ekki gott, fljótfærnin skemmir frétt. Fréttamaðurinn þekkir ekki sögnina að pynda en ræður ekki við hana. Hún beygist sterkt í lýsingarhætti þátíðar. Fólkið var pyntað. Orðið sem er í tilvitnuninni hér að ofan er ekki til.

Tillaga: Markvisst leitað uppi hinsegin fólk, það fangelsað, pyntað og myrt.

6.

„ Blaðið kaus hann einnig bestu kaupin, en …“ 

Grein á bls. 11 í bílablaði Morgunblaðsins 15.1.2019.         

Athugasemd: Hér segir blaðamaður frá Rexton jeppa og vitnar í blaðið 4x4 Magazine sem hafi „kosið hann sem bestu kaupin“.

Í þessu tilfelli hefur blaðið talið bílinn, valið hann eða útnefnt sem bestu kaup jeppa. Dreg stórlega í efa að kosningar hafi átt þarna hlut að máli.Má vera að greidd hafi verið atkvæði á ritstjórninni. Mikill munur er á atkvæðagreiðslu og kosningum.

Svo velti ég fyrir mér hvers vegna alls kyns bílar sem kallaðir eru jeppar skuli ekki vera prófaðir á fjallvegum, þeim til dæmis ekið yfir ár og fljót. Þegar menn treysta sér ekki til þess finnst mér einsýnt að þessir bílar eru „aðeins“ fjórhjóladrifnir en ekki jeppar í hefðbuninni merkingu þess orðs.

Tillaga: Blaðið taldi hann einnig bestu kaupin, en …

Núskrifandi, ábreiða og leigutakar heiðraðir

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

 

1.

„Mesti núskrifandi rithöfundur Norðurlandanna?“ 

Fyrirsögn á Silfri Egils í dv.is.     

Athugasemd: Hef aldrei séð eða heyrt þetta orð „núskrifandi“ og get ekki áttað mig á merkingunni. Litlu varð ég nær með því að lesa pistil Egils því hann endurtekur ekki orðið annars staðar.

Í upphafi segir Egill:

Því má halda fram að Kim Leine sé mesti rithöfundur Norðurlandanna um þessar mundir. 

Þetta skil ég ágætlega og tek það sem svo að hér sem um að ræða skýringu á fyrirsögninni. Hún er engu að síður arfaslæm.

Tillaga: Fremstur rithöfunda á Norðurlöndum?

2.

„Hún telur að það sé með ólíkindum að Jóhannes hafi ekki verið úrskurðaður í gæsluvarðhald á neinum tímapunkti og starfi óáreittur.“ 

Frétt á dv.is.      

Athugasemd: Tímapunktur er eiginlega óþarft orð í íslensku, að minnsta kosti eins og það er oftast notað í fjölmiðlum. Hér að ofan mætti taka út þrjú orð, „á neinum tímapunkti“ og merking málsgreinarinnar breytist ekkert, verður jafnvel skýrari. Einnig væri hægt að sleppa „ekki“ og setja aldrei í staðinn og skilningur lesandans eykst.

Hafi maðurinn aldrei verið úrskurðaður í gæsluvarðhald skiptir engu hversu mörgu sinnum orðið „tímapunktur“ er sett í málsgreinina, hún verður aldrei betri en tillagan hér að neðan.

Rangt er að segja að lögregla eða dómstólar áreiti mann sem brýtur lög eða reglur. Á malid.is segir um sögnina að áreita:

sýna (e-m) óvelkomna athygli

• ég þori ekki að áreita hann meðan hann er í slæmu skapi
• þessi hugsun hefur áreitt mig lengi
• hún segir að maðurinn hafi áreitt sig kynferðislega

Betur fer á því að segja að maðurinn starfi eins og ekkert hafi í skorist eða gerst.

Þetta er löng frétt en ekki vel skrifuð og má gera fjölmargar aðrar athugasemdir. Blaðamaðurinn verður að taka sig á.

Tillaga: Henni finnst furðulegt að Jóhannes haf aldrei verið úrskurðaður í gæsluvarðhald heldur starfi eins og ekkert hafi gerst.

3.

„Þarna eru nátt­úr­lega leigu­tak­ar í dag, sem að hafa sína leigu­samn­inga og við heiðrum þá,“ … 

Frétt á mbl.is.       

Athugasemd: Á nýársdag veitti forseti Íslands nokkrum þekktum borgurum landsins fálkakross. Með réttu má segja að þetta fólk hafi verið heiðrað.

Reitir ætla að byggja íbúðir á svokallaðri Orkuhússlóð sem er á milli Suðurlandsbrautar og Ármúla í Reykjavík. Þar leiga nokkur fyrirtæki húsnæði og forstjóri Reita ætlar að heiðra eigendur þeirra. Enginn veit hvers vegna eða hvernig. Þeir geta í það minnsta leyft sér að hlakka til. 

Í ensku orðabókinni í tölvunni minni segir að enska sögnin to honour hafi fleiri en eina merkingu, en líka þessa:

fulfil (an obligation) or keep (an agreement):

accept (a bill) or pay (a cheque) when due: the bank informed him that the cheque would not be honoured.

Á íslensku tölum við ekki svona. Íslenska sögnin að heiðra hefur þarna ekki sömu merkingu og það enska. Réttara er að segja að samningurinn verði virtur, leigusalinn ætli sér að virða samninginn, ekki rifta honum eða segja upp.

Merkilegur samhljómur er milli sagnanna heiðra og virða. Sú síðarnefnda getur merkt að meta til verðs, meta og jafnvel heiðra. Allir þekkja einhvern virðulegan karl eða konu og þau hin sömu geta einnig verið heiðursmaður eða heiðurskona þó svo að þetta fari nú ekki endilega saman.

