Lyfta meistaratitli, frumsýna nef, sökkhola og tækla bolta

Orðlof

Skæra

Farið er að nota orðið skæruliði og samsetningar með því sem fyrri lið um miðja 20. öld. 

Orðið skæra í merkingunni 'bardagi, deila, minni háttar vopnaviðskipti' er miklu eldra og þekktist þegar í fornu máli. 

Skæruliðar taka þátt í skæruhernaði, en það orð er frá svipuðum tími og skæruliði. Skæruhernaður er skilgreindur svo að áhersla sé lögð á margar aðgreindar árásir, sem óvinurinn veit ekki hvar er að vænta, og taka skæruliðarnir þátt í slíkum árásum.

Vísindavefurinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Leikmenn Liverpool lyftu enska meistaratitlinum eftir 30 ára bið í gærkvöld …“

Frétt á ruv.is.                                   

Athugasemd: Leikmennirnir lyftu bikarnum sem þeir fengu til sönnunar um afrek sitt en titlinum lyftu þeir ekki.

Ekki er hægt að lyfta enskum meistaratitli né heldur öðrum titlum eða vegtyllum vegna þess að þetta er allt óáþreifanlegt. Hins vegar fæst oft sönnun um árangur. Það getur verið bikar, orða, skjal eða bara klapp þeirra sem á horfa. 

Í fréttinni segir:

Enski deildarbikarinn var loks reistur á loft í gær …

Sögnin að reisa er skyld sögninni að rísa. Hin fyrrnefnda merkir að byggja, rétta við, smíða og svo framvegis. Síst af öllu er merkingin að hefja á loft, sem líklega var hugsun blaðamannsins.

Bikarinn var ekki „reistur á loft“ heldur hófu leikmenn hann á loft, lyftu honum í fögnuði.

Í fréttinni segir:

Hann kvaðst stoltur að fá það hlutverk að rétta bikarinn í hendur leikmanns Liverpool á ný.

Vera má að blaðamaðurinn sé vel að sér í ensku máli en hann virðist ekki góður í íslensku. Þetta er heimildin:

I will be a filled with pride to see this trophy back at Anfield and hand it over to Henderson, Jurgen …

Eftirfarandi hefði verið skárra:

Hann kvaðst stoltur að sjá bikarinn á ný á Anfield og afhenda hann leikmönnum Liverpool …

Gera má athugasemdir við fleira í fréttinni. Furðulegt er að enginn skuli lesa yfir fréttir fyrir birtingu. 

Tillaga: Leikmenn Liverpool lyftu Englandsmeistarabikarnum eftir 30 ára bið í gærkvöld …

2.

„Liverpool fékk enska meistaratitilinn afhentan í gærkvöldi.“

Millifyrirsögn í Fréttablaðinu, „Sport“ þætti.                                   

Athugasemd: Enska fótboltaliðið var fyrir löngu búið að tryggja sér sigur í úrvalsdeildinni, þar með var titillinn í höfn. Enginn afhenti liðinu titilinn enda er hann óáþreifanlegur. Hins vegar fékk liðið bikarinn í gærkvöldi. Tvennt ólíkt, titill og bikar.

Í fréttinni er talað um að „lyfta meistaratitlinum“. Það er ekki hægt þó auðveldlega megi lyfta bikarnum sem sigurvegarinn fær.

Í fréttinni segir:

Stan Collymore kom fyrir metfé og skoraði sigurmark gegn Newcastle …

Blaðamaðurinn heldur að metfé þýði meiri peningar en áður hafa þekkst. Það er rangt.

Á málið.is segir:

Sérstaklega gott húsdýr eða góður gripur: forystusauðir þóttu metfé.

Stan Collymore hlýtur að hafa jarmað af gleði eftir markið.

Gera má athugasemdir við fleira fréttinni og ekki frekar en á öðrum fjölmiðlum eru fréttir lesnar yfir og leiðréttar á Fréttablaðinu

Tillaga: Liverpool fékk enska deildarbikarinn afhentan í gærkvöldi.

3.

„Tvö morð fram­in í Árós­um.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                    

Athugasemd: Þetta er síður en svo rangt orðað. Hins vegar má alveg skrifa eins og segir í tillögunni hér fyrir neðan. Raunar er hún miklu betri.

Margir blaðamenn vilja frekar nota nafnorð en sagnorð. Byggir þó íslenskan á þeim síðarnefndu.

Tillaga: Tveir myrtir í Árósum.

4.

„Dótt­ir­in frum­sýn­ir nýja nefið.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                    

Athugasemd: Ekki veit ég lengur hver fréttastefna Moggans er, fréttin er líklega í samræmi við hana. Hvort á maður að hlægja eða gráta?

Kunningi vakti athygli á nebbafréttinni og segir á Facebook:

Kíkið endilega á liðinn "Ríflega miðaldra" á mbl.is á morgun en þar mun ég frumsýna alveg nýtt grátt hár.

Varla hægt að toppa þetta.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Akkúrat á þessum stað er sökkhola sem myndast greinilega þegar það rignir.“

Frétt á visir.is.                                      

Athugasemd: Ekki er ljóst hvað „sökkhola“ er. Samkvæmt orðsins hljóðan hlýtur það að vera hola sem sekkur þegar rignir. 

Líklegra er að á veginum myndist einfaldlega hola í rigningartíð þegar jarðvegur skolast í frá.

Blaðamanni ber að lagfæra orðalag viðmælanda síns skiljist hann ekki vel.

Í fréttinni segir:

Rétt áður en við lögðum af stað voru allir kátir en svo allt í einu hverfur hesturinn með knapann.

Eftir hreyfimyndinni sem fylgir fréttinni að dæma, hvarf hvorki hesturinn né knapinn. Einnig fylgir mynd af holunni og hún er svo lítil að útilokað er að hestur og maður komist ofan í hana. Eitthvað er orðum aukið í fréttinni.

Tillaga: Þarna myndast hola þegar rignir.

6.

„Hann var snöggur aftur á fætur og tæklaði boltann í Alexander Helga Sigurðarson og aftur fyrir.“

Frétt á visir.is.                                      

Athugasemd: Stundum skiljast ekki íþróttafréttir í fjölmiðlum. Blaðamönnum er svo mikið niðri fyrir að þeir mega hvorki vera að því að vanda sig né lesa yfir fréttina fyrir birtingu.

Tækla er komið af enska orðinu „tackle“ og merkir í fótboltanum að stöðva, ráðast á eða koma í veg fyrir.

Ofangreind tilvitnun er illskiljanlegt, sérstaklega þetta að tækla bolta. Hér er tilvitnunin í ítarlegra samhengi:

Á 68. mínútu komst Höskuldur Gunnlaugsson, fyrirliði Breiðabliks, í góða stöðu en Ívar Örn Jónsson, vinstri bakvörður HK, stöðvaði hann með góðri tæklingu. Hann var snöggur aftur á fætur og tæklaði boltann í Alexander Helga Sigurðarson og aftur fyrir.

Fyrst tæklar Ívar Höskuld og svo boltann. Skilur einhver þetta? Nei, varla. Þetta er bölvað bull. „Aftur fyrir“ hvað? Völlinn, manninn, mennina …?

Tillaga: Engin tillaga.

7.

„Eldsmiðjan á Dalvegi í Kópavogi var lokað fyrr á þessu ári.“

Frétt á vb.is.                                       

Athugasemd: Mikilvægt að fallbeygja. Ungt fólk sem er frábært í ensku gleymir þessu oft, jafnvel í stuttri setningu eins og þessari.

Í fréttinni segir:

Þetta eru staðir sem voru báðir að fá mikið af ferðamönnum og lifðu að miklu leyti á ferðaþjónustunni. 

Blaðamaðurinn skrifar nákvæmlega upp eftir viðmælanda sínum. Hann hefði átt að leiðrétta orð hans. Þetta er skárra:

Báðir staðirnir voru vinsælir hjá ferðamönnum og áttu líka mest allt undir þeim.

Ekki fer vel á því að nota vera + nafnhátt sagnar, „vera að fá“. Betra er hafa fengið.

Ekki er rangt að segja „mikið af ferðamönnum“ en óneitanlega betra að tala um marga ferðamenn.

Í fréttinni stendur:

… segir ástæðuna fyrir lokun staðanna í miðbæ Reykjavíkur mega rekja til þess ástands sem skapast hefur vegna COVID-19.

Einfaldara er að orða þetta þannig.

… segir að stöðunum hafi verið lokað vegna Covid-19.

Nafnorðasýkin birtist í „lokun staðanna“ og „þess ástands sem skapast hefur.

Tillaga: Eldsmiðjunni á Dalvegi í Kópavogi var lokað fyrr á þessu ári.

Vindstillur, einstaklingsframtök, forvöl og sérstök vonbrigði

Orðlof

Hinn tvítugi …

Oft er umfjöllun um menn eitthvað á þessa leið: 

„Hinn 20 ára gamli námsmaður, NN, er talinn hafa ekið bílnum.“ 

Hér eru orðin íslensk, en setningafræðileg skipan þeirra er það ekki. 

Fyrri hluti þessarar málsgreinar á sér erlenda fyrirmynd: 

„The 20-year-old student, NN“ . 

Mælt er með því að haga hér orðum í samræmi við íslenska málvenju: 

Talið er að NN, tvítugur námsmaður, hafi ekið bílnum. 

Hægt er að orða þetta á ýmsa fleiri vegu.

Gott mál. Ábendingar um algengar ritvillur og hnökra á máli og stíl. Ólafur Oddsson. Menntaskólinn í Reykjavík 2004.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Grjót­hrun úr Gjög­ur­tánni eft­ir jarðskjálfta í júní.“

Myndatexti á mbl.is.                                   

Athugasemd: Á myndinni sést rykmökkur, líklega vegna skriðufalls í fjalli sem heitir Gjögur en Gjögurfjall á nokkrum kortum. Gjögurtá er lítið nes nyrst á fjallinu. Það er lítið og láglent. Úr því falla ekki svona skriður.

Ekki fer vel á því að nota ákveðinn greinir með örnefnum. 

Blaðamaður á að fara rétt með örnefni. Afar auðvelt er að finna þau á vefkortum frá Landmælingum og Loftmyndum.

Tillaga: Grjót­hrun úr Gjög­ri eft­ir jarðskjálfta í júní.

2.

„Búist er við vindstillum í næstu daga.“

Fréttir kl. 19:00 í Ríkissjónvarpinu 19.7.20.                              

Athugasemd: Fréttaþulurinn boðaði ekki að:

1. stillur
2. veðrið myndi lægja
3. veðrið gengi niður
4. veðrið myndi kyrrast
5. svo framvegis

Nei, „vindstillur“ varð það að heita. Ég þekki ekki þetta orð og er eiginlega sleginn „orðstillu“.

Ekki verður „vindstilla“ heldur, logn eða dúnalogn, blæjalogn, lygna, stillilogn, hvítalogn og svo framvegis. 

Tillaga: Búist er við að lygnu næstu daga.

3.

„Smyrill varð bíl að bráð.“

Fyrirsögn á frettabladid.is.                               

Athugasemd: Þetta er ekki rétt notkun á nafnorðinu bráð. Á málið.is segir um orðið:

Veitt dýr, (hrátt) kjöt af veiddu dýri; æti, fengur.

Fugl getur ekki verið bráð bíls. Með því er verið að snúa hefðbundinni merkingu á hvolf en líklegast er þetta bara þekkingarleysi blaðamannsins. Bíll hvorki veiðir né drepur vegna þess að honum er stjórnað af ökumanni.

Tillaga: Dauður smyrill á þjóðvegi.

4.

„Of mikið um ein­stak­lings­fram­tök.“

Millifyrirsögn á mbl.is.                                

Athugasemd: Blaðamenn eiga að vita að nafnorðið framtak er aðeins til í eintölu. Eitthvað alvarlegt er að á Mogganum ef menn vinna þar í nokkur ár án þess að vita þetta og annað álíka.

Fyrirsögn fréttarinnar er þessi:

Risa­stór yf­ir­lýs­ing í Kópa­vogi.

Breiðablik vann Val með fjórum mörkum gegn engu í fótbolta. Séu úrslitin „yfirlýsing“ af hverju segir blaðamaðurinn ekkert frekar um hana eða hvers vegna hann kallar úrslitin þessu orði?

Í fréttinni segir:

… en illa gekk að reyna al­menni­lega á Sonný Láru Þrá­ins­dótt­ur í marki Breiðabliks …

Hér er ábyggilega átt við að markmaðurinn þurfti ekki að beita sér að ráði. Af hverju er það þá ekki sagt? Svona loðið og ómerkilegt orðalag er algengt hjá íþróttablaðamönnum og er síst af öllu hjálplegt fyrir lesendur. 

Einnig segir í fréttinni:

… eft­ir huggu­lega send­ingu Öglu Maríu.

Skrýtið orðalag, ekki alveg ljóst hvað átt er við.

Valskon­ur eru ekki að ná að ógna nægi­lega mikið …

Þarna hefði verið gráupplagt að stytta málæðið og segja:

Valskon­ur ógna ekki nægi­lega mikið …

Nota eitt sagnorð ekki hjálparsögn og tvo nafnhætti.

Tillaga: Of mikið um ein­stak­lings­fram­tak.

5.

„Kveikti í síga­rettu með gaskút í bíln­um.“

Fyrirsögn á mbl.is.                              

Athugasemd: Fullyrða má að ekki sé hægt að kveikja í neinu með gaskút. Líklegasta skýringin er að maðurinn sem frá segir í fréttinni hafi kveikt í sígarettu á „hefðbundinn“ hátt inni í bílum og þá sprakk kúturinn.

Í fréttinni stendur:

… að gaskút­ur hafi verið inni í bif­reiðinni sem all­ar lík­ur séu á að teng­ist spreng­ing­unni …

Þetta er nokkuð skondið. Hafi gaskúturinn ekki verið í bílnum hvað hefði þá getað valdið sprengingunni?

Tillaga: Kveikti í síga­rettu þrátt fyrir lekan gaskút í bíln­um.

6.

„Nokkrir fylgjendur QAnon hafa fengið framgang í forvölum Repúblikanaflokksins fyrir ýