Framkvæma flug, bakið á símanum og hæpaður blaðamaður púllar

Orðlof og annað

Fjálglega

„Andagift, andakt, ákefðarmælska, innlifun, lotning, mærð, tilfinningahiti“ eru nokkrir kollegar orðsins fjálgleiki í Samheitaorðabók. 

Fjálgur merkir háfleygur í tali. Að vera fjálglegur í tali eða tala fjálglega er því nokkurn veginn að tala á upphafinn hátt. Ekki „frjálslega“ eða „gálauslega“.

Málið á blaðsíðu 21 í Morgunblaðinu 30.4.2019.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Logi leikur tveimur skjöldum.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 8 í Morgunblaðinu 29.4.2019.              

Athugasemd: Sá sem leikur tveimur skjöldum er tvöfaldur í roðinu, það er hann er ekki heiðarlegur. Í stríðum leika njósnarar tveimur skjöldum, á því leikur enginn vafi. 

Af fréttinni má ráða að Logi sé góður og gegn maður, ekki bara snjall í fótbolta heldur semur hann líka tónlist.

Hæfileikar á fleiri en einu sviði eru ekki einsdæmi og þeir sem sinna mörgum áhugamálum eru síst af öllu að leika tveimur skjöldum. Þeir teljast fjölhæfir.

Í Mergur málsins (blaðsíðu 559) segir:

Líkingin er af því dregin að algengt var að menn bæru merki (herkuml) á skjöldum. Sá sem átti eða bar tvo skildi (með ólíkum herkumlum) gat ekki verið tveimur trúr.

Fjöldi orðatiltækja er runnin frá hernaði til forna, nefna má ganga fram fyrir skjöldu, koma í opna skjöldu, halda hlífiskildi, skarð fyrir skildi og mörg fleiri.

Tillaga: Logi er fjölhæfur.

2.

„Rúmlega 270 starfsmenn indónesísku þing- og forsetakosninganna hafa látist úr ofreynslutengdum sjúkdómum.“

Frétt á visir.is.              

Athugasemd: Finnst ekki fleirum þetta orð „ofreynslutengdur“ dálítið skrýtið? Það finnst ekki í orðabók en flestir vita hvað ofreynsla er.

Á fréttavef BBC segir:

More than 270 election workers in Indonesia have died, mostly of fatigue-related illnesses caused by long hours of work counting millions of ballot papers by hand, an official says.

Annað orðalag er notað á vef Reuters, þar segir í fyrirsögn:

More than 270 died from overwork-related illnesses in Indonesia elections.

Mér finnst ótækt að nota „ofreynslutendum sjúkdómum“. Í fljótu bragði finn ég þó ekki annað. Þegar þannig stendur á reyni ég oftast að skrifa framhjá vandamálinu, komast hjá nafnorðavæðingu setningarinnar. Tillagan hér fyrir neðan er tilraun í þá átt.

Blaðamenn sem þurfa að þýða úr erlendum málum mega ekki láta íslenskuna lúta í lægra haldi fyrir orðalagi frummálsins. „Fatigue-related illnesses“ eða „overwork-related illnesses“ á ekki þýða sem „ofreynslutengdir sjúkdómar“. Leyfilegt er að umorða hugsunina sem að baki liggur til að koma henni til skila á eðlilegri íslensku.

Tillaga: Rúmlega 270 starfsmenn indónesísku þing- og forsetakosninganna hafa látist úr sjúkdómum sem tengjast ofreynslu eða ofþreytu.

3.

„Sagði Muilenburg af því tilefni að fyrirtækið hefði nú þegar framkvæmt 146 flug á 737 MAX-vélunum sem skilað hefðu 246 flugtímum með hinum uppfærða hugbúnaði.“

Frétt á blaðsíðu 12 í Morgunblaðinu 30.4.2019.             

Athugasemd: Hvort var flogið eða flug framkvæmt? Blaðamaðurinn lætur villast af ensku orðalagi og þýðir beint. Á fréttavefnum SkyNews segir:

Insisting that the company is getting close to a software fix, Mr Muilenburg said 146 flights of the 737 MAX had been completed, roughly 246 hours of air time, with the updated software.

Þó textinn sé líklega ekki heimild blaðamannsins er orðalagið mjög svipað og íslenska tilvitnunin. Á íslensku byrjum við sjaldan setningar á sagnorði nema í spurningum, en í ensku er það mjög algengt.

Að mestu er fréttin vel skrifuð enda blaðamaðurinn vel máli farinn. Þó má  velta fyrir sér orðalaginu að þessi tiltekna tegund séu „öruggustu flugvélarnar til að fljúga með“. Er ekki síðustu fjórum orðunum ofaukið?

Tillaga: Muilenburg sagði af því tilefni að fyrirtækið hefði nú þegar látið fljúga 737 MAX-vélunum 146 sinnum, samtals í 246 flugtíma með uppfærðum hugbúnaði.

4.

„Sam­sung stend­ur þétt við bakið á nýja Galaxy S10 5G-sím­an­um eft­ir …“

Frétt mbl.is.             

Athugasemd: Hvernig er hægt að standa þétt við bakið á síma sem er á að giska fjórtán til tuttugu sm á hæð?

Nú kann lesandinn að segja að þetta sé sagt í óeiginlegri merkingu, ekki bókstaflegri.

Má vera, en er þá ekki betra að velja orðalag sem hæfir? Í fréttinni segir að fyrirtækið sé að verja símann sinn, koma honum til varnar.

Tillaga: Sam­sung ver nýja Galaxy S10 5G-sím­an­um eft­ir …

5.

„Bæði er ég enn mjög hæpaður og … Lífið er mjög erfitt þessa stundina og ég gæfi allt til að geta púllað smá Costanza. Fokking opin vinnurými.“

Frétt visir.is.             

Athugasemd: Hver er tilgangurinn með því að blanda saman ensku og íslensku? Þykjast meiri en maður er, reyna að ganga í augun á lesendum, monta sig ... Markmiðið er hins vegar ekki að gera mál sitt skýrara, vera gagnorðari.

Málfarið í þessari grein er fyrir neðan allar hellur. Auðvitað má skrifa frjálslega, jafnvel upphafinn eða fjálglegan texta en blaðamaður þarf að gæta sín. Hann ber ábyrgð, getur ekki boðið lesendum sínum upp á svona skrif. Hér eru nokkur dæmi: 

• … sem var btw eitthvað það besta sem boðið …
• … þetta var líklegast besta sjónvarp sem ég hef nokkurn tímann séð
• Það gerði mikið fyrir þáttinn …
• Tökurnar, tónlistin, hasarinn, spennan og dauðdagarnir.
• Í engri sérstakri röð dóu Theon, Jorah, Beric, Melisandre og …
• … sem fékk reyndar svalasta dauðdaga þáttarins, …
• Ég átti von á fleiri dauðdögum …
• Ég fór næstum því úr axlarlið við að fistpumpa út í loftið …
• Jon Snow var einhvern veginn bara í ruglinu allan þáttinn.
• Það var ljóta ruglið og þau beisiklí gáfu …
• Mögulega var þetta besta „Come at me bro“ móment heimsins.
• Sá eini sem var í einhverju aksjóni var …

Þetta er aðeins brot af skrifum blaðamannsins sem eru langt í frá gagnorð. 

Sé á einhvern hátt hægt að réttlæta þau mun það ekki rökstyðja annað en að vegur íslenskunnar sé á hraðri niðurleið.

Svona skrifar enginn sem ber virðingu fyrir íslenskri tungu. Engin útgáfa birtir svona skrif sé henni annt um íslenskt mál.

Tillaga: Engin tillaga gerð.

Fær sá flest atkvæði sem er atkvæðamestur?

Orðlof og annað

Óþarfa orð

Reynið að umorða og stytta setningar eins og hægt er. Athugið þessar setningar:

a. Eins og kom fram í umfjölluninni um eldfjöllin eiga allir jarðvísindamennirnir mjög erfitt með að segja mjög nákvæmlega fyrir um eldgos.

b. Jarðvísindamenn eiga erfitt með að segja nákvæmlega fyrir um eldgos.

Setning b er betri því þar er sleppt öllum óþörfum orðum og hún verður markvissari.

Askur leiðbeiningar við ritgerðaskrif.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Ópal und­ir tíðu eft­ir­liti MAST.“

Fyrirsögn á mbl.is.              

Athugasemd: Ekki þarf mikið til að gleðja þann sem þetta skrifar. Hann varð alveg steinhissa við lestur á Moggavefnum er hann rakst á þessa fyrirsögn. Í einfaldleika sínum blasir hún við lesendum rétt eins og allar aðrar fyrirsagnir og fréttir eiga að gera og málfarslega á ekkert að vera við hana að athuga. Fyrirsögn á að segja sögu, vekja athygli, forvitni.

Blaðamaðurinn sem skrifar hana og fréttina hefur góðan málskilning og svo drjúgan orðaforða að hann notar þarf ekki hið margtuggna, gegnjórtraða og ofnotaða lýsingarorð „ítrekað“.

Í ómerkilegum fréttavefsíðum hefði staðið: „Ópal undir ítrekuðu eftirliti Mast.“.- Og enginn hefði sagt neitt vegna þess að margir halda að allt sé rétt sem stendur í fjölmiðlum. Því miður er það ekki svo, málfræðilegar skemmdar fréttir eru ótrúlega algengar. Þó ekki þessi, alls ekki.

Tillaga: Engin tillaga

2.

„Níu fjall­göngu­menn frá Suður-Kór­eu fór­ust á fjall­inu í októ­ber þegar þeir hröpuðu af kletti í blind­byl.“

Frétt á mbl.is.              

Athugasemd: Eitt er að falla fram að kletti og annað að hrapa eða falla fyrir björg. Flestir hafa eflaust þá tilfinningu að klettur sé miklu minni en bjarg. Þó segir í orðabók að samheitin séu bjarg, bjargdrangur, hamar og  hamrabelti. Skyldi þá enginn vanmeta klettinn.

Hér er fjallað um hið gríðarlega fjall Annapurna í Nepal. Ég skildi ekki alveg málsgreinina né heldur fréttina og leitaði því heimilda. Á vefnum Channel News Asia, CNA segir:

Nine South Korean climbers were killed last October after a snowstorm swept them off a cliff on Mount Gurja, west of Annapurna.

Þarna er lýsingin dálítið önnur en á Moggavefnum. Síðasta haust varð ofsalegur blindbylur í öllum vesturhluta Nepal, náði yfir mjög stórt svæði. Þá fórust Kóreumennirnir en þeir voru á Mount Gurja eða Gurja Mimal (7.193 m). Það er hins vegar ekki sama fjallið og Annapurna (8.091 m). Hér er linkur um slysið á Gurja.

Mikilvægt er að blaðamenn segi skilmerkilega frá. Þegar kastað er til höndum verður afleiðingin efnislega takmörkuð frétt. Almenningur á betra skilið.

Tillaga: Engin tillaga

3.

„Þyrla Landhelgisgæslunnar sótti veika konu á Esjuna.“

Fyrirsögn á visir.is.           

Athugasemd: Vont er að veikjast í fjallgöngu og því les almenningur áfram. Í meginmáli fréttarinnar segir:

Ekki var talið ráðlegt að sækja konuna landleiðis og því var þyrlan fengin til þess að ná í konuna sem var uppi í Móskarðshnjúkum þegar hún var sótt.

Hvort var veika kona á Esju eða Móskarðshnúkum? Þetta eru tvö ólík fjöll, ekki bara landfræðilega, að útliti, gróðurfari og þar að auki er jarðfræðing gjörólík og svo má áfram telja.

Almennt er ekki notaður ákveðinn greinir á örnefni, að minnsta kosti ekki í ritmáli. Í fréttinni er ekki samræmi í notkun á greini.

Nástaðan í fréttinni sker í augu og er hún þó örstutt. Hér er öll fréttin, nástaðan auðkennd með raðtölum í hornklofum:

Þyrla [1.] Landhelgisgæslunnar sótti [1.] konu [1.] á sjötugsaldri upp á Esjuna og flutti á Landspítalann í Fossvogi um klukkan eitt í dag. Sækja [2.] þurfti konuna [2.] vegna skyndilegra veikinda hennar [1.].

Ekki var talið ráðlegt að sækja [3.] konuna [3.] landleiðis og því var þyrlan [2.] fengin til þess að ná í konuna [4.] sem var uppi í Móskarðshnjúkum þegar hún [2.] var sótt [4.].

Blaðamaðurinn kastar til höndum, les ekki yfir það sem hann hefur skrifað eða veit ekki betur. Þetta er slæm fréttamennska sem stendur ekki undir nafni. 

Hins vegar eru vinnubrögðin ekkert einsdæmi í íslenskum fjölmiðlum. Fjölmargir blaðamenn kunna ekki til verka, fréttastjórar og ritstjórar gera engar athugasemdir, vita hugsanlega ekkert betur.

Finnst neytendum, lesendum, í lagi að fjölmiðlar sendi út skemmdar fréttir?

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Sósíalistaflokkur forsætisráðherra atkvæðamestur í kosningunum á Spáni.“

Fyrirsögn á visir.is.           

Athugasemd: Blaðamaðurinn veit ekki hvað lýsingarorðið atkvæðamikill merkir. Það á ekki við þann sem fær flest atkvæði heldur mann sem mikið kveður að. 

Þingmaður getur verið atkvæðamikill í þingsal, jafnvel atkvæðameiri en aðrir og hugsanlega atkvæðamestur. Það þýðir hins vegar ekki að hann hafi fengið flest atkvæði til að fá að vinna þar. Miklu frekar að það sópi að honum í umræðum.

Orðabókin nefnir atkvæðamikinn leikmann. Mér fannst til dæmis Guðjón Baldvinsson vera mjög atkvæðamikill í fótboltaleik milli Stjörnunnar og KR síðasta laugardag. Fleiri má auðvitað nefna.

Afar alvarlegt er að blaðamaður hafi ekki góðan orðaforða, miklu verra er að hann fái óátalið að dreifa málvillum. Hnignum tungumálsins er staðreynd. Fjölmiðlar eiga stóra þátt í henni en ættu auðvitað að vera traustustu stoðir íslenskunnar.

Tillaga: Sósíalistaflokkur forsætisráðherra fær flest atkvæði í kosningunum á Spáni.

Hvernig vissi ég þetta ekki og ítrekaður frambjóðandi

Orðlof og fleira

Temmilegur

Orðið temmilegur er tökuorð úr dönsku temmelig sem aftur er fengið að láni úr miðlágþýsku temmelik(en) ‘mátulegur, hæfilegur’.

Þetta er sama orð og í háþýsku ziemlich ‘allnokkur, þó nokkur’. Elstu dæmi í Ritmálssafni Orðabókar Háskólans eru frá 18. öld og sama gegnir um atviksorðið temmilega.

Sjá nánar á Vísindavefnum.

Eru orð sem byrja á „p“ tökuorð?

Þau orð sem eru af indóevrópskum uppruna og skrifuð með p- eru í grunnorðaforða íslensks máls skrifuð með f- í framstöðu, til dæmis:

• latína portâre, íslenska fara
• indóevrópska *pelu-, íslenska fjöl-
• latína pater, íslenska faðir 

og teljast erfðaorð. 

Ef Íslenskri orðsifjabók er flett má sjá að í allflestum greinum um orð sem hefjast á p- er skýringin sú að um tökuorð sé ræða, ýmist úr Norðurlandamálum, einkum dönsku, eða úr miðlágþýsku sem sjálf hafa þegið orðin að láni.

Sjá nánar á Vísindavefnum (framsetning hér er á ábyrgð síðuhafa).

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Móðir Gretu Thunberg er Eurovision-stjarna og fólk ræður vart við sig: Hvernig vissi ég þetta ekki?!?!“

Fyrirsögn á dv.is.               

Athugasemd: Hvort er réttara að segja: Hvernig vissi ég þetta ekki eða hvers vegna vissi ég þetta ekki? Auðvitað er hið síðarnefnda réttara, að minnsta kosti í þessu tilviki.

Hins vegar er ekkert að því að draga gerðir sínar í efa: Hvers vegna datt ég? Hvernig stóð á því að ég datt?

Í þessum tilvikum er hvernig atviksorð.

Hver er annars sá sem talar í fyrstu persónu í fyrirsögninni? Líkleg blaðamaðurinn sem veit ekki að skoðanir hans koma fréttaskrifum ekki við.

Svo er það þetta með að hrúga inn spurningar- og upphrópunarmerkjum. Ber ekki vitni um mikla þekkingu blaðamannsins.

Tillaga: Engin tillaga

2.

„Ítrekaður frambjóðandi til forseta Íslands …“

Úr morgunþætti Ríkisútvarpsins  26.4.2019.              

Athugasemd: Getur maður verið ítrekaður frambjóðandi? Held að hér sé notkunin á lýsingarorðinu ítrekaður komin út í algjörar öfgar. Eða hvað finnst lesendum?

Eru þeir sem fara oft í gönguferðir ítrekaðir göngumenn?
Eru þeir sem fara oft á rúntinn og kaupa ís ítrekaðir ískaupendur? 
Eru hlustendur Ríkisútvarpsins ítrekaðir hlustendur?
Er sá sem þetta skrifar ítrekaður skrifari?
Er skólafólk ítrekað í námi?

Ofnotkun sagnarinnar að ítreka og lýsingarorðins ítrekaður er svo mikil vitleysa að ekki tekur nokkru tali. Maður veltir fyrir sér hvort þeir sem misnota orðin hafi rýrari orðaforða en aðrir.

Munum að í stað sagnarinnar getum við notað orðið endurtaka, margendurtaka, áminna, gera oft eða bara skrifa sig frá orðinu. Sama má gera með lýsingarorðið, nota má orð eins og aftur, aftur og aftur, enn og aftur, sífellt, tíðum ...

Tillaga: Tíður frambjóðandi til embættis forseta Íslands ...

 

Maður og rotta sameinuð, um er að ræða og fljótasta markið ...

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

Stofnanamál

Í umræðu um málfar og málsnið ber svonefnt stofnanamál oft á góma. Þetta er málsnið sem menn þykjast helst finna á ýmsum gögnum frá opinberum stofnunum, s.s. skýrslum, álitsgerðum o.þ.h. Ekki er auðvelt að negla nákvæmlega niður hvað við er átt, en þó virðist einkum fernt koma til álita.

Í fyrsta lagi nafnorðastíll; að nota nafnorð (oft leitt af sögn) og merkingarlitla sögn (t.d. vera) til að segja það sem eins væri hægt að segja með einni sögn. Þannig er talað um að gera könnun í stað þess að kanna, sagt að fólksfjöldi aukist í stað þess að fólki fjölgi, o.s.frv.

Í öðru lagi einkennist stofnanamál af stirðum eignarfallssamböndum. Þannig er talað um breytt fyrirkomulag innheimtu virðisaukaskatts í staðinn fyrir breytt fyrirkomulag á innheimtu virðisaukaskatts, aukning tekna starfsmanna fyrirtækisins í stað aukning á tekjum starfsmanna fyrirtækisins o.s.frv.

Í þriðja lagi eru langar og flóknar málsgreinar algengar í stofnanamáli. Dæmi: En til að auðvelda stillingu og notkun talhólfs skal þess freistað hér á eftir að lýsa stillingarferlinu og þýða nokkur orð sem fram koma í enska textanum, sem byggður er inn í kerfið og gætu reynst torskilin.

Í fjórða lagi er oft talað um stofnanamál þegar setningagerð er óíslenskuleg. Slíkt stafar oft annaðhvort af því að um þýðingu er að ræða, eða höfundur textans er ekki vanur að orða hugsanir sínar, nema hvorttveggja sé.

Málsnið og málnotkun, Eiríkur Rögnvaldsson.

1.

„Heimilislaus maður og rotta sameinuð í Sydney.“

Fyrirsögn á visir.is.              

Athugasemd: Skyldu allir blaðmenn lesa skrif sín yfir? Velta því fyrir sér hvort fréttin sé skiljanleg, laga orðalag, skipta út orðum og svo framvegis?

Af fyrirsögninni hér fyrir ofan má ráða að heimilislaus maður og rotta hafi verið sameinuð.

En það er einmitt það sem stendur í fréttinni!

Já, auðvitað, það er rétt. 

Má vera að eftirfarandi skýri mál mitt: Maður nokkur gekk inn á bar. Á öxl hans sat api. Þetta er nú aldeilis fallegur api, sagði barþjónninn. Hvernig fékkstu hann? Sko, þetta byrjaði bara sem lítil bóla á rassinum, sagði þá apinn.

Í þessum anda má spyrja hvað verður til þegar rotta og maður eru sameinuð? Ooojjj, kann að hrökkva út úr einhverjum virðulegum lesendum.

Fréttin tekur hins vegar af allan vafa um hvað gerðist. Hana má skilja þó hún sé illa skrifuð og tilgerðarleg. Til dæmis er sá heimilislausi og rottan kölluð „tvíeyki“ sem varla á við. Nástöðu er að finna og fleira smálegt sem eyðileggur nokkuð skondna „frétt“. Að vísu er hún ekkert skondin nema vegna þessarar kjánalegu fyrirsagnar.

Tillaga: Heimilislaus maður í Sydney fær rottuna sína til baka.

2.

„Um er að ræða allt að 35 vind­myll­ur sem eru um 150 metr­ar að hæð miðað við spaða í hæstu stöðu.“

Fyrirsögn á mbl.is.              

Athugasemd: Orðalagið um er að ræða er ofnotað hjá blaðamönnum og gagnslaust í flestum tilvikum, rétt eins og hér. Óhætt er að sleppa því án þess að neitt tapist úr frásögninni. Segja má að það sé „lopatal“, fundið upp til að lengja fréttir (teygja lopann).

Svo er það stærðin; að stærð. Hvort er nú betra að segja að myllan sé eitthundrað og fimmtíu metra að hæð, eða eitthundrað og fimmtíu metra há? 

Blaðamenn þurfa ekkert að vera hræddir við að skrifa  töluorð í stað tölustafa. Oftast fer betur á því nema þegar tölur eru mjög háar.

Gagnrýna má þessa málsgrein:

All­ar vind­myll­ur verða tengd­ar sam­an með 33 kV jarðstrengj­um sem verða plægðir niður og staðsett­ir eins og kost­ur er í veg­stæði til þess að lág­marka rask.

Má vera að betur fari á því að skrifa málsgreinina á þessa leið:

Vindmyllurnar verða tengdar sam­an með 33 kV jarðstrengj­um sem verða plægðir niður í veg­stæði eftir því sem kostur er til þess að lág­marka rask.

Líklega er orðalag fréttarinnar tekið úr skýrslu um vindmyllugarðinn og hugsunarlaust límt inn í frétt.

Tillaga: Vindmyllurnar eru þrjátíu og fimm og eru eitt hundrað og fimmtíu metr­ar háar miðað við spaða í hæstu stöðu.

3.

„Tugir vindmylla gætu litið dagsins ljós í Garpsdal og Hróðnýjarstöðum gangi áætlanir orkufyrirtækja eftir.“

Frétt á visir.is.              

Athugasemd: Velja þarf orðalag sem hæfir efni máls. Enginn myndi segja að vindmyllur mali rafmagn.

Orðalagið að líta dagsins ljós merkir að fæðast. Vindmyllur hvorki fæðast né hafa sjón, þær eru dauðir hlutir. Nú kann einhver að segja að þetta væri svokölluð yfirfærð merking. Mótrökin eru þau að velja skal orð eða orðalag sem hæfir, einfalt mál er gott mál. Skreytingar eða flækjur eiga ekki við í fréttum. Ekki detta í ruglið eins og unglingarnir segja stundum.

Tillaga: Tugir vindmylla verða reistar í Garpsdal og Hróðnýjarstöðum gangi áætlanir orkufyrirtækja eftir.

4.

„Þrír öku­menn voru stöðvaðir fyr­ir akst­ur und­ir áhrif­um fíkni­efna í Reykja­vík í gær­kvöldi og í nótt.“

Frétt á mbl.is.               

Athugasemd: Þeir voru stöðvaðir vegna þess að þeir óku bílum dópaðir, ekki fyrir því ... Hvaðan kemur eiginlega þetta orðalag? Frá löggunni? Frá blaðamanninum?

Tillaga: Þrír öku­menn voru stöðvaðir vegna akst­urs und­ir áhrif­um fíkni­efna í Reykja­vík í gær­kvöldi og í nótt.

5.

„Sjáðu fljótasta mark sögunnar og þrumufleyg Eriksen.“

Fyrirsögn á visir.is.               

Athugasemd: Venjulega eru tvö mörk á hverjum fótboltavelli og á þau leika lið sem etja kappi. Mörkin eru fest við jörðu, mega ekki hreyfast úr stað. Þau eru föst, geta hvorki verið fljót né sein.

Þegar liði tekst að koma bolta inn í mark andstæðinganna er talað um að það skori mark. Almennt er talið að betra sé að koma tuðrunni inn sem fyrst. 

Sá nýtur virðingar sem skorar sem næst byrjun leiks. Á ensku er fyrirbrigðið kallað „the fastest goal“. Þeir blaðamenn sem eru slarkfærir í ensku en lélegir í íslensku kalla þetta fljótasta markið … 

Hvernig svo sem heimilisaðstæður eru í ensku máli getum við ekki sagt á íslensku að mark sé fljótt, ekki frekar en vítaspyrna geti verið fljót, aukaspyrna eða annað álíka í fótbolta.

Ekki heldur er hægt að segja að í kastkeppni í frjálsum íþróttum sé til lengsta spjótið, lengsta sleggjan eða lengsta kúlan.

Aftur á móti má auðveldlega orða það svo að Shane Long sé samkvæmt fréttinni sá fljótasti að skora mark í ensku úrvalsdeildinni, hafi slegið öllum við.

Líklega segja örfáir að þetta sé „íþróttamál“ en það gengur ekki upp nema að það fylgi íslenskum málreglum og hefðum.

Loks má aðeins hnýta í boðháttinn í fyrirsögninni, sögnina að sjá. Hann var aldrei notaður í fyrirsögnum hér áður fyrr en er núna brúkaður í ótal vefritum út um allan heim enda byggist tilveran þar á músarsmellum.

Hér er svo dálítill fróðleikur: Samkvæmt vefnum Wikipedia hafa tuttugu og fimm leikmenn í heiminum skorað mark innan sjö sekúndna frá upphafi leiks. 

Tillaga: Tugir vindmylla verða reistar í Garpsdal og Hróðnýjarstöðum gangi áætlanir orkufyrirtækja eftir.“

Í heild sinni, meiðsl og kalla eftir

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

Prestur

Orðið prestur er rakið til gríska orðsins presbýteros (safnaðaröldungur). 

Þegar kristnin barst norður á bóginn tóku germönsku málin við orðinu, líkast til eftir viðkomu þess í latínu (presbyter), og viðtökumálin settu mark sitt á orðið eftir atvikum. 

Þannig festi það rætur í skandinavísku málunum (prest, präst, præst), færeysku og íslensku (prestur), ensku (priest) og þýsku (Priester). 

Áfram má halda; lettneska, sem raunar er baltneskt tungumál, fékk orðið úr þýsku og bætti við eigin endingu: priesteris. 

Tungutak eftir Ara Pál Kristinsson á blaðsíðu 26 í Morgunblaðinu 20.4.2019.

1.

„Lásu Passíusálmana í heild sinni.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 2 í Morgunblaðinu 20.4.2019              

Athugasemd: Stundum velja blaðamenn lengri leiðina, nota fleiri orð í stað færri. Skilja má ofangreinda fyrirsögn á þann vega að allir Passíusálmarnir hafi verið lesnir. Sé svo, er ekki bara ágætt að segja það þannig, vafningalaust?

Á blaðsíðu 20 í sama Morgunblaði segir í frétt/viðtali við breskan sagnfræðing:

Hann heimsótti því skjalasafn Churchills, sem staðsett er í Cambridge, …

Þarna er orðinu „staðsett“ ofaukið. Sé því sleppt breytist merking málsgreinarinnar ekkert, bara alls ekkert. Hvers vegna er þá verið að staðsetja allt? Orðið er afar algengt í fréttum fjölmiðla, hvers vegna er ekki ljóst.

Tillaga: Lásu alla Passíusálmana

2.

„Enginn hlaut alvarleg meiðsl …“

Fréttir Ríkissjónvarpsins kl. 19, 20.4.2019.             

Athugasemd: Meiddist einhver? Nei, enginn, að minnsta kosti ekki alvarlega. Hvers vegna er verið að nafnorðavæða fréttirnar? Af hverju getur fréttamaðurinn ekki notað sagnorðið að meiðast?

Skrýtið.

Enginn meiddist, slasaðist, særðist, skaddaðist og svo framvegis. Af sögninni að meiða er dregið nafnorðið meiðsl, sem merkir sár eða lemstrun, samkvæmt malid.is. 

Síðar í fréttinni segir fréttamaðurinn og virðist full alvara:

Slökkviliðið hefur náð ágætis stjórn á eldinum.

Þetta er að vísu skrifað eftir minni. Flestir standa í þeirri trú að slökkvilið stjórni ekki eldum heldur slökkva þá. Það gæti hins vegar verið misskilningur.

Tillaga: Enginn meiddist alvarlega.

3.

„Við munum vinna með ykkur af varkárni.“

Frétt á visir.is.             

Athugasemd: Eitthvað skrýtið er við ofangreint. Heimildin er í enska fréttavef Guardian, þar er haft eftir lögregluforingja:

I want to reassure you that we will work with you sensitively.

Þarna er lykilorðið „sensitively“ sem vissulega má þýða sem varkárni en enginn Íslendingur talar eins og sagt er hér að ofan. Eins og oft áður en bein þýðing úr ensku gagnslítil, raunar skaðleg. Í fréttinni er sagt frá rannsókn á hryðjuverki á Norður-Írlandi. 

Þýðing blaðamannsins hefur allt aðra merkingu en orðin á ensku. Samheiti enska orðsins „sensitively“ eru til dæmis „vinsemd“, „gentle“, „nice“, „warm“, „caring“ og svo framvegis

Lögregluforinginn hvetur vitni til að gefa sig fram og segir lögregluna muni koma fram við þau af vinsemd og hlýju. 

Í fréttinni var talað um hryðjuverk í Norður-Írlandi. Venjan er sú að á íslensku er forsetning á notuð um landið, á Norður-Írlandi. Fyrirsögninni var síðar breytt en ekki í sjálfri fréttinni, þar er enn talað um hryðjuverk „í Norður-Írlandi“

Tillaga: Við munum taka á móti ykkur með vinsemd og hlýju.

4.

„… kölluðu eftir rannsókn á aðgerðum almennra borgara til að stöðva flóttafólk á leið sinni yfir landamærin.“

Frétt á visir.is.             

Athugasemd: Hvað merkir orðasambandið að kalla eftir? Óska eftir, biðja um, krefjast, heimta … Ennfremur má velta því fyrir sér hvort sá sem „kallar eftir“ sé að hrópa.

Sumir blaðamenn halda að enska orðasambandið „to call for“ megi alltaf þýða á íslensku sem „kalla eftir“.

Lítum sem snöggvast á nokkur skemmtileg tilbrigði íslenskunnar.

Stundum gerist á veitingastað að gestur þarf að kalla eftir þjónustu. Í húsbyggingunni kallaði smiðurinn eftir hamrinum („hent’í mig hamrinum“). Á fundi kallaði fundargestur ókvæðisorð á eftir fundarstjóranum sem gekk út. Fyrsta hæð til hægri, kallaði íbúinn á eftir gestunum í stiganum.

Í öllum þessum tilvikum var kallað, hrópað, argað, æpt …

Á Alþingi var óskað eftir umræðu um efnahagsmál. Á félagsfundi vildi einn fundargestur fá nánari skýringar á liðnum „annar kostnaður“ í reikningunum. Á þingi Sameinuðu þjóðanna hvatti framkvæmdastjórinn ríki heims til að aðstoða flóttamenn. Sveitarfélög á Vestfjörðum krefjast betri vegar yfir Dynjandisheiði.

Í þessum tilvikum var ekki kallað eftir neinu og þaðan af síður hrópað, argað, æpt …

Og nú er óhætt að víkja aftur að hinum tilvitnuðu orðum sem eru þessi:

Tilkynningin var birt stuttu eftir að the American Civil Liberties Union (ACLU) og öldungadeildarþingmenn Demókrataflokksins kölluðu eftir rannsókn á aðgerðum almennra borgara til að stöðva flóttafólk á leið sinni yfir landamærin. Þetta kemur fram á vef Reuters.

Á vef Reuters segir hins vegar:

Mexico said on Saturday it had “deep concern” about armed groups that intimidate and extort migrants on the border, shortly after the ACLU and Democratic senators called for a probe into such citizen efforts to block migrants from crossing.

Raunar er fréttin á vef Reuters nokkuð ítarlegri en sú á Vísi, rétt eins og blaðamaðurinn hafi ekki nennt að þýða hana orði til orðs. Látum það nú vera. Hins vegar er ljóst að þarna var ekki kallað eftir neinu, og alls ekki hrópað, argað eða æpt. 

Af samhenginu má ráða að krafist hefur verið rannsóknar á vopnuðum hópum sem ógna og kúga flóttamenn. Óskiljanlegt er að blaðamaðurinn skuli tala um að almennir borgarar séu þarna að verki nema því aðeins að hann misskilji þar sem segir hér að ofan, „citizen effort“.

Tillaga: … kröfðust rannsóknar á vopnuðum hópum sem stöðva flóttafólk á leið yfir landamærin.

 

Löggumál í fjölmiðlum

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

Hér eru nokkur dæmi úr fjölmiðlum. Þau má kalla löggumál.

Grunur leikur á að blaðamenn og lögreglan iðki þann leik, saman eða í hvor í sínu lagi, að búa til málfar sem er um flest allt frábrugðið því sem almenningur talar. Tilgangurinn er hugsanlega sá að upphefja lögguna, sveipa hana dulúð með torkennilegum orðum sem vér dauðlegir tökum okkur ekki í munn að ótta við refsingu.

Þessi orð og orðalag má finna í öllum fjölmiðlum þegar sagt er frá verkefnum lögreglunnar. Sumt af þessu er tóm della, annað er ofnotað. 

Mikilvægt er að blaðamenn hafi glöggan skilning á íslensku máli, búi yfir drjúgum orðaforða og kunni að nota hann. Einhæfni drepur málið og það gera líka fjölmiðlar sem birta fréttir á slæmri íslensku.

Löggumál

1. Vista mann fyr­ir rann­sókn máls

Villa: Röng forsetning.
Athugasemd: Afar auðvelt að skrifa framhjá svona.
Réttara: Vegna rannsóknar máls

2. Vista mann sök­um ástands í fanga­geymslu lög­reglu.

Athugasemd: Ofnotað orðalag. Dæmigert löggumál.
Betra: Settur í fangelsi, lokaður inni, settur inn ...

3. Hafna utan vegar

Athugasemd: Ofnotað. Dæmigert löggumál.
Sambærilegt: Lenda, renna, falla, aka, enda ...

4. Fangageymsla

Athugasemd: Ofnotað. Vafasamt að setja mann þar sem hlutir eru geymdir, í geymslu.
Sambærileg: Fangaklefi, fangelsi ...

5. Í tökum (það er handtekinn)

Villa: Sá sem er handtekinn getur ekki verið í tökum.
Athugasemd: Getur valdið misskilningi
Sambærilegt: Í haldi, handtekinn, í yfirheyrslu ...

6. Afskipti lögreglu

Athugasemd: Ofnotað.
Sambærilegt: Í skoðun, athugun, meðhöndlun hjá lögreglu ... (veltur á samhenginu).

7. Vettvangur

Athugasemd: Ofnotað
Sambærilegt: Staður, svæði, vígvöllur ... (veltur á samhenginu).

8. Aðhlynning

Athugasemd: Ofnotað
Sambærilegt: Meðferð, læknishjálp, aðstoð, fyrsta hjálp ... 

9. Leggja hald á

Athugasemd: Ofnotað. 
Sambærilegt: Gera upptækt, taka, fjarlægja ...

10. Haldleggja

Villa: Hluti af nafnorðavæðingu málsins.
Athugasemd: Ljótt orð. 
Betra: Gera upptækt, taka, fjarlægja ...

11. Tryggja vettvang

Athugasemd: Ofnotað. Hráþýðing úr ensku; „to secure perimeter“.
Sambærilegt: Loka fyrir öðrum en lögreglu.

12. Handtekinn fyrir rannsókn málsins

Villa: Röng forsetning.
Athugasemd: Hugsunarlaus afgreiðsla á staðreyndum.
Réttara: Handtekinn vegna rannsóknar málsins

13. Gera húsleit

Athugasemd: Nafnorð í stað sagnar. 
Betra: Leita, leita í húsi eða annars staðar.

14. Viðbragðsaðilar

Athugasemd: Ofnotað, óljóst. Hráþýðing úr ensku; „response team“.
Betra: Hjálparlið, lögregla, slökkvilið, sjúkraliðar hjálparsveitir, björgunarsveitir, vegfarendur, nærstaddir

15. Árásarþoli

Athugasemd: Uppskrúfað stofnanamál, fæstir nota svona orð.
Betra: Fórnarlamb, sá slasaði, sá sem meiddist

 

Taka árangursleysi föstum tökum, sannfærandi tap og tímapunktshjal

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

Um þúsundir og hundruð

Ein þúsund og eitt þúsund eru réttar myndir þótt hvorugkynið sé algengara. 

Hins vegar er hundrað aðeins notað í hvorugkyni og eitt hundrað því eina rétta myndin þar. 

Jafn rétt er að segja: „Tvær þúsundir bíla voru fluttar til landsins í ár“ og „Tvö þúsund (töluorð) bílar voru fluttir til landsins í ár.“

Sjá nánar á Vísindavefnum. 

1.

„Bæjarráð fer fram á það við Vegagerðina að hún taki þetta árangursleysi föstum tökum og leggi fram raunhæfa áætlun um hversu fljótt hægt er að opna höfnina.“

Forystugrein Morgunblaðsins 17.4.2019.              

Athugasemd: Þetta með árangursleysið og föstu tökin er skrýtið orðalag, merkingarleysa sem verður til þegar einblínt er á orðin en hugsunin fylgir ekki með.

Bókstaflega er illt er að taka árangursleysi föstum tökum, það endar með ósköpum. Vænlegra er að leggja áherslu á bætt verklag. Betur vinnur vit en strit, eins og sagt er.

Í fundargerð bæjarráðs Vestmannaeyja frá því 2.4.2019 segir:

Bæjarráð fer fram á það við Vegagerðina að hún taki þessu árangursleysi föstum tökum og leggi fram raunhæfa áætlun um hversu fljótt hægt er að opna höfnina.

Þarna er frumheimild forystugreinarinnar komin. Ruglið er úr Eyjum en Mogginn tekur það athugasemdalaust upp, leiðréttir þó ranga fallbeyging ábendingafornafnsins (undirstrikað). Skyldi hann Davíð vita af’essu?

Tillaga: Bæjarráð fer fram á það við Vegagerðina að hún leggi fram raunhæfa áætlun um hversu fljótt hægt er að opna höfnina. Ekki verður unað við áframhaldandi árangursleysi

2.

„Manchester United er úr leik í Meistaradeildinni en liðið tapaði afar sannfærandi, 3-0, fyrir Barcelona á Nývangi í gærkvöldi …“

Frétt á visir.is.               

Athugasemd: Hvernig er hægt að tapa sannfærandi? Í eðli orðsins felst bjartsýni, geta eða styrkur. Sigur er oft sannfærandi en tap síður. 

Blaðamaður verður að hafa tilfinningu fyrir málinu, átta sig á hvaða orð á að nota hverju sinni vegna þess að þau verða að hæfa tilefninu. 

Að öllum líkindum hefur sigur fótboltaliðsins Barcelona verið sannfærandi, hann hefur ekki verið nein heppni eða tilviljun háð. 

Um leið hefur tap Manchester United verið verðskuldað, liðið átt skilið að tapa, það stóð sig ekki nægilega vel.

Tillaga: Sannfærandi sigur Barcelona á Manchester United sem er úr leik í Meistaradeildinni.

3.

„14 ár er góður tími.“

Frétt á mbl.is.               

Athugasemd: Fréttin byrjar á tölustöfum. Hvergi tíðkast slíkt. Þetta hefur margoft verið nefnt á þessum vettvangi.

Á vefnum Grammar Monster segir: 

It is considered untidy to start sentences with figures. You should either reword your sentence or write the number in full.

Getur það verið rétt hjá mér að fleiri og fleiri blaðamenn og skrifarar séu farnir að byrja setningar á tölustöfum? Sé svo er það slæm þróun. Tölustafir stinga oft í augun á prenti.

Tillaga: Fjórtán er góður tími.

4.

„Heimildir Morgunblaðsins herma að Isavia og WOW air hafi á engum tímapunkti upplýst ALC um að samkomulag væri í gildi um fyrrnefnt aðgengi Isavia að vélum félagsins.“

Frétt á blaðsíðu 1 í Morgunblaðinu 18.4.2019.               

Athugasemd: Já, góðan daginn ef þú villist (var stundum sagt í forundran) Blaðamaðurinn skrifar um „engan tímapunkt“. Flestir myndu nota í staðinn atviksorðið aldrei.

Orðskrípið tímapunktur er gjörsamlega gagnslaust í íslensku máli eins og best sést hér að ofan. Það er hins vegar orðið að einhvers konar tískuorði sem blaðamenn nota til að gefa skrifum sínum sennilegri blæ. 

Tillaga: Heimildir Morgunblaðsins herma að Isavia og WOW air hafi aldrei upplýst ALC um að samkomulag væri í gildi um fyrrnefnt aðgengi Isavia að vélum félagsins.

5.

„Íþróttadeild Vísis og Stöðvar 2 Sports telur niður í Pepsi-deild karla með árlegri spá sinni fyrir mótið.“

Frétt á visir.is.               

Athugasemd: Er þetta skiljanlegt? Hvað merkir að telja niður í Pepsí-deildinni? Auðvitað er þetta merkingarleysa enda gengur málsgreinin ekki upp: „…telja niður með árlegri spá fyrir mótið.“ Telja niður með einhverju?

Má vera að blaðamennirnir sem skrifuðu fréttina telji dagana þar til Íslandsmótið í fótbolta hefst en það kemur hins vegar ekki fram.

Enska orðið „countdown“ merkir að nefna tölur í öfugri röð, til dæmis frá tíu og niður í einn eða núll. Þetta er hins vegar ekki gert í fréttinni.

Tilvitnuð málsgrein er því óskiljanleg. Þegar öllu er á botninn hvolft er verið að spá fyrir um úrslit fótboltamóts. Var ekki hægt að segja það berum orðum?

Tillaga: Íþróttadeild Vísis og Stöðvar 2 Sports spáir fyrir um úrslit Íslandsmót karla í fótbolta.

Guðmundur Andri grætur, svona áróðurslega séð ...

Hann segir að til dæmis megi líta til málflutnings Davíðs Oddssonar sem aftur og aftur, ítrekað, heldur fram sömu rangfærslunum, þá veitir hann þessu visst lögmæti.

Mér finnst eiginlega nóg komið. Guðmundur Andri Thorsson, þingmaður Samfylkingarinnar, er góðafólkið í stjórnmálum. Hann grætur undan aðkasti og vill að aðrir sýni kurteisi. Engu að síður lætur hann sér sæma að ráðast að öðru fólki eins og ofangreind tilvitnun í frétt á á visir.is. ber vitni um.

Góðafólkið fordæmir rasisma, falsfréttir, yfirgang og ókurteisi en á sama tíma leyfir það sér að ráðast að öðrum með sama hætti og það kvartar yfir og mælir gegn.

Einhver vitleysingur var vondur við Guðmund Andra Thorsson, þingmann Samfylkingarinnar í búðarferð. Í frásögn sinni af atburðinum tekst honum af lævísi sinni að blanda Davíð Oddssyni í málið rétt eins og hann hafi fjarstýrt dónanum. Jú, góðafólkið telur sig eiga fyrsta skotleyfi á Davíð, öllu má ljúga upp á manninn og það er gert án nokkurra undanbragða.

Dettur einhverjum í hug að svona talsmáti sé tilviljun. Nei, þetta er áróður, einbeittur og skýr, sem Guðmundur Andri setur fram til að upphefja sjálfan sig og niðurlægja aðra.

Eftirtektarvert er að Guðmundur Andri fellir dóm yfir Davíð en rökstyður hann ekki nánar því auðvitað eiga allir að vita hversu mikið skaðræði maðurinn er. Þannig er aðferðafræði áróðursins sem var þróuð og útfærð í einræði kommúnismans, nasismans og fasismans og hefur verið óspart nýtt síðan til að gera út af við pólitíska andstæðinga eða þá sem hafa „óæskilegar“ skoðanir.

Guðmundur Andri er fullnuma í áróðri. Hann kann þá list að láta að einhverju liggja án þess að segja það beinum orðum. Páll Árdal orti um mann sem gæti verið þingmaðurinn ljóslifandi:

Ef ætlarðu að svívirða saklausan mann,
þá segðu aldrei ákveðnar skammir um hann,
en láttu það svona í veðrinu vaka,
þú vitir, að hann hafi unnið til saka.

 

 

 

Sigraði mótið, stengur eða stangir og enn og aftur ítrekað

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

Nú til dags?

Orðasambandið „nú til dags” er fengið að láni úr dönsku „nu til dags” og er ekki alveg nýtt af nálinni. 

Dags í dönsku er gamalt eignarfall sem stýrðist af forsetningunni til. 

Í íslensku þykir vandaðra mál að segja til dæmis „nú á dögum.”

Vísindavefurinn.

1.

„Birna Hrönn gerði sér lítið fyrir að sigraði heimsmeistaramótið í íssundi, sem fór fram í Rússlandi um miðjan síðasta mánuð.“

Frétt á visir.is.              

Athugasemd: Birna Hrönn sigraði ekki heimsmeistaramótið af þeirri einföldu ástæðu að heimsmeistaramótið var ekki þátttakandi. Útilokað er að sigra mót en samt sést orðalagið ótrúlega oft í fjölmiðlum.

Hins vegar er líklega að konan hafi sigrað í þessu heimsmeistaramóti. Á þessu tvennu er mikill munur.

Orðalagið „sem fram fór í Rússlandi“ er þar að auki óþarft. Hér nægir að segja í Rússlandi.

Svo er það þetta undirstrikaða „að“. Hroðvirkni?

Í fréttinni segir ennfremur:

Þegar Birn Hrönn er búin að synda í sjónum fer hún alltaf strax í sundlaugina …

Betur fer á því segja: Þegar Birna Hrönn hefur synt í sjónum … Ástæðan er einfaldlega sú að færri orð hafa oft meira gildi í fréttum en fleiri. Önnur villa er undirstrikuð. Hroðvirkni?

Tillaga: Birna Hrönn gerði sér lítið fyrir og sigraði í heimsmeistaramótinu í íssundi í Rússlandi um miðjan síðasta mánuð.

2.

„Byrjað að fjarlægja eldsneytisstengur úr Fukushima-kjarnorkuverinu.“

Fyrirsögn á visir.is.              

Athugasemd: Er verið að fjarlægja stengur eða stangir? Sumir kunna að gera athugasemdir við fyrirsögnina. Staðreyndin er hins vegar sú að hvort tveggja er rétt. Kvenkynsorðið stöng beygist svo í fleirtölu:

Nf. Stengur/stangir
Þf. Stengur/stangir
Þgf.Stöngum
Ef. Stanga

Ég hefði hins vegar ritað stangir, mér er það tamara. Fleiri orð hafa þessa tvöföldu beygingu í nefnifalli og þolfalli. Dæmi: Spöng; spengur/spangir. Röng; rengur/rangir. 

Á málid.is segir að röng sé kvenkynsnafnorð og merki bogalagað tréband í báti eða skipi. Orðið þekkist í færeysku, rong, nýnorsku (v)rong og vrång.

Tillaga: Byrjað að fjarlægja eldsneytisstangir úr Fukushima-kjarnorkuverinu.

3.

„Héraðsdóm­ur Reykja­vík­ur hef­ur dæmt karl­mann í átta mánaða óskilorðsbundið fang­elsi fyr­ir ítrekuð auðgunar- og um­ferðarlaga­brot á ár­un­um 2017-2018.“

Frétt á mbl.is.               

Athugasemd: Náunginn var dæmdur fyrir „ítrekuð“ lagabrot. Hvað þýðir það? Var hann dæmdur fyrir mörg brot af sama tagi eða ólík, endurtekin brot, síendurtekin eða hvað? 

Samkvæmt mínum skilningi merkir lýsingarorðið ítrekaður að endurtaka. Hann brýtur vissulega oft af sér en það er annað en ítrekað.

Fleirum en mér finnst notkun á sögninni að ítreka og lýsingarorðinu ítrekaður sé fram úr hófi, orðin að ofnotkun. Engu líkar en að önnur orð komi ekki til greina; oft, margoft, margsinnis, tíðum og svo framvegis.

Tillaga: Héraðsdóm­ur Reykja­vík­ur hef­ur dæmt karl­mann í átta mánaða óskilorðsbundið fang­elsi fyr­ir fjölda auðgun­ar- og um­ferðarlaga­brot á ár­un­um 2017-2018.

Spila hlutverk, mikill vindur blæs og mikið ástand

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

Öng, öngvit, engja …

Sögnin angra (sem merkir: hryggja, gera einhverjum til ama) er leidd af nafnorðinu angur (sem merkir: hryggð, sorg, iðrun), sem er skylt nafnorðinu öng (sem merkir: þrengsli, klípa), sbr. orðasambandið vera í öngum sínum (sem merkir: vera í vandræðum, vera hryggur). 

Til er lýsingarorðið öngur (sem m.a. merkir: þröngur) og af því eru leiddar samsetningarnar öngvegi (sem merkir: mjór stígur), öngvit (sem merkir: óvit, yfirlið), öngþveiti (sem merkir: þröng, ógöngur). 

Skyld þessum orðum er sögnin engja (sem merkir: þrengja, kreppa), sbr. orðasambandið engjast sundur og saman. 

Málfarsbankinn.

1.

„Í bréfinu segir hún að sjö ára stelpa spilaði stórt hlutverk í því að hún hafi ákveðið að segja upp.“

Frétt á visir.is.              

Athugasemd: Þetta er nú meira klúðrið. Í fyrsta lagi er orðalagið „að spila stórt hlutverk“ hreinlega kjánalegt. Litla stúlkan spilaði hvorki né lék hlutverk í einu eða neinu, hún var þess valdandi, olli þessu ...

Á dönsku hefði málsgreinin verið eitthvað þessu lík:

I brevet siger hun, at en syv årig pige spillede en vigtig rolle i beslutningen om at træde tilbage.

Orðalagið, „spille en rolle“ er danskt að uppruna og sómir sér ágætlega á því góða tungumáli. Á ensku er þetta bara ágætlega orðað á þennan hátt:

In the letter she says that a seven-year-old girl played a major role in deciding to resign.

En á íslensku gengur þetta ekki. Þeir sem skrifa í fjölmiðla eiga að vita þetta.

Tengingin við klisjuna og uppsögnina verður þarna frekar aum: „Spila hlutverki í því að …“ Hefur blaðamaðurinn enga tilfinningu fyrir íslensku máli?

Í fréttinni segir:

Hún gerði það mjög skýrt að hún vildi ekki lengur fá göt í eyrun.

Í frumtextanum á ensku segir:

She made it clear she no longer wanted to get her ears pierced.

Það verður að segjast eins og er að þó blaðamaðurinn kunni eitthvað í ensku er hann afleitur í íslensku, hreint ómögulegur. Rökin fyrir því eru fleiri. Hér er annað:

Þannig ég sagði hinum gataranum að ég ætlaði ekki að partur af því að gata eyrun á þessari stúlku. 

Þetta ekkert annað en rusl, skemmd frétt. Svona fréttir eru ekkert annað en dónaskapur við neytendur. Telur ritstjórnin að málfar sé aukaatriði?

Tillaga: Engin tillaga gerð.

2.

„Þó úti blési mikill vindur þá væsti ekki um fólk inni í nýrri hausaþurrkunarverksmiðju Lýsis, sem opnuð var í grennd við Þorlákshöfn síðdegis í gær.“

Frétt á blaðsíðu 6 í Morgunblaðinu 13. Apríl 2019.              

Athugasemd: Gömlu veðurorðin eru óðum að týnast, blaðamenn virðast ekki þekkja þau, veðurfræðingar nota þau ekki og afleiðingin er sú að fleiri og fleiri tala um mikinn vind og lítinn vind eða eða eitthvað þar á milli.

Sjaldgæft er að heyra eða lesa í fjölmiðlum að úti sé logn, gola, kul, hvasst, stormur svo dæmi sé tekið. Þessi þróun er háalvarleg. Tungumálið verður fátæklegra og fjölbreytnin minnkar. Málið deyr smám saman út.

Víkjum að öðru. Sögnin að væsa er skemmtilegt orð, nokkuð mikið notað, en líklega vita fæstir merkinguna.

Á malid.is segir að sagnorðið væsa merkir að blása, kula. Þegar væsir um einhvern þá þýðir það að um hann næðir. Orðið tengist hollenska orðinu „waas“ sem merkir hrím eða lykt. 

Í orðsifjabókinni segir að væsa sé kvenkynsorð og er rakið til 17. aldar. Það merkir bleyta, vatnsrennsli, mosamýri, skýjað og fleira.

Tillaga: Þó hvasst væri úti fór vel um fólk í nýrri hausaþurrkunarverksmiðju Lýsis, sem opnuð var í grennd við Þorlákshöfn síðdegis í gær.

3.

„Mikið ástand.“

Fyrirsögn á vefsíðunni blika.is.               

Athugasemd: Þetta er erfitt að skilja. Ástand getur hvorki verið mikið né lítið. Við þurfum að vita nánar um málavexti. Ástand getur verið með ýmsu móti. Það getur verið gott eða slæmt, frábært eða ljótt.

Á Bliku er fjallað um veðrið á Keflavíkurflugvelli sem var slæmt, mjög hvasst, líklega stormur, illviðri. Farþegar komust ekki úr flugvélum sökum hvassviðris, því var ástandið slæmt, ekki mikið, nema það hafi verið „mikið slæmt“.

Ástand gróðurs á vorin er sjaldnast gott en það lagast. Ástandið á Nonna er ekki gott að morgni dags eftir næturlangt sukk, en það kann að skána þegar líður á daginn. Ástandið fyrir Miðjarðarhafsbotni er hættulegt. Ástand heilbrigðismála er frekar gott þó margt megi laga.

Tillaga: Slæmt ástand.

4.

„Flugvélinni er ætlað að fljúga með gervitungl í 10 kílómetra hæð áður en gervitunglunum er sleppt og þau fara á sporbraut um jörðu.“

Frétt á visir.is.                

Athugasemd: Illa samdar fréttir eru merki um hroðvirkni. Jafnvel tiltölulega reyndir blaðamenn á Vísi eyðileggja áhugaverðar fréttir vegna þess að þeir lesa ekki skrif sín yfir og stjórnendum vefsins er algjörlega sama.

Í ofangreindri tilvitnun er nástaða, tvítekning, sem er algjörlega óþörf. Svo segir að þau fari á sporbaug. Líklegra er þó að þeim sé sleppt á sporbaug um jörðu eða send þangað. Athugið að gervitungl hafa ekki sjálfstæðan vilja, eru vart útbúin gervigreind.

Þetta væri svona frekar saklaust ef ekki kæmi annað til í sömu frétt:

Merkisatburður átti sér stað í dag þegar flugvél með lengsta vænghaf í heimi var flogið í fyrsta skiptið.

Tilhneigingin er að lengja fréttir með tafsi og tuði. Þarna hefði mátt segja: Merkisatburður var í dag … Illskiljanlegt er að allt þurfi „að eiga sér stað“ þegar nota má einfalt orðalag, færri orð.

Flugvélinni er ætlað að fljúga með gervitungl í 10 kílómetra hæð áður en gervitunglunum er sleppt og þau fara á sporbraut um jörðu.

Ekki alveg rétt. Flugvélin flýgur með gervitungl, bókstaflega. Með sögninni að ætla opnast sá möguleiki að hún eigi að gera eitthvað annað, svona eins og strætó sem ætlað er að fara á Hlemm en gerir það ekki og en fer þess í stað á Lækjartorg.

Flugmaður vélarinnar var Evan Thomas sem tjáði fjölmiðlum eftir fyrstu ferðinni að það hefi verið mögnuð upplifun að fljúga þessari vél og að hún hafi látið að mestu undan stjórn eins og til var ætlast.

Hroðvirkni, fljótfærni eða getuleysi? Þetta er ónýt málsgrein, blaðamanninum til hnjóðs.

Stratolaunch vill meina að þetta sé stærsta flugvél í heimi …

Fyrirtækið fullyrðir ekki, staðhæfir, telur eða álítur. Nei, það „vill meina“.

Tillaga: Flugvélin mun flytja gervitungl í tíu kílómetra hæð og sleppa þeim á sporbraut um jörðu.

Nafnorðavæðingin, löggumálið og ensk íslenska

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

Við erum að liggja …

Í íslensku er (eða hefur verið) gerður munur á einfaldri nútíð/þátíð og orðasambandinu vera að + nafnháttur (dvalarhorf), t.d.: 

Maðurinn skrifar vel/bréf á hverjum degi en hins vegar: Maðurinn er að skrifa bréf. 

Í síðara dæminu er um að ræða (afmarkaðan) verknað sem stendur yfir en fyrra dæmið vísar til þess sem er ekki afmarkað í tíma (maðurinn skrifar alltaf vel/skrifar bréf daglega). 

Þegar í fornu máli má sjá þennan mun en þær reglur sem ráða notkuninni er nokkuð flóknar og að mestu óskráðar. Málnotendur fara eftir málkennd sinni enda dugir hún vel í flestum tilvikum. En eftir hverju fer notkunin?

Til einföldunar má segja að merking eða vísun sagnar skipti mestu máli um það hvort notað er orðasambandið vera að + nh. eða ekki. 

1. Í fyrsta lagi er það ekki notað með sögnum er vísa til ástands eða kyrrstöðu, t.d. segja flestir: barnið sefur, konan situr við borðið og maðurinn býr í Hafnarfirði. Þessi „regla“ hefur frá fornu fari og til skamms tíma verið býsna traust en nú virðist hafa orðið breyting þar á, sbr.: 
• Við erum að liggja [‘liggjum oft, þurfum oft að leggjast] til að ná slösuðum úr bílum (14.9.06). 
2. Í öðru lagi eru naumast til ritaðar heimildir um að nafnháttarorðasambandið sé notað með svo kölluðum skynjunarsögnum (t.d. sjá, heyra, vita, skilja), sbr. Þó: 
• Við erum að sjá það gerast (4.11.05); við erum að sjá hlutina sömu augum (18.12.06) og ég er ekki að skilja þetta.  
3. Í þriðja lagi á sama við um sagnir sem lýsa afstöðu eða skoðun (t.d. telja, halda, álíta, trúa, vona) en út af því bregður oft í nútímamáli, t.d.:
• Ertu að reikna með að gengið hækki? (14.12.06) og Ég var ekkert að hugsa (12.4.07). 
4. Í fjórða lagi er nafnháttarorðasambandið sjaldnast notað með sögnum sem eru ekki bundnar við stað eða stund, t.d. leika vel, tala skýrt og standa sig vel. Hér gætir einnig breytinga í nútímamáli, t.d.: leikskólarnir eru að standa sig mjög vel (13.3.07). 

„Reglur“ sem þessar eru auðvitað miklu fleiri en fjórar ofantaldar en mikilvægasta reglan er vitaskuld málkenndin. 

Jón G. Friðjónsson: Íslenskt mál, 102 þáttur, í Morgunblaðinu 12.5.2007

Eins og endranær í þessum pistlum er greinaskilum, feitletrunum og fleira bætt við í tilvitnaðar setningar til að auðvelda lesturinn (án leyfis).

1.

„Hann var sleg­inn í höfuðið og hon­um veitt­ir áverkar.“

Frétt á mbl.is.              

Athugasemd: Furðufréttir frá lögreglunni eru ótæmandi og ekki alveg ljóst hvor á sök, fjölmiðlar eða löggan. Margt bendir til að af þessum væng liggi íslenskan undir hvað alvegarlegustu árásum og bíði slæmt afhroð.

Hér virðast höfuðhögg ekki flokkast sem áverki. Hann var sleginn í hausinn og síðan veittir áverkar … Las ekki blaðamaðurinn skrifin sín yfir. Er ekki betra að segja: 

Hann var barinn, meðal annars í höfuðið.

Nei, þá er nebbnilega ekki hægt að nota hið sívinsæla orðalag að veita áverka. Sko, þegar maður er laminn kemur fram áverki, jafnvel áverkar, það er meiðsli eða sár. Aldrei nokkurn tíma hefur verið sagt í löggufréttum að fólk hafi særst í árás, fengið sár. Nei, alltaf skal nota fleirtöluorðið áverkar, að veita áverka. Lengi lifi nafnorðavæðing löggunnar.

Svo segir í fréttinni:

Að sögn lög­reglu taldi maður­inn að árás­ar­menn­irn­ir hafi ætlað að ræna hann.

Hér er fréttin bara hálfsögð. Ekki kemur fram hvort aumingjans maðurinn hafi verið rændur, ef ekki, hvers vegna þeim tókst það ekki. 

Enn er nokkuð í pokahorninu:

Síðdeg­is í gær stöðvaði lög­regl­an ferð öku­manns í Árbæn­um sem er grunaður um akst­ur bif­reiðar und­ir áhrif­um fíkni­efna, auk þess að aka svipt­ur öku­rétt­ind­um, með fíkni­efni á sér auk þess að vera vopnaður.

Þvílík löggusteypa sem þetta er. Hefði ekki verið einfaldara að orða þetta svona: 

Í Árbæ var bíll stöðvaður. Ökumaðurinn reyndist dópaður, án ökuréttinda og vopnaður. 

Nei, svona orðalag er ekki löggumál og langt frá því að vera nægilega stofnanalegt enda bara dauðlegt fólk sem talar á þennan hátt.

Svo kemur þessi frasi sem er beinlínis rangur:

… og eru þeir vistaðir fyr­ir rann­sókn máls í fanga­geymslu lög­reglu.

Enn er skrifað á geldu löggumáli. Bófarnir eru vistaðir einhvers staðar. Líklega voru þeir sendir í sveit yfir sauðburðinn. Slíkt hefur góð áhrif á sálarlíf flestra. Úbbs ... þeir voru settir, meina vistaðir, í fangageymslu. Ekki fangaklefa, fangelsi, fangaherbergi, fangastofu, fangasvefnherbergi, fangadvalarstað, fangaskáp eða álíka. Nei, svoleiðis mælir engin lögga með snefil af sjálfsvirðingu. Geymsla skal það heita (ekki þó kústaskápur). Löggumálið er einfaldlega óumbreytanlegt, sömu orðin endurnýtt út í það óendanlega

„… vistaðir fyrir rannsókn máls …“ 

Þetta er svo yndislega löggulegt orðalag að þegar það birtist eiga lesendur bókstaflega að standa upp, taka af sér pottlokið og þegja að minnsta kosti í eina mínútu. Slíkt kallast andakt (það þýðir til dæmis að vera innanvarmur). Aldrei myndi flögra að löggunni eða löggublaðamönnum að segja að bófarnir hafi verið settir í fangelsi vegna rannsóknar málsins. Nei, slíkt er of hversdagsleg íslenska („plebbalegt“), allir tala svoleiðis.

Ökumaður og farþegi fundu til ein­hverra eymsla og fóru á slysa­deild.

Hér áður fyrr kom fyrir að fólk meiddist og fann til eymsla, nokkurra eymsla eða jafnvel að meiðsl hafi verið nokkur. Svoleiðis gerist ekki nú á dögum. Blaðamenn misnota miskunnarlaust óákveðna fornafnið einhver í þágu enska orðsins „some“.

Sá sem ber ábyrgð á birtingu þessarar fréttar í Morgunblaðinu skal umsvifalaust gerður að ritstjóra Löggublaðsins. Slíkir eru hæfileikurinn og dómgreindirnar (ha? Er hvort tveggja rangt? Jæja, skiptir aungvu)

Tillaga: Hann var barinn svo á honum sá.

2.

„Það fylgir alltaf sársauki þegar umbreyting á sér stað.“

Frétt á blaðsíðu 28 í Morgunblaðinu 10.4.2019.             

Athugasemd: Aukafrumlagið „það“ getur stundum verið hvimleitt enda oft kallaður leppur. Yfirleitt er það merkingarlaust, hægt að sleppa því án þess að merking setningar eða málsgreinar breytist.

Ofnotkun á aukafrumlaginu er bölvaður sóðaskapur í rituðu máli, stílleysa. Góðir skrifarar reyna að komast hjá því, aðrir eru blindir á þetta en svo virðist að sumum sé alveg sama.

Sögnin að fylgja stjórnar þágufalli. Þar af leiðandi ætti að standa þarna því fylgir alltaf sársauki … Þó fallstjórnunin skipti máli er ekki síður mikilvægt að losna undan ofurvaldi hins stíllausa aukafrumlags. Berum saman málsgreinina hér að ofan og tillöguna. Klisjan „að eiga sér stað“ er horfin, enda gagnslaus. 

Hins vegar getur verið að tillagan sé frekar snubbótt og fylgi ekki tilfinningunni sem tilvitnuninni er ætlað að gefa. Þegar setning eða málsgrein hefur verið stýfð á þennan hátt er einfaldlega hægt að byggja hana upp aftur. Þar af leiðandi mætti orða hugsunina á þann hátt sem viðmælandinn segir í viðtalinu:

Sársaukalaus umbreyting er ekki til.

Hér þarf að koma fram að fréttin fjallar um ljóðabók og ekki er sama hvernig um slíkar er skrifað.

Tillaga: Sársauki fylgir umbreytingu.

3.

„Klopp baðst afsökunar á því að hafa spilað Henderson í vitlausri stöðu.“

Fyrirsögn á visir.is.             

Athugasemd: Alltof oft (blaðamenn segja „ítrekað“) framleiða blaðamenn á visir.is skemmdar fréttir. Enginn segir neitt. Stundum heyrist hvíslað: Tja, það er nú ekki lengur neinn prófarkalestur hér. Rétt eins og það sé einhver afsökun. Miklu frekar að það sé ávirðing.

Heimildin fyrir fyrirsögninni í frá BBC. Þar segir í fyrirsögn:

Klopp "sorry" for playing Henderson in wrong position.

Er í lagi að blaðamaðurinn þýði þessa fyrirsögn beint? Nei, auðvitað ekki. Þetta er skemmd frétt og fjölmiðlunum ekki boðlegt að bjóða upp á svona meðferð á málinu.

Þjálfari Liverpool spilar ekki leikmönnum nema þeir séu af einhverju öðru en holdi og blóði. Hann teflir þeim fram í ákveðnar stöður, þeir leika eða spila. Þjálfarinn er allan leikinn utan vallarins, kemur hvergi nærri bolta eða boltameðferð hversu mikið sem hann ólátast.

Svo má deila um það hvort leikmaðurinn hafi spilað „vitlausa“ eða ranga stöðu. Hallast að hinu síðarnefnda.

Tillaga: Engin tillaga gerð.

Hroðvirkni í fjölmiðlum bitnar á neytendum

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

Brenna niður

Ekki er ótítt í fréttum að hús sem gjöreyðast í eldi séu sögð hafa „brunnið niður“: „[B]ústaðurinn var alelda þegar að var komið og brann niður á svipstundu.“ 

Grunur fellur á enskuna: to burn down. En hér brenna hús til ösku, til kaldra kola, til grunna eða fuðra upp.

Málið, blaðsíða 24 í Morgunblaðinu 8.4.2019.

 

1.

„Fyrstu höggin fljúga í skattaslagnum.“

Fyrirsögn á visir.is.            

Athugasemd: Högg fljúga ekki. Fuglar fljúga og fjölmargt annað, jafnvel stólar sé þeim kastað. Í fornsögum segir stundum að hnútum hafi verið kastað. Á malid.is segir um hnútu:

leggjarhöfuð; (allsvert) bein; hnýfilyrði, sbr. að kasta hnútum að e-m; 

Hnýfilyrði eru særandi ummæli. Miklu meiri líkur eru á því að hnútum sé kastað í óeiginlegri merkingu, ekki þeirri að menn hendi leggjarbeinum í hvern annan eins og sagt var í fornsögunum.

Grímur Thomsen orti ljóðið Á Glæsivöllum sem er snilldar kveðskapur og er oft vitnað í hann. Í ljóðinu segir meðal annars:

Á Glæsivöllum aldrei
með ýtum er fátt,
allt er kátt og dátt.
En bróðernið er flátt mjög og gamanið er grátt,
í góðsemi vegur þar hver annan.

Í næsta erindi segir: 

Horn skella á nösum
og hnútur fljúga um borð,
hógværi fylgja orð,
en þegar brotna hausar og blóðið litar storð
brosir þá Goðmundur kóngur.

„… og hnútur fljúga um borð“, segir í ljóðinu. Gæti verið að einhvers staðar í höfði blaðamannsins sem skrifaði fyrirsögnina hafi falist orðalagið hnútur fljúga en hann hafi ekki almennilega mundað eftir því og sagt að högg fljúga. Leyfum honum að eiga vafann

Tillaga: Fyrstu hnúturnar fljúga í skattaslagnum.

2.

„Það munaði litlu að henni hafi verið rænt af hópum manna, en henni tókst að hlaupa í burtu eins og enginn væri morgundagurinn.“

Frétt á dv.is.           

Athugasemd: Hroðvirkni er afar slæm, sérstaklega hjá blaðamönnum. Hún bitnar á lesendum, neytendum. 

Fyrirsögnin er illskiljanleg miðað við efni „fréttarinnar“. Í henni segir vissulega frá tveimur hópum en hún hljóp þó aðeins frá öðrum þeirra. Hvaða erindi á fleirtalan í fyrstu setningunni? Þetta kallast hnoð, jafnvel rembingshnoð, og er ekki til fyrirmyndar.

Svo hleypur hún í burtu „eins og enginn væri morgundagurinn“. Þetta er nú meira bullið. Skilur einhver samhengið?

Held að blaðamaðurinn þurfi að taka sig verulega á í skrifum, æfa sig og lesa góðar bókmenntir í svona tíu til tuttugu ár, þannig verður góður orðaforði til. Um leið þarf hann að muna að hæfileikar í blaðamennsku eða skrifum eru ekki meðfæddir, þeir eru áunnir.

Tillaga: Engin tillaga.

Frá hverju er verið að forða slysi?

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

Á einu bretti

Aldrei fleiri misst vinnuna á einu bretti, segir í fjölmiðlum. Hvaða bretti er þetta?

Orðatiltækið er kunnugt úr nútímamáli og er líkingin dregin af því að peningar sem telja átti voru lagðir á fjöl eða bretti …[d. på et bræt; þ. etwas auf einem Brett bezahlen].

Mergur málsins eftir Jón G. Friðjónsson.

 

1.

„Leiðbeiningar Boeing forðuðu ekki slysinu.“

Fyrirsögn á visir.is.            

Athugasemd: Blaðamaðurinn sem skrifaði fyrirsögnina átti ekki við að slysinu hafi verið bjargað. Það er engu að síður merkingin. 

Sögnin að forða bögglast fyrir fleirum en blaðamönnum. Á vef Eiðs heitins Guðnasonar segir:

Sögnin  að  forða  þýðir  að  bjarga  eða  koma undan. „Fram,fram fylking, forðum okkur háska frá.“  

Það er ekkert  til sem heitir að  forða  slysi. Það er hinsvegar stundum mögulegt að gera ráðstafanir,sem geta komið í veg fyrir  slys. 

Blaðamenn ættu að forðast að nota orð sem þeir kunna ekki með að fara.

Annars staðar á vef Eiðs vitnar hann í Bjarna Sigtryggsson, sem hefur starfað sem blaðamaður. Sá síðarnefndi segir þar:

Í mbl.is-frétt segir svo um leynda hættu fyrir Fasbókarnotendur: 

Til að forða því að samfélagssíðan fylgist með ferðum notandans á vefnum … 

Hér á augljóslega að standa „Til að forðast að…“ því ella verður merkingin önnur. 

Þetta er algeng villa í fréttaflutningi, t.d. þegar talað er um að forða slysi í stað þess að forðast slys. Að forða slysi frá hverju…? 

Örlítil hugsun er fréttafólki nauðsynleg áður en slegið er á lyklaborðið.

Líklega er of seint að kenna blaðamanni íslenskt mál og stíl, hann átti að læra það í grunn- og framhaldsskóla. Hins vegar má bæta þekkingu hans smám saman hafi hann á annað borð einhverja löngun til þess. Allt sem þarf er örlítið hugsun, eins og Bjarni Sigtryggsson segir.

Tillaga: Leiðbeiningar Boeing komu ekki í veg fyrir slysið.

2.

„Ak­ur­eyri og Fram berj­ast um að forðast fall.“

Fyrirsögn á mbl.is.             

Athugasemd: Þetta er léleg fyrirsögn. Annað liðið er í næst neðsta sæti og hitt í þriðja neðsta og munar einu stigi á þeim . Blaðamaðurinn skilur ekki aðalatriðið. Liðin berjast um að halda sér í deildinni.

Liðin eru að berjast um tíunda sætið í handboltadeildinni. Liðin í ellefta og tólfta sæti falla í næstu deild fyrir neðan. Annað hvort liðið fellur. 

Þekkt er orðatiltækin að berjast gegn, berjast fyrir, berjast um, berjast við og jafnvel fleiri, sjá malid.is. 

Akureyri og Fram berjast hins vegar ekki hvort við annað í fallbaráttunni. Næsti leikur fyrrnefnda liðsins er við ÍR, hitt leikur við ÍBV.

Tillaga: Akureyri og Fram í mikilli fallbaráttu.

3.

„Lögreglumyndir af sökudólgum eins og þú hefur aldrei séð þær áður.“

Fyrirsögn á dv.is.              

Athugasemd: Ástæða er til að hafa verulegar áhyggjur af DV. Svo virðist sem þar séu engar kröfur gerðar til málfars.

Skilur einhver fyrirsögnina? Nei, pottþétt ekki. Þess vegna leitaði ég til herra Gúgöls og bað um þýðingu á ensku ef vera mætti að ég skildi hana. Hann segir:

Police photos of culprits as you have never seen them before.

Því miður er ég engu nær um merkinguna, en … tek eftir því að feitletrunin í fyrirsögninni er bein þýðing úr enskunni.

Má vera að blaðamaðurinn sem skrifaði fréttina sé góður í ensku en hann hefur litla tilfinningu fyrir íslensku máli.

Nei, nnars. Ég ef sannast sagna ekki áhyggjur af DV. Ég hef hins vegar verulegar áhyggjur af því að fjölmiðillinn dreifir skemmdum fréttum talsvert umfram aðra. Látum undarlegt fréttamat liggja á milli hluta en boðskapurinn virðist vera sá að málfar skipti engu.

Tillaga: Engin.

4.

„Þannig að, svo að fólk geti staðist greiðslu­mat með þessu nýja lána­formi erum við að …“

Frétt á mbl.is.              

Athugasemd: Blaðamanni ber að lagfæra orðalag viðmælanda eða ræðumanns. Rangt er að breiða út slæmt mál. Hér að ofan hefur ráðherra eitthvað rekið í vörðurnar, tafsað. Hann hefði ábyggilega ekki skrifað ræðu sína á þennan hátt. Ástæðan er einfaldlega sú að mikill munur er á talmáli og ritmáli.

Leiðbeiningar um ritgerðasmíði eftir Eirík Rögnvaldsson er hér á vefum. Eftirfarandi fellur að því sem hér er til umræðu:

Dæmi um hið öfuga, þ.e. talmál sem breytt er í ritmál, sjáum við stundum í dagblöðum, þegar prentað er orðrétt það sem einhver og einhver hefur sagt t.d. í útvarpi eða í síma við blaðamann. Þetta er þó sjaldgæft, því að talað mál, með öllu sínu hiki, stami og mismælum, verður nefnilega hálf hallærislegt á prenti, þótt enginn taki eftir neinu óeðlilegu þegar hlustað er á það; og lætur jafnvel þann sem haft er eftir líta út sem hálfgerðan aula.

Held að blaðamenn og aðrir sem stunda skriftir hefðu gott af því að lesa þessa umfjöllun Eiríks. Hann segir ennfremur:

Enginn er svo vel að sér eða hefur svo örugga máltilfinningu að hann geti ekki haft gagn af handbókum og orðabókum. Íslenskir stúdentar gera oft alltof lítið af því að fletta upp í slíkum ritum. Hér má vísa á yfirlit um nokkur helstu rit af þessu tagi.

Nokkrar af þeim bókum sem bent er á má telja nokkrar skyldueign, að minnsta kosti fyrir blaðamenn. Þetta eru bækur eins og Orðastaður, Orðaheimur, Íslenskt orðtakasafn, Íslenskir málshættir, Orðalykill, Stafsetningarorðabók með skýringum, Mergur málsins, Íslenskt málfar, Handbók um íslenskan framburð, Handbók um ritun og frágang og Hagnýt skrif, svo dæmi séu tekin.

Ég á ekki allar þessar bækur, vissi ekki af mörgum en ætla að kaupa nokkrar … og lesa.

Tillaga: Til þess að fólk geti staðist greiðslu­mat með þessu nýja lána­formi erum við að …

Afturendatal og vinsæla orðið

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

Á einu bretti

Aldrei fleiri misst vinnuna á einu bretti, segir í fjölmiðlum. Hvaða bretti er þetta?

Orðatiltækið er kunnugt úr nútímamáli og er líkingin dregin af því að peningar sem telja átti voru lagðir á fjöl eða bretti …[d. på et bræt; þ. etwas auf einem Brett bezahlen].

Mergur málsins eftir Jón G. Friðjónsson.

 

1.

„Rooney gekk í raðir DC síðasta sumar og reif liðið upp af rassgatinu og heldur því áfram núna.“

Frétt í dv.is.             

Athugasemd: Stíllinn hjá íþróttablaðmönnum er oft til lítillar fyrirmyndar og ritstjórnin gerir engar athugasemdir. Er það svona málfar sem lesendur vilja ef ekki er best að blaðamenn taki sig á (ekki rífi sig upp af rassgatinu).

Tillaga: Rooney gekk í raðir DC síðasta sumar, reif liðið áfram og er fjarri því hættur.

2.

„Við erum búin að meta stöðuna ítrekað, ég held að þess­ar út­lín­ur sem nú þegar liggja fyr­ir …“

Frétt á mbl.is.             

Athugasemd: Atviksorðið oft er frekar lítið notað enda bölvaður ræfill og kjánalegt í háalvarlegri umræðu. Miklu flottara er að nota lýsingarorðið ítrekaður. Það er einhvern veginn svo … gasalega gáfumannslegt, svo fjölmiðlalegt. Eða þannig sko.

Sögnin að ítreka merkir að endurtaka. Sumir hafa oft þurft að leita réttar sín hjá stjórnvöldum og því er ábyggilega hraustlegra að segja að þeir hafi þurft að ítreka (sögnin) kröfuna margsinnis.

Svo eru það hinir sem alltaf eru að minnast á ákveðið mál, til dæmis „orkupakka 3.0“. Þeir vara ítrekað (lýsingarorðið) við honum enda er orðið vænlegra til árangurs og flottara.

Þetta var nú lítil saga af orðafátæktinni í fjölmiðlum sem hér hefur stundum (ekki ítrekað) verið nefnd, líklega oft (ekki ítrekað), jafnvel margsinnis (ekki ítrekað) og hér er hún enn einu sinni (ekki ítrekað), það er aftur og aftur (ekki ítrekað) hoggið í sama knérunn.

Á malid.is segir um nafnorðið knérunnur:

Orðatiltækið að höggva/vega í sama knérunn merkir: gera e-m sams konar miska á ný eða gera það sama aftur. Orðið knérunnur merkir: ættarlína, grein ættar.

ættarlína, ættarröð í beinan ættlið’. Af kné h., sem líkl. er haft í merk. ‘(ætt)liður’, og runnur ‘tré’ (s.þ.).

Já, knérunnur er einstaklega fallegt orð.

Tillaga: Við höfum oft metið stöðuna ég held að það sem nú þegar liggur fyr­ir …

3.

„Skrifstofufólk teygir úr sér eftir langan setu á rassinum.“

Myndatexti á blaðsíðu 3 í Fólk/kynningarblaði Fréttablaðsins 2.4.2019.        

Athugasemd: Ólíklegt er að mannfólkið sitji á einhverju öðru en afturendanum, rassinum. Þar af leiðandi er þarf sjaldnast að nefna hann í álíka tilfellum enda ekki gert.

Í Íslenskri orðsifjabók á malid.is segir:

rass k. ‘bakhluti, afturendi á manni eða skepnu, sitjandi, bossi; tilsvarandi hluti á buxum; (afleidd merk.) afkimi, leiðindastaður’; sbr. fær. rassur, nno. rass. 

Eiginl. víxlmynd við ars (s.m.) (s.þ.), sbr. svipaða hljóðavíxlan í argur og ragur.

Á ensku er líkamshlutinn einmitt nefndur „arse“ enda kann hljóðvíxlunin að hafa gleymst í því máli.

Tillaga: Skrifstofufólk teygir úr sér eftir langan setu

Flugfélög sem stíga inn í gat, útsýni yfir fjöll og ganga í gegnum árekstra

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

 

1.

„Mjög gott útsýni er úr eigninni m.a. að Esjunni, Snæfellsjökli og Keili.“

Fasteignaauglýsing á blaðsíðu 17 í Morgunblaðinu 30.3.2019.            

Athugasemd: Betur fer á því að segja að útsýni sé til Esjunnar. Einu sinni stóð í fasteignaauglýsingu að útsýni væri yfir Esjuna. Þá hlýtur húsið að hafa verið ansi hátt. 

Víða í Breiðholti er útsýni yfir Reykjavík og jafnvel til Snæfellsjökuls og Akrafjalls.Úr stofuglugganum heima hjá mér er gott útsýni yfir Elliðavatn, Heiðmörk og allt til Vífilsfells og Bláfjalla, þó ekki yfir þau.

Skrýtið að kalla íbúð eign, í þessu tilfelli er engin ástæða til þess. Miklu sölulegra að tala um íbúð. Allir vita að íbúð er eign en ekki eru allar eignir íbúðir.

Tillaga: Mjög gott útsýni er úr íbúðinni m.a. til Esjunnar, Snæfellsjökuls og Keilis.

2.

„… segir að ólíklegt sé að erlend flugfélög stígi inn í það gat sem myndast við gjaldþrot flugfélagsins WOW air hvað varðar framboð á flugleiðum til styttri tíma.“

Fasteignaauglýsing á blaðsíðu 18 í Morgunblaðinu 30.3.2019.            

Athugasemd: Ekki nóg með að ráðherra, þingmenn og aðrir „stígi til hliðar“, „stígi niður“ eða upp heldur eru nú flugfélög farin að stíga inn í göt.

Hver fann upp á orðalaginu að „stíga inn í gat“? Hér gatar blaðamaðurinn.

Wow skildi ekki eftir sig gat nema ef til vill í óeiginlegri merkingu, en þá verður viðmælandi og blaðamaður að vita hvenær samlíkingunni sé lokið. 

Útilokað er að segja að í kjölfar verkfalla fljóti atvinnuleysi … eða þar syndi einhver með launahækkun! Eða að manni sé laus höndin og tími sé kominn að festa hana. Eða að söngvarinn hafi verið klappaður upp á efri hæð og þar hafi hann tekið aukalag. Eigum við nokkuð að halda áfram með svona vitleysu?

Orðtök og samlíkingar eru ágætar en sá sem skrifar verður að kunna á þeim skil.

Orðalagið „hvað varðar“ er einfaldlega bjánalegt. Mikilvægt er að sá sem höfundur lesi skrif sín yfir á gagnrýnan hátt, lagi og bæti. Svona er ekki lesendum bjóðandi.

Tillaga: … segir að ólíklegt sé að erlend flugfélög bjóði til skamms tíma upp á sömu flugleiðir Wow air var með.

3.

„Vantar húsfélagið þitt aðstoð við aðalfund og gerð ársreikninga.“

Auglýsing á blaðsíðu 11 í Morgunblaðinu 31.3.2019.            

Athugasemd: Fyrir um viku (ekki síðan) varð fyrirtæki það á að birta heilsíðuauglýsingu með þágufallsvillu: „

Vantar húsfélaginu þínu …

Nú birtir sama fyrirtæki heilsíðuauglýsingu sem er villulaus. Þegjandi og hljóðalaust var auglýsingin lagfærð. Þetta er til fyrirmyndar.

Tillaga: Tilvitnunin er rétt.

4.

„Þegar Guðlaug hafði ítrekað gengið í gegnum árekstra …“

Viðtal á blaðsíðu 12 í Morgunblaðinu 31.3.2019.           

Athugasemd: Hvernig er hægt að gagna í gegnum árekstra? Líklegast á viðmælandinn við að hann hafi oft lent í áföllum. Fleirtalan bendir þó til þess að lýsingarorðið ítrekað og jafnvel atviksorðið oft séu óþörf.

Blaðamanni ber skylda til að lagfæra orðalag viðmælandans. Að öðrum kosti dreifir hann vitleysu sem er fjarri því að vera markmið fjölmiðla.

Lýsingarorðið ítrekað er ofnotað, orð sem er óskaplega vinsælt en auðveldlega hægt að nota önnur. Fyrir alla muni reynum að sýna fjölbreytni í málfari og stíl.

Í viðtalinu stendur:

Í gegnum tíðina hef ég alls ekki synt með straumnum … 

Oft kemur það eins og þruma úr heiðskírum læk þegar fólk fer rangt með orðtök. Maður flýtur með straumnum, lætur berast með straumnum eða fylgir straumnum. Erfitt er hins vegar að synda á móti straumnum og þeir vita sem reynt hafa að það er einnig erfitt að synda með straumnum. Um þessi orðtök má lesa í bókinni Mergur málsins (blaðsíðu 620).

Viðmælandinn á ábyggilega við að hann hafi ekki bundið bagga sína sömu hnútum og aðrir (Mergur málsins, blaðsíða 24).

Tillaga: Þegar Guðlaug hafði lent í áföllum …

5.

„Fyrir um ári síðan gengu börnin mín í gegnum mikið áfall, en börnin mín þrjú …“

Viðtal á blaðsíðu 22 í Morgunblaðinu 31.3.2019.           

Athugasemd: Les blaðamaður aldrei yfir það sem hann skrifar eða er hann blindur á nástöðuna? 

Orðalagið að ganga í gegnum (d. gå igennem) er oftar en ekki óþarft.

Danir segja:

  For et år siden … 

Hins vegar segjum við á íslensku: 

Fyrir ári (ekki síðan) …

Á malid.is segir:

Það er talið betra mál að segja fyrir stuttu, fyrir ári, fyrir þremur dögum o.s.frv. en „fyrir stuttu síðan“, „fyrir ári síðan“, „fyrir þremur dögum síðan“. Orðið síðan er óþarft í slíku samhengi.

Þetta eiga allir að vita.

Tillaga: Fyrir ári urðu börnin mín fyrir miklu áfalli þegar þau …

Marklaust orðagjálfur, kæruleysi og hroðvirkni

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Dóm­ari mun skipa skipta­stjóra yfir búið. Heim­ild­ir mbl.is herma að vegna um­fangs gjaldþrots­ins verði að minnsta kosti tveir skipta­stjór­ar skipaðir yfir búið.“

Frétt á mbl.is.            

Athugasemd: Tvítekningin er óþörf, kallast nástaða, sem eyðileggur stíll og yfirbragð fréttarinnar. Auðvelt er að laga eins og sjá má hér fyrir neðan.

Tillaga: Dóm­ari mun skipa skipta­stjóra yfir búið. Heim­ild­ir mbl.is herma að vegna um­fangs gjaldþrots­ins verði þeir að minnsta kosti tveir.

2.

„Tvær óþekkt­ar flug­vél­ar komu inn í loft­rýmis­eft­ir­lits­svæði Atlants­hafs­banda­lags­ins seint í gær­kvöldi …“

Frétt á mbl.is.            

Athugasemd: Af hverju er þetta kallað „loftrýmiseftirlitssvæði“, fjórsamsett orð? Er ekki hægt að stytta það og fell út tvo fyrstu liðina?

Annars er loftrými ansi furðulegt orð. Í Íðorðabankanum á malid.is er orðið skilgreint svo:

Hluti andrúmsloftsins sem afmarkast af ákveðnu svæði á yfirborði jarðar og tiltekinni hæð. 

[skýring] Loftrými er skipulagseining á vegum stjórnvalda þar sem ýmist er veitt flugstjórnarþjónusta eða ekki. 

[enska] airspace.

Líklega svarar þetta fyrri spurningunni. Enska orðið „airspace“ er afar stutt og hnitmiðað, ólíkt „loftrýmiseftirlitssvæði“ sem er svo langt að við liggur að mann þrjóti erindið (örendið) í framburðinum. Enska orðið er ekkert annað en „loftsvæði“ eða „loftrými“.

Tillaga: Tvær óþekkt­ar flug­vél­ar komu inn á eft­ir­lits­svæði Atlants­hafs­banda­lags­ins seint í gær­kvöldi …

3.

„Nýlega varð grjóthrun úr klettabeltinu ofan við Stein sem fór niður hlíðina fyrir neðan hann á miklum hraða.“

Tölvupóstur frá savetravel.is.            

Athugasemd: Þessi málsgrein er ferlega mikið klúður … og órökrétt í þokkabót. Þessi svokallaði „Steinn“ undir Þverfellshorni í Esju er á að giska miðja vegu frá Einarsmýri og upp á brún. 

Almennt hrynur grjót á miklum hraða, veltur þó á brattanum. Þetta vita allir. Þar að auki geta skriðuföll verið stórhættuleg, vart þarf að taka það fram.

Þverfellshorn er bratt og brattast er í hömrunum en þar fyrir neðan er líka afar bratt. Grjót sem hrynur þaðan er strax komið á mikla ferð löngu áður en það kemur að „Steini“.

Tillaga: Nýlega féll grjót úr hamrabeltinu í Þverfellshorni.

4.

„Solskjær segir það vera ánægjulegt að fjölskyldan geti loksins byrjað að nota húsið almennilega einum tólf árum eftir að það var byrjað að byggja það.“

Frétt á visir.is.             

Athugasemd: Margir blaðamenn og fleiri skrifarar freistast til að lengja mál sitt með gagnslausu orðagjálfri. Ofangreind málgrein er dæmi um slíkt.

„Einum tólf árum“ er gagnslaust málalenging, segir ekki neitt. Þetta orðalag er einna helst þekkt í talmáli. 

„Eftir að það var byrjað að byggja það“, þetta er annar óþarfinn. Nástaðan hefði átt að vara blaðamanninn við, það er að segja ef hann hefði lesið skrifin yfir.

Hvernig „notar“ fólk hús? Jú, það býr í því.

Hér er svo önnur spurning: Hvernig notar fólk hús „almennilega“? Tja ... nú vefst manni tunga um höfuð. Eru ekki „almennileg“ not af húsi með því að búa í því.? Spyr sá sem ekki veit.

Betri og fyllri frétt um hús Solskjærs og búferlaflutninga hans má til dæmis lesa hér.

Tillaga: Solskjær segir það vera ánægjulegt að fjölskyldan geti loksins búið í húsinu tólf árum eftir að að það var byggt.

5.

„Var þetta gert til öryggis á meðan lögregla vann að því að tryggja vettvang sem er nálægt unglingadeild skólans.“

Frétt á blaðsíðu 9 í Morgunblaðinu 29.3.2019.           

Athugasemd: Hvaða tryggingafélög tryggja vettvang. Líklega gera þau það öll, nefna má „heimilisvettvang“, „sumarbústaðavettvang“ en varla glæpavettvang. Munum að vettvangur er aðeins til í eintölu.

Lögguorðalagið að tryggja vettvang er bein þýðing úr ensku enda er tíðum sagt í amrískum löggumyndum:

To secured the perimeter.

Sögnin að tryggja getur þýtt margt, ekki aðeins að vátryggja, líka að gæta að öryggi. Í fjallamennsku tryggja menn sig, festa sig til dæmis við berg svo þeir falli ekki missi þeir fót- eða handfestu. 

Einhæfni löggumálsins er mikið. Svæði sem lögreglan vinnur á og gætir öryggis fólk er alltaf kallaður vettvangur (e. scene) sem er gott og gilt orð, en einhæfnin maður lifandi. 

Tillaga: Var þetta gert til öryggis á meðan lögregla gætti öryggis en svæðið er nálægt unglingadeild skólans.

6.

„… en fólkið er staðsett í flótta­manna­búðum í Ken­ía.“

Frétt á mbl.is.           

Athugasemd: Hefði ofangreind setning breyst eitthvað ef lýsingarorðinu staðsettur væri sleppt? Held ekki. Þetta orð er ofnotað í íslenskum fjölmiðlum.

Tillaga: … en fólkið er í flóttamannabúðum í Kenía.

7.

„Besti markvörðurinn sem Gylfi hefur mætt um hvor sé betri Alisson eða Ederson.

Fyrirsögn á visir.is.            

Athugasemd: Fyrirsögnin skilst ekki hversu oft sem hún er lesin. Útilokað er að lagfæra hana því ekkert vit er í henni.

Í fréttinni segir:

Ederson og Alisson eiga báðir mikinn þátt í góðu gengi liðanna og það mun örugglega mæða mikið á þeim báðum á lokasprettinum.

Hvað er hér átt við? Er mæðan sú að þeir hafi staðið sig vel með liðum sínum eða mun mikið hvíla á þeim í síðustu leikjum mótsins? 

Gylfi valdi ellefu mann liði með erfiðustu andstæðingunum …

Hér er kæruleysið alls ráðandi. Blaðamaðurinn les ekki yfir það sem hann hefur skrifað og sýnir þannig okkur neytendum, lesendum, mikla ókurteisi og dónaskap.

BBC Sport fékk Heurelho Gomes til dæma um það hvor landa hans sé betri markvörður. 

Þetta er skemmd málsgrein, kæruleysislega skrifað, enginn yfirlestur. „Til dæma um“ dugar ekki, inn á milli vantar „að“, til að dæma ...

Betur hefði farið á því að segja að maðurinn hafi átt að meta hvor væri betri markvörður. Þeim sem er umhugað um stíl og málfar gerir greinarmun á sögnunum að dæma og meta.

Hann sé því ekki mikið á milli þeirra en er samt á því að Alisson Becker sé betri markvörður í dag.

Enn skilst ekkert af því sem blaðamaðurinn skrifar, þetta er algjörlega óskiljanlegt. Svona er „fréttin“ öll, illa samin, hroðvirknisleg og sundurlaus.

Tillaga: Engin tillaga gerð.

Wow-leg tíðindi og ekkert annað að frétta

Wow var í fréttunum. Allur heimurinn stóð á öndinni og fylgdist með. Ríkisútvarpið, Ríkissjónvarpið, Bylgjan og fleiri miðlar fluttu beinar lýsingar af nauðlendingunni. Engu líkar var en að Beyonce eða álíka „celeb“ hefði brotið nögl. 

Allt féll í skuggann af hinum válegu atburðum. Glæpir stöðvuðust, Brexit frestaðist, Trump hætti að tísta, Kínverjar hættu að þróa Huawei, Rússar hættu að endurvinna almenn tíðindi, gulvestungar hengdu upp vestin sín, Palestínumenn gerðu hlé á mótmælum, Ísraelar hættu að skjóta á mótmælendur og sjálfur nýtti ég tækifærið og fór til tannlæknis.

Vonir standa nú til þess að almenningur á Íslandi fái nú fréttir af gangi kjaraviðræðna, beinar útsendingar af verkfallsvörslu, sögur af Trump, fréttir af Brexit og annað fréttnæmt í veröldinni sem heldur vonandi áfram að snúast um öxul sinn.

Verra er ef formaður Samfylkingarinnar hafi skipt um peysu en Ríkisútvarpið ekki náð að gera atburðinum skil í beinni.

„Má vera að við getum sagt einhverjar aðrar fréttir í fréttatímanum,“ sagði fréttamaðurinn dimmraddaði.

Valréttir, rakið með öldum, spes og til þriggja ára frambúðar ...

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

Mót eða móti

Hvort er réttara: að steypa e-ð/allt í sama mót – eða móti með i-i? 

Stutt leit sýnir að flestum er mót tamara. 

Í Merg málsins er það hins vegar móti og rökstutt með því að um sé að ræða kyrrstöðu. Maður mótar (steypir) e-ð í móti (formi). En oft vægir vit fyrir venju.

Málið á blaðsíðu 28 í Morgunblaðinu 26.3.2019.

1.

„New York Giants var hins vegar tilbúið að láta þennan vandræðagemling fara fyrir tvo varnarleikmenn og tvo valrétti.“

Fyrirsögn á visir.is.            

Athugasemd: Skilja má ofangreinda málsgrein svo að leikmaður í bandarískum fótbolta hafi verið seldur og fyrir tvo varnarleikmenn og … og hér vandast málið. 

Tveir valréttir? Hvað þýðir það. Fékk félagið sem seldi manninn tvær máltíðir á veitingastað að eigin vali?

Tillaga: Engin gerð.

2.

„Takk fyrir svörun þína.“

Forhannað svar frá Hagstofu Íslands.           

Athugasemd: Ég hef í nokkur ár verið á skrá hjá Hagstofu Íslands og fengið þaðan fréttir og upplýsingar í tölvupósti. Hef lengi tekið eftir því að þegar ég fæ loks póstinn hefur efni hans þegar verið gerð skil í fjölmiðlum. Sá þar af leiðandi ekki ástæðu til að marglesa það sama og sagði skráningunni upp í gær.

Eins og fleiri fyrirtæki og stofnanir þykist Hagstofan vita hvers vegna maður vilji ekki lengur fá póstinn. Hægt er að velja um fimm kosti; vil ekki fá tölvupóst, skráði mig aldrei á póstlistann, tölvupóstarnir eru óviðeigandi, tölvupóstarnir eru ruslpóstur og bera að tilkynna. Síðasti kosturinn er þessi: „Annað (færðu inn ástæður að neðan“. Og ég gerði það samviskusamlega með ofangreindum rökum og ýtti á „enter“. Þá kom upp þetta: 

Takk fyrr svörun þína.

Svona skrifa aungvir nema „kontóristar“ sem mæla dags daglega á einhverri stofnanamállýsku. Þetta er ekki beinlínis rangt en hver notar nafnorðið svörun en ekki svar? Doldið fyndið, ekki satt. Hins vegar þori ég að veðja að enginn skoðar hvers vegna einhver hættir á tölvupóstlista Hagstofunnar.

Tillaga: Takk fyrir svarið.

3.

„… kom í gær að dauðu folaldi í grjótagarðinum á Granda. Talið er að það hafi rakið þangað með öldum.“

Frétt á dv.is.           

Athugasemd: Tvennt er rangt í seinni setningunni. Sögnin að reka hefur hvergi þessa mynd sem þarna er birt. Rétt mynd er rekið sem er lýsingarháttur þátíðar í hvorugkyni. Svo er það hitt, að eitthvað hafi rekið með öldum. Þetta er bara vitleysa.

Í fréttinni er sagt frá folaldshræi sem fannst í grjóthleðslu vestur á Granda í Reykjavík. Ýmislegt er ámælisvert í þessari örstuttu frétt sem er aðeins 11 línur:

Við fundum það í gær í steinveggnum þarna. 

Af myndunum að dæma er þetta ekki steinveggur heldur grjóthleðsla. Og blaðamaðurinn heldur áfram:

Ég myndi halda að þetta hefði troðist með öldunum, …

Viðmælandinn segir þetta en blaðamaðurinn gerir enga tilraun til að laga orðalagið eins og honum ber. Líklega er átt við að brimið hafi lamið hræið inn á milli grjóthnullunganna.

Þetta var mjög spes.

Hvað þýðir spes? Orðið finnst að vísu í Íslenskri nútímamálsorðabók á malid.is sem merkir að það þekkist en er alls ekki viðurkenning á þegnrétti í málinu. 

Ekki þarf annað en að „gúgla“ orðið og þá sést að það er mikið notað. Í þeirri stöðu sem það er hér að ofan er „spes“ lýsingarorð en það getur samt hvorki stigbreyst eða fallbeygst. Hvers vegna? Jú, orðið fellur ekki að íslensku máli.

Líklega er orðið dregið af enska orðinu „special“. Í setningunni hér að ofan mætti nota í staðinn lýsingarorðið sérstakur eða jafnvel skrýtið.

Annars er fróðlegt að lesa það hvað segir um spes í Íslenskri orðsifjabók á malid.is en athugið það er ekki sama „spes“ og í frétt DV: 

spes kv. (19. öld) stað- og ættbundið viðurnefni (um frekar stórvaxið fólk); spesarlegur l. ‘með slíku ættarmóti’. Viðurnefnið líkl. þannig tilkomið að sá sem fyrstur bar það fór oft með vísu um 

Spes er varð kona Þorsteins drómundar. En nafn hennar er líkl. s.o. og lat. spes <von>.

Þorsteinn drómundur var hálfbróðir Grettis og fór til Miklagarðs (sem nú nefnist Instanbul) til að hefna hans. Þar drap hann Þorbjörn öngul Þórðarson,Grettis, banamann Gréttis. Þorsteinn var ríkur og þótti virðingarmaður hinn mesti. 

Í Grettis sögu segir:

Þeir sögðu er næstir stóðu að sá hefði verið harður í haus og sýndi hver öðrum. Af þessu þóttist Þorsteinn vita hver Öngull var og beiddist að sjá saxið sem aðrir. Lét Öngull það til reiðu því að flestir lofuðu hreysti hans og framgöngu. Hann hugði að þessi mundi svo gera en hann vissi öngva von að Þorsteinn væri þar eða frændur Grettis.

Tók Drómundur nú við saxinu og jafnskjótt reiddi hann það upp og hjó til Önguls. Kom það högg í höfuðið og varð svo mikið að í jöxlum nam staðar. Féll Þorbjörn öngull ærulaus dauður til jarðar.

Þetta er hrikaleg myndræn frásögn. Takið eftir orðalaginu hann féll „ærulaus dauður til jarðar“. Óvenjuleg hlutdrægni með beinum orðum í fornriti. Ekki er síðri lýsingin á því er Spes kynnist Þorsteini. Af þeim er undurfögur og rómantísk saga sem er frekar óvenjuleg í fornritunum. Á vef Snerpu má lesa Grettis sögu og fleiri fornrit. Í 86. kafla byrjar þáttur Spesu og Þorsteins.

Tillaga: Talið er að það hafi rekið þangað. 

4.

„Manchester United grein­ir frá því á vef sín­um að Norðmaður­inn Ole Gunn­ar Solskjær hafi verið ráðinn knatt­spyrn­u­stjóri fé­lags­ins til fram­búðar og er samn­ing­ur hans til þriggja ára.“

Frétt á mbl.is.           

Athugasemd: Hér fer ekki saman að maðurinn hafi verið ráðinn til frambúðar og að hann sé ráðinn til þriggja ára. Öðru hvoru er ofaukið.

Á malid.is segir:

Orðið frambúð merkir: ending, framtíðarnot. Að eitthvað sé til frambúðar merkir því að eitthvað sé varanlegt. Athuga að frambúð merkir annað en framtíð.

Kjörnir fulltrúar á þingi og í sveitarstjórnum eru ráðnir til fjögurra ára og kjörtímabil forseta Íslands er fjögur ár. Þessi störf eru bersýnilega ekki til frambúðar.

Tillaga: Manchester United grein­ir frá því á vef sín­um að Norðmaður­inn Ole Gunn­ar Solskjær hafi verið ráðinn knatt­spyrn­u­stjóri fé­lags­ins og er samn­ing­ur hans til þriggja ára. 

Karlar eru heilladísir, einstaklingar í tökum og stofnun biðlar

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

Tvítekning, upptugga

Víkverja þykir sláttuorf „skrýtið orð", og skal enginn lá honum það. Finnst honum þetta líkt því og menn tali "um ökubíl, skotbyssu eða námsskóla". Trúlega nota samt engir þess konar samsetningar. 

Á erlendum málum eru slík orð nefnd "tutologi", en nefnist tvítekning á íslenzku. Er þá átt við, að sama hugtak sé endurtekið með samheiti eða öðru orðalagi. Stundum er þetta nefnt upptugga, og þykir aldrei vandað mál. 

Glöggt dæmi um endurtekningu er það, þegar talað er um strætisvagnabílstjóra , enda þótt aldrei sé talað um strætisvagnabíl, heldur strætisvagn. Í því sambandi er eðlilegt mál að tala um strætisvagnstjóra eða aðeins vagnstjóra, því að vagn og bíll táknar sama hugtakið. Því fer illa að nota bæði orðin í sömu andránni. - J.A.J.

Pistill í Morgunblaðinu árið 1998. 

 

1.

„Rúta hafnaði utan vegar undir Ingólfsfjalli.“

Fyrirsögn á visir.is.            

Athugasemd: Skrýtið hvernig löggu-, slysa og óhappafréttir eru komnar með fyrsta veðrétt í ákveðnum orðum eða orðasamböndum svo úr verður einhvers konar stofnanamál 

Ökutæki lendir fyrir slysni út af vegi og þá er alltaf sagt og skrifað að það hafi hafnað utan vegar. 

Skriffinnskan lætur ekki að sér hæða. Blaðamenn ritskoða sjálfa sig svo harkalega að fjölbreytnin verður engin, stíllinn steindauður. Látið er sem sagnorð eins og að lenda, renna, falla, aka, enda eða álíka séu ekki til og þess í stað alltaf notað sögnin að hafna.

Í fréttum er aldrei sagt frá því að skip eða bátar hafi hafnað uppi í fjöru. Þó er það ekki endilega vegna þess að blaðamenn viti að sögnin að hafna getur þýtt að lenda. Forðum voru víða lendingar og það voru ekki alltaf hafnir.

Já, skriffinnskueinokunin minnir á kanselístílinn sem frægur er af endemum (ekki eindæmum, sem er allt annað).

Löggan telur sig eiga fyrsta veðrétt í orðasambandinu að vista í fangaklefa. Blaðmenn trúa því að þetta sé óumbreytanlegt löggumál.

Í gamla daga, þegar ég var í sumarlöggunni, og síðar í blaðmennsku voru þeir sem brutu lög á einhvern hátt oft settir inn, lokaðir inni, settir í fangelsi eða fangaklefa, varðhald og svo framvegis og allir vissu hvað var átt við þó enginn hafi verið vistaður.

Enn síðar kom hámenntað en óskrifandi fólk til starfa hjá löggunni og þá var tekið upp á því að vista óprúttið fólk í geymslum, auðvitað gegn vilja þess. Fyrir suma er þetta erfiðari vist en framsóknarvist og ekki um neitt lík leikskólavist, og fjarri því að vera neitt líkt vist í sveit eða að vista tölvugögn.

Sögnin að hafna getur haft margar merkingar sem ekki má gleyma þó löggumálið sé að taka yfir. Á malid.is segir:

1. hafna s. ‘vísa frá, taka ekki við, neita; forðast’ ...
2. hafna s. ‘lenda’, h. sig ‘taka höfn, leggjast við landfestar’. Sjá höfn (1).
3. hafna s. (18. öld) ‘gera barnshafandi’; hafnast s. ‘taka við fangi’. Sjá höfn (3).

Nafnorðið höfn:

1. höfn, †hoÌ¢fn kv. ‘skipalægi’ […] Upphafl. merk. í höfn líkl. ‘umluktur staður, geymir’ e.þ.u.l. 
2. höfn, †hoÌ¢fn kv. ‘haglendi, beit; (hefðunnin) eign,…’
3. höfn, †hoÌ¢fn kv. ‘fóstur’; … eiginl. s.o. og höfn (2), sbr. barnshafandi.
4. höfn, †hoÌ¢fn kv. ‘atferli, hegðun; döngun’; sbr. nno. hovn ‘döngun, vellíðan’. Eiginl. s.o. og höfn (2) (< *haÆ&#128;eÌ&#132;ni-), sbr. að hafast og hafast að. Af sama toga er -höfn í samsetn. eins og athöfn, áhöfn og skipshöfn.
5. höfn, †hoÌ¢fn kv. ‘kápa, skikkja’; sbr. einnig yfirhöfn kv. …

Hér hefur verið tæpt á einhæfri málnotkun í fréttum sem leiðir til þess að þær verða hverri annarri lík og oft furðulega fjarri raunheimum. Ástæðan er einföld. Svo ótalmargir hafa ekki alist upp við bóklestur, orðaforði þeirra er lítill og einhæfur. Slíkt fólk á að láta aðra skrifa fyrir sig.

Tillaga: Rúta ók út af veginum undir Ingólfsfjalli.

2.

„Hinn 51 árs gamli Steven King var dæmdur í sjö ára og fjögurra mánaða fangelsi.“

Fyrirsögn á visir.is.            

Athugasemd: Gott er til þess að vita að blaðamaðurinn sem skrifaði þetta kunni ágætlega ensku. Hins vegar er hann lakari í íslensku, sem er miður.

Heimildin gæti verið þessi:

The 51-year-old Steven King, of Siddeley Avenue, Coventry, was sentenced to seven years and four months.

Á vísi stendur þetta:

Hinn 51 árs gamli Steven King var dæmdur í sjö ára og fjögurra mánaða fangelsi
Hinn 54 ára gamli Paul Rolston var dæmdur í sex ára og fjögurra mánaða fangelsi.
Hinn 42 ára gamli Daniel Malone fékk þriggja ára og þriggja mánaða fangelsisdóm.

Svona er ekki gert á íslensku. Einar Örn Thorlacius skrifaði um ákveðna greininn á vef Eiðs Guðnasonar, Mola (vefurinn er enn opinn, í honum er að finna mikinn fróðleik):

Það skiptir hins vegar fleira máli í málnotkun en „rétt“ og „rangt.“ Málsmekkur skiptir líka máli. Hann er auðvitað mismunandi á milli málnotenda.

Ef við tökum fyrst ákveðna greininn þá býr íslenska við þann hrylling (t.d. öfugt við ensku) að vera með viðskeyttan greini. Við bætist síðan að íslenskan er mikið beygingamál. Útkoman er ekkert sérlega góð. Við þennan vanda má einfaldlega losna með því að stilla notkun ákveðins greinis í hóf. …

Mér finnst hins vegar notkun ákveðins greinis vera að aukast mikið í íslensku til lítillar prýði fyrir málið.

Ástæðan fyrir því að notkun ákveðins greinis fer vaxandi er uppgjöf. Margir kunna ensku prýðilega en hafa hvorki skilning né þekkingu á íslensku máli. Þegar slíkir eru blaðamenn stefnir allt í eina átt.

Svo virðist sem að íslenskir fjölmiðlar hafi ekki tekið upp neina gæðastefnu í málfari og stíl. Afleiðingin eru skemmdar fréttir.

Í ofangreindri tilvitnun á Vísi er ákveðna greininum ofaukið. Í ensku hefur hann víðtækari merkingu en í íslensku. Þar af leiðandi er hjákátlegt að sjá misnotkunina, að blaðamenn og aðrir skrifarar haldi að sama gildi um hann á báðum tungumálunum.

Jafnvel enskumælandi skrifa ekki eins og blaðamaðurinn, þeir eru óhræddir við fjölbreytnina. Þetta má greinilega sjá ef enski linkurinn hér að ofan er opnaður og greinin lesin.

Tillaga: Steven King, 51 árs, var dæmdur í sjö ára og fjögurra mánaða fangelsi.

3.

„Fjór­ar heilla­dís­ir frá Breiðdals­vík verða meðal áhorf­enda …“

Frétt á mbl.is. .            

Athugasemd: Hvernig er hægt að kalla fjóra karlmenn heilladísir? Nei, þetta er ekkert grín. 

Stílbrot kallast það þegar frásögn gjörbreytist vegna ósjálfráðra mistaka eða vankunnáttu höfundar. Síðast var hér sagt frá orðasambandinu að gefa hesti lausan tauminn. Það væri alvarlegt stílbrot að segja að hesturinn hafi þá fengið frjálsar hendur um leiðarval.

Stundum getur höfundur náð fram tilætluðum áhrifum með stílbroti. Hér er skemmtilegt dæmi: 

Eyru mín fýsir að hlýða á mjúka og blæfagra rödd þína, augu mín girnast að virða fyrir mér fegurð þína og tign, og kjaftinn á mér langar til að tilbiðja þig í orðum.  

Frekar ólíklegt er að stílbrot blaðamannsins sé meðvitað. Sé svo er hann ábyggilega að hæðast að „heilldísarkörlunum“. 

Á íþróttadeild Moggans er það líklega talið „íþróttamál“ að kalla karlkyns stuðningsmenn heilladísir rétt eins og að þar eru leikmenn liða  iðulega nefndir „lærisveinar“ þjálfarans.

Á malid.is segir um merkingu á kvenkynsorðinu heilladís:

kvenkyns vera sem færir manni gæfu

Má vera að ekki sé allt rétt sem í orðabókum stendur. Hins vegar þarf skýr rök fyrir því að fjórir miðaldra karlar geti verið heilladísir.

Blaðamaður með fullri meðvitund og þokkalega lesinn í íslenskum bókmenntum hefði ábyggilega flett upp í orðabók og komið auga á hlýlega orðið heillakarl. Á malid.is segir um það:

Oftast með greini; hlýlegt ávarp við karlmann; til hamingju með afmælið, heillakarlinn minn

Með þessu er málið leyst. Vandinn er hins vegar þessi: Hvernig er hægt að fá þann sem hefur rýran orðaforða til að skrifa vandað mál?

Tillaga: Fjór­ir heillakarlar frá Breiðdals­vík verða meðal áhorf­enda …

4.

„Dyra­verðir á skemmti­stað í miðborg­inni óskuðu eft­ir aðstoð lög­regl­unn­ar um hálf­fjög­ur­leytið í nótt, en þá voru þeir með ein­stak­ling í tök­um.“

Frétt á mbl.is.            

Athugasemd: Væri „einstaklingurinn“ í tökum hjá ljósmyndara er ekkert athugunarvert við málsgreinina. Þar eru teknar ljósmyndir, ljósmyndatökur eru tíðar og ein eða fleiri fyrirsæta í tökum. 

Í gamla daga, þegar ég, væskilslegur strákur rétt kominn yfir tvítugt, var í sumarlöggunni, voru misyndismenn handteknir, teknir fastir. Fyrir kom að almennir borgarar gripu inn í og héldu bófum þangað til lögreglan kom og tók við þeim. Þá hét þetta borgaraleg handtaka.

Síðar, þegar ég starfaði sem blaðamaður skrifað ég og fleiri um störf lögreglunnar. Þá voru menn handteknir. Aldrei datt okkur í hug að skrifa að „einstaklingar“ eða „manneskjur“ hafi verið settir inn.

Í dag vita yngri blaðamenn vart í hvorn fótinn þeir eiga að stíga, má vera að þeir skilji ekki að bæði karlar og konur eru af tegundinni menn. Líklega halda þeir að það sé brot á jafnréttislögum að gera ekki greinarmun á kynjunum. Þó teljast þeir blaðamenn og skiptir kynið engu máli.

Löggan á erfitt með skriftir rétt eins og íþróttablaðamenn. Báðar stéttirnar búa til eigin mállýsku og halda í einfeldni sinni að ekkert sé að því að gjörbreyta merkingum orða. Löggumál líkist æ meir hallærislegum „stofnanaskrifum“ þar sem nafnorðavæðingin er ráðandi.

Blaðamenn taka oft við fréttatilkynningum frá löggunni og birta, yfirleitt gagnrýnislaust, vegna þess að það er fljótlegast. Þetta kallast kranablaðamennska og er ekki hrós.

Tillaga: Dyra­verðir á skemmti­stað í miðborg­inni óskuðu eft­ir aðstoð lög­regl­unn­ar um hálf­ fjög­ur í nótt, en þá voru þeir með mann í haldi.

5.

„Vantar húsfélaginu þínu aðstoð við aðalfund og gerð ársreiknings?“

Auglýsing á bls. 25 í Morgunblaðinu 23.3.2019.           

Athugasemd: Með stríðsletri stendur þetta i auglýsingu á blaðsíðu 25 í Morgunblaðinu. Um leið og blaðið kom út var farið að ræða um þágufallssýkina í henni á samfélagsmiðlunum. 

Einhver sagði í öðru blaði þennan sama dag að allt umtal væri gott. Nei, í markaðsfræðunum telst það ekki svo og er hægt að færa mörg rök fyrir því. Slæmt umtal skaðar vegna þess að slæmar fréttir berast miklu hraðar en þær góðu.

Hins vegar er hægt að takmarka skaðann, en það er allt annað mál og ekki hér til umræðu.

Sagorð stjórna föllum, um það verður ekki deilt. Margir telja þágufallssýki ekki alvarlegt mál. Það má vel vera en sögnin að vanta krefst þess að nafnorðið sé í þolfalli. Því verður ekki breytt.

Tillaga: Vantar húsfélagið þitt aðstoð við aðalfund og gerð ársreiknings.

6.

„Hann var und­ir áhrif­um fíkni­efna og fram­vísaði stór­um hníf við af­skipti lög­reglu.“

Frétt á mbl.is.            

Athugasemd: Málfarið í löggufréttum fjölmiðla er stundum spaugilegt, en um leið doldið sorglegt. Dæmi um þetta er ofangreind málsgrein. Veit ekki hvernig í ósköpunum hægt er að komast svona að orði; framvísa og við afskipti. Sá sem skrifaði er eitthvað úti að aka.

Í stað hnífs hefði mátt standa vegabréf og í stað afskipta gæti komið eftirlit. Þá væri eitthvað vit í þessu. Annars geta lesendur ímyndað sér sviðsetninguna með þeim Geir og Grana í Spaugstofunni í „viðskiptum“ við dóparann.

Síðar í fréttinni segir:

Þegar lög­regla kom á vett­vang reynd­ist ofurölvi maður vera bú­inn að brjóta rúðu og var skor­inn á hendi. 

Þessi bannsetti vettvangur tröllríður öllum löggufréttum, orðinu má langoftast sleppa, fréttum að skaðlausu. Og ekki leysa vettvanginn af hólmi með „á staðinn“, það er númer tvö á bannsetta listanum.

Svo er það þetta orðalag: reyndist ... vera búinn að brjóta. Ekki flækja málið. Þegar löggan kom hafði maðurinn brotið rúðuna. Er eitthvað flókið eða er þetta of „ólöggulegt mál“.

Löggan og blaðamenn eru blind á nástöðu, þessar tvítekningar eru í fréttinni:

Maður­inn var flutt­ur með sjúkra­bif­reið á slysa­deild til aðhlynningar og verður lík­lega vistaður í fanga­geymslu eft­ir aðhlynn­ingu þar. Maður­inn er er­lend­ur ferðamaður og er ekki vitað hvar hann gist­ir. 

Ég veðja á að hann gisti í fangelsinu. Nei, hann var vistaður í geymslu á lögreglustöð. Enn og aftur kemur fyrir þetta orðalag að vista í fangageymslu. Má ekki orða þetta á annan hátt eða er löggumálið svo staðlað að ekki megi bregða út af því?

Aðhlynning kemur þarna tvisvar fyrir í sömu málsgreininni. Höfundurinn hefði auðveldlega getað skrifað sig framhjá því.

Orðaröðin flækist fyrir löggunni og blaðamönnum:

Einn var flutt­ur á slysa­deild eft­ir tveggja bíla árekst­ur í hverfi 111 í gær­kvöldi vegna eymsla í hendi. 

Hvað merkir einn? Varla hestur, hann hefur ekki hendur. Api hefur hendur. Hvað er hverfi 111? Það er ekki til, hins vegar vita margir um póstnúmerið 111.

Maður var fluttur á slysadeild vegna eymsla í hendi … og svo framvegis. Raunar kemur það ekki málinu við hver meiðslin voru því eymsli eru sjaldnast meiriháttar.

Tillaga: Hann var undir áhrifum fíkniefna og var með á sér stóran hníf sem lögreglan tók af honum.

7.

„Biðla til bæja um pláss.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 2 í Fréttablaðinu   22.3.2018.         

Athugasemd: Enn og aftur sprettur fram í dagsljósið blaðamaður sem veit ekki hvað sögnin að biðla merkir. Snautlegt að kallast blaðamaður og bera ekki skynbragð á íslenskt mál. 

Í fréttinni er sagt að Útlendingastofnun „biðli“ til sveitarfélaga um að gera þjónustusamninga vegna útlendinga sem sækja um alþjóðlega vernd.

Sá sem biðlar er biðill. Hann biður um hönd konu, vill giftast henni. Aftur á móti er sjaldgæft er að sá sem biður sé biðill. Útlendingastofnun biðlar ekki frekar en önnur fyrirtæki eða stofnanir. Sjá hér og hér og hér.

Sögnin að biðla kemur tvisvar fyrir í fréttinni, þó er hún ekki er löng. Blaðamaðurinn semur níu línur í eindálki auk fyrirsagnar.

Rangt mál er algengt fjölmiðlum, segja má að þeir dreifi skemmdum fréttum. Ekki er hægt að kalla það annað þegar merkingum orða er breytt, annað hvort vegna þekkingarleysis eða af ásetningi. Matvælaframleiðandi sem sendir frá sér skemmda vöru fær á baukinn hjá yfirvöldum og raunar líka í fjölmiðlum.

Dæmi eru um að fjölmiðlar hafi gert útaf við matvælafyrirtæki vegna skemmdrar vöru en hver hefur eftirlit með fjölmiðlum?

Má „fjórða valdið“ endalaust framleiða og dæla yfir landsmenn skemmdum fréttum?

Tillaga: Biðja til bæja um pláss.

Lausi taumurinn, biðla til guðs og erindi eða örendi,

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

Fótbolti eða knattspyrna

Þegar fótboltaleikur fluttist hingað til Íslands, báðu menn lærðan málhreinsunarmann að búa til íslenzkt orð yfir þennan leik, og þannig var orðinu knattspyrna nauðgað inn í málið.

Í þessum leik er ekki leikið með knött, heldur hlut, sem fer ágætlega á að haldi heitinu bolti. Knöttur er gagnþéttur og þungur, það heyrir hver maður með óspillta heyrn á hljómi orðsins; bolti er léttur, það er loft innan í honum, það er líka auðheyrt á hljómi orðsins.

Og í þennan bolta er ekki spyrnt, heldur sparkað – það er ekki spyrnt í hlut nema hann veiti viðnám. Fótbolti er því ágætt orð. Vonandi á máltilfinning þjóðarinnar eftir að útrýma orðinu knattspyrna...

Kristján Albertsson í Skírni 1939. Birt á Vísindavefnum.

1.

„Voru eigendur verslana í nágrenninu sagðir ævareiðir þar sem mótmælendum var gefinn laus taumur til þess að brjóta og bramla.“

Frétt á blaðsíðu 17 í Morgunblaðinu 19.3.2019.           

Athugasemd: Góð regla er að nota ekki málshætti eða orðtök nema kunna á þeim skil. Betra er að sleppa þeim frekar en að eiga á hættu að fara rangt með.

Í þessu tilviki passar orðtakið ekki og málsgreinin missir merkingu sína.

Taumur er „sá hluti  beislisins sem haldið er í“, segir í íslenskri nútímamálsorðabók. 

Reiðmaðurinn stjórnar hestinum með taumnum. Þegar taumurinn er lagður niður, er laus, fær hesturinn að stjórna ferðinni sjálfur. Hér væri algjört stílbrot að segja að hesturinn hafi fengið „frjálsar hendur“ til að gera það sem honum sýnist.

Jafnmikil stílleysa er að segja að mótmælendum hafi verið gefinn laus taumurinn vegna þess að það gefur til kynna að einhver, líklega lögreglan, hafi fylgst náið með, rétt eins og reiðmaðurinn sem gaf hestinum lausan tauminn.

Samkvæmt fréttinni missti lögreglan stjórn á mótmælendum og tóku sumir upp á því að ræna fyrirtæki. Afleiðingin af öllu þessu varð enda sú að lögreglustjórinn var rekinn. Þetta gerðist í París (ekki segja; „átti sér stað“ í París).

Tillaga: Eigendur verslana í nágrenninu voru sagðir ævareiðir þar sem mótmælendum gátu brotið allt og bramlað enda lögreglan fjarri.

2.

„Hrósaði fyrst og síðast leikmönnum fyrir að stíga upp í samræmi við gildi félagsins og berjast fyrir hver annan.“

Grein á blaðsíðu 12 í viðskiptablaði Morgunblaðsins 20.3.2019.           

Athugasemd: Þetta er óskiljaleg málsgrein í annars góðum pistli. Í ágætri bók segir að Jesú hafi stigið upp til himna. Allir skilja hvað átt er við. Vart hafa leikmennirnir farið að dæmi hans. Líklegast er þó að þeir hafi stigið upp á stól, upp á tröppu á leið sinni á næstu hæð eða eitthvað svoleiðis.

Furðuleg er sú árátta margra mætra manna að skrifa ensku með íslenskum orðum. Slíkt var framandi og illskiljanlegt en þykir nú svalt og flott, merki um að menn hafi komið til útlanda.

Við hin, þessi heimsku í upprunalegri merkingu þess orðs, hváum því við erum engu nær. Nokkrar líkur eru þá á því að einhver sem horft hefur á amrískar sakamálamyndir manni sig upp (ekki segja „stígi upp“) og spyrji trúr enskunni:

„Did they really step up or are you just kidding?“

Þetta síðasta er greinilega útidúr.

Tillaga: Hrósaði fyrst og síðast leikmönnum fyrir að taka sig á, berjast í samræmi við gildi félagsins, hjálpast að.

3.

„Skömmu áður en flugvélin brotlenti þagði flugstjórinn, sem var frá Indlandi, en flugmaðurinn, sem var frá Indónesíu, biðlaði til guðs.“

Frétt á visir.is.            

Athugasemd: Þetta er ekki góð málsgrein, auðvelt er að laga hana. Líklega hefur indverski flugstjórinn þagnað þó ekki sé rangt að segja að hann hafi þagað, ekki sagt neitt, hætt að tala. 

Indónesíski flugmaðurinn biðlaði ekki til guðs. Blaðamaðurinn sem skrifaði fréttina veit ekki hvað orðið þýðir.

Í malid.is segir að biðla merkir að biðja um hönd stúlku, sá sem biðlar er biðill. Þetta vita auðvitað allir sem alist hafa upp við lestur bóka og því ósjálfrátt safnað drjúgum orðaforða. Nánar er fjallað um sögnina að biðla hér og einni í þessum pistli.

Í stað tvítekningarinnar, nástöðunnar; „sem var frá“, hefði blaðamaðurinn átt að orða það svo að flugstjórinn væri indverskur og flugmaðurinn indónesískur. Lýsingarorðin sem dregin eru að landaheitum eru oft þægileg í notkun.

Heimild fréttarinnar er Reuters fréttamiðlunin. Þar er fréttin miklu ítarlegri. Tilvitnunin hér að ofan er úr þessari málsgrein frá Reuters fréttamiðuninni:

The Indian-born captain was silent at the end, all three sources said, while the Indonesian first officer said „Allahu Akbar”, or “God is greatest”, a common Arabic phrase in the majority-Muslim country that can be used to express excitement, shock, praise or distress.

Tveir æðrulausir menn, annar þegir og hinn ákallar Guð.

Tillaga: Skömmu áður en flugvélin brotlenti þagnaði indverski flugstjórinn en indónesíski flugmaðurinn bað til guðs.

4.

„28 ára ástralskur þjóðernisöfgamaður, sem skaut 50 manns til bana í moskum í borginni Christchurch á Nýja-Sjálandi, …“

Frétt á blaðsíðu 34 í Morgunblaðinu 21.3.2019.           

Athugasemd: Þrautreyndur blaðamaður Moggans byrjar málsgrein á tölustöfum. Hvergi í heiminum, að minnsta kosti ekki í vestrænum fjölmiðlum, tíðkast slíkt. Þetta hefur margoft verið nefnt á þessum vettvangi.

Hér er ágæt skýring á fyrirbrigðinu:

A number is an abstract concept while a numeral is a symbol used to express that number. “Three,” “3” and “III” are all symbols used to express the same number (or the concept of “threeness”). 

One could say that the difference between a number and its numerals is like the difference between a person and her name.

Ég hef áður nefnt þetta en núna ákvað ég að koma með erlendar tilvísanir til að sýna að þetta á ekki aðeins við íslensku. Hér er önnur tilvísun valin af handahófi í orðasafni Google frænda.

You should avoid beginning a sentence with a number that is not written out. If a sentence begins with a year, write "The year“ before writing out the year in numbers.

Getur það verið rétt hjá mér að fleiri og fleiri blaðamenn og skrifarar séu farnir að byrja setningar á tölustöfum? Sé svo er það slæm þróun. Tölustafir stinga oft í augun á prenti.

Tillaga: Tuttugu og átta ára ástralskur þjóðernisöfgamaður, sem skaut …

5.

„Auðvitað er Jón Gnarr rétti maðurinn til að hefja á loft fána fáránleikans í leikhúsinu, taka upp þráðinn þar sem Ionesco þraut erindið.“

Leiklistargagnrýni á blaðsíðu 55 í Morgunblaðinu 21.3.2019.           

Athugasemd: Gagnrýnandinn er eflaust að snúa á lesendur. Sumir þeirra kunna að segja að þarna eigi að standa örendi. Hvort tveggja er rétt. Á malid.is segir:

erindi, erendi, †ørendi, †eyrendi h. ‘boðskapur, skilaboð; verkefni, hlutverk; málaleitan; fyrirlestur; vísa (í kvæði)’; sbr. fær. ørindi, nno. ærend, sæ. ärende, d. ærende; sbr. fe. æÌ&#132;rende ‘boðskapur, sýslan’, 

Erindi í tilvitnuninni er hins vegar allt annað en skilaboð eða sýslan, þó það sé nátengt. Í Íslenskri orðsifjabók á malid.is segir:

1 örendi, †ørendi h. † ‘erindagerð, skilaboð,…’.

2 örendi, †ørendi h. † ‘sú stund sem unnt er að halda niðri í sér andanum, bil milli að- og útöndunar’; eiginl. ‘útöndun’. Af ör- (4) og andi (1). Sjá örendur.

Örendi er sem sagt augnablikið á milli að- og útöndunar. Hvað gerist þá þegar einhvern þrýtur örendið eða erindið.

Gísli Jónsson, íslenskukennari, sagði í þættinum Íslenskt mál í Morgunblaðinu 16.9.1989 og byrjar á því að vitna í Snorra Eddu:

„Þór lítur á hornið og sýnist ekki mikið, og er þó heldur langt. En hann er mjög þyrstur, tekur að drekka og svelgur allstórum og hyggur að eigi skal þurfa að lúta oftar að sinni í hornið. En er hann þraut erindið og hann laut úr horninu og sér hvað leið drykknum, og líst honum svo sem all-lítill munur mun vera að nú sé lægra í horninu en áður.“ [Hversu mikið sem Þór reyndi að drekka það sem var í horninu tókst honum það aldrei, reyndi þrisvar. innskot SS]

Að þrjóta erindi (eldra örendi) merkir þarna að geta ekki lengur andað frá sér, þurfa að anda að sér og neyðast þar með til þess að hætta að drekka.

Orðið örendi var skrifað nokkuð mismunandi fyrrmeir. Í þeirri merkingu, sem hér um ræðir, er það náttúrlega skylt lýsingarorðinu örendur = dauður. Ég held að ör sé þarna neitunarforskeyti og örendur því í raun sama sem andlaus, hættur að anda.

Sögnin að þrjóta (þraut, þrutum, þrotinn; 2. hljóðskiptaröð) er þrásinnis ópersónuleg með þolfalli: mig þrýtur eitthvað = mig skortir eitthvað, ég hef mist eitthvað, sbr. hluta úr ágætu kvæði Sigurðar Þórarinssonar náttúrufræðings.

Þar við mig þrýtur minni,
þaðan af veit ei par,
að við eigruðum út á stræti
ætlandi á kvennafar …

Frekari málalengingar eru hér með óþarfar. Hins vegar hefði höfundur málsgreinarinnar að skaðlausu mátt nota eldri útgáfuna, örendi, vegna þess að erindi hefur aðra merkingu í dag en á tímum Snorra. Hins vegar er það dálítið svalt að nota erindi, athygli lesandans vaknar.

Dálítið athyglisvert er að velta fyrir sér að örendi sé bilið milli að- og útöndunar. 

Á Breiðafirði og víðar það kallaður liggjandi bilið milli að- og útfalls. Þar siglu menn strauma á liggjandanum sem var hættuminna.

Eitthvað er það kallað þegar storminn lægir, lægðamiðjan gengur yfir, og svo hvessir aftur af annarri átt.

Loks má nefna að að í heita pottinum þagna stundum allir óvænt. Vera má vera að einhverjir hugsi sig um (sem er alltaf jákvætt). Nokkrum augnablikum síðar, hefst orrahríðin aftur. Þetta getur kallast kjaftstopp.

Tillaga: Engin tillaga gerð enda ekkert að málsgreininni.