Í heild sinni er málsgreinin svona og hún er mjög slæm:

„Þarna eru nátt­úr­lega leigu­tak­ar í dag, sem að hafa sína leigusamninga og við heiðrum þá,“ seg­ir Guðjón, sem seg­ir Reiti og Reykja­vík­ur­borg vera á leiðinni í „nokkuð langt ferðalag“ varðandi þessa upp­bygg­ingu, sem ráðgert er að geti haf­ist um tveim­ur árum eft­ir að deili­skipu­lags­vinnu lýk­ur, sam­kvæmt frétta­til­kynn­ingu sem borg­in lét frá sér í morg­un.

Þetta er löng og flókin málsgrein. Mikilvæg regla blaðamanns er að setja punkt sem oftast. Ekki flækja málið með fleiri en einni aukasetningu. Ekki heldur flækja sig í klisjum eða detta í nástöðu.

Auðvitað á blaðamaðurinn að vita betur er aumingjans forstjóri Reita sem ábyggilega er þrælmenntaður í útlandinu og skilur jafnvel betur ensku en hrognamálið okkar. Skylda blaðamanns felst ekki í því að dreifa málvillum til lesenda. Honum ber að lagfæra mál viðmælandans og færa í betra horf. Sé það ekki gert á íslenskan enn minni möguleika en ella og kaffærist endanlega í flóðbylgju enskra máláhrifa.

Að lokum má efna þetta „náttúrulega“ sem er gjörsamlega gagnslaust orð þarna. Ekkert „náttúrulegt“ við að fólk leigi fasteignir eða leigi þær út.

Tillaga: Á fyrirhuguðu byggingarlandi eru nú fasteignir í útleigu og Reitir munu virða alla gilda leigusamninga enda langt þangað til framkvæmdir hefjast. Um tveimur árum eftir að deiliskipulag er samþykkt gætu þær hafist samkvæmt fréttatilkynningu frá Reykjavíkurborg.

3.

„Klara úr Nylon með magnaða ábreiðu af laginu Farinn.“ 

Fyrirsögn á visir.is.        

Athugasemd: Enska nafnorðið „cover“ getur þýtt teppi eða ábreiða. Enska orðabókin segir svo:

(also cover version) a recording or performance of a song previously recorded by a different artist: the band played covers of Beatles songs.

Þannig að „a cover song“ er hljóðritað eða sviðsflutt lag, flutt er eftir annan en þann sem samdi. Sé þetta rétt lýsing er gjörsamlega út í hött að kalla slíkt lag „ábreiðu“.

Hins vegar skortir mig þekkingu til að koma með viðhlítandi orð í staðinn og biðla því til lesenda um skýringar og tillögur.

Tillaga: Engin tillaga gerð.

4.

„Paul Pogba, miðjumaður enska knatt­spyrnu­fé­lags­ins Manchester United, átti góðan leik fyr­ir Untied þegar liðið vann 1:0-útisig­ur gegn Totten­ham í stór­leik ensku úr­vals­deild­ar­inn­ar í dag.“ 

Frétt á mbl.is.         

Athugasemd: Þetta er ferlega „nafnorðaleg“ málsgrein. Munum að íslenskan er mál sagnorða. Blaðamaðurinn er greinilega bjarglaus í nafnorðaflaumi.

Er það stórleikur þegar lið í sjötta sæti leikur við annað sem er í þriðja sæti? Held að blaðamaður Moggans myndi varla kalla það stórleik ef Watford (7. sæti) myndi leika við Chelsea (4. sæti). Held að stéttasskipting á enskum fótboltaliðum sé staðreynd. Aðallinn eru liðin í sex eða sjö efstu sætunum, Þar fyrir neðan eru miðlungsliðin og svo rekur ruslið restina. Ekkert ósvipað því þegar skipt var í lið þegar maður var sjö ára.

Hér er nokkup sannfærandi smásmygli: Vit ekki allir að Manchester United er fótboltalið í Englandi og leikur í úrvalsdeildinni? Af hverju er ekki hið sama sagt um Tottenham? Svona gæti þá tilvitnunin verið með orðalagi íþróttablaðamanns:

Paul Pogba, hinn franski knattspyrnumaðurinn á miðjunni í enska knatt­spyrnu­fé­laginu Manchester United, átti góðan knattspyrnuleik fyr­ir United þegar liðið vann 1:0-útisig­ur gegn enska knattspyrnuliðinu Totten­ham í ensku úrvalsdeildinni í knattspyrnu í stór­leik ensku úr­vals­deild­ar­inn­ar í dag.

Má vera að þessi hræðilega stökkbreytta málsgrein sé ekkert fyndin. 

Enskan er tungumál nafnorða og sú staðreynd truflar skrif allmargra fjölmiðlamanna á íslensku.

Tillaga: Paul Pogba, miðjumaður Manchester United, lék vel þegar liðið sigraði Tottenham í dag með einu marki gegn engu.

5.

„Alexis Tsipras kallar eftir atkvæðagreiðslu um traustsyfirlýsingu á stjórn sína og samþykkt samnings um nafnbreytingu.“ 

Millifyrirsögn á blaðsíðu 17 í Morgunblaðinu 14.1.2019.      

Athugasemd: Frekar margt í fréttum á ensku er nú orðið þýtt beint, stundum án umhugsunar. Orðasambandið að kalla eftir er eitt þeirra. Af öðrum má nefna stíga fram, stíga til hliðar og fleiri.

Á Bloomberg fréttamiðlinum segir svo:

Prime Minister Alexis Tsipras’s political future is on the line this week after a coalition breakdown prompted him to call a confidence vote in parliament, raising the risk of an early election.

Má vera að það sé ekki svo alslæmt að segja að maðurinn hafi „kallað eftir“. Merkingin er engu að síður alveg skýr á ensku:

Publicly ask for or demand.

Að kalla merkir að hrópa en á þessum tveimur sagnorðum er nokkur merkingarmunur sem rekja má til uppruna þeirra.

Til er köllun sem segja má að sé hvatning til að gera eitthvað, innri hvatning eða sem kemur frá öðrum. Við þekkjum nafnorðið kall (ekki sem karlmaður), líklegast eingöngu í samsetta orðinu prestakall. Á malid.is segir: 

Af so. kalla er leitt bæjarnafnið Kaldaðarnes < †Kallaðarnes, af *kallað(u)r ‘sá sem hrópar (á ferju) …

Fólk kallaði hér áður fyrr eftir ferjunni svo það kæmist yfir Ölfusá. Því er ekki alveg út í hött að „kalla eftir þjóðaratkvæðagreiðslu“ í merkingunni að óska eftir. Má vera að mér fróðari menn hafi eitthvað við þetta að athuga. 

Hitt er svo annað mál að við þurfum fjölbreytni í rituðu máli. Á sömu blaðsíðu í Mogganum er önnur frétt og þar stendur bæði í fyrirsögn og í fréttinni sjálfri:

Þróunarsamband Suður-Afríkuþjóða (SADC) kallaði í gær eftir endurtalningu á atkvæðum eftir forsetakosningarnar sem fóru fram í Austur-Kongó um áramótin.

Þori að veðja hárkollunni minni að sami blaðamaður skrifaði líka þessa frétt. Í stað þess að segja að einhver kalli eftir má nota óskar eftir, fer fram á, biður um, krefst og álíka.

Að hrópa getur líka merkt að kalla en líklega ekki alveg á sama hátt. Í Íslenskri orðsifjabók á malid.is segir um uppruna orðsins, og er ekki víst að allir kannist við þetta:

hróp h. ‘kall, óp; rógur, illmælgi; flimt, gys’; hrópa s. ‘æpa, kalla; rægja, hrakyrða’

Þetta þekkjum við í orðasambandinu að gera hróp að einhverjum sem merkir alls ekki „að kalla að einhverjum“. 

Tillaga: Alexis Tsipras fer fram á atkvæðagreiðslu um traustsyfirlýsingu á stjórn sína og samþykkt samnings um nafnbreytingu.

Þjóðarskömm að Einar Kárason fær ekki listamannalaun

Hann er einn mesti núlifandi sögumaður sem ég veit af, gríðarlega vel máli farinn og hefur margt að segja sem þó er ekki sjálfgefið hjá íslenskum rithöfundum. Ég er auðvitað að tala um Einar Kárason, hinn mikla jöfur íslenskra skáldsagna.

Vinskapur okkar Einars er afar einhliða. Hann veit ekkert um mig en ég hef lengi verið einn af aðdáendum hans, það er að segja hef lesið bækurnar, þó ekki allar ... Með öðrum orðum, við þekkjumst ekki hætishót.

Stormfuglar hafa verið í seilingarfjarlægð frá skrifborði mínu frá því um mitt síðasta sumar og hef ég ótal sinnum gripið í hana.

Rithöfundurinn Einar Kárason er einstakur. Enginn annar getur skrifað eins og hann gerir í Stormfuglum. Stundum langar og flóknar málsgreinar, sem þó eru svo haganlega saman settar að lesandinn missir hvorki þráðinn né athyglina. Minnimáttar skrifarar kunna ekki þessa list og við lítum allir upp til Einars, ýmist með aðdáun eða öfund, jafnvel hvort tveggja.

Ég fletti bókinni þegar ég var að skrifa þennan pistil og kom af tilviljun þar niður er segir af stýrimanninum: 

Frammi í káetunni undir hvalbaknum var annars stýrimaður aleinn og farmlama, hann kastaðist út úr kojunni og á gólfið, þar lá hann með fullri meðvitund, jafnvel aukinni meðvitund vegna kvala í baki og innvortis, og nú heyrði hann hvernig allt var að hljóðna þarna í kring; hann þekkti þetta, var ágætis sundmaður og svona breytast umhverfishljóðin þegar maður er kominn á kaf; stýrimaðurinn sá alla ævi sína renna hjá, þetta gerist í alvöru hugsaði hann; svo sá hann fyrir sér konuna og börnin, og hann ákvað að þylja allt það sem hann kynni af bænum og guðsorði á leið sinni inn í eilífðina, kannski myndi fjölskylda hans heima í Kópavogi á einhvern hátt heyra það eða skynja. [Stormfuglar, blaðsíða 97.]

Þegar ég var krakki í menntaskóla var ég tvö sumur á togurum, jafnvel síðutogurum, en bókin Stormfuglar gerist um borð í einum slíkum á Nýfundnalandsmiðum. Ég kannast því við orðalagið sem er svo skýrt og „rétt“ með farið, jafnvel þó Einar hafi verið skemur á togurum en ég, eftir því sem ég las einhvers staðar.

Sá armi samfylkingarmaður, Einar Kárason er þó síður en svo syndlaus. Hann sem kallaði fólk sem býr utan höfuðborgarsvæðisins „landsbyggðarhyski“, hann sem atyrti og hæddist að fólki sem vill halda Reykjavíkurflugvelli á sínum stað. Má vera að þar hafi hann gleymt sér, hrokkið í hrokagírinn, tilfinningin borið skynsemina ofurliði þegar þetta gerðist. Enda baðst samfylkingarmaðurinn afsökunar, ekki á skoðunum sínum, heldur að hafa uppnefnt íbúa landsbyggðanna. Má vera að hugur hafi fylgt máli.

Ég geri greinarmun á pólitíkusinum Einari Kárasyni og rithöfundinum. Sá fyrrnefndi má hafa sínu lífi á þann hátt sem hann vill og raunar sá síðarnefndi líka svo framarlega sem hann skrifar góðar bækur.

Og þar sem stefna meirihluta Alþingis er að veita völdum listamönnum laun fyrir framlag sitt til menningar þjóðarinnar finnst mér algjörlega ótækt að vaða framhjá Einari Kárasyni og láta hreinlega sem hann sé ekki til. Þeir vita sem vilja að rithöfundar lifa ekki af list sinni einni saman nema þeir verði svo frægir og miklir að bækur þeirra séu gefnar út á útlendum mörkuðum og rokseljist þar.

Vera má að bækur Einars hafi komið út í öðrum löndum en það breytir þó ekki framlagi hans til íslenskrar menningar.

Telja má það þjóðarskömm að einni mesti sögumaður þjóðarinnar skuli ekki fá listamannalaun og á sama tíma fær stíllaust „rithöfundar“ slíka viðurkenningu.

Samkvæmt Wikipedia eru þessar skáldsögur Einars Kárasonar:  

• Þetta eru asnar Guðjón, 1981
• Þar sem djöflaeyjan rís, 1983
• Gulleyjan, 1985
• Fyrirheitna landið, 1989
• Heimskra manna ráð, 1992
• Kvikasilfur, 1994
• Norðurljós, 1998
• Óvinafagnaður, 2001
• Stormur, 2003
• Ofsi, 2008
• Skáld, 2012
• Skálmöld, 2014
• Passíusálmarnir, 2016
• Stormfuglar, 2018

Hafa einhverjir aðrir rithöfundar á listmannalaunum gert betur?

Bless við jólin, staður sem lokar og ríkisstjórn sem þarf að opna

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

Með öðrum og betri orðum

Verði „sprenging í fjölda þeirra feðra“ (sem nýta sér rétt til feðraorlofs) hefur þeim feðrum stórfjölgað. 

„[V]ondar veðurfarslegar aðstæður“ eru hugsanlega vont veður. 

Og ekki kemur á óvart ef „ökumenn sem hafa slæman akstursmáta“ aka illa. 

„[P]eningalega launuð störf“ gætu svo verið launavinna.

Málið á bls. 24 í Morgunblaðinu 7.1.2019.

 

1.

„Sagt bless við blessuð jólin með blysför á brennustað.“ 

Fyrirsögn/myndatexti á forsíðu Morgunblaðsins 7.1.2019.    

Athugasemd: Þetta kallast að ég held ofstuðlun. Þarna er hrúgað inn orðum sem byrja á stafnum b. Tilgangurinn virðist ekki neinn annar. Útkoman er barnalegur texti sem þó gleður hvorki börn né aðra.

Fyrirsögnin á líklega ekki að vera fyrripartur vísu. Hún gæti samt næstum því verið það, en á henni er galli. Á vefsíðu Ragnars Inga Aðalsteinssonar segir:

Það kallast ofstuðlun þegar ljóðstafir verða of margir innan braglínuparsins sem stuðla skal. Í frumlínunni eiga stuðlar að vera tveir og einn höfuðstafur í síðlínunni. Ef stuðlar eru fleiri eða hljóð höfuðstafs tvítekið er það kallað ofstuðlun.

Þegar börn eru lítil tala þau einfalt mál en svo eldast þau, orðasafnið stækkar og þau ættu að öllu jöfnu að geta tjáð sig á fjölbreyttan hátt. Engu að síður virðast barnamál enn talsvert notað af yngra fjölmiðlafólki. Það notar orð eins og klessa á (þegar bílar lenda í árekstri), dingla (hringja útidyrabjöllu eða álíka), öskra (í stað þess að kalla eða hrópa), pínu (í merkingunni lítið, dálítið eða mjög lítið), segðu bless (í stað þess að kveðja) og fleiri.

Kveðjuorðið bless er án efa komið af sögninni að blessa, stytting af blessaður/blessuð. Kristnin hefur haft meiri áhrif en margir átta sig á. Við kveðjum og segjum bless, en kveðjumst líka þegar við hittumst. Í nútímamáli segjum við bless er við skiljum. Við segjum blessaður/blessuð þegar við hittumst rétt eins og á kveðjustund. Aftur á móti hefur sögnin að kveðja alveg einstaklega fjölbreytta merkingu, en nóg um það síðar.

Sorglegt að ókeypis menntun í tuttugu ár og nokkur reynsla í blaðamennsku skuli ekki verða til þess að fólk þrói með sér laglegan stíl og geti svo, þegar kallið kemur, samið snyrtilegan texta undir fallegri mynd eins og þeirri sem birtist þarna á forsíðu Moggans. Má vera að ég ýki hér dálítið. Líklega ræður smekkur áliti, en samt …

Tillaga: Jólin kvödd með blysför og brennu.

2.

„No pun intended.“ 

Upphafsorð viðmælanda í Kastljósi.   

Athugasemd: Ég sat fyrir framan skjáinn um daginn og horfði á upphaf Kastljóss, sem ég geri ekki oft. Þar kom ung og fögur kona og brosmild svaraði hún fyrstu spurningu umsjónarmanns með þessum orðum sem vitnað er til hér að ofan.

Mér brá nokkuð illilega og féll kjálkinn með skelli á gólfið. Er ég hafði loksins náð honum upp var þátturinn búinn. Fyrir mitt litla líf get ég ekki munað hvað var verið að ræða eða hver þessi laglega kona var.

Hitt er varasamt ef farið er að ræða málin á blendingi ensku og íslensku í Kastljósinu. Konan ágæta var ekki að grínast enda þýða ofangreind orð að brandarinn var ekki ætlaður sem móðgun.

A joke exploiting the different possible meanings of a word or the fact that there are words which sound alike but have different meanings: the Railway Society reception was an informal party of people of all stations (excuse the pun) in life.

 Þetta sagði orðabókin um „pun“.

Tillaga: Höldum okkur við annað hvort, íslensku eða ensku. Þessi tvö tungumál blandast afar illa saman.

3.

„Síðustu helgi lokaði nafn­lausi pizzustaður­inn en nú á fimmtu­dag­inn opn­ar þar nýr staður, Syst­ir, sem er í eigu sömu aðila.“ 

Frétt á mbl.is.    

Athugasemd: Af hverju kemur svona vitleysa upp aftur og aftur á Mogganum. Blaðamenn verða að skilja að staðir opna ekkert og þeir loka engu. Aftur á móti geta eigendur veitingahúsa, hótela og fyrirtækja með aðra starfsemi opnað og lokað húsum að vild.

Þar að auki finnst mér varla hægt að segja svona: „Síðustu helgi lokaði …“ Vantar ekki forsetninguna um?

Svo er mörgum hulin ráðgáta hvers vegna fólk er kallað aðilar, nema auðvitað að hluthafarnir séu fyrirtæki en ekki virðist svo vera miðað við myndina sem fylgir fréttinni.

Hins vegar er ástæða til að hrósa eigendunum fyrir að velja íslenskt nafn á nýja veitingastaðinn. Með því sýna þeir sjaldgæft hugrekki. Illa gefið fólk hefði líklega kallað staðinn „The Icelandic Sister Heratage Cuisine Group“ eða eitthvað álíka hallærislegt.

Tillaga: Um síðustu helga var Nafnlausa pizzustaðnum lokað og næsta fimmtudag verður nýr staður opnaður í sama húsnæði. Hann heitir Systir og er í eigu sama fólks.

4.

„Óþarfi að fara í eitthvað panikmód …“ 

Umræðuþáttur í morgunútvarpi Rásar1 í Ríkisútvarpinu 9.1.2019.   

Athugasemd: Tvær akureyrskar konur voru kvaddar í síðdegisþátt Ríkisútvarpsins til að rökræða um íbúafjölda á Akureyri. Önnur var frá meirihluta bæjarstjórnar, hin var fulltrúi Sjálfstæðisflokksins í minnihlutanum.

Fulltrúi meirihlutans taldi enga ástæðu til að vera með áhyggjur út af fækkun fólks á Akureyri. Óþarfi að fara í eitthvað panikmód …, sagði konan.

„Panic Mode“ má þýða sem einhvers konar hræðsluástand. Flestir þekkja slettuna að panikera. „Mode“ getur merkt ástand. Orðið þekkist í mörgum greinum; tækjum, tölvum, myndavélum, sjónvarpi og svo framvegis. Einnig í tísku, stærðfræði, tónlist og fleiru.

Fáir taka svo til orða eins og konan í umræðuþættinum. Flestir hefðu sagt í hennar sporum að þrátt fyrir íbúafækkun væri betra að halda ró sinni og spyrna við fótum. Undantekning eru auðvitað þeir sem vilja sýna að þeir séu sigldir (hvað þýðir eiginlega að vera sigldur?).

Ekki verður nógsamlega brýnt fyrir fólki að tala íslensku, ekki sletta, sérstaklega ekki á opinberum vettvangi. Staðreyndin er einfaldlega sú að við, almenningur, tökum ósjálfrátt mark á orðalagi fræga fólksins í fjölmiðlunum og tileinkum okkur það. Samanber þetta: 

Hvað höfðingjarnir hafast að
hinir meina sér leyfist það.

Svo segir í Passíusálmum Hallgríms Péturssonar.

Og hvers konar sletta er þetta: „Passía? og „sálmur“. Jú, hvort tveggja eru orð sem komu fyrir ævalöngu inn í íslensku. Á Vísindavefnum segir Einar Sigurbjörnsson:

Íslenska orðið passía er myndað af latneska orðinu passio sem þýðir þjáning (sbr. passion á ensku, dönsku og þýsku). 

Á Wikipedia segir svo um orðið sálmur:

Orðið sálmur kemur af latnesku psalmus (að syngja með undirleik af strengjahljóðfæri) sem upphaflega kemur af forngrísku psalmos (að spila á strengjahljóðfæri).

Sálmar aðgreina sig frá öðrum ljóðum með því að ætíð vera af trúarlegum toga. Sálmar eru oftast lofsöngur eða bæn til guðs eða andlegs valds.

Ólafur Hjaltason hét fyrsti lúterski biskupinn á Hólum. Stutt æviágrip hans birtist í dálkinum Merkir Íslendingar í Morgunblaðinu 9.1.2018. Þar segir meðal annars:

Ólafur lét prenta nokkrar bækur í prentsmiðjunni á Breiðabólstað í Vesturhópi. Til eru tvær óheilar bækur sem hann gaf út: Passio (þ.e. píslarpredikanir, 1559), eftir Antonius Corvinus, í þýðingu Odds Gottskálkssonar, og Guðspjallabók.

Í stuttu máli eru bæði orðið komin inn í málið úr latnesku og hafa fyrir löngu unnið sér þegnrétt. Niðurstaðan er því sú að íslenskan getur tekið við erlendum orðum en fyrir alla muni veljum þau vandlega.

Tillaga: Best er að halda ró sinni …

5.

„Trump forseti verður að hætta að halda bandarísku þjóðinni í gíslingu, verður að hætta að búa til neyðarástand og verður að opna ríkisstjórnina aftur.“ 

Frétt á visir.is.    

Athugasemd: Þessi orð eru höfð eftir Nancy Peloci, forseta fulltrúadeildar Bandaríkjanna. Þýðingin er hins vegar ekki í lagi. Samkvæmt Washington Post sagði Pelosi:

President Trump must stop holding the American people hostage, must stop manufacturing a crisis and must reopen the government.

Blaðamaðurinn skilur annað hvort ekki íslensku eða ensku. Bandaríska ríkisstjórnin er ekki lokuð og því þarf ekki að opna hana. Ástæðan er einfaldlega sú að blaðamaðurinn misskilur enska orðið government í þessu samhengi. Engu að síður skrifar hann annars staðar í fréttinni:

Þriðjungur alríkisstofnana hefur verið lokaður í hátt í þrjár vikur vegna kröfu forsetans sem neitaði að skrifa undir útgjaldafrumvörp sem hefðu fjármagnað rekstur stofnananna fyrir jól.

Blaðamaðurinn talar ýmist um lokaða ríkisstjórn eða lokaðar alríkisstofnanir. Er það til of mikils mælst að blaðamaður haldi sig við eina útgáfu á enska orðinu government? Er það ekki heldur mikið örlæti að hafa tvö tilvísunarfornöfn í einni málsgrein. Frekar slappur stíll.

Fleira er gangrýnisvert er í fréttinni en það tekur of langan tíma að útlista.

Tillaga: Trump forseti verður að hætta að halda bandarísku þjóðinni í gíslingu, búa til neyðarástand og opna ríkisstofnanir.

 

6.

„Seinkun klukkunnar: Almenningur velur á milli þriggja kosta.“ 

Fyrirsögn á visir.is.    

Athugasemd: Þessi fyrirsögn segir allt sem segja þarf. Þrír kostir í boði. Hrósa ber blaðamanninum fyrir þetta. Í fréttinni sjálfri segir hins vegar:

Í greinargerðinni er skoðað hvort seinka eigi klukkunni og hafa þrír valkostir verið settir fram, sem vinna á úr í samráði við almenning.

Andsk... (ég meina shit). Skyldi blaðamaðurinn ekki sjá neinn mun á tveimur orðum, kostur og „valkostur“. Hið seinna er bölvuð rassbaga enda samsett af tveimur orðum sem bæði hafa mjög svipaða merkingu, val og kostur en á þeim er þó blæbrigðamunur. 

Varla telst það blaðamanni til afsökunar þó að í skýrslunni um staðartíma á Íslandi, sjá hér, sé rassbagan notuð. Blaðamaður á að vita betur þó sumir embættismenn kunni ekki almennilega íslensku.

Ekkert er til sem heitir „valkostur“. Hins vegar hefur orðið náð fótfestu vegna þess að enginn mælir gegn því. Sama er með svo fjölda annarra orða sem allir eru hættir að agnúast út í. Hér eru nokkur dæmi til skemmtunar, sönn og skálduð:

Pönnukökupanna
Pottjárnspottur
Dýragarðsdýr
Bílaleigubíll
Borðstofuborð
Peningaþvættisþvættingur
Hestaleiguhestur
Knattspyrnudeild Knattspyrnufélags Reykjavíkur.
Tréherðatré
Hafnarfjarðarhöfn
Vestmannaeyjaeyjar
Fimleikadeild Fimleikafélags Hafnarfjarðar

Að vísu eru sum orðanna góð og gild önnur tómt rugl, svona strangt til tekið. Gaman væri að fá fleiri svona orð frá lesendum. Samsetningin getur verið bráðfyndin.

Ég hef safnað svona orðum, einnig tvítekningarorðum í örnefnum. Hér eru nokkur dæmi:

Axlaröxl í Vatnadalsfjalli
Árdalsá i Andakíl
Bjargabjörg á Skaga
Eyjarey sunnan Skagastrandar
Hoffellsfjall við Hornafjörð
Hólahólar undir Jökli
Staðarstaður á Snæfellsnesi
Skagastrandarströnd, gæti verið við Skagaströnd
Dalsdalur í Skagafirði (og raunar víðar)

Þó þetta sé nú fyrst og fremst til skemmtunar segja svona tvítekningarorð dálitla sögu sem er fróðleg þegar tungumálið er skoðað.

Tillaga: Engin tillaga.

Hundleiðindin og Helga Vala lævísa

At­hygli mína vöktu um­mæli fjár­málaráðherra og for­manns Sjálf­stæðis­flokks­ins sem kvaðst vera orðinn hund­leiður á þess­ari umræðu sem hann sagði venju­legt fólk ekki fá neitt út úr.

Þetta sagði þingmaður Samfylkingarinnar, Helga Vala Helgadóttir, í pistli í Morgunblaði dagsins. Hún er slæg í áróðrinum. Hérna er lítilsháttar greining á honum.

1. Hún segir að formaður Sjálfstæðisflokksins sé hundleiður á Klausturmálinu. Rangt.

2. Hún lætur að því liggja að Bjarni vilji „sópa málinu undir teppið“. Rangt.

3. Hún lætur að því liggja að Bjarni hafi stöðvað „lögbundna afgreiðslu stjórnskipunar- og eftirlitsnefndar“ að skipun Geirs H. Haarde í sendiherrastöðu. Óbeint vísar hún til þess að Bjarni standi í vegi fyrir „afgreiðslu“ nefndarinnar. Rangt.

4. Hún segist auðveldlega geta unnið að öðrum málum á þinginu „meðfram þessu máli“ en Bjarni ekki. Mont.

5. Hún lætur að því liggja að formaður Sjálfstæðisflokksins „nenni“ ekki að vinna að „óþægilegum málum“. Rangt.

Með þessari litlu grein reynir hún að snúa Klaustursmálinu alfarið upp á Bjarna Benediktsson. Það gerir hún á lævíslegan hátt, vitandi það sem aðrir Samfylkingarmenn hafa reynt, að dropinn holar steininn. Sé nógu logið sennilega í langan tíma gerist það að einhverjir kjánar trúa.

Í lok pistilsins gerist það sem oft hendir þegar stjórnmálamaður atyrðir annan. Helga Vala að upphefur sjálfa sig á kostnað annarra. Þegar hún er búin að telja upp meintar ávirðingar sínar á Bjarna segir hún: 

Ég treysti mér vel til að sinna áfram öðrum mál­um á þingi meðfram þessu máli ...

Þetta minnir á söguna um manninn sem baðst fyrir og sagði:

Guð, ég þakka þér, að ég er ekki eins og aðrir menn, ræningjar, ranglátir, hórkarlar eða þá eins og þessi tollheimtumaður. Ég fasta tvisvar í viku og geld tíund af öllu, sem ég eignast.

Hún hefði allteins getað sagt:

Dsísös kræst, ég þakka sko fyrir að vera ekki eins þessi Bjarni sem er svo hundleiður, vill sópa Klaustursmálinu undir teppið, vill ekki mæta á nefndarfund, og nennir ekki neinu. En ég, sko ... Ég er allt öðru vísi, get „multitaskað“ eins og ekkert sé. 

Áfram eða enn, allt í rúst og settur í klefa

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

1.

„Sjáðu gróft brot Kompany á Salah: Hvernig fékk hann ekki rautt?“ 

Frétt á dv.is.     

Athugasemd: Blaðamenn á DV eru dálítið einkennilegir, virðast ekki vel að sér. Spurnarfornafnið hvernig í tilvitnuninni er ekki viðeigandi, réttara er að segja hvers vegna …

Tillaga: Mynd af grófu broti Kompany: Hvers vegna fékk hann ekki rautt spjald?

2.

„Áfram meiðist Bale.“ 

Fyrirsögn á mbl.is.      

Athugasemd: Welski sóknarmaðurinn í fótboltaliðinu Real Madrid, Gareth Bale, hefur meitt sig oft upp á skíðkastið og um það fjallar frétt á vefútgáfu Moggans. Þetta er því miður ekki nógu góð fyrirsögn. Er hann meiddur frá því síðast er það gerðist eða meiddist hann aftur?

Áfram er atviksorð og þau standa flest með sagnorðum, þó ekki öll, en það er annað mál. Ótækt er að nota hér atviksorðið áfram, því það segir ekki alla söguna. Þeir sem búa við drjúgan orðaforða hafa öðlast góða málkennd, og hún segir okkur hvaða orð eigi að nota. 

Á visir.is er þessa fyrirsögn að finna:

Magnús áfram útvarpsstjóri

Hver er nú munurinn á þessum tveimur fyrirsögnum? Jú, sú fyrri á við eitthvað sem gerist aftur. Hin síðari er um það sem gerist án hlés og hún er rétt. 

Enginn myndi segja eða skrifa: Magnús enn útvarpsstjóri. Þannig talar enginn, flesti finna þetta á sér, málkenndin vaknar.

Berum saman fyrirsögnina og tillöguna hér fyrir neðan. Rétt upp „hend“ sem vilja nota tillöguna.

Tillaga: Enn meiðist Bale.

3.

„Haldið upp á þrettándann víða í dag.“ 

Fyrirsögn á visir.is.      

Athugasemd: Röð orða í setningu skiptir máli. Er hún spurning, fullyrðing eða athugasemd? Má vera að ég hafi rangt fyrir mér og orðaröðin skipti ekki nokkru máli. Hver er þá eðlileg orðaröð í eftirfarandi dæmum og við einblínum á atviksorðið víða (sko ég á ekki við vítt atviksorð held að það sé ekki til)?:

1. Víða haldið upp á þrettándann í dag.
2. Haldið víða upp á þrettándann í dag.
3. Haldið upp á víða þrettándann í dag.
4. Haldið upp á þrettándann víða í dag.
5. Haldið upp á þrettándann í dag víða.

Fálkaorðan er veitt fyrir þá útgáfu sem flestir aðhyllast. Hinir verða fordæmir, gerðir útlægir og þurrkaðir út úr þjóðskrá, jafnvel þó þeir hafi rétt fyrir sér. Er það ekki annars lýðræðislegt?

Tillaga: Gettu!

4.

„Farangur Selju Dísar allur í rúst eftir skoðun:“ 

Yfirfyrirsögn á dv.is.      

Athugasemd: Nafnorðið rúst hefur fleiri en eina merkingu. Flestir þekkja rúst sem leifar af byggingu. Í Íslenskri orðsifjabók segir: 

hrunin bygging, leifar hrunins húss eða mannvirkis

Önnur merking er til. Á Wikipedia segir:  

Rústir eru bungur í landslagi freðmýrar, sem myndast þannig að jarðvegsyfirborð hækkar þegar íslinsa myndast í fínkornóttum jarðvegsefnum undir einangrunarlagi, t.d. mólagi.

Líkur benda til þess að hvorug ofangreindra lýsinga á rúst eigi við farangur Selju Dísar. Hann hafi verið í óreiðu eða skemmdur nema hvort tveggja sé.

Tillaga: Farangur Selju Dísar í óreiðu eftir skoðun tollvarða.

5.

„Aðilinn var svo fjarlægður af lögreglunni og settur í klefa stuttu síðar.“ 

Frétt á dv.is.      

Athugasemd: Maður nokkur braust inn í bíl og reyndi að stela úr honum en var gripinn. Á DV er hann í tvígang kallaður „aðili“. Enginn veit hvers vegna, ekki einu sinni blaðamaðurinn, sem þó er varla nýgræðingur í fréttaskrifum. Af hverju var skömmin ekki kallaður maður sem hann þó var og er.

Síðan kemur fram að þessi ógæfumaður hafi verið „settur í klefa“. Líklega var hann ekki settur í símaklefa enda eru þeir orðnir frekar fágætir. Gera má ráð fyrir að lögreglan hafi sett hann í fangaklefa. 

Þakka ber að blaðamaðurinn hafi ekki orða það þannig að manngreyið hafi verið „vistaður í fangageymslu“. Vonandi er það útjaskaða orðalag á hverfandi hveli eftir margra ára misnotkun.

Tillaga: Lögreglan handtók manninn og fangelsaði.

Nálastungur, leikræn lyfleysa

Þekking flestra er takmörkuð og ekki síst mín. Þá er gott að geta leitað til sérfræðinga á hinum ýmsu sviðum eftir því sem við á. Ekki hef ég mikið vit á nálarstungufræðum en hef þó lesið talsvert um þau og fundið út að þau séu dularfull fræði sem hjúpuð eru leyndardómum og jafnvel yfirskilvitlegum kröftum.

Aldrei hef ég þó farið til „nálastungulækni“ en hef hitt nokkra sem segjast hafa fengið allra sinna meina bót eftir blessun þeirra. Þessu öllu hef ég trúað eins og nýju neti.

Verstur andskotinn er samt að þekkja menn eins og Björn Geir Leifsson, lækni, sem er óhræddur að gagnrýna ýmiskonar kukl og hindurvitni. Eftirfarandi pistil las ég á Facebook síðu hans:

Það er ekki nóg að vita nokkurn vegin að lungun séu í brjóstkassanum (thorax) flestir átta sig ekki á hversu örstutt er inn í fleiðruna sums staðar milli rifja, a.m.k. í grönnu fólki, og að lungnatopparnir ná vel upp fyrir viðbein svo stungur á hálssvæði geta valdið loftbrjósti. Og það er ekki trygging þótt viðkomandi telji sig kunna til verka. Nokkur tilvik þekki ég til dæmis íslensk, þar sem sjúkraþjálfarar töldu sig vera að meðhöndla með því að stinga í „gikkbletti”, trigger points, í vöðvum við herðablað.
Í einhverju blaðinu í gær er haft eftir ljósmóður að þær stingi aldrei í brjóstkassann heldur í útlimi, fótleggi og handleggi. Eins og það sé eitthvað betra?

Hún tekur það sem sjálfsögðum hlut að stungur í hendur og fætur geri eitthvað gagn í allt öðrum líkamshlutum. Vitnað er í valdar rannsóknagreinar sem virðast staðfesta ætlaða virkni ef bara er lesinn titill og niðurstöðusetning. Svo þegar betur er að gáð er oftast enginn fótur fyrir fullyrðingunni. Nálastungur í útlimi eru bara alls ekki hættulausar, fyrir utan að vera tilgangslausar. Í Noregi dó maður árið 2017 af fylgikvillum eftir nálastungu í hendi. Sú meðferð var framkvæmd í nálastunguskóla svo ekki er hægt að kenna viðvaningshætti um.

Bak við nálastungufræðin er enginn heildstæður, samhæfður þekkingargrunnur.
Í handbók útgefinni af ljósmæðrafélaginu eru flóknar og að því er virðist merkilegar útlistingar á því hvar eigi að stinga í hinum og þessum tilgangi.

Bak við útleggingar á því hvar eigi að stinga eru engin gagnreynd, staðfestanleg fræði. Ef stungustaðir í mismunandi útgáfum af nálastungufræðum eru skoðaðir, er ekkert vitrænt samræmi milli kínversku, kóreönsku, japönsku... eða annarra útgáfa. Það er t.d. enginn sem veit af hverju á að örva blett á utanverðri litlutá til þess að fá fóstur í sitjandastöðu til þess að snúa sér við. Það veit heldur enginn hvernig fundið var út að stunga í blett sem kallast CV-1 getur verið gagnleg við langri röð meina allt frá ristruflunum og hægðatregðu til drukknunar og meðvitundarleysis. Þessi blettur er staðsettur um fingurbreidd framan við endaþarmsopið hjá báðum kynjum og um þetta eru útleggingar í mörgum fræðitextum.

Þessar kenningar eins og allar aðrar í þessum fræðum byggir hvorki á skipulega safnaðri þekkingu né staðfestanlegri reynslu. Engum hefur tekist að finna út af hverju og hvernig þessir tilteknu staðir eru til komnir enda skiptir engu hvar er stungið þegar það er rannsakað með réttum og óvilhöllum hætti. Það skiptir heldur engu hvort raunverulega sé stungið, bara ef báðir aðilar halda það. Þetta hefur verið rannsakað.

Nálastungur hafa engin mælanleg eigin áhrif. Lengi voru uppi alls konar kenningar um losun boðefna og örvun taugabrauta. Talað var um losun adenósins, endorfíns, gate theory og þaðan af fínna. Vissuleg gerist allt mögulegt slíkt við stungur en það gerist líka ef slökkvitæki dettur á fót eða hamri er slegið á þumalfingur. Engum hefur dottið í hug að það geti komið í veg fyrir mígreni eða bætt króníska verki meira en að þeir gleymast kannski um stundarsakir. Þótt einhverjir fái bót meina sinna samtímis nálastunguathöfnum þá er yfirleitt hægt að finna aðrar skýringar á breyttri líðan, sem oftast hefði orðið hvort sem er, eða ná fram sömu sefjandi lyfleysuhrifum með öðrum, sársaukaminni og hættuminni leikatriðum.

Leikþátturinn og dulúðin skapa sterkar eftirvæntingar, ekki síst hjá iðkendunum sjálfum, sem taka öllu sem virðist staðfesta væntingarnar en gleyma fljótt þeim sem engan bata fengu.

Nálastungur hafa verið kallaðar leikræn lyfleysa, theatrical placebo, og er sú nafngift afar lýsandi.