Fullyrðing getur verið þvert á sannleikann

Sveitarfélög geta hvorki verið hamingjusöm né óhamingjusöm. Hins vegar má gera ráð fyrir því að Grindvíkingar mælist hamingjusamari en íbúar annarra sveitarfélaga, aðrir eru þó síst óhamingjusamari þó einkun þeirra sé lakari.

Ekki gengur að fullyrða Eyjamenn óhamingjusömustu íbúa landsins. Tæplega 10% þeirra telja sig ekki hamingjusama en „aðeins“ 3% Grindvíkinga. Þýðir þetta að heildin, allir íbúar í Vestmannaeyjum, sé óhamingjusamari en þeir í Grindavík? Nei, hér er of mikið fullyrt, langt umfram niðurstöðu skoðanakönnunarinnar.

Mæling á hamingju er afar vandasöm þó ekki sé nema vegna þess að erfitt er að gera greinamun á hamingju eða gleði, dagsforminu. Þá er oft auðvelt að ruglast og telja það óhamingju þegar eitthvað bjátar á í dag en næsta dag muna hugsanlega fáir hvað olli. Oft þarf fjarlægð til að sjá hvort hamingja hafi ríkt. Líti maður yfir farinn veg sést oft skýrar hvernig líðanin var. Hugsanlega er best að mæla hamingjuna yfir lengri tíma en enn dag.

Um daginn var fullyrt að Ísland væri „spilltasta“ þjóðin á Norðurlöndunum. Auðvitað er það ekki rétt þó svo að mælingar í könnun hafi sýnt að samkvæmt ákveðnum forsendumsé staðan í hinum löndunum skárri.

Í úrslitum í 4000 m hlaupi á Ólympíuleikunum keppa hugsanlega sextán menn. Sá sem lendir í sextánda sæti er ekki lélegasti hlauparinn. Hinir voru betri í þessu hlaupi. Gleymum því ekki að fjöldi manna komst ekki í úrslitahlaupið vegna þess að tími þeirra var lakari, þeir féllu úr leik í undanúrslitum.

Valnefnd um dómara í Landsrétt tilnefndu á Excel-skjali fimmtán manns sem hún taldi hæfa til að gegna stöðu dómara. Litlu munaði á milli manna og þar af leiðandi er vart hægt að fullyrða að sá sem var í fimmtánda sæti á listanum yrði lélegri dómari en sá í fyrsta sæti.

Fullyrðing er ákaflega vafasöm enda eru málin oft ekki einföld. Þess vegna eru Eyjamenn ekki óhamingjusamastir landsmanna. Ísland er ekki spilltasta Norðurlandaþjóðin, hlauparinn í sextánda sæti er ekki lélegri en hinir og fimmtán dómarar voru metnir hæfir, enginn var sagður lélegri en hinir.

Fullyrðing bitnar svo æði oft á sannleikanum.

Grindvíkingar hamingjusamastir

Nefnifallssýki, skammstafanir og auðkenni

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

Nafnorðastíll

Í nafnorðastíl eru innihaldsríkustu orðin í setningu nafnorð en frekar valin sagnorð sem hafa almenna merkingu.

Ef valin eru sagnorð sem hafa nákvæma eða sértæka merkingu þá verða setningar líflegri og kraftmeiri. Dæmi: 

Ísabella tók ákvörðun um að kaupa bílinn. > Ísabella ákvað að kaupa bílinn. 
Aukning sölunnar varð mikil. > Salan jókst mikið.

Málvísir, handbók um málfræði handa grunnskólum. Góð bók sem ætti að vera á borðum allra áhugamanna um íslenskt mál, ekki síst blaðamanna.

1.

„Þórarinn þykir þó leitt að sjá Eyþóri gerð skil á afar neikvæðan máta …“

Frétt á dv.is.           

Athugasemd: Skaði er að því að blaðmenn hafi ekki skilning á fallbeygingu nafnorða og sérnafna. Þórarinn er þarna í röngu falli, ætti að vera þágufalli. Nafnið beygist svona:

ef. Þórarinn
þf. Þórarin
þgf.Þórarni
ef. Þórarins

Blaðamaðurinn framleiðir skemmda frétt, hann er haldinn nefnifallssýki en skilur ekki heldur hvað nástaða er:

… Eyþóri Þorlákssyni í vinsæla söngleiknum Elly sem hefur verið sýnd við fádæma vinsældir í Borgarleikhúsinu undanfarin tvö ár.

Mikilvægt er að lesa frétt yfir áður en henni er skilað út á vefinn. Það hefur blaðamaðurinn ekki gert eða, sem er verra, hann hefur ekki skilning á málinu. Söngleikurinn Elly hefur verið sýndur.

Og það er fleira aðfinnsluvert í fréttinni:

Þessi lýsing sé ekki rétt og Þórarinn telur sig í góðri stöðu til að leggja mat á sannleiksgildi lýsingarinnar þar sem hann þekkti Eyþór náið í meira en hálfa öld.

Þessi málsgrein er klúður. Ruglingsleg frásögn, tafs og ekki hjálpar nástaðan. Betra hefði verið að orða þetta svona:

Þórarinn telur lýsinguna á Eyþóri ranga, hann þekkti manninn og viti að lýsingin er röng.

Eftirfarandi er ekki vel orðað:

Eyþór hafi líka meðal annars verið fyrstur Íslendinga …

Þetta er slæmt klúður, stílleysið er algjört. Sé atviksorðinu líka sleppt verður setningin skárri.

Tillaga: Þórarni þykir þó leitt að sjá Eyþóri gerð skil á afar neikvæðan máta …

2.

R. e-n til e-s

Frétt á dv.is.           

Athugasemd: Skammstafanir eru oftast ljótar. Þetta er mín skoðun. Sú kenning er uppi að þær hafi komið til í prentuðu máli svo hægt sé að spara pláss í blýsetningu. Sú tækni er úrelt því nú þarf aldrei að spara pláss, aðrar leiðir eru betri. Ég hallast að þessari kenningu.

Áður fyrr var talið að stytta mætti algeng orð eða orðasambönd og gat munað nokkru þegar góðir setjarar vildu ekki láta málsgrein enda á örorðum og punkti í nýrri línu (á, æ, að, til og svo framvegis (ekki „o.s.frv.“).

Samfellda hugsun á að tjá í setningu eða málsgrein, helst án þess að punktur eða tölustafir brjóti hana upp. Undantekningar eru dagsetningar, ártöl og hugsanlega stærri tölur.

Einstaklega stíllaust og hjákátlegt er að lesa svona:

Hérna gekk 1 maður hverja 1 klukkustund nema um kl. 6 þá voru þeir 7.

Aldrei að byrja setningu á tölustaf eins og hér sést og forðast nástöðu:

1. Apríl tíðkast aprílgöbb í 4 fjölmiðlum og 3 vefsíðum.

Hægt er að spinna upp klúðurslega frásögn með skammstöfunum, dæmi (þetta er spaug):

Sr. Jón las skv. venju bls. 2 og síðan e.k. frásögn frá u.þ.b. 10 f.Kr. í a.m.k 1/2 klst. 7 mín. og 2 sek. eða u.þ.b. til kl. 12.

Þetta er auðvitað ólæsilegt og frekar óskemmtilegt. Á svipaðan hátt verður manni um og ó þegar fyrir augu ber svona skýringar á malid.is (þetta er ekki spaug):

2 reka, †vreka (st.)s. ‘hrekja burt eða á undan sér, vísa burt; slá, hamra járn; starfrækja; þvinga, neyða: r. e-n til e-s; hefna: r. e-s; óp. hrekjast (fyrir straumi, vindi)’; sbr. fær. og nno. reka í svipaðri merk., sæ. vräka ‘kasta burt, hafna’, fsæ. räka ‘hrekja á braut’, sæ. máll. räka ‘berast fyrir straumi; flækjast um’; sbr. ennfremur fe. wrecan ‘hrekja burt, hefna,…’, fhþ. rehhan, fsax. wrekan ‘hegna, hefna,…’, gotn. wrikan ‘ofsækja’. Líkl. í ætt við lat. urgeÌ&#132;re ‘þrengja að, knýja, ýta á’, fi. vrájati ‘ráfar, reikar’ og e.t.v. fsl. vragÅ­ ‘fjandmaður’, lith. varÌ&#131;gas ‘neyð, eymd’; af ie. *u̯reg- (*u̯erg-) ‘þjarma, þrýsta að, knýja, ofsækja’ (ath. að baltn. og slavn. orðin gætu eins verið í ætt við vargur og virgill). Sum merkingartilbrigði so. reka í norr. gætu stafað frá föllnum forskeytum, sbr. t.d. reka ‘hrekja burt’ e.t.v. < *fra-wrekan, sbr. fe. forwrecan; ‘hefna’ < *uzwrekan, sbr. fe. aÌ&#132;wrecan (s.m.). Sjá rek (1 og 2), -reka (1), rekald, reki, rekinn (1 og 2), rekja (4), rekning(u)r (1 og 2), rekstur (2) og rakstur (1), rétt kv., rétt(u)r (3), rækindi, rækja (3) og rækur (1); ath. rökn (1) og raukn (1).

Er ekki hægt að gera betur í svona afbragðsgóðum vef? Í tilvitnuninni er mikill fróðleikur og því betra að lesa hægt og rólega til að allt skiljist. Greinaskil eru yfirleitt gott hjálpartæki en ekki notuð.

Tillaga: Reka einhvern til einhvers.

3.

„Í sam­ræmi við vinnu­regl­ur banda­lags­ins flugu tvær orr­ustuþotur ít­alska flug­hers­ins til móts við vél­arn­ar til að auðkenna þær.“

Frétt á mbl.is.           

Athugasemd: Hvað er nú þetta? Ekki var það svo að óþekktu vélarnar þyrftu auðkenningar við heldur var ætlunin sú að bera kennsl á þær.

Nafnorðið auðkenni merkir það sem greinir eitt frá öðru, sérkenni eða einkenni af einhverju tagi. Jurtir hafa auðkenni sem greinir þær frá hverri annarri.

Auðkenni lögreglumanna er fatnaðurinn sem þeir klæðast (leynilöggan er undantekning). Auðkenni fjallamannsins er til dæmis gönguskórnir sem síst af öllu eru samkvæmisklæðnaður.

Þá er það sagnorðið, að auðkenna. Á malid.is segir um orðið:

setja sérstakt mark á (e-ð) til aðgreiningar eða einkennis

eiganda hunds er skylt að auðkenna hund sinn
allar götur bæjarins eru auðkenndar með skilti
ég auðkenndi nokkur atriði textans með gulum lit

Hér ætti að vera ljóst að ítalski flugherinn ætlaði sér ekki að „aukenna“  flugvélarnar. Það hefði hefði verið alvarlegt mál því þær reyndust vera rússneskar. 

Líklegast er að blaðamaðurinn hafi látið enska nafnorðið „identification“ og sagnorðið „to identify“ rugla sig í ríminu. Hvorugt þeirra dugar hér.

Mjög mikilvægt er að blaðamaður hafi góð tök á íslensku því ábyrgðin er mikil. Röng orðanotkun í fjölmiðlum ruglar lesendur og þá er hættan sú að sumir skilji hreinlega ekki þegar orðin eru notuð í réttu samhengi.

Þegar ofangreint hafði verið skrifað birtist frétt um sama mál á visir.is og orðalagið er svipað. Í henni segir að ætlunin hafi að auðkenna óþekktu flugvélarnar.

Af þessu má draga þá ályktun að orðalagið er ekki komið frá blaðamönnunum sem skrifuðu fréttirnar heldur frá Landhelgisgæslunni. Þar þurfa þeir að taka sig á sem skrifa fréttatilkynningar, þetta er einfaldlega óboðlegt.

Blaðamenn Morgunblaðsins og Vísis hefðu að sjálfsögðu átt að umorða textann áður en hann var birtur. „Kranablaðamennska“ er ekki meðmæli fyrir fjölmiðil. Þeir eiga að vita betur en hugsunarleysið er algjört.

Tillaga: Í sam­ræmi við vinnu­regl­ur banda­lags­ins flugu tvær orr­ustuþotur ít­alska flug­hers­ins til móts við vél­arn­ar til að bera kennsl á þær.

Óþekktir yfirburðir, eftirköst og drasla til

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

Þýða er ekki þíða

Sé maður ekki alveg smekklaus finnst manni sögnin að affrysta ljót en sögnin að þíða falleg. 

Í stað þess að „affrysta“ mat skulum við þíða hann. Hann þiðnar þá, í stað þess að „affrystast“ (affrjósa?) og verður þiðinn í stað þess að verða „affrosinn“ (affreðinn?). 

En þíðum hann alltaf með í-i.

Málið á blaðsíðu 52 í Morgunblaðinu 14.3.2019.

 

1.

„Þingið hefur nú tvisvar fellt með óþekktum yfirburðum „eina samninginn sem völ er á“.“

Leiðari Morgunblaðsins 14.3.2019          

Athugasemd: Þetta er skrýtið. Höfundur er að segja frá vandræðum bresku ríkisstjórnarinnar vegna Brexit, brottför landsins úr ESB. Breski forsætisráðherrann á í miklum vandræðum í þinginu. Hann segir að samningurinn hafi verið felldur með „óþekktum yfirburðum“.

Hvað er óþekkt? Atkvæðagreiðslan í breska þinginu þann 10. mars fór þannig að 391 greiddi atkvæði gegn og 242 með. Ekkert er þarna óþekkt nema óþekktin í þingmönnum ríkisstjórnarflokkanna sem greiddu ekki atkvæði eins og ríkisstjórnin vildi.

Þegar leiðarahöfundur talar um „óþekkta“ yfirburði á hann við að þeir hafi verið meiri en áður hafa þekkst. Orðalagið er út ensku. Enskumælandi segja: „Something is unheard of“. Við tölum á annan veg hér á landi nema ætlunin sé að útbreiða „ísl-ensku“. Ekki má samt nota lýsingarorðið „óheyrilegur“ í þessu sambandi.

Það sem er óþekkt er ekki þekkt. Danmörk sigraði Ísland með fjórtán mörkum gegn tveimur og er fátítt að lið vinni með slíkum yfirburðum í fótbolta (ekki „óþekktum“ yfirburðum).

Tillaga: Þingið hefur nú tvisvar fellt „eina samninginn sem völ er á“ með meiri yfirburðum en þekkst hafa í atkvæðagreiðslum í breska þinginu.

2.

„Eftirköst Christchurch-árásarinnar rétt að byrja.“

Frétt á blaðsíðu 15 í Morgunblaðinu 18.02.2019.         

Athugasemd: Hér eru stuttar vangaveltur um merkingu fyrirsagnarinnar, sérstaklega nafnorðsins eftirköst. Er ekki alveg viss um hvort blaðamaðurinn átti sig á orðinu. Af efni fréttarinnar má ráða að ekki er víst að eftirköstin séu öll slæm.

Í hugum flestra merkir orðið neikvæðar afleiðingar. Til dæmis er hausverkur oft eftirköst of mikillar áfengisdrykkju. Setji ég dísil á bensínbíl verður hann ógangfær, það eru slæm eftirköst. 

Sá sem kaupir lottómiða myndi aldrei orðað það sem svo að vinningurinn sé eftirköst kaupanna. Ekki heldur eru það eftirköst að fá afslátt við kaup á vöru.

Að þessu sögðu væri skárra að nota orðið afleiðingar. Til dæmis telja margir að takmarkanir á byssueign séu nauðsynleg aðgerð en aðrir eru ósammála.

Tillaga: Afleiðingar árásanna í Christchurch eru margvíslegar.

3.

„Hann draslar til – rífur kjaft og hundsar allt sem hann er beðinn um.“

Frétt á dv.is.         

Athugasemd: Sögnin að drasla er alþekkt. Þegar einhver draslar þarf hinn sami eða aðrir að taka til. Þannig gerast hlutirnir á bestu heimilum, vinnustöðum og jafnvel úti í sjálfri náttúrunni. Annars er þetta skemmtileg frétt á DV, fjallar um unglinginn sem á að vísa út af heimilinu því hann draslar svo mikið. Og unglingurinn er köttur.

Stundum renna sama orð og orðasambönd. Sá sem tekur til segist gera það vegna þess að einhver „draslaði til“. Þetta síðasta er auðvitað bull. 

Á malid.is segir: 

‘draga með erfiðismunum, róta e-u til; slarka, svalla’ … so. drasla virðist auk þess nafnleidd af *drasil-, sbr. drösla af drösull (2) (s.þ.). Sjá drasa og dræsa.

Gaman er að sjá þarna tenginguna við drösul, þá glaðnar yfir mörgum. Á malid.is segir um það orð:

‘hestur; †hestsheiti’. Uppruni óljós. Orðið hefur verið tengt við gr. (lesb.) thérsos ‘hugrekki’, sbr. gotn. gadaursan ‘dirfast’. Vafasamt. E.t.v. fremur sk. drösla og eiginl. s.o. og drösull (2). 

Ýmsir hafa haft það á móti þessari ættfærslu að hestsheitið hljóti að vera hrósyrði, en slíku er valt að treysta, nöfn af þessu tagi eru oft tvíhverf og heitið hefur e.t.v. í upphafi merkt taumhest, beislisfák eða jafnvel staðan hest.

Má vera að Jónas Hallgrímsson hafi ekki haft gæðing í huga er hann orti:

Drottinn leiði drösulinn minn,
drjúgur verður síðasti áfanginn.

Þetta er auðvitað úr ljóðinu Sprengisandur. Furðulegt er annars hvað mann rekur langt í spjalli um orð. 

Tillaga: Hann draslar, rífur kjaft og hundsar allt sem hann er beðinn um.

 

Grani er genginn aftur, aldrei gráðugri, gleymd er Geirríður

Í þenna tíma kom út Geirríður, systir Geirröðar á Eyri, og gaf hann henni bústað í Borgardal fyrir innan Álftafjörð. Hún lét setja skála sinn á þjóðbraut þvera og skyldu allir menn ríða þar í gegnum. Þar stóð jafnan borð og matur á, gefinn hverjum er hafa vildi. Af slíku þótti hún hið mesta göfugkvendi.

Svo segir í Eyrbyggju. Frá upphafi Íslandsbyggðar var öllum heimil för um landið og hefur það verið lengst af síðan, þó með lítils háttar takmörkunum.

Frá örófi alda hefur stærð jarða miðast fyrst og fremst við þau hagnýtu not sem hafa mátti af þeim og þá eingöngu til búskapar. Utan heimajarða hafa menn átt ítök í skógum til eldviðar eða kolagerða, stærri svæða sem afrétti, en um eignir var aldrei um að ræða því hver hefði viljað eiga stærri lönd en hann réði við að annast og hver hefði getað selt slík lönd. Varla hefur nokkur maður átt heiðarnar, fjöllin, miðhálendið og jöklanna svo eitthvað sé nefnt. 

Getur einhver haldið því fram að eigandi einfaldrar bújarðar eigi hreinlega fjallið fyrir ofan bæinn? Fjall sem er ekkert annað en fljúgandi björg og skriður þar sem varla sést stingandi strá né nokkur maður eða skepna hafi farið um.

Það er án efa ekkert annað en forn lygisaga að jörðin Reykjahlíð sé svo landmikil að hún eigi land allt suður að þeirri mörkum þeirrar bújarðar er áður var nefnd Skaftafell en er nú hluti af samnefndum þjóðgarði? 

Menn hafa frá upphafi landnáms á Íslandi deilt um lönd og landamerki og það er ekki nýtt að landeigendur grípi til margvíslegra ráða til að „stækka" jarðir sínar. Ár, lækir og sprænur hafa breytt um farveg, jafnvel þornað upp. Jöklar hafa gengið fram og eyðilagt lönd og hundruðum ára síðar hörfað. Hver á nú það land sem áður var hulið jökli? Stækkar land aðliggjandi jarða við það eitt að jökullinn hörfar eða verður til eitthvert tómarúm?

Hvar er steinninn stóri sem áður markaði línu til austurs í fossinn og hvort á að miða við fossinn eða miðja ána en ekki þennan eða hinn bakkann? Jú, steinninn þekkist ekki lengur og fossinn og áin eru löngu horfin og til hvaða ráða má þá grípa ef upp sprettur deila? 

Ef til vill munar einhverjir eftir röksemdum lögmanns Austur-Eyjafjallahrepps sem þá hét, er ráðist var með gjafsókn dómsmálaráðuneytisins að ferðafélaginu Útivist fyrir það eitt að endurbyggja ónýtan skála efst á Fimmvörðuhálsi, í 1000 m hæð yfir sjávarmáli. Í málflutningi lögmannsins sem nú er umboðsmaður Alþingis var því haldið fram að skálinn stæði innan landamerkja tiltekinnar jarðar sem þó var eitt þúsund metrum neðar og í 18 km fjarlægð. Hvernig það gat gerst að jörð gæti átt „land" þar sem jökull hafði verið í hundruð ára fékkst aldrei útskýrt. Auðvitað var hreppurinn gerður afturreka með bull sitt.

Landeigendur bera oft fyrir sig þinglýsingar á landamerkjum. Á móti má spyrja hversu góð og ábyggileg gögn þinglýsingar eru, sérstaklega fornar? Dæmi eru til að hér áður fyrr hafi verið þinglýst bréfum sem gamalt fólk hafði handskrifað á bréfsnifsi um landamerki bújarða sinna, byggt á minni eða sögusögnum og yfirleitt óvottfest. Þannig gögn og fleiri af því tagi geta auðvitað ekki staðist og skiptir engu hversu gamlar þinglýsingarnar eru,

Menn hafa eðlilega leitað gagna í fornbréfasöfnum um landamerki en grunur leikur jafnvel á að þaðan hafi gögn verið numin á brott til þess eins að koma í veg fyrir að sönnunargögn finnist um deilumál.

Hugsanlega hefði fjármálaráðuneytið getað staðið öðru vísi að kröfum sínum í þjóðlendumálunum, en það er fjarri öllu lagi, að ráðuneytið hefði átt að láta hagsmuni landeigenda ráða ferðinni. Það eru meiri hagsmunir í húfi en landeigenda, og því er sú krafa eðlileg, að landeigendur fari aðeins með það land, sem þeir geti fært sönnur á að þeir eigi, - á því byggist eignarétturinn. Það er ekki eignaréttur né heldur er það sanngjarnt að Alþingi samþykki viðbótarlandnám mörgum öldum eftir að landnámi lauk.

Breytingar á landnotkun hafa orðið gríðarlegar á undanförnum árum. Nám ýmiskonar er orðið mjög ábatasamt, virkjanir, ferðaþjónusta, vegalagning, uppgræðsla og fleira og fleira má upp telja. Í þessu sambandi man ég eftir óbilgjarnri kröfu fyrrverandi eigenda jarðarinnar Fells sem töldu sig eiga Jökulsárlón við Breiðamerkurjökul. Þeir gerðu einu sinni kröfu til þess að öllum myndatökum við Lónið væri hætt nema til kæmi greiðslur til þeirra!

Hver á Heimaklett í Vestmannaeyjum, Hamarinn í Vatnajökli eða Heljarkamb og Morinsheiði? Er til þinglýstur eigandi að Stapafelli undir Jökli, Sátu, Skyrtunnu og Kerlingunni í Kerlingarskarði. Hver á Tröllkallinn eða Böllinn við Ballarvað í Tungnaá? Og hver skyldi nú eiga Móskarðshnúka?

Þjóðlendulögin eru of mikilvæg til þess að þrýstihópur landeigenda megi fá nokkru ráðið um framgang þeirra. Ástæðan er fyrst og fremst sú að þá munu þeir girða lönd, ganga á rétt ferðamanna og heimt toll.

Hins vegar skipir nú mestu máli hver sé réttur okkar hinna, okkar landlausu landsmanna. Eigum við að láta hirða af okkur þau rétt sem landsmenn hafa haft haft sátt um á Íslandi frá upphafi byggðar? Eigum við að sætta okkur við það að meintir landeigendur girði lönd sín rétt eins og gert er uppi á Hellisheiði þar sem girðing hefur verið reist yfir forna þjóðleið.

Vera má að sumir landeigendur beri hag náttúrunnar sér fyrir brjósti. Það var þó ekki fyrr en fyrir um tuttugu árum að landeigendur fóru að sjá tekjuvon vegna fjölgunar ferðamanna. Fram að þeim tíma voru margar jarðir aðeins byrði á eigendum þeirra. Nú vilja fleiri og fleiri loka aðgangi að náttúruminjum, rukka fyrir aðganginn, og jafnvel eru þeir til sem vilja meina för fólks um óbyggði og ónýtt svæði nema gegn greiðslu.

Í þjóðsögum Jóns Árnasonar segir:

Á Stað á Ölduhrygg (Staðastað) bjó í gamla daga bóndi sá, er Grani hét; var hann bæði ágjarn og auðugur. Alfaravegurinn lá um landeign hans eptir endilaungum Ölduhrygg sem nú er kallað Staðarholt, og verður enn í dag að fara um þennan veg, er ferðast er vestur undir Jökul eða þaðan inn á Mýrar eða í Dali, enda er vegur sá mjög fjölfarinn, bæði til kauptúnanna Ólafsvíkur og Búða, og til skreiðarkaupa vestur i „pláss", sem kallað er, en það er Hjallasandur, Keflavík, Ólafsvik, og Brimilsvellir.

Grani bóndi þóttist nú geta náð miklu fé, ef hann tollaði veginn; byggði hann því afar mikinn torfgarð neðan frá sjó og upp í Langavatn (Staðarvatn). Hlið hafði hann á garðinum, þar sem vegurinn er, en veitti eingum fararleyfi, nema þeim, er greiddu Granatoll. Óljóst er með öllu, hve hár hann hefir verið, en illa undu menn tollgreiðslu þessari, enda launuðu þeir Grana bónda hana "því einhvern morgun fanst hann dauður hangandi við annan dyrastafinn í garðshliðinu.

Hefir sá vegur aldrei verið tollaður síðan. Það er auðséð á garðrúst þeirri, sem eptir er, að hann hefir verið ákaflega hár og þykkur, og leingd hans hér um bil 300-400 faðmar.

Segja má með sanni að nú sé Grani genginn aftur og illa magnaður. Gleymd er Geirríður í Borgardal.

 

 

Segja ráðherra skapa ófremdarástand

Hætti Sigríður eða steig hún til hliðar ....?

Ég er að velta því fyrir mér hvort Sigríður Andersen dómsmálaráðherra hafi „stigið til hliðar“ eða hætt sem ráðherra.

Mér finnst lágmarkið að þingmenn, ráðherrar og ekki síst fjölmiðlamenn tali íslensku en grípi ekki til enskuskotinnar íslensku sem fæstir skilja.

Það er ekkert til sem heitir að „stíga til hliðar“ í þeirri merkingu að hætta. Sá sem gerir hið fyrrnefnda er að víkja sem þýðir ekki að hætta. Í malid.is segir:

‘þoka sér, fara, hörfa; halda til, stefna að; veita, gefa,…’

Þetta orðasamband er orðið frekar þokukennt og enginn veiti eiginlega hvað það þýðir. Á ensku er tíðum sagt „to step down“ eða „to step aside“. Af samhenginu má þá stundum skila að einhver hafi hætt. Við höfum orð á íslensku yfir flest sem til er. Engin ástæða er til að gefa einhvern afslátt af tungumálinu okkar.

Undantekningin eru glímumenn er dómarinn kallar „stigið“ og þeir stíga til hliðar, aftur eða fram til að ná hælkrók eða einhverju öðru bragði.

Sjá nánar um þetta hér.

 

Dómsmálaráðherra stígur til hliðar

Kynvíxl, næstefstudeildarlið og met fyrir hraðasta róður

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

 

1.

„Þá sagðist hún væri hætt að reka nuddstofur og væri að flytja til Washington DC. Yang segist þar að auki ekki þekkja Trump persónulega. Hann hafi bara starfað sem sjálfboðaliði á kosningatengdum viðburðum og hafi sótt einhverja viðburði í klúbbum hans.“

Frétt á vísir.is.          

Athugasemd: Fljótfærni blaðamanna fer illa með fréttir á Vísi. Hér fyrir ofan eru þrjár málsgreinar. 

Í þeirri fyrstu er í óbeinni ræðu sagt frá því að kona nokkur Cindy Yang væri að flytja til höfuðborgar Bandaríkjanna. 

Í næstu málsgrein er sagt að frú Yang þekki ekki Donald Trump, forseta, persónulega.

Í þriðju málsgreininni er frú Yang orðin karlmaður nema því aðeins að það sé forsetinn sem hafi starfað sem sjálfboðaliði á „kosningatengdum“ viðburðum (hvað sem það nú þýðir). Má vera að þetta geti kallast kynvíxlun.

Þar sem ég skildi ekki fréttina og fletti ég upp í heimildinni sem er vefútgáfa Miami Herald. Þar segir:

Yang told the Miami Herald she doesn’t know the president personally, and that she doesn’t work for him, other than to volunteer for campaign events.

Hér með er ljóst að blaðamaðurinn klúðraði þýðingunni, las greinilega ekki yfir textann sinn áður en hann var birtur. Skipta gæði frétta blaðamanninum engu máli eða stjórnendum vefsins? Er markmiðið bara að freta út orðum án skiljanlegs samhengis.

Svona lagað kallast skemmdar fréttir.

Tillaga: Engin tillaga gerð

2.

„Valsmenn lentu í kröppum dansi við næstefstudeildarlið Fjölnis en sluppu með skrekkinn í framlengingu.“

Undirfyrirsögn á blaðsíðu 2 í íþróttablaði Morgunblaðsins 9.3.2019.          

Athugasemd: Af hverju geta íþróttablaðamenn ekki talað venjulegt mál? Og hafa þeir engan skilning á stíl?

Nýyrðið „næstefstudeildarlið“ er bráðskemmtilegt en tóm þvæla. Með þetta í huga mætti búa til fleiri álíka. Dælmi: „Þriðjuefstudeildarkvennavaralið“ eða „fjórðuefstudeildarkarlavaramannabekkjarþaulsetuunglingar“. Jú, bráðfyndið er enn meiri þvæla.

Aðalatriðið er að skrifa skiljanlegt mál, ekki bjóða lesendum upp á málalengingar eða dellu.

Tillaga: Valsmenn sluppu naumlega úr kröppum dansi við Fjölni úr 2. deild.

3.

„Sló met fyr­ir hraðasta róður yfir Atlants­haf.“

Fyrirsögn á mbl.is. 

Athugasemd: Þetta er biluð fyrirsögn. Fréttin fjallar um mann sem réri yfir hafið á 36 dögum. Enginn einn hefur róið hraðar.

Fréttin er frekar illa skrifuð. Skrýtið þetta orðalag að „slá met fyrir …“. Hef aldrei heyrt um spjótkastara sem „slær met fyrir spjótkasti“ eða hlaupara sem „slær met fyrir 5000 m hlaupi“. Þannig er ekki tekið til orða á íslensku.

Afreksmenn slá met í spjótkasti eða 5000 m hlaupi. Einfætt ræðarinn sló met í róðri yfir Atlantshafið.

Í fréttaskrifum er yfirleitt reynt að komast að kjarna málsins sem fyrst. Þetta á við alla miðla. Mjög slæmt þykir þegar blaðamaðurinn rekur frásögn í beinni tímaröð og endar síðasta af öllu á því sem öllu máli skiptir. Lesandi eða hlustandi nennir ekki bíða eftir kjarna málsins.

Meðróðurinn var aðalatriðið. Hitt sem máli skiptir er að ræðarinn var einfættur. Svo má vel vera að hann hafi verið með suð í eyrum eða kartnögl á vinstri hendi.

Stíllaus fréttaskrif eru orðin afar algeng. Margir blaðamenn fálma út í loftið, sjá ekki aðalatriðin, skrifa orð án nokkur samhengis, reyna ekki að skrifa samhangandi frásögn. Enginn virðist leiðbeina nýliðum í blaðamennsku og afleiðingin er agaleysi og skemmdar fréttir.

Tillaga: Sló hraðamet í róðri yfir Atlantshaf.

4.

„Tug­ir góðra hjarta hætt­ir að slá.“

Fyrirsögn á mbl.is. 

Athugasemd: Þetta er ekki rétt því tugur góðra hjartna hættu að slá.

Hjarta beygist eins í öllum föllum eintölu: Hjarta, hjarta, hjarta hjarta. 

Í fleirtölu er beyging þessi: Hjörtu, hjörtu, hjörtum, hjartna.

Þar sem hjörtun er sagnorð í fleirtölu hættu þau að slá.

Fyrirsögnin er algjörlega ómögulegt. Jafnvel þó hún sé leiðrétt verður hún áfram hallærisleg. 

Skáldlegt, rómantískt eða háfleygt orðalag verður einfaldlega ljótt ef höfundinum hlekkist á í málfræðinni. Þess vegna fer betur á því að blaðamenn skrifi einfalt og skiljanlegt mál. Málskrúð á sjaldnast við í fréttum.

Tillaga: Tugir fólks í mannúðarmálum létust í flugslysi.

Garðar um Garðar, borgarstjóri, borgarritari, borgar þetta og borgar hitt

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

 

Málvilla og rangt mál

Ég nota hér blygðunarlaust hið gildishlaðna hugtak málvillu, tala um rangt mál, rangt val falla o. s. frv.

En auðvitað neita ég ekki vandkvæðunum sem á því eru að úrskurða um rétt og rangt í máli; þar geta á endanum orðið að gilda geðþóttadómar þeirra sem tekst að fá sig viðurkennda sem smekkmenn í málsamfélaginu á hverjum tíma. 

Helst er gerræðissvipur á fordæmingu hinna reglubundnu málvillna; þær eru sjaldnast að neinu ótvíræðu leyti betri né verri en aðrar málbreytingar sem viðurkenningu hafa hlotið, en brjóta að vísu gegn því markmiði að málið breytist sem hægast. 

Auðveldara er að fordæma óreglulegu málvillurnar því að fyrir þær verður málnotkun manna sjálfri sér ósamkvæm og beiting þeirra á reglum málsins flóknari en vera þyrfti.

Helgi Skúli Kjartansson, Eignarfallsflótti uppástunga um nýja málvillu, neðanmálsgrein á blaðsíðu 90 í Íslensk og almenn málfræði 1979.

Örnefni

Helgi er karlmannsnafn og Helga kvenmannsnafn. Til er sögnin að helga, nafnorðið helgi og lýsingarorðið helgur. 

Flestir þekkja fjallið Helgafell sem er á Þórsnesi, skammt frá Stykkishólmi. Sjö fjöll til viðbótar bera nafnið Helgafell, sjá hér. 

Til eru sjötíu og fjögur örnefni á landinu kennd við helgi eða Helga. Til dæmis er til Helgabakki, Helgadalur, Helgafellsdalur, Helgaflóð, Helgagil, Helgagöngur, Helgahausmýrar, Helgaleiði, Helgamelur og Helgastaðaslý.

Áttatíu og sjö örnefni eru kennd við Helgu. Þar af eru til tuttugu og átta sem nefnast Helguhóll og tvö Helguhólar. Önnur dæmi eru Helgubrekka, Helgusneiðar, Helguhólanibbur, Helguhvammar, Helgukvísl, Helgulág, Helguhólaflói, Helguskarð og Helgusker.

 

1.

„Út úr ársreikningunum má meðal annars lesa hvað bankarnir höfðu í þjónustutekjur (einnig kallað þóknanatekjur) á síðasta ári en þjónustutekjurnar, sem bæði eru innheimt af einstaklingum og fyrirtækjum, koma meðal annars til vegna gjalda sem innheimt eru vegna greiðslukorta og af lánum og vegna innheimtu- og greiðsluþjónustu.“

Frétt á vísir.is.          

Athugasemd: Þetta er illa skrifuð og allof löng málsgrein, 47 orð, 326 áslættir. Í tillögunni hér fyrir neðan eru aðeins 27 orð og 208 áslættir. 

Annað hvort má draga þá ályktun að blaðamaðurinn hafi ekki lesið fréttina sína yfir eða hann kunni ekki betur til verka. Hvort tveggja er afar slæmt.

Þolmyndin getur í sumum tilvikum skapað rugling. Þarna er sagt að þjónustutekjurnar séu innheimtar af einstaklingum og fyrirtækjum. Auðvitað er það rangt, þeir greiða gjöldin, innheimta þau ekki. Má vera að blaðamaður eigi við að bankarnir innheimti gjöld af einstaklingum og fyrirtækjum. Sé svo er orðalagið klúður.

Tafsorð og málalengingar einkenna oft skrif byrjenda. Ekki eru allir góðir sögumenn. Dæmi um slíkt er orðalagið „má meðal annars lesa“. Hér dugar að nota sögnina að vera.

Blaðamaðurinn skilur ekki nástöðu. Þetta langa orð þjónustutekjur kemur tvisvar fyrir. Einu sinni er nóg í einni málsgrein. Hér kemur það fyrir í sömu setningunni sem er furðulegt, má vera að það sé einhvers konar afrek.

Svo er það orðalagið; „koma meðal annars til“. Því er ofaukið, segir ekkert.

Forsetningin vegna sem kemur þrisvar fyrir í málsgreininni. Það kallast nástaða. Eitt skipti er nóg, fleiri skipti teljast ekki blaðamanni til hróss.

Hægt er að gera athugasemdir við fjölmargt í fréttinni. Hér skal látið nægja að nefna sundurlausa frásögn, aragrúa af nástöðu, tafsi, hugsunarlausa notkun á aukafrumlaginu „það“, of langar málgreinar og fleira. 

Fréttin er stórskemmd og ekki bjóðandi neytendum.

Tillaga: Í ársreikningunum síðasta árs eru birtar þjónustutekjur bankanna (einnig nefndar þóknanatekjur). Þær eru gjöld sem viðskiptavinir greiða vegna greiðslukorta og lána sem og innheimtu- og greiðsluþjónustu.

2.

„Garðar er tíu árum yngri en Garðar fetaði sína braut, var seinn til enda tók hann seint út fullan þroska.“

Frétt á dv.is.         

Athugasemd: Blaðamaður sem hvorki les yfir skrif sín og getur ekki sagt skammlaust frá ætti að starfa við eitthvað annað en fréttaskrif.

Í fréttinni er sagt frá fótboltamanni sem á eldri bræður og í beinu framhaldi af því kemur tilvitnaða málsgreinin sem er einfaldlega hlægilega vitlaus.

Nástöðurnar drepur frásögn. Skilja má upphafið svo að maðurinn sé tíu árum yngri en hann sjálfur.

Spyrja má hvað þroski mannsins komi frásögninni við. Ekkert styður við þessi orð og því hefði verið betra að sleppa þeim.

Blaðamaðurinn veit ekkert hvenær á að setja punkt eða hver tilgangurinn er með honum.

Mæli með því að sem flestir lesi fréttina í DV. Hún er stórskemmd og vefmiðlinum til skammar en þjónar þó þeim tilgangi að vera víti til varnaðar.

Tillaga: Engin tillaga gerð.

3.

„Borgarritari er æðsti embættismaður borgarinnar að borgarstjóra undanskildum og staðgengill í fjarveru borgarstjóra. Hann á því að sjálfsögðu sæti á fundum borgarráðs og er það í samræmi við verklagsreglur um fundi borgarráðs þar sem segir að skrifstofustjóri borgarstjórnar, borgarlögmaður og borgarritari sitji fundi ráðsins.“

Frétt á dv.is.         

Athugasemd: Jæja, nú verður manni eiginlega orðfall. Í frétt á vef DV er birt bókun meirihlutans í borgarstjórn Reykjavíkur. Við liggur að finna megi lykt af nástöðinni, svo stæk er hún. Um leið er bókunin doldið hlægileg. Borgar hitt og borgar þetta.

Fram kemur að borgarritari er staðgengill borgarstjóra en allir vita að það gerist aldrei nema þegar sá síðarnefndi er fjarverandi. En til að allir skilji nú hvað staðgengill þýðir þurftu höfundarnir endilega að taka það fram að ritarinn væri staðgengill í fjarveru yfirmanns síns. Var það nú ekki of mikið?

Tvisvar er tekið fram að borgarritari sitji fundi borgarráðs. Það kallast óþarfa málalenging. Nóg er af þeim þarna.

Við fyrstu sýn fannst mér það dálítil áskorun að reyna að skrifa betri bókun en meirihlutanum tókst. Hins vegar ber að geta þess að pólitískar bókanir eru oft skrifaðar í flýti og útkoman getur þá orðið bölvað torf. Betra er að fara sér hægt og vanda sig. 

Á tveimur mínútum tókst mér samt að einfalda bókunina og gera hana markvissari. Má vera að þetta sé annað hvort mont eða ádeila á meirihlutann nema hvort tveggja sé.

Tillaga: Borgarritari er næstæðsti embættismaður borgarinnar og staðgengill borgarstjóra. Samkvæmt verklagsreglum skal skrifstofustjóri, borgarlögmaður og borgarritari sitji fundi ráðsins.

Tímapunktur, gúgú og manneskjur

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

Öryggi

Orðið öryggi ber fyrir augu og eyru oft á dag og telst svo auðskilið að við leiðum ekki hugann að því hvernig það sé til komið. Þó er það varla gagnsætt öllum. 

Ör- er neitandi forskeyti og uggur er ótti; öruggur merkir »eiginl[ega] laus við ótta« segir Orðsifjabók, og af því er leitt öryggi.

Málið á blaðsíðu 28 í Morgunblaðinu 6.3.2019.

Örnefni

Á Hornströndum, milli Fljótavíkur og Rekavíkur bak Látur, er fjallið Hvesta. Orðið er framandlegt en hljómmikið og fallegt.

Nokkrir staðið bera þetta nafn að hluta til:

1. Hvestuskál er skál eða dalur fremst á fjallinu Hvestu sem áður var nefnt. Þar er líka Hvestutá.
2. Hvestudalir nefnast dalverpi norðan í fjallinu Hvestu og horfa þeir út á Fljótavík.
3. Hvesturdalur er við sunnanverðan Arnarfjörð og þar er samnefndur bær. Á korti eru skráð í dalnum Neðrihvesta og Fremrihvesta, á sem heitir Hvestuá, fjallið vestan ár heitir Hvestunúpur. 
4. Hvestuholt  er í Ekkilsdal sem er inn af Önundarfirði. Í dalnum er Hvestur, sem líklega er fjall eða fjallsbrún.
5. Hvestulækur er í Víðidal í Vestur-Húnavatnssýslu. Skammt frá honum er laut sem heitir Hvesta og nálægt er önnur sem nefnist Hvest. Þar fyrir ofan er Hvestarmelur.

Hvaðan skyldi nú orðið Hvesta vera komið. Í Íslenskri orðsifjabók segir:

hvesta kv. (18. öld) ‘hringmynduð lægð; smálaut með hvössum brúnum, t.d. við stein í leirflagi, í snjólagi við stein eða hús eða í lægð,…’. 

Orðið kemur einnig fyrir í örn.[örnefnum], einkum fjallsheitum, og sýnist eiga þar við hvilftir eða hvassar brúnir, sbr. fjallsnafnið Hvesta. 

Einnig kemur fyrir hvest kv. â&#138;&#153; ‘hryggskafl, aflöng, brúnhvöss snjórák’.

Myndin er af fjallinu Hvestu sem er á milli Fljótavíkur Rekavíkur bak Látur. Lengst til vinstri er Kögur en myndin er tekin af Straumnesfjalli. Stækka má myndina með því að smella á hana.

1.

„Forráðamenn ensku úrvalsdeildarinnar hafa verið Tottenham skilningsríkir en nú er komið að þeim tímapunkti þar sem ákveða þarf hvar síðustu fimm heimaleikirnir verða leiknir.“

Frétt á vísir.is.          

Athugasemd: Þessi málgrein er klúður, hún er löng og illa samin. Blaðamaðurinn heldur að „tímapunktur“ sé nothæft orð en svo er ekki. Þar að auki veit hann varla ekki hvernig á að nota punkt til að skila á milli efnisatriða í frásögn.

Orðleysan „tímapunktur“ er gjörsamlega óþarft í íslensku máli. Varla þarf að rökstyðja það nánar nóg er að lesa tillögunar hér fyrir neðan.

Tillaga: Stjórn ensku úrvalsdeildarinnar hefur sýnt aðstæðum hjá Tottenham skilning. Nú þarf hins vegar að ákveða hvar síðustu fimm heimaleikirnir verða leiknir.

2.

„Hvers vegna eru ís­lensk­ir menn gúgú?“

Frétt á mbl.is.           

Athugasemd: Ekki veit ég hvað þetta orð, gúgú, þýðir? Ekki finnst það í íslenskum né erlendum orðabókum. Má vera að þetta sé eins konar útfærsla á slanguryrðinu gaga, sem þýðir tóm vitleysa, heimska eða dómgreindarleysi.

Á malid.is segir um gaga:

‘spotta, hæða’; sbr. nno. gag ‘aftursveigður’, gaga ‘reigja sig aftur á bak, teygja fram höfuðið’, …

Af samhenginu í „fréttinni“ má líklega ráða að konan sem um ræðir telji sig hugsanlega vera skrýtna á einn eða annan hátt. Hins vegar á íslenskan orð um flest og engin ástæða að dreifa rugli sem líklega fæstir skilja. Lágmarkið er að nota gæsalappir og gefa síðan skýringu.

Svo er það hitt, það konan sem um ræðir telur sig vera „gúgu“ en fyrirsögnin segir að menn, það er karlar, séu „gúgú“. Þetta er varla hrósyrði.

Tillaga: Hvers vegna eru íslenskir menn skrýtnir?

3.

„Lögregla í Danmörku hefur ákveðið að ákæra fjórtán manneskjur fyrir að deila myndbandi, …“

Frétt á visir.is.            

Athugasemd: Á dönsku er til orðið „menneske“. Í gamla daga var manni innrætt að manneskja væri sletta og ætti ekki að nota. Samt lifir orðið enn góðu lífi. Merkingin getur verið maður, það er karl og kona, eða þá eingöngu kona.

Danir nota ekki manneskja eins og við. Vefur danska ríkisútvarpsins er heimild fréttarinnar og þaðan er tilvitnunin hér að ofan er fengin. Þar segir:

Politiet har besluttet at sigte 14 personer for at dele en video, …

Þarna er talað um „personer“, ekki „mennesker“. Persóna er orðið gott og gilt íslenskt orð. Mjög sjaldgæft er að það sé notað um fólk, karla og konur. Flestir myndu telja það rangt mál.

Best er auðvitað að nota menn, en margir setja það fyrir sig.

Árið 1992 rökræddu þingmenn um frumvarp um almenn hengingarlög og þá sagði Hjörleifur Guttormsson og eru þessi orð af vef Alþingis:

Það á að sjálfsögðu að nota karl og kona sem andheiti og maður sem samheiti yfir tegundina maður, en orðið manneskja er alveg hræðilegt orðskrípi samkvæmt minni máltilfinningu og ég vona að menn geti sameinast um að ýta frá í íslensku máli og nota sem allra minnst.

Hins vegar er alveg greinilegt að ýmsir eru farnir að bera sér þetta orð í munn vegna þess að þeim finnst það eitthvað hlutlausara gagnvart konum en orðið maður og segja þá manneskja. 

Hins vegar er ekki innifalið í orðinu manneskja að það þurfi að vera kona frekar en karl út af fyrir sig heldur er það einhver útvötnun á heitinu yfir tegundina maður. 

Löngu síðar, 6. maí 2018, segir á vef Máls og sögu, félags um söguleg málvísindi og textafræði: 

Að nota manneskja í samhengi þar sem maður var áður notað brýtur vitaskuld ekki í bága við íslenska málstefnu, bæði orðin eru til í merkingunni ‘mannvera’. En bent hefur verið á að breytinguna megi skilja þannig að eitthvað sé athugavert við orðið sem var skipt út (orðið maður átti sér þarna áratuga sögu). Þannig sé hætta á að menn taki að forðast að nota það um bæði kynin.

Ástæða er til að hverja lesendur til að kynna sér nánar þessa grein, hún er ekki löng en vel skrifuð.

Líklega hefur lögreglan í Danmörku ákveðið að ákæra bæði karla og konur fyrir að deila myndbandinu. Óhætt er því að segja að löggan ákæri fjórtán menn enda eru bæði karlar og konur menn.

Tillaga: Lögregla í Danmörku hefur ákveðið að ákæra fjórtán menn fyrir að deila myndbandi, …

Eftirsótt gönguleið, suðað samþykki og róa ástandið

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

 

Strendur og strandir

Strönd er til í tveimur útgáfum í fleirtölu: strendur og strandir. 

Sú seinni er miklu sjaldséðari. Hún blasir þó við í örnefni sem oft bregður fyrir nú á ferðamanna- og útivistaröld: Hornstrandir. Það er hreinlega ekki til í hinni útgáfunni. 

Þolfallið er líka strandir, en síðan frá ströndum, til stranda.

Málið á blaðsíðu 24 í Morgunblaðinu 4.3.2019.

Hér má ýmsu bæta við. Skagaströnd við Húnaflóa þekkja allir, einnig Árskógsströnd við Eyjafjörð. Höfðaströnd er til á tveimur stöðum; við sunnanverða Jökulfirði og sama nafni hefur sveitin við austanverðan Skagafjörð.

Til er eyja sem heitir Strönd og er hún í Svefneyjum. Í þeim eyjaklasa er Strandahólmi en nafnið líklega dregið af strandi frekar en strönd. 

Strönd þarf ekki að vera við sjó, hún getur verið við vatn eða á. Stundum geng ég við strönd Elliðavatns. Strönd nefnist graslendi við Laxá í Lóni, æði langt frá sjó og ekkert stöðuvatn í nánd. Í Íslenskri orðsifjabók segir meðal annars um strönd: 

landsvæði við sjó eða vatn; árbakki; brún eða jaðar á e-u

Stundum hef ég heyrt talað um norðurströnd Íslands. Það er auðvitað rangt. Á Norðurlandi og raunar um allt Ísland eru ótal strandir enda kemur berlega fram í nafni Strandasýslu að þær eru þar margar.

Margt getur skilið strandir að ... byrjaði ég að skrifa. Þetta var ósjálfrátt, hefði getað skrifað strendur. Hið fyrrnefndara er mér líklega tamara eftir ótal ferðir á Hornstrandir. Jú, margt getur skilið standir að ... og svo gleymdi ég því sem ég ætlaði að segja.

Hér má spyrja lesandann; hvort segir hann strendur Íslands eða strandir Íslands. Alltaf forvitnilegt að rýna í orðaforða sinn.

 

1.

„Ein eftirsóttasta gönguleið í Bandaríkjunum.“

Frétt á mbl.is.          

Athugasemd: Fyrirsögnin fer dálítið í bága við málkenndina eða hugsanlega eðli máls. Blaðamaðurinn hlýtur að hafa haft í huga að gönguleiðin sé ein sú vinsælasta.

Á malid.is segir um eftirspurn:

það magn af vöru og þjónustu sem einstaklingar og fyrirtæki vilja kaupa.

Hvað er það sem er eftirsótt? Svarið hlýtur að vera það sem hægt er að fá upp í hendurnar.

Til dæmis eru bækur eftir Arnald Indriðason afar vinsælar því eftirsóttar fyrir jólin. Sama er með miða á undanúrslitaleiki íslenska landsliðsins fyrir HM síðasta sumar, þeir voru eftirsóttir, færri fengu en vildu. Miðarnir voru hins vegar ekki vinsælir. Er rétt að segja að leikirnir, sem miðarnir voru ávísun á, hafi verið vinsæli? Í spurningunni er gildra. Eru atburðir vinsælir jafnvel þó þeir eigi að vera næsta sunnudag, í næsta mánuði eða næsta ári?

Gönguleiðin á Þverfellshorn í Esju er vinsæl en ekki er hægt að fullyrða um eftirspurnina vegna þess að enginn takmörk eru á því hversu margir mega ganga þarna á fjallið.

Hins vegar er mikil eftirspurn í Laugavegshlaupið, sem er árlega milli Landmannalauga og Þórsmerkur. Aðeins fá um 500 manns að taka þátt. Allir geta gengið (eða hlaupið)  milli Landmannalauga og Þórsmerkur á öðrum tíma en á keppnisdeginum, og leiðin er vinsæl enda engin kvóti á fjölda göngumanna … ennþá.

Sama er með gönguleiðina í Bandaríkjunum, enginn kvóti er á fjölda þeirra sem hana ganga. Hún er meðal þeirra vinsælustu en varla hægt að segja að hún sé eftirsótt frekar að hún sé vinsæl.

Tillaga: Ein vinsælasta gönguleiðin í Bandaríkjunum.

2.

„… en það er nauðsynlegt að fólk geri sér grein fyrir því að suðað samþykki er ekki samþykki.“

Frétt á visir.is.         

Athugasemd: Þetta frekar asnalegt orðalag, svona við fyrstu sýn. Hér er fjallað um fræðslu fyrir ungmenni og koma í veg fyrir kynferðisofbeldi undir slagorðinu „Ég virði mín mörk og þín“.

Í framhaldi af tilvitnaðri málsgrein segir í fréttinni:

Ef ég hef sagt nei tíu sinnum, þýðir ekki að mig langi til þess ef ég gefst upp á þér í ellefta skipti.

Uppgjöfin er þarna kölluð suðað samþykki sem hugsanlega getur talist rétt mál. Í það minnsta er oft talað um upplýst samþykki, þó í öðru samhengi. Í íslenskri orðsifjabók segir:

suð … daufur niður, lágt hvíslhljóð; kvabb, þrábeiðni

Í ljósi þessa má túlka ofangreinda tilvitnun sem svo, að samþykki sem fæst fyrir þrábeiðni sé ekki samþykki. Hér ekki ekki lagt mat á fullyrðinguna, hvort hún sé rétt eða röng, en tekið fram að orðunum er beint að unglingum og þeir hvattir til að hugsa sinn gang. Ekki láta undan þrábeiðni, suði eða stöðugu kvabbi, heldur standa fast á sínu. Tillöguna hér fyrir neðan ber að skoða í þessu ljósi.

Tillaga: … en nauðsynlegt er að fólk geri sér grein fyrir því að sé látið er undan þrábeiðni eða suði telst það ekki samþykki.

3.

„Að lok­um þurfti Ole að koma til að róa ástandið,“ sagði heim­ildamaður­inn.“

Frétt á mbl.is.          

Athugasemd: Vonandi hefur ástandið sætt sig við orðinn hlut og hætt að rífast. 

Nei, ástand er ekki persóna og því er ekki hægt að róa það. Hins vegar getur mannvirki verið í góðu eða slæmu ástandi. Hægt er að bæta ástandið en með aðgerðaleysi getur það versnað.

Tilvitnunin er úr frétt um fótboltaliðið Manchester United og tvo leikmenn sem voru ekki á eitt sáttir, þeir deildu eða rifust. Þjálfarinn, Ole Gunnar Solskjær, þurfti að róa þá, ganga á milli eða sætta. 

Heimildin er úr vefútgáfu enska blaðsins The Sun en þar segir:

It needed Ole to calm the situation down.

Þarna fellur blaðamaðurinn í gryfju beinnar þýðingar úr ensku með orðalagi sem gengur ekki upp á íslensku. Óli þjálfari róaði leikmenn sem deildu og líklega hefur ástandið skánað eftir það. 

Á vefmiðlinum fobolti.is segir:

Ole Gunnar Solskjær, bráðabirgðastjóri United, þurfti að stíga á milli þeirra eftir leikinn til að róa ástandið en báðir hafa verið frábærir frá því Solskjær tók við. 

Þetta er algjörlega óboðleg málsgrein. Blaðamaðurinn þekkir ekki orðalagið að ganga á milli og býr til annað; að stíga á milli. Notar það bókstaflega rétt eins og þjálfarinn hafi tekið sér stöðu á milli leikamannanna vegna þess að þeir voru að slást. Um það segir ekkert í fréttinni né í heimildinni.

Skrifarinn á fótboltavefnum er við sama heygarðshornið og blaðamaðurinn á Moggavefnum. Þeir hafa ekki góða tilfinningu fyrir íslensku máli þó þeir telji sig skilja ensku.

Tillaga: Að lokum þurfti Ole að róa leikmennina, sagði heimildamaðurinn.

Ákaft súkkulaði, nafnorðasýkin og nafnháttarsýkin

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

Gaupnir er íhvolfur lófi

Horfa/líta í gaupnir sér: hafast ekki að, vera auðgerðalaus. Keppinautarnir eru í stöðugri sókn meðan forráðamenn fyrirtækisins horfa í gaupnir sér - Hann situr bara og horfir í gaupnir sér meðan hann er hafður að fífli. 

Svipað orðafar er kunnugt úr fornu máli: lúta í gaupnir sér í merkingunni „láta í ljós sorg“ (Sturl.II 100).

Úr síðari alda máli er kunnugt afbrigðið sjá í gaupnir sér; íhuga e-ð.

Mergur málsins, Jón G. Friðjónsson.

 

1.

„Súkkulaðið er afar sérstakt á bragðið og ólíkt því sem við eigum að venjast en því er best lýst sem dökku og áköfu.“

Frétt á mbl.is.          

Athugasemd: Þeim sem er ákafur er lýst þannig að hann er afar áhugasamur, kappsfullur, spenntur og jafnvel æstur.

Á malid.is segir að á- gæti meðal annars verið herðandi forskeyti leitt af sögninni kafa á með eftirásettri forsetningu. Við endurtekinn lestur og smá hugsun er  hægt að skilja þetta.

Af ákafur er leitt nafnorðið ákefð og ákafi.

Þessi einfalda lýsing á súkkulaði sem sagt er ákaft leiðir hugann að vínsmökkun sem þykir afskaplega fín iðja sérstaklega ef sá sem hana iðkar kyngir ekki víninu. Aðrir stunda vínsmökkun og kyngja því og kallast það almennt víndrykkja. Það þykir líka fínt, veltur þó á magninu.

Engin þversögn er talin í því að kyngja ekki vínsopanum og að kyngja honum. Hvað um það, lýsing á bragði víns er stundum broslegur orðaleikur sem fjölmargir vilja taka þátt í en útkoman verður stundum furðuleg og jafnvel óskiljanleg. Sérstaklega á það við lýsingar á erlendum tungumálum.

BRAGÐLÝSING: Ljóssítrónugult. Meðalfylling, ósætt, fersk sýra. Pera, litsí, blómlegt, vanilla.

Þessi lýsing af vef Vínbúðarinnar (sem einu sinni hét ÁTVR) skilst vel, líklega vegna þess að víninu er ekki „lýst sem áköfu“.

Hér til hliðar er bráðfyndin en ýkt ensk lýsing á bragði víns. Því miður hef ekki getu eða tíma til að þýða hana. Smella á myndina og hún stækkar.

Ég vona að lesendur fyrirgefi mér þennan útidúr. Get mér þess til að bráðlega verði lýsing á bragði súkkulaðis álíka háleit og óskiljanlegt og í enska textanum.

Hins vegar er alltaf best að bíta í súkkulaðið og ef bragði hugnast manni þá kaupir maður það aftur. Skiptir engu hversu „ákaft“ súkkulaðið er. Aftur á móti eru éta margir „súkkulöð“ af ákefð (sthugið að súkkulaði er eintöluorð).

Mig langar til að bæta því hér við að ég ólst upp við að borða súkkulað. Maður beit í súkkulað. Þegar mamma bauð upp á súkkulaði þá var það drukkið. Orðið var haft um heitan súkkulaðidrykkur, brætt súkkulað, blandað við vatn og stundum rjómi með. Ég þori samt ekki að fullyrða að þetta sé rétt, systur mínar kunna að vita betur (raunar þykjast þær vita allt betur en ég enda eldri og reyndari).

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Barcelona var í gær að ganga frá nýjum langtímasamningi við spænska bakvörðinn Jordi Alba.“

Frétt á visir.is.         

Athugasemd: Flestir þekkja þágufallssýkina sem þó er engin sýki lengur, heldur „eðlileg“ tjáning þó hún gangi í bága við „rétt“ mál. Færri þekkja nefnifallssýkina en hún sækir mjög á og birtist í því að fólk beygir nafnorð, lætur nefnifallið duga.

Nýjasta nýtt er nafnháttarsýkin. Hún gríðarlega lúmsk og er þannig að sagnorð aðeins í nafnhætti en ekki notuð í til dæmis þátíð. Hoppaði verður var að hoppa og hugsaði verður var að hugsa. Ég er búin að hoppa, ég var að hoppa. Dæmin eru í sjálfu sér ekki röng en athugasemdin byggir á samhenginu. Í tilvitnuninni segir að félagið var að ganga frá, í stað þess að það gekk frá.

Síðar í fréttinni segir:

Ætli félag að kaupa upp nýjan samning Jordi Alba þá þarf viðkomandi félag að borga 500 milljónir evra eða 68 milljarða íslenska króna.

Hægt er að orða þetta á einfaldari máta:

Kaup á nýjum samningi Jordi Alba kostar 500 milljónir evra eða 68 milljarða íslenska króna.

Gera mætti athugasemdir við margt annað í þessari stuttu frétt.

Tillaga: Barcelona gekk í gær frá nýjum langtímasamningi við spænska bakvörðinn Jordi Alba.

3.

„Efnavopnastofnunin notaðist við sýni úr umhverfi, vitnaskýrslur og önnur gögn sem aflað var af rannsóknarteymi sem heimsótti staði í Douma tveimur vikur eftir árásina.“

Frétt á visir.is.         

Athugasemd: Mikilvægt er að beygja nafnorð, annars fær maður nafnorðasýkina. Réttara er að segja að teymið heimsótti staðinn tveimur vikum eftir árásins.

Mörgum kann að finnst þessi athugasemd vera algjört smáatriði. Jæja, en „smáatriðin“ í málinu skipta gríðarlega miklu. Frétt sem er til dæmis ekki með réttum fallbeygingum er skemmd frétt. Ekkert minna enn það. Skemmdar fréttir smitar út frá sér og íslenskunni hrakar þar til fallbeygingin heyrir sögunni til að málið verður eins og svo mörg önnur tungumál.

Þess vegna skiptir svo öllu að blaðamenn séu vel lesnir á íslenskri tungu, hafi alist um við bóklestur og hafi stundað hann alla tíð. Blaðamaður sem hefur aldrei verið fyrir bókin skrifar yfirleitt lélegt mál og hefur rýran orðaforða.

Enginn fylgist með því hvort fjölmiðlar fari rétt með íslenskuna, öllum virðist andsk... sama. Nema auðvitað á tyllidögum.

Annars er þessi málsgrein hér að ofan torf og hefði mátt einfalda að mun. Hún er greinilega þýðing, líklega áferðarfalleg á ensku en ómöguleg á íslensku.

Tillaga: Engin tillaga gerð.

 

 

 

Með sentimetrana með sér, stíga til hliðar og erindagjarðir

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

Kominn til að vera

Að bera einhverju við er að nota e-ð sem mótbáru eða afsökun: „Sakborningur bar því við að hann hefði verið annars hugar þegar hann braust inn.“ 

Að bera eitthvað við þýðir hins vegar að gera tilraun til að gera e-ð eða reyna við e-ð: „Ég er ekki lagviss en ber samt stundum við að syngja.“

Málið á blaðsíðu 28 í Morgunblaðinu 26.2.2019.

1.

„Van Dijk er núna 193 sentímetrar á hæð og algjör klettur í vörn Liverpool en hann var ekki alltaf með sentímetrana með sér.“ 

Frétt á visir.is.            

Athugasemd: Til hvers þarf fótboltamaður að hafa sentímetra með sér? Sá sem skrifar ofangreinda tilvitnun á Vísi þarf að vanda sig betur. Í fréttinni segir frá fótboltamanni sem stækkaði mikið á sautjánda ári, var ekki áður eins hár og hann er  nú. 

Blaðamaðurinn býr til misheppnað orðtak; „að vera ekki alltaf með sentímetrana með sér“. Hann fær seint verðlaun fyrir framtakið.

Talmál á ekki alltaf erindi á prent. Þá verður það frekar berangurslegt, gallar í orðalagi blasa frekar við og stinga í augu. Ein mikilvægast reglan í blaðamennsku er að forðast orðalag sem blaðamaðurinn ræður ekki við. Verst ef blaðamaðurinn hefur ekki góðan skilning á íslensku og þaðan af síður á málfari sínu.

Flestir stækka, varla þarf að taka það fram. Stærð manns gerir hann ekki sjálfkrafa að góðum varnarmanni í fótbolta. Gott er að nota frekar punkt en að skrifa langa málsgrein með ólíkum sögum. 

Tillaga: Van Dijk er 193 sentímetrar á hæð. Hann er kletturinn í vörn Liverpool.

2.

„Sindri Sig­ur­geirs­son, formaður Bænda­sam­taka Íslands, hef­ur óskað eft­ir því að fá að stíga til hliðar sem formaður sam­tak­anna, en …“ 

Frétt á mbl.is.            

Athugasemd: Hvað skyldi Sindri ætla gera þarna til hliðar? Ef ekki væri fyrir fyrirsögnina væri þessi málsgrein óskiljanleg. Í henni stendur:

Sindri hætt­ir sem formaður.

Þetta er hið eina rétta. Sá sem stígur til hliðar er að víkja, til dæmis úr vegi. Fyrirsögnin segir allt sem segja þarf en hvers vegna þarf blaðamaðurinn að bæta því við að maðurinn vilji „stíga til hliðar“? Heldur hann að við skiljum ekki hvað átt er við þegar formaðurinn vill hætta?

Hins vegar þurfa nú sumir blaðamenn bókstaflega að stíga til hliðar, standa upp og hleypa þeim sem kunna til verka að tölvunni og leyfa þeim að lesa yfir og leiðrétta skrifin. 

Vinsælt er nú að misnota og misþyrma sögninni að stíga. Fjöldinn allur þykist kunna ensku alveg óaðfinnanlega en getur samt ekki tjáð sig fullnægjandi á íslensku. 

Á ensku má segja: „The chairman wants to step down/aside“. Þetta þýðir ekki að formaðurinn vilji stíga niður eða til hliðar nema því aðeins að hann sé að stíga niður úr ræðustól eða stíga til hliðar víkur fyrir öðrum. Sjá nánar hér um ensku sögnina „to step“.

Tillaga: Sindri Sig­ur­geirs­son, formaður Bænda­sam­taka Íslands, hef­ur óskað eft­ir því að hætta sem formaður sam­tak­anna, en …

3.

„Íslendingarnir munu flestir vera á vegum Úrval Útsýn og Vita en vinsælt hefur verið að fara til Madonna di Campiglo til að stunda skíðamennsku.“ 

Frétt á vísir.is.            

Athugasemd: Enginn stundar skíðamennsku, margir fara hins vegar á skíði, jafnvel til Madona di Campiglo. Þar er skíðamennska vinsæl íþrótt.

Margir hafa áhuga á hestamennsku og fara því í útreiðar. Enginn stundar hestamennsku, það væri skrýtin mennska. Ég hef nær alla mína æfi verið í fjallamennsku, hana stunda ég ekki en geng á fjöll.

Nú er ég viss um að ekki eru allir sammála mér.

Tillaga: Íslendingarnir munu flestir vera á vegum Úrval Útsýn og Vita en vinsælt hefur verið að fara á skíði í Madonna di Campiglo.

4.

„Bjarni Benediktsson, sem mælir fyrir frumvarpinu, gat ekki verið viðstaddur maraþon-umræðuna í kvöld og nótt vegna opinberra erindagjarða erlendis.“ 

Frétt á vísir.is.            

Athugasemd: Þetta er rangt orð hjá blaðamanninum, „erindagerð“ er ekki til. Bjarni var í erindagjörðum erlendis. Nafnorðið erindagjörð beygist eins í öllum föllum eintölu nema í eignarfalli, þar er það erindagjörðar. Í fleirtölu beygist orðið svona:

nf. erindagjörðir
þf. erindagjörðir
þgf erindagjörðum
ef. erindagjörða 

Þetta er gamalt og stirt orð, nokkuð vandmeðfarið, þó er það gegnsætt en frekar lítið notað í nútímamáli. 

Sögnin að gjöra og nafnorðið gjörð eru kunnugleg í gömlum sögum og biblíumáli, en í nútímamáli notum við yfirleitt sögnina að gera í staðinn. 

Í Nýja Testamentinu segir Jesús:

„Allt sem þér viljið að aðrir menn gjöri yður, það skuluð þér og þeim gjöra.“ 

Í íslenskri þjóðvísu segir:

Góða veislu gjöra skal, …

Nafnorðið gjörð getur merkt málmhringurinn undir dekki reiðhjóls. Það getur líka merkt járnband utan um tunnu, til dæmi síldartunnu. Einnig getur það merkt ól á reiðtygjum sem spennt er undir hest til að festa hnakk. Þórður Magnússon á Strjúgi í Langadal í Austur-Húnavatnssýslu orti á 16. öld:

Þótt slípist hestur og slitni gjörð
slettunum ekki kvíddu.
Hugsaðu hvorki um himin né jörð
en haltu þér fast og ríddu.

Nafnorðið gjörð getur merkt athöfn eða verknað, til dæmis sáttargjörð (sáttagerð) í skilnaðarmálum. Til er Gjörð fjárfestingarfélag, stofnað 2015.

Síðar í fréttinni segir:

Hann nýtti síðustu ræðu næturinnar til að kalla eftir því að umræðunni yrði frestað til að fjármálaráðherra gæti tekið virkari þátt í umræðum um þetta mikilvæga mál. 

Á ensku er til orðasambandið „to call for“. Í orðabók er það skýrt svona:

to say publicly that something must happen
to make something necessary or suitable

Dæmi um notkun er þessi vinsæli frasi:

Desperate times call for desperate measures

„Að kalla eftir“ er greinilega bein og hugsunarlaus þýðing þess sem hefur líklega ekki góðan skilning á íslensku máli. Og svo föst er enskan í hausnum að sumir þýða bókstaflega og ekki nóg með það, ensk íslenska er notuð um fréttir sem gerast hér innanlands. Þetta er sorgleg þróun og er glöggt dæmi um hnignun íslenskunnar.

Miklu betur fer á því að óska eftir, biðja um, hvetja til.

Tillaga: Bjarni Benediktsson, sem mælir fyrir frumvarpinu, gat ekki verið viðstaddur maraþonumræðuna í kvöld og nótt vegna opinberra erindagjörða erlendis.

Enska orðið to step merkir sjaldnast að stíga

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

Lesendur geta sent tilvitnanir eða athugasemdir um málfar á netfangið: [e-mail].

Kominn til að vera

Sé tekið dæmi af áhrifum enskunnar má nefna að í fyrirsögn aðsendrar greinar í Morgunblaðinu í þessari viku stóð: Frjálslyndi flokkurinn er kominn til að vera. Og nú er spurt. Vera hvað?

Sögnin að vera er áhrifslaus og ósjálfstæð sögn. Hún segir ekkert án aðstoðar annarra orða, hún þarf fyllingu, sem í setningafræðinni nefnist sagnfylling.

Sagnfylling er oftast lýsingarorð og lýsir það þá einhverjum eða einhverju sem við er átt. Til dæmis, hann er gamall, eða hún er fögur.

En hvernig er þá þessi ranga notkun komin inn í málið? Jú, svarið virðist einfalt. Það er enskan. He has come to stay. Á íslensku þýðir þetta: Hann hefur fest sig í sessi eða hann hefur náð fótfestu svo einhver dæmi séu tekin.

Þess vegna hefði fyrirsögnin átt að vera: Frjálslyndi flokkurinn hefur fest sig í sessi, án þess þó að umsjónarmaður hyggist leggja einhvern dóm á sannleiksgildi þeirrar fullyrðingar.

Morgunblaðið, Íslenskt mál, 1.6.2002.

1.

„Svona stíga alvöru leiðtogar upp.“

Frétt á dv.is.           

Athugasemd: Enginn stígur upp nema ef til vill á stól til að skipta um peru. Alvöru leiðtogar taka af skarið, taka frumkvæðið. Eitthvað rangt er samt við það að tala um alvöru leiðtoga. Hver er andstæðan? Plat leiðtogi, grín leiðtogi …? Hér má bæta því við að í þessu tilviki er nafnorðið alvara til áhersluauka án þess að tilefni sé til að finna einhverja andstæðu við orðalagið. Svona er þó oftast notað í talmáli, fer illa í ritmáli.

Enskan er merkilegt tungumál og fallegt. Þó það sé af germönsku málstofni eins og íslenska eru þau gjörólík. Mestu munar um orðalag, skipan orða í setningu og fleira. Margt er hægt að þýða beint úr ensku og á íslensku en oft er það ekki hægt nema að útkoman verði einhvers konar ensk-íslenska sem með réttu nefnd hráþýðing og er ekki til fyrirmyndar.

Enska sagnorðið „to step“ merkir bókstaflega að stíga, einnig að skrefa, ganga, feta og margt fleira.

Nafnorðið „step“ getur þýtt skref, trappa í stiga, rim í lausum stiga, og margt, margt fleira. „Step by step“ er hægt að þýða beint: Skref fyrir skref.

Ekki fer alltaf saman að vera afburðagóður í ensku og íslensku. Sá sem þýðir verður að búa yfir næmum skilningi á íslensku, hafa talsverðan orðaforða, og bera skyn á blæbrigði málsins. Blaðamaður sem þýðir illa skemmir málið. Illa þýdd frétt er eins og skemmd matvæli í verslun, þau eru ekki hæf til sölu, raunar er bannað að selja þau.

Orðasambönd með enska sagnorðinu „to step“ vefjast ekkert fyrir sumum blaðamönnum, þeir fara einfaldlega illa með þau, menga íslenskt mál með ónýtum skemmdum þýðingum.

Hér er stuttleg samantekt um ensk orðasambönd með sögninni „to step“ og þýðingar á þeim:

1. „Step aside“
• Getur þýtt að hætta.
• Hvað gerir formaður húsfélagsins sem „stígur til hliðar“? Er hann ekki bara hættur? Ekki stíga til hliðar.
• Hann getur auðvitað hætt tímabundið, vikið til hliðar eða frá, dregið sig í hlé og svo framvegis 
2. „Step back“
• Getur þýtt að hætta við, snúa við, ekki stíga til baka.
3. „Step down“
• Þýðir yfirleitt að hætta, ekki að stíga niður nema það sé ljóst af samhenginu.
• Formaður húsfélagsins er hættur, stígur ekki niður.
• Formaður húsfélagsins stígur úr ræðustólnum eða fer úr honum.
• Sá sem stendur uppi á kassa stígur af honum, frekar fyrr en síðar.
4. „Step something down“
• Minnka eitthvað, draga úr.
5. „Step forward“
• Getur þýtt að bjóðast til einhvers, láta vita af sér og svo framvegis. Ekki stíga áfram.
6. „Step in“
• Getur þýtt að taka þátt í einhverju, taka af skarið. Ekki stíga inn.
7. „Step out“
• Þýðir oftast að fara út. Formaður hússtjórnar vék af fundi. Ekki stíga út. 
8. „Step out on“
• Getur þýtt að halda framhjá maka sínum („stepping out on you/him/her“).
9. „Step something up“
• Getur þýtt að auka við, bæta við. Lögreglan jók viðbúnað sinn, ekki stíga viðbúnaðinn upp.

Niðurstaðan er þessi. Enska sagnorðið „to step“ er sjaldnast hægt þýða með sögninni að stíga nema það sé ljóst af samhenginu.

Tillaga: Svona gera leiðtogar.

2.

„Það að að seinka sól­ar­upp­rás og sólsetri get­ur leitt til þess að líkams­ferl­um get­ur seinkað.“ 

Frétt á mbl.is.            

Athugasemd: Þett er frekar máttlaus og ljót málsgrein, ef ég má orða það svo. Mér finnst að fólk sem byrjar setningar á persónufornafninu „það“ þurfi að hugsa sinn gang, skilja hvað um er að ræða. Ég hef stundum skrifað um þetta „vandamál“ og hér er kafli úr einum pistli: 

Orðið er mikið til óþurftar. Varla er hægt að segja annað vegna þess að oft hefur það einstaklega óskýra meiningu, er næstum því merkingarsnautt. Með því að setja það fyrst í setningu eða málsgrein tapar höfundur yfirsýn, gerir mál sitt lakara, verður næstum barnalegur og nær ekki neinu flugi í skrifum sínum. Um leið og höfundur reynir að skrifa framhjá orðinu batnar textinn og meiri tilfinning kemur fram.

Íslenskufræðingar hafa skrifað mikið um það sem í máli þeirra nefnist aukafrumlag. Mér sýnist að flestum sé ekkert sérstaklega vel við orðið þannig notað enda hefur það fengið uppnefnið leppur. 

Lítum á tilvitnunina. Hún er röng því enginn mannlegur máttur getur seinkað sólarupprás eða sólsetri. Auðvitað er verið að tala um klukkuna en það er bara leti að stytta sér svona leið.

Látum þetta vera og skoðum málsgreinina sem byrjar svo óhönduglega. Henni hefði mátt snúa við eins og gert er í tillögunni hér fyrir neðan. Sleppum „það að“ og gerum söguna fyllri og skiljanlegri.

Tillaga: Líkamsferlum getur seinkað fylgi klukkan ekki náttúrulegri sólarupprás og sólarlagi.

 

Mjöður og munngát, fara út af Siglufirði og lendingarstaður

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

Lesendur geta sent tilvitnanir eða athugasemdir um málfar á netfangið: [e-mail]. 

Mjöður og mungát

Mjöður er áfengur drykkur úr soðinni og gerjaðri blöndu hunangs og vatns, segir í Íslenskri orðabók, en líklega er orðið að mestu gleymt í málinu þótt það lifi í gömlum bókum.

Mjöður þótti betri drykkur en mungát. Þetta kemur fram í Sverris sögu Noregskonungs:

Magnús Erlingsson konungur „lét búa til jólavistar sér í Björgvin. Hann veiti hirðmönnum sínum í hirðstofu hinni miklu, en gestum [eins konar handrukkurum] í Sunnefustofu. Gestum líkaði illa er hirðmenn drukku mjöð, en þeir mungát.

Í Heimskringlu er vísubrot haft eftir Haraldi hárfagra sem hann orti í veislu um menn sína, gamla og gráhærða, sem væru of „mjöðgjarnir“. Er mjöðgarn maður ekki vínhneigður?

Mungát var eiunskonar bjór, bruggaður heima, orðið dregið af muni í merkingunni hugur og sögninni að geta í merkingunni fá [...]

Mungát þýðir þá nokkurn veginn það sem hugurinn vill og hann fær. [...]

Mörg eru mungáts orð, segir máltækið, og vísar til þess að menn segja margt undir áhrifum áfengis sem ella lægi þeim ekki á tungu.

Geymdur og gleymdur orðaforði eftir Sölva Sveinsson, Iðunn 2017.

1.

„Meðal aðgerða sem Demókratar hugðust beita væri að leggja fram frumvarp.“ 

Frétt á visir.is.              

Athugasemd: Vanskrifaðar eða hálfskrifaðar fréttir eru algengar á Vísi. Tilvitnuð málsgrein stendur ein án nokkurrar tengingar við aðrar í fréttinni. Hvergi kemur fram hvaða frumvarp það er sem Demókratar hugðust „beita“.

Heimildin er fréttastofan AP. Á vef hennar stendur:

Democrats are planning to introduce a resolution disapproving of the declaration once Congress returns to session and it is likely to pass Congress. Several Republican senators are already indicating they would vote against Trump — though there do not yet appear to be enough votes to override a veto by the president.

Gagnslítið er að birta innihaldslausa „frétt“. Það bendir til viðvaningslegra vinnubragða vefmiðilsins. 

Enska orðið „resolution“ er ekki frumvarp heldur ályktun, hér þingsályktun. Þetta á blaðamaður að vita.

Tillaga: Engin tillaga gerð.

2.

„Mar­grét, sem var á leið ak­andi til Reykja­vík­ur er mbl.is talaði við hana lenti í því að festa bíl­inn í skafli áður en hún komst út af Sigluf­irði.“ 

Frétt á mbl.is.            

Athugasemd: Skrýtið, konan var að reyna að komast „út af“ Siglufirði. Líklegast hefur hún verið að reyna að komast út úr firðinum.

Bílar aka stundum út af, þá er átt við út af veginum. Varla er hægt að segja út úr veginum nema átt sé við göng sem, tvenn göngu eru við Siglufjörð. Stundum kemur einhver út úr skápnum og vita allir hvað um er að gerast. Sá sem er hér út af skápnum er hugsanlega í þeim erindum að sækja hann.

Hægt er að orða málsgreinina betur.

Tillaga: Mar­grét var á leið til Reykja­vík­ur er mbl.is talaði við hana en hún lenti í því að festa bíl­ sinn í skafli áður en hún komst út úr Sigluf­irði.

3.

„Lend­ing­arstaður­inn sem varð fyr­ir val­inu á Írlandi er Killala þar sem …“ 

Frétt á mbl.is.            

Athugasemd: Í fréttinni er fjallað um sæstreng milli Íslands og Írlands og er sá staður á Írlandi sem hann er tekinn á landi nefndur lendingarstaður.

Ég velti þessu stuttlega fyrir mér, fannst við fyrstu sýn að orðið væri ekki vel valið. Sá sem lendir er líklega á flugvél og lendingarstaður hennar heitir flugvöllur. Þetta segir þó ekki allt. 

Yngra fólk veit hugsanlega ekki að lendingar eru víða um land, það er staðir í fjöry þar sem bátar tóku land, lentu. Undir Jökli eru til dæmis víða lendingar, við Lóndranga, Malarrif, í Djúpalóni, Rifi Hellissand og víðar. Þaðan var gert út um aldir á vertíðum og má enn sjá ummerki um lendingar, byrgi og fleira.

Sæstrengur liggur milli Vestmannaeyja og lands og er þrettán km langur. Í fréttum á árinu 2013 var talað um erfiðar aðstæður við landtöku bæði á Landeyjarsandi og í Eyjum. 

Landtaka hefur verið notað um aðgerðina, að leggja strenginn úr sjó og upp á landi. Landtökustaðirnir eru hins vegar Landeyjarsandur og Brimnes sem er til móts við Klettsnef í Ystakletti í Vestmannaeyjum. Líklega fer betur á því að nota orðið lengingarstaður, það er styttra og þýðara.

Tillaga: Enginn tillaga gerð.

Sambandið við stýrið, sterku áhlaupin og kjánalegi tímapunkturinn

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

Lesendur geta sent tilvitnanir eða athugasemdir um málfar á netfangið: [e-mail]. 

Sólarroð

Sólarroð er sárasjaldan á tungu um morgunroðann, skin sólar við dagrenningu, en orðið er prýðilega nothæft til þess að auka blæbrigði tungutaksins. Orðið birtist í Morkinskinnu …

Og þegar um morguninn í sólarroð vakna þeir og sjá að mjörkvi [þoka] lá mikil allt um eyna.

Orðið er líka í Sverris sögu Noregskonungs:

Sverrir konungur stóð upp þegar í sólarroð og gekk upp á bakka til Ólafskirkju og síðan til varðmanna sinna.

Geymdur og gleymdur orðaforði eftir Sölva Sveinsson, Iðunn 2017.

1.

„Björguðu vélarvana bát út af Stokksnesi.“ 

Frétt á visir.is.              

Athugasemd: Er ekkert að marka fréttina? Í fyrirsögn segir að báturinn hafi verið vélarvana samt segir í fréttinni:

Báturinn hafði verið við veiðar þegar hann missti samband við stýrið og rak hann því stjórnlaust frá landi.

Hvort var báturinn vélarvana eða stýrið bilað? Hvernig er hægt að missa samband við stýrið? Af hverju dettur blaðamanninum ekki í hug að spyrja að því? 

Hvort er verra, að missa samband við stýrið eða það bili?

Þetta er ófullnægjandi frétt, varla hálfskrifuð. Þannig er hún líka í fleiri fjölmiðlum og orðalagið því frá Björgunarfélagi Hornafjarðar eða Landsbjörgu. Hér er ábyrgðin hjá Vísi.

Tillaga: Engin tillaga gerð.

2.

„Leikurinn fór skringilega af stað en Valskonur byrjuðu á sterku áhlaupi en Stjörnukonur svöruðu með sterkara áhlaupi, leikurinn byrjaði á miklum hraða og mjög skemmtilega.“ 

Frétt á visir.is.              

Athugasemd: Ofangreind tilvitnun skringileg vegna þess að hún segir ekkert. Körfubolti gengur út á að liðin tvö skipast á að sækja, þar af leiðandi er sókn eiginlega ekkert annað en áhlaup. Hvað er „sterkara áhlaup“?

Blaðamaðurinn er mjög hrifinn af nafnorðinu áhlaup, notar það sjö sinnum í fréttinni. Hann veit samt ekkert hvað nástaða er sem er slæmt. Verra er þó að hann virðist ekkert vita hvað orðið áhlaup merkir. Skilur til dæmis einhver þetta:

Þriðji lekhluti byrjaði eins og sá fyrsti. Mikið um áhlaup og skiptust liðin á áhlaupum. 

Ein prentvilla, nástaða og innihaldsrýrar setningar. 

Fréttin er einfaldlega illa skrifuð og tímaeyðsla að eltast við villur í þessu bulli. Blaðamaðurinn hefði betur lesið textann nokkrum sinnum yfir. Líklega tíðkast ekki á Vísi að leiðbeina ungum blaðamönnum í textagerð.

Þetta er skemmd frétt og lesendum ekki bjóðandi.

Tillaga: Engin tillaga gerð.

3.

„Ætla má að flestir höfuðborgarbúar hafi á einhverjum tímapunkti bragðað vörur bakarísins Brauð & Co.“ 

Frétt á visir.is.              

Athugasemd: Þarna er enn og aftur orðið „tímapunktur“ notað. Það er alltaf óþarft í íslensku máli og má stroka út án þess að merking þess sem sagt er breytist.

Blaðamaðurinn er greinilega byrjandi og ekki vanur skrifum. Það sem verra er, honum er ekki leiðbeint. Upphafið fréttarinnar er svona:

Ætla má að flestir höfuðborgarbúar hafi á einhverjum tímapunkti bragðað vörur bakarísins Brauð & Co. Ágúst Einþórsson stofnandi Brauð & Co sagði í fyrirlestri sínum á opnum fundi Félags atvinnurekenda að staðnaður markaður hérlendis hafi orðið til þess að hann sneri heim til að breyta leiknum.

Svona gengur ekki. Hvernig fær blaðamaðurinn það út að „flestir höfuðborgarbúar hafi bragðað vörur bakarísins“? Þetta er fullyrðing sem ekki stenst nema rök fylgi. 

Nástaðan er kjánaleg. Blaðamaðurinn endar setningu á nafni bakarísins og byrjar þá næstu með nafninu. Seinna skiptinu er ofaukið. 

Loks segir að stofnandinn hafi ætlað að „breyta leiknum“. Líklega ætlaði hann að breyta markaðnum.

Gera mætti athugasemdir við margt fleira í fréttinni.

Tillaga: Ætla má að flestir höfuðborgarbúar hafi bragðað vörur bakarísins Brauð & Co.

4.

„Það er gaman að þú segir tölta því að þetta er einmitt ekki Norðurstrandavegur vegna þess að við viljum að ferðamenn fari um og stoppi, fari út úr bílnum.“ 

Frétt á visir.is.              

Athugasemd: Verið er að kynna svokallaðan Norðurstrandaveg, vegi sem liggja með ströndum Norðurlands allt frá Hvammstanga í vestri til Þórshafnar í austri. Skemmtileg hugmynd. Svo rakst ég á þessa undarlegu málsgrein sem hér er vitnað til.

Með kynningu á Norðurstandavegi er ætlast til að ferðamenn stoppi oft, skoði sig um og njóti staðhátta. Berum svo saman tilvitnunina og tillöguna hér fyrir neðan. Hvor er skárri?

Ég hef rökstuddan grun um að margir blaðamenn sem skrifa á Vísi lesi ekki yfir fréttir sínar. Já, þetta er stór fullyrðing. Verra er þó ef þeir lesi yfir en geri samt villur á borð við þess og margar aðrar.

Tillaga: Það er gaman að þú segir tölta. Tilgangurinn með Norðurstandavegi er einmitt sá að ferðamenn stoppi, stígi út úr bílnum.

Handalögmál, sá sem sigraði valentínusardaginn og efri táin

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

Lesendur geta sent tilvitnanir eða athugasemdir um málfar á netfangið: [e-mail]. 

 

Stundum gleymist eignarfallið

Eignarfallsflótti nefnist sú tilhneiging að beygja ekki orð í eignarfalli eða að gefa því óhefðbundið eignarfall. Þetta er dæmi um málbreytingu.

Dæmi: Ég er að fara til Kristínu. Samkvæmt málhefðinni hefði átt að segja „til Kristínar“ […]

Lokað vegna byggingu brúarinnar. Samkvæmt málhefð hefði átt að segja „Lokað var vegna byggingar brúarinnar.“

Úr Wikipedia. Tengt efni er nefnifallssýki og þágufallssýki.

1.

„Kom til handalögmála á milli stuðningsmannasveita.“ 

Frétt á karfan.is.             

Athugasemd: Þetta merkir að stuðningsmennirnir hafi slegist. Ekki flókið. Blaðamaðurinn er fjarri því að vera skýrari með því að nota fíneríis orð eins og „handalögmál“. Þvert á móti.

Fréttin er frekar ekki vel skrifuð. Málsgreinar eru til dæmis ómarkvissar og punktum virðist dritað niður af handahófi.

Sagt er „Lið þessi hafa …“ en nóg er að segja liðin hafa … Ábendingarfornafnið er gagnslaust því liðin eru aðeins tvö og lesandinn veit nöfnin.

Sagt er að „öryggisgæsla þurfti að stíga á milli“. Þetta er ónákvæmt. Þarna var öryggisgæsla en öryggisverðirnir þurftu að ganga á milli.

Ofmælt er að segja að eftirfarandi málsgrein flokkist sem gullkorn:

Til handalögmála kom þegar tvær mínútur voru liðnar þar sem hnefar flugu.

Blaðamanninum þykir aldrei of oft talað um handalögmál en þannig verður nástaðan til, en hann veit ekkert hvað það er.

Hvernig geta hnefar flogið? Þetta er nú meira ruglið.

Eina sem er jákvætt við fréttina eru stórkostlegar myndir af kjánum úr stuðningsmannaliðunum, sem kunnu sig ekki heldur slógust (fóru í „handalögmál“).

Allt annar bragur er á frétt DV um málið. Þar segir í yfirfyrirsögn og undirfyrirsögn:

Slagsmál brutust út á leik ÍR og Stjörnunnar: Stuðningsmenn létu hnefahögg dynja hver á öðrum

Þarna er öll fréttin skrifuð á mannamáli og fátt aðfinnsluvert og lítt segir af flugi hnefa.

Á Vísi birtist frétt um sama mál. Þar segir í fyrirsögn:

Sjáðu hnefana tala í Laugardalshöll

Aumara verður þetta nú varla. Flestir þekkja orðasambandi að láta hendur skipta, hins vegar þekkist ekki að láta hendur tala. Til eru orðasamböndin að gefast ekki upp fyrr en í fulla hnefana, láta hnefana ganga og fleiri.

Enn er spurt: Hvers vegna í ósköpunum geta íþróttablaðamenn ekki talað eðlilegt mál? Af hverju þurfa þeir að nota klisjur eða klúðra frásögn með hallærislegum eða lélegum orðasamböndum? 

Talandi hnefar, fljúgandi hnefar … Hvað næst, flugveikir hnefar, hnefar með kvef?

Tillaga: Stuðningsmenn Stjörnunnar og ÍR slógust í upphafi leiks.

2.

„Sigraði Kanye West Valentínus­ar­dag­inn þegar hann færði sinni heittelskuðu Kenny G. í rósa­hafi? “ 

Myndatexti á mbl.is.              

Athugasemd: Hvernig er hægt að sigra valentínusardaginn?

Ekki er hægt að sigra valentínusardaginn hvað þá að sigra Íslandsmeistaratitilinn svo dæmi sé tekið úr „íþróttablaðamannamáli“. Nú er ábyggilega skammt í það að einhvern sigri sumardaginn fyrsta.

Maður sem þarf að fylla stofuna sína af rósum til heiðurs konu sinni er ekkert fremri þeim sem færir elskunni sinni eina blómarós, falleg orð á blaði eða hvíslar hugsun sína. Líklega á rósafanturinn eitthvað alvarlegt á samviskunni sem hann reynir að fela með blómunum. Við karlmenn þekkjum svoleiðis mætavel.

Tillaga: Engin gerð.

3.

„Vígamennirnir eru með efratána í bakið og sýrlenskir Kúrdar og bandamenn þeirra …“ 

Myndatexti á mbl.is.              

Athugasemd: Þetta er ein skemmtilegasta málsgrein sem ég hef lengi séð. Hún olli mér óþægilega löngum heilabrotum. Hvað er efri táin og hvernig er hægt að koma henni í bakið? Skrýtin leikfimi. 

Ég þurfti að lesa fréttina nokkrum sinnum áður en augu mín lukust upp og ég skildi. Ég var samt of lengi að finna svarið.

„Efri táin“ er Efrat áin í Írak, áin sem heitir Efrat, Euphrates. Í landafræðinni sem við lærðum í gamla daga stóð að Efrat og Tigris væru fljót í Írak. Milli þeirra er Mesapótamía en þar er meðal annars talið vera upphaf siðmenningar fyrir um þrjú þúsund árum. Í Wikipediu segir:

Almennt er þó átt við allt árframburðarsvæðið sem afmarkast af sýrlensku eyðimörkinni í vestri, þeirri arabísku í suðri, Persaflóa í suðaustri, Zagrosfjöllum í austri og Kákasusfjöllum í norðri. Einhver elstu merki um siðmenningu í veröldinni er að finna á þessu svæði og því er það stundum kallað „vagga siðmenningar“. Súmerar réðu þar ríkjum í kringum 3500 f.Kr. og þróuðu með sér eitt fyrsta ritmál sem þekkt er í sögunni og síðar voru rituð þar niður ein elstu lög sem þekkt eru. Nokkrar elstu siðmenningar heims byggðu þetta svæði, m.a. Súmerar, Akkaðar, Babýlóníumenn og Assýringar. Í dag er þetta svæði hluti af Írak, Sýrlandi og Tyrklandi.

Mesópótamía hefur um aldir verið þekkt fyrir mjög næringarríkan jarðveg, og er þetta því tilvalinn staður fyrir mannabyggð. Mikla jarðolíu er að finna á þessu svæði, en þetta er jafnframt austasti hlutinn af frjósama hálfmánanum.

Svona er nú í stuttu máli sagan um efratána, ein lítil stafsetningavilla sem öllu breytti. Er ekki gaman að íslenskum fjölmiðlum? Jú, og líka þeim útlendu.

Til gaman set ég hér til hliðar nokkrar skondnar fyrirsagnir úr erlendum fjölmiðlum.

Tillaga: Vígamennirnir eru með Efrat ána í bakið og sýrlenskir Kúrdar og bandamenn þeirra …

Láta gott heita, söndunarbíll í flugtaki og lagði í veg fyrir gangbraut

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

Stofnanamál

Ástæðan fyrir þyngslalegri spurningu var óttinn við að skrifa of einfalt mál og sú trú að að baki samanhamraðra setninga hljóti að felast mikil speki. 

En blaðamaðurinn er ekki einn um þessa skoðun og þetta er ekki séreinkenni stofnanamáls þótt þess sjáist þar víða merki, heldur hygg ég að meinsins sé að leita í vantrú margra á einföldu máli og í þeim misskilningi að því meira mark sé tekið á bréfum eða greinum þeim mun samanskrúfaðri sem textinn sé.

Guðrún Kvaran, ræða á málþingi um málfar í opinberum skjölum, 29.9.2001, sjá hér.

 

1.

„Íslandsvinurinn lætur gott heita.“ 

Frétt á visir.is.            

Athugasemd: Látum vera þótt orðið „Íslandsvinur“ sé eitt ofnotaðasta heiti á útlendingum sem ferðast hafa hingað til lands eða starfað hér. Verri er klisjan að láta gott heita sem er óþægilega mikið notuð. 

Fréttin fjallar um mann sem ætlar að hætta störfum og líklega fara að njóta efri áranna.

Í fjölmiðlum er með öllum ráðum reynt að komast hjá því að nota sögnina að hætta. Hér eru nokkur hjáheiti (þetta orð er að vísu ekki til, heldur samheiti. Orðið er þó myndað á sama hátt og hjákona, hjásvæfa og önnur álíka sem teljast minna dónaleg en önnur.): Láta gott heita, stíga til hliðar, stíga niður, kveðja (starfið) og fleiri.

Tillaga: Lögfræðingurinn Lee Buchheit hættur störfum.

2.

„Verðtrygging eða golsótt ær.“ 

Spjall í morgunútvarpi Rásar tvö 14.2.2019.             

Athugasemd: Málfarsráðunautur Ríkisútvarpsins hafði ásamt umsjónarmönnum þáttarins nokkrar áhyggjur af merkingu viðskiptafræðilegra orða og efnahagslegra, eins og ebitda, vísitala og fleirum. Umræðan fjallaði öðrum þræði um hlustendur eða lesendur fjölmiðla, hvort þeir skildu fréttir með svo „framandi“ orðum.

Yfirleitt skilja flestir það sem um er rætt. Sé ekki svo er umræðan eftir vill dálítið sérhæfð. Hins vegar er engin ástæða til að fjalla ekki um sérhæfð mál þó umir skilji ekki öll orð. Hér eru til dæmis nokkur sem mörgum kann að finnast furðuleg og illskiljanleg en koma öll fyrir í fréttum:

• Golsótt ær, kró, skjöldótt kýr, brokk, gimbur
• Keis á síðutogara, Bakborði, stjórnborði,hvalbakur, gils, poki, gálgi
• Verg þjóðarframleiðsla, viðskiptajöfnuður, vinnsluvirði
• Debet eða kredit færsla, útskattur, innskattur, sjóðstreymi, ebitda
• Rangstæða, óbein aukaspyrna, tvígrip, tæknivilla, tvívíti
• Gafl, mænir, útlögn, burðarlag, síukrafa
• Ökuritaskífa, harðkornadekk, skriðvörn, vetnisbíll
• Brunahreyfill, ventlar, núningsstuðull og hraði bíls
• Niðurhal, upphal, gagnaver, mænir, mótald, minnislykill, rauntími, amapóstur
• Frumlag, lýsingarháttur nútíðar, aukafall, íðorð
• Þjóðlenda, kjörgengi, kjörfundur, kjörbréf, kennivottorð

Skilja lesendur öll þessi orð? Sérhæfð orð eru ekki öllum skiljanleg en til að auka skilning og þekkingu eru til orðabækur og feikn upplýsinga á veraldarvefnum. Mjög erfitt er að skrifa frétt sem allir geti skilið, sé það hægt þarf að fara út í mjög einfalt barnamál.

Svo er það hitt, að þeir eru til sem halda að þeir skilji allt, jafnvel áður en allir málavextir eru ljósir. Þeir stökkva til og tjá sig af eintómri vanþekkingu eins og oft má sjá í athugasemdadálkum fjölmiðla. Við erum ábyggilega margir sem þurfum að tileinka okkur þá speki að mæla þarft eða þegja.

Tillaga: Engin gerð.

3.

„Alvarleg árekstrarhætta þegar flugvél rétt náði yfir söndunarbíl í flugtaki.“ 

Fyrirsögn á visir.is.              

Athugasemd: Ólíklegt er að söndunarbíll (ber sand á flugbrautir) geti flogið. Með það í huga er líklegra að það hafi verið flugvélin sem var í flugtaki, ekki bíllinn. Af samhenginu í setningunni má vissulega skilja hana, en málfræðilega er hún ekki rétt.

Blaðamenn verða að vera gagnrýnir á eigin skrif. Orðalagið að ná yfir dugar ekki. Flugvélin var í flugtaki og gat með naumindum (herkjum) flogið yfir söndunarbílinn. Þarna lá vissulega við árekstri, mjóu munaði.

Fyrirsögnin er klúður. Það segir sig sjálft að hættan á árekstri hafi verið alvarleg þegar flugvélinni tókst með naumindum að fljúga yfir bílinn. Þar af leiðandi er nóg að skrifa: Hætta á árekstri …

Flugvélin náði yfir söndunarbílinn. Var verið að bera saman hæð þessara tækja? Ekkert um flugtak flugvélarinnar, blaðamaðurinn gleymir því.

Tillaga: Lá við árekstri þegar flugvél í flugtaki tókst með naumindum að fljúga yfir söndunarbíl.

4.

„Lagði í veg fyrir gangbraut, göngustíg og gangstétt.“ 

Fyrirsögn á visir.is. 

Ábending frá Jóhannesi Laxdal Baldvinssyni: Lagði í veg fyrir gangbraut!  Má skilja það sem svo, að gangbrautin hafi verið á hreyfingu?            

Athugasemd: Já, ljótt er það þegar gangbraut, göngustígur og gangstétt komast ekki leiðar sinnar vegna bíls sem er illa lagt. Þessi rassbaga er svo endurtekin í meginmáli fréttarinnar. Staðreyndin er sú að ökumaður bílsins lagði á mótum þessara þriggja leiða.

Haft er eftir lögreglunni í óbeinni ræðu að „fremsti bíllinn hafi hindrað umferð gangandi vegfarenda á þremur vígstöðvum“.

Blaðamaðurinn las greinilega ekki yfir skrif sín eða það sem verra er, skildi þau ekki. Hvergi í fréttinni er talað um fleiri bíla en einn.

Þvílík della er að tala hér um „vígstöðvar“. Orðalagið er haft eftir lögreglunni sem bendir eindregið til þess að löggan sé varla skrifandi. Þarna er stofnanamálið allsráðandi og orðaskilningur lítill. Löggan þarf að taka sig mikið á.

Þó þessi fyrirsögn sé doldið fyndin er sorglegt að blaðamaðurinn skuli vera gjörsamlega gagnrýnislaus á skrif sín. Hann þarf að taka sig mikið á.

Tillaga: Lagði bíl á mótum gangbrautar, göngustígs og gangstéttar.

Öldur tosa, löggan biðlar, ég er góður og borinn er út rógburður

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum. 

Uppstytta

Fyrir kemur að það hætti að rigna. Þá er sagt að það stytti upp. Það sem styttir upp er rigningin. 

Samt megum við ekki segja: „rigningin stytti upp“. Það verður að vera ópersónulegt: rigninguna stytti upp eða hríðina ef svo vill til. Og svo er hið notalega orð uppstytta, um regnhlé.

Málið, blaðsíða 24 í Morgunblaðinu 11.2.2019.

1.

„Alda hefði til að mynda getað tosað hann út, auk þess sem jökl­arn­ir séu á hreyf­ingu, sem geti valdið mik­illi hættu.“ 

Frétt á mbl.is.           

Athugasemd: Ísjakar verða seint kallaðir jöklar. Vonandi þarf ekki að rökstyðja þetta nánar. Í fréttinni segir frá útlendum ferðamanni sem klifraði upp á ísjaka utan við Jökulsárlón. Var hann í talsverðri hætt, ólga í sjónum og ísjakar á hreyfingu.

Blaðamaðurinn skrifar víðast hvar ísjakar en í óbeinni ræðu skrifar hann eftir viðmælandanum að jakarnir hafi verið jöklar. Hugsanlega hefur blaðamaðurinn skriplað eitthvað á tölvuborðinu.

Dálítið frumlega en barnalega orðað að alda „tosi“. En hvað er það sem fær hluti í fjöruborði til að færast frá landi? Jú, sjórinn getur skolað ýmsu á land en það sem liggur í fjöruborðinu getur hæglega borist út, líklega einna helst þegar fellur frá en einnig í brimi.

Tillaga: Alda hefði til að mynda getað tosað hann út, auk þess sem jakarnir séu á hreyf­ingu, sem geti valdið mik­illi hættu.

2.

„Lög­regl­an í Dublin biðlar til al­menn­ings um aðstoð vegna …“ 

Frétt á mbl.is.           

Athugasemd: Sögnin að biðla er nátengt orðinu biðill og merkir að biðja sér konu, biðja um hönd hennar. Þetta hefur áður verið nefnt hér.

Sá sem biðlar er biðill. Orðið er einnig skylt sögninni að biðja. Lögreglan í Dublin getur eðlilega ekki verið á biðilsbuxum.

Blaðamenn sem hafa farið í íslenskutíma í mennta- eða fjölbrautaskóla, tóku eftir í tímum og fengið, þó ekki hafi verið meira en meðaleinkunn, eiga að skilja blæbrigði málsins. 

Einhver þekkingin á að sitja eftir í hausnum hjá mönnum. Ef ekki þá þurfa þeir einhvern skynsaman mann sem getur lesið yfir fréttirnar áður en þær eru birtar. Svo vantar alltaf menn niðri á höfn, eins og Guðni rektor sagði stundum þegar menn stóðu sig illa.

Tillaga: Lögreglan í Dublin biður almenning um aðstoð vegna …

3.

„Nei takk, ég er góður!“ 

Algengt svar við boði.           

Athugasemd: Þegar ég kem í heimsókn til Lovísu systur minnar býður hún mér yfirleitt veitingar. Viltu þetta eða hitt, spyr hún. Alltof oft segi ég: Nei takk, ég er góður. Þá svarar hún jafnan dálítið pirruð: Ég veit að þú ert góður, en viltu eitthvað að drekka. Þá átta ég mig á bullinu.

Þetta er auðvitað einföld enska eins og fram kemur hér:

Also this word means No thanks when one says I am good to and idea or suggestion that is proposed to him or her […], so it can be used as an answer meaning I don&#39;t want to do it […]

Svo ósköp þægilegt er að þýða einfalda ensku yfir á íslensku. Þar með er ekki sagt að þýðingin sé góð íslenska vegna þess að góður er lýsingarorð sem lýsir eiginleikum, væntingum eða álíka. 

Á íslensku getum við sagt nei takk og það hefur ákveðna þýðingu. Sá sem segist vera góður getur ekki verið að afþakka neitt, er hvorki saddur, lystalaus eða áhugalaus. Hann er vingjarnlegur, vel gerður, hagfelldur og svo framvegis. Góður merkir ekki nei takk. 

Setjum sem svo að orðalagið ég er góður geti merkt nei takk. Hvað segjum við þá ef svarið á að vera já takk? Hér vefst manni tunga um höfuð því ekkert svar er til vegna þess að engin hefð er fyrir þessu á íslensku.

Ég hef reynt að taka mig á en stundum kemur það fyrir að ég glopra þessu út úr mér. Margur talar hraðar en hann hugsar.

Tillaga: Nei takk.

4.

„Hún er kona sem er kom­in sjö mánuði á leið og henni hef­ur verið veitt eft­ir­för og það er bor­inn út róg­b­urður um hana …“ 

Frétt á mbl.is.            

Athugasemd: Ég er dálítið ofsagt. Varla hægt að bera út rógburð vegna þess að rógburður merkir útbreiðsla á lygum. Réttar er að orða þetta þannig að bera út róg.

Þetta er illa skrifuð frétt, stíllaus og vandræðalega slök þýðing.

Tillaga: Hún er kom­in sjö mánuði á leið, elt og hún rægð …

Löggumál, löggumál, löggumál, löggumál ...

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

Lesendur geta sent tilvitnanir eða athugasemdir um málfar á netfangið: [e-mail]. 

Sóttbitinn

Þetta orð er gleymskunni gefið í Íslenskri orðabók, en það merkir sóttdauður og er einungis blæbrigðamunur á orðunum; sóttbitinn er ögn mildara orð og á fullan þegnrétt í máli manna núna þótt það sé aldrei á tungu. Orðið birtist í Orkneyinga sögu […]: 

„Hákon jarl Pálsson varð sóttbitinn þar í eyjunum. Þótti mönnum það skaði mikill, því að um hans daga ofanverða var góður friður.“

Geymdur og gleymdur orðaforði eftir Sölva Sveinsson, blaðsíða 346. 

1.

„Lögregla framkvæmdi húsleit á átta stöðum í fyrrinótt.“ 

Fyrirsögn á visir.is.          

Athugasemd: Nauðsynlegt er að þýða þessa fyrirsögn. Hvað merkir hún? Jú, löggan leitaði einhvers í átta húsum. Já, nú skilja allir. En má ekki orða þetta svona eða eru einhver viðurlög við því að segja frá því sem lögreglan gerir á almennu máli?

Líklega stendur í lögum að löggan eigi tala löggumál. Þetta er ábyggilega ástæðan fyrir því að blaðamenn apa eftir fréttatilkynningum lögreglunnar, afrit þær og líma orðrétt inn í vefinn. Allt athugasemdalaust. Löggumál er líka alveg drulluflott, svona við fyrstu sýn.

Auðvitað eru þetta engin vinnubrögð. Enginn segir neitt og þannig verða skemmdar fréttir verða til og þeim er dreift út um allar koppagrundir landsins.

Löggumálið, stofnanamállýskan, nafnorðadýrkunin, verður smám saman viðtekin venja. Og nú er svo komið að þegar brugðið er frá ónýtu orðalagi reka lesendur upp stór augu og skilja ekki neitt.

Sem sagt, vitleysan er orðin að réttu máli og hið rétta er svo skrýtið að mörgum finnst það vera tóm vitleysa.

Ruglið í fyrirsögninni er þetta:

1. Lögreglan leitaði, sögnin að framkvæma er algjörlega óþörf.
2. Leitað var í átta húsum. Orðin húsleit og staðir eru algjörlega óþörf.

Með örlítilli hugsun er hægt að gera frásögn í frétt einfaldari og auðskiljanlegri. Það eina sem þarf er yfirlestur, einu sinni eða oftar. Og fyrir alla muni, blaðmenn verða að hætta að rita eins og þeir séu danskir skrifar á skrifstofu landshöfðingja á þar síðustu öld.

Í fréttinni er ekki bara talað um að framkvæma húsleit á stöðum heldur líka að gera húsleit á skemmtistað sem er jafn vitlaust. Í seinna tilvikinu var leitað á skemmtistaðnum. Er þetta eitthvað flókið?

Lögreglan lagði hald á eitthvað af dóti. Þakka ber að löggan hafi ekki haldlagt það eins og blaðamönnum finnst svo þægilegt að skrifa. Í gamla daga voru hlutir gerðir upptækir sem er alveg ágætt orðalag. Einnig má segja að lögga hafi tekið sönnunargögn eða þurfi að rannsaka ýmsa hluti.

Í annarri frétt á sama vefmiðli er haft eftir yfirlögregluþjóni að gerð hafi verið húsleit. Gott hjá honum. Ekki tala eins og venjulegur maður, flottara að tala stirðbusalega. Aðrir hefðu hugsanlega fullyrt að leitað hefði verið í húsunum, en … yfirlöggur tala ekki svoleiðis.

Tillaga: Lögreglan leitaði í átta húsum í fyrrinótt.

2.

„Þegar bíllinn mætir á vettvang eru tveir lögreglumenn með manninn í tökum og búið að tryggja ástandið.“ 

Myndatexti á blaðsíðu 11 í Morgunblaðinu 11. febrúar 2019.          

Athugasemd:Í nokkuð fróðlegri grein í Mogganum fylgist blaðamaður með tveimur lögreglumönnum í bíl á ferð þeirra um borgina aðfararnótt síðasta laugardags. Þó greinin sé fróðleg hefði blaðamaðurinn mátt vanda sig aðeins betur.

Ofangreindur myndatexti er furðulegur. Hann ber skýr merki um ensk áhrif og væri eflaust svona:

When the car arrives on the scene, two police officers have the man under arrest and have secured the perimeter.

Þetta segir auðvitað ekki mikið en þó. Í myndatextanum er eins og svo oft áður staðurinn þar sem eitthvað hefur gerst kallaður vettvangur, rétt eins og ekkert annað orðalag megi nota. Í bandarískum glæpamyndum er alltaf talað um „the scene“. Einhæfni er slæm í íslensku, vettvangur er ofnotað orð. 

Svo segir að maðurinn hafi verið „í tökum“. Þetta er yndislega loðið orðalag. Ég sé þá Geir og Grana í Spaugstofunni ljóslifandi fyrir mér með manninn í myndatökum, takandi myndir af honum í ýmsum stellingum, stillt sjálfum sér upp og tekið sjálfsmyndir („selfie) eins og svo vinsælt er.

Orðalagið er auðvitað tómt bull. Löggan er ekki með mann í tökum þegar átt er við að hún hafi handtekið hann.

Loks segir frá því að búið sé að „tryggja ástandið“. Auðvitað vita allir unnendur glæpamynda hvað það þýðir, „secure the perimeter“. En hvað þýðir þetta íslensku? Jú, enginn tryggir eftir á og þar af leiðandi var ábyggilega keypt trygging hjá TM eða Sjóvá og svo sitja löggur og bófi saman og fá sér „smók“ eins og gerist og gengur í löggumyndunum. Nei, líklega voru aðstæður orðnar viðunandi þar sem bófinn hafði verið handtekinn.

Sá sem hér skrifar átti það til fyrr á árum að kikna í hjáliðum, roðna og koma ekki upp neinu orði þegar hann hitti fallega konu. Þetta hefur lítið lagast á síðustu árum enda ekki þverfótað fyrir slíkum.

Svipað er með blaðamenn. Þeir missa stundum allan skynsemi og skýrleika þegar þeir skrifa um lögreglumál. Úr verður sami hroðinn sem löggan viðheldur svo ákaflega. Auðvitað er þetta doldið hlægilegt.

Vandinn er hins vegar þessi: Um leið lögregla, fjölmiðlar og misþyrma málinu verður afleiðingin einfaldlega sú að við, aumingjans lýðurinn, höldum að svona eigi að tala. Fyrirmyndirnar leiða og við förum líka að bulla.

Í lokin er hér gullkorn úr fréttinni:

Stefán [lögreglumaður] segir við blaðamann að lögregla forðist í lengstu lög að handtaka fólk án þess að gefa því færi á að koma sér í burtu.

Eru þá bófarnir skotnir á færi? Ég bara spyr. Meiri líkur eru þó á að löggan segi við innbrotsþjófinn:

Heyrðu góði, nú tek ég af þér handjárnin og þú mátt reyna að hlaupa í burtu. Ef þú getur stungið okkur af á einni mínútu ertu frjáls maður og þú mátt eiga góssið.

Góðir gæjar, þessar löggur. 

Tillaga: Þegar bíllinn kom voru tveir lögreglumenn búnir að handtaka manninn og aðstæður orðnar góðar.

Endemi, eindæmi og einsdæmi, inni í nóttina og bankaráð Hvíta hússins

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

Lesendur geta sent tilvitnanir eða athugasemdir um málfar á netfangið: [e-mail]. 

 

Sóttbitinn

Þetta orð er gleymskunni gefið í Íslenskri orðabók, en það merkir sóttdauður og er einungis blæbrigðamunur á orðunum; sóttbitinn er ögn mildara orð og á fullan þegnrétt í máli manna núna þótt það sé aldrei á tungu. Orðið birtist í Orkneyinga sögu […]: 

„Hákon jarl Pálsson varð sóttbitinn þar í eyjunum. Þótti mönnum það skaði mikill, því að um hans daga ofanverða var góður friður.“

Geymdur og gleymdur orðaforði eftir Sölva Sveinsson, blaðsíða 346. 

 

1.

„Gróðursælt með endemum …“ 

Ferðstiklur í Ríkissjónvarpinu 7.2.2019          

Athugasemd: Handritshöfundurinn ruglaðist illilega á orðum. Á malid.is segir:

endemi, endimi h. ‘e-ð dæmalaust eða fáránlegt; for, saurindi’…

Höfundurinn ætlaði ekki að segja að landið væri ljótt og gróðurlítið, þvert á móti. Má vera að í höfði hans hafi blundað orðið eindæmi, sem er stundum áhersluorð þegar verið er að lýsa því sem gott er. 

Á malid.is segir um þessi tvö orð:

Athuga að rugla ekki saman orðunum endemi og eindæmi. Rétt er að segja hún er með eindæmum fögur en ekki: „hún er með endemum fögur“. Hins vegar: niðurstöður kosninganna eru með hreinum endemum.

Orðin eindæmi og einsdæmi merkja ekki það sama. Í malid.is segir:

Varast ber að rugla saman orðunum eindæmi og einsdæmi.

1) Orðið eindæmi merkir: sjálfdæmi, ábyrgð. Gera eitthvað upp á sitt eindæmi. Einnig notað til áherslu: veður var með eindæmum gott.

2) Orðið einsdæmi merkir: einstæður atburður. Einróma óánægja starfsmannanna var algjört einsdæmi í tíu ára sögu fyrirtækisins. Þetta veður er algjört einsdæmi.

Betra er að hafa þetta í huga annars er hætta á að hlustendur eða lesendur skilji ekkert. Ljótt er að umsnúa merkingu orða. Krafan er ekki aðeins að blaða- og fréttamenn vandi mál sitt heldur allir sem á annað borð skrifa eða flytja erindi á íslensku máli í sjónvarpi og útvarpi.

Í þættinum heyrðist þulurinn oft tala um Maradal. Þetta er rangt. Dalurinn heitir Marardalur  og er vestan undir Hengli.

Bringur hét bær um var fjallað í þættinum. Ekki heyrðist betur en að íbúarnir væru kallaðir Brignafólkið. Sé svo er það rangt því nafnið er fleirtöluorð og beygist svona: nf. Bringur, þf. Bringur, þgf. Bringum, ef. Bringna/Bringa. Hefði því átt að vera Bringnafólkið.

Tillaga: Gróðursælt með eindæmum …

2.

„Halda leit áfram inn í nóttina.“ 

Fyrirsögn á mbl.is.          

Athugasemd: Þetta orðalag er tiltölulega nýtt í íslensku. Áhrifin eru greinilega úr öðrum málum. Á ensku er þekkt bíómynd frá árinu 1985 sem heitir Into the night, leikstjóri John Landis og aðalhlutverkin er 

Velska ljóðskáldið Dylan Thomas (1314-1953) segir í ljóði: Do not go gentle into that good night. Svíar orða það svo: Gå inte stilla in i natten. Íslendingurinn myndi segja: Gakktu ei hægt um blíða nótt.

Þó „gengið sé inn í nóttina“ á mörgum tungumálum hljómar orðalagið ekki eins vel á íslensku. Ekki heldur að að segja „inn í sumarið“ eða aðrar árstíðir. Þannig er bara gangurinn að við göngum ekki inn í tímann, hann sveipast um okkur.

Við vökum fram á nótt, ekki inn í nóttina. Við fögnum sumrinu, tökum á móti því en göngum ekki inn í það. 

Finnst mér.

Tillaga: Halda leitinni áfram fram á nótt.

3.

„Maxine Waters er áttræð og fyrsta konan til að fara fyrir bankaráði Hvíta hússins.“ 

Frétt á blaðsíðu 20 í Fréttablaðinu 9.2.2019.         

Athugasemd: Fyrirsögn fréttarinnar er „Valdamiklar konur á efri árum“. Þar segir frá nokkrum konum sem náð hafa langt í bandarískum stjórnmálum. Meðal þeirra er demókratinn Maxine Waters, 81 árs skeleggur stjórnmálamaður í fulltrúadeildinni.

Þegar fjölmiðlar bjóða upp á fréttir eða fréttaskýringar er mikilvægt að blaðamenn hafi þekkingu og getur til að sinna þeim. Sé svo ekki standa fréttirnar ekki undir nafni enda skemmdar. Þannig er það með ofangreinda tilvitnun. Ég hef aldrei heyrt getið um „bankaráð Hvíta hússins“ og fletti því upp í Wikipedia sem oft reynst mér ágæt heimild. Þar stendur um frú Waters:

The conflict with King stemmed from the previous day, when they had both been present at a House Banking Committee hearing on the Whitewater controversy. 

Þarna segir frá ágreining hennar við Peter King fulltrúadeildarþingmann árið 1994 en hann er aukaatriði. Hitt er ljóst að þarna var vettvangurinn bankanefnd  fulltrúadeildarinnar, „House Banking Committee“. Hið rétta nafn nefndarinnar er „United States House Committee on Financial Services“, og er Maxine Waters núna formaður nefndarinnar. Kemur Hvíta húsinu ekkert við.

Má vera að villan í fréttinni sé mistök en við yfirlestur hefði blaðamaður með nokkra þekkingu á bandarískum stjórnmálum áttað sig á henni. Höfundarnir eru tveir blaðamenn og það hefði átt að tryggja góð vinnubrögð.

Orðasambandið að fara fyrir merkir að vera fremstur, leiða eða stýra. Vel fer á því að segja að konan fari fyrir bankanefndinni.

Tillaga: Maxine Waters er áttræð og fyrsta konan til að fara fyrir bankanefnd fulltrúadeildarinnar.

Vatnsskarðið, vara sem þú fílar og velja fyrir einhverju

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

Lesendur geta sent tilvitnanir
 eða athugasemdir um málfar á
netfangið: [e-mail].

Gæði

Athuga muninn á merkingu íslenska orðsins gæði (skylt góður) og erlendu orðanna kvalitet, quality o.s.frv. sem borið geta fremur hlutlausa merkingu: eiginleikar. 

Í íslensku er unnt að tala um góða eiginleika en illa er talið fara á orðalaginu „góð gæði“ og „léleg gæði“. Fremur: mikil gæði, lítil gæði.

Málfarsbankinn á vef Árnastofnunar

 

1.

„Runnu út af veg­in­um í Vatnsskarðinu.“ 

Frétt á mbl.is.      

Athugasemd: Almennt er ekki hafður ákveðinn greinir á örnefnum, samt eru margar undantekningar frá þessu. 

Sumir ganga á Esjuna þó svo að betur fari á því að ganga á Esju. Vinsælt er að ganga á Hvannadalshnúk en fæstir tala um Hvannadalshnúkinn eða Öræfajökulinn. Fjöldi fólks ekur yfir Hellisheiðina, vera má að færri segist aka yfir Hellisheiði. Ekið er yfir Holtavörðuheiði, varla Holtavörðuheiðina. Surtsey er friðuð, ekki Surtseyjan er friðuð. 

Ekkert er hins vegar við það að athuga þótt fólk ætli inn á öræfin sem eru ekki Öræfi. 

Tillaga: Runnu út af veginum í Vatnsskarði.

2.

„Stórverslunin Costco hentar þeim sem vilja gera magninnkaup vel.“ 

Frétt á dv.is.      

Athugasemd: Þetta er nú meira bullið og ekki nóg með það, öll fréttin er stórskemmd, orðalagið þannig að fæstir skilja hvorki upp né niður. Hvernig er hægt að „gera magninnkaup vel“? Hér færi betur að kaupa mikið, mikið magn er einfaldlega mikið.

Á vefsíðunni er farið yfir að verslunin geti boðið ódýrar vörur því aðeins sé takmarkað magn til af þeim.

Þetta illa skrifað. Er ekki einfaldara að segja að á vefsíðunni komi fram að verslunin geti boðið ódýrar vörur en aðeins í takmörkuðu magni?

Í lok fréttarinnar er lesandi allt í einu ávarpaður sem er óvenjulegt í frétt:

Þannig að ef þú sérð stjörnumerkið á vöru sem þú fílar þá ættir þú að hafa hraðar hendur og kaupa eins mikið af henni og þú getur.

Greinilegt er að blaðamaðurinn er algjör byrjandi og er alls ekki vanur skrifum. Hann heldur eflaust að „fíla“ sé íslenska. Orðalagið „þannig að ...“ er algjörlega óþarfi enda breytist ekkert sé því sleppt.

Tillaga: Stórverslunin Costco hentar þeim sem vilja kaupa mikið í hvert skipti sem verslað er.

3.

„Því má segja að þessi ræktunaraðferð sé í raun fiskeldi – þar sem verið er að velja fyrir ákveðnum eiginleikum.“ 

Úr aðsendri grein á blaðsíðu 41 í Morgunblaðinu 7. febrúar 2019.     

Athugasemd: Ég er ekki viss um að ég skilji þetta. Það sem truflar er orðalagið að velja fyrir.

Orðið fyrir getur verið forsetning en einnig atviksorð. Á vefnum malid.is segir:

Orðið fyrir stendur yfirleitt sem forsetning, hann er fyrir mér, hann gerði þetta fyrir mig.

Í eftirfarandi setningu flokkast fyrir hins vegar sem atviksorð það snjóar fyrir sunnan.

Af samhenginu má ráða að vísindamennirnir sem greinina rita segi þarna að leitað sé að ákveðnum eiginleikum í erfðasamsetningu laxins. Ég er ekki viss um að orðalagið sé rangt en hefði sjálfur orðað þetta á annan hátt. Að öðru leyti er greinin vel skrifuð og skipulega.

Tillaga: Því má segja að þessi ræktunaraðferð sé í raun fiskeldi, þar sem ákveðnir eiginleikar eru valdir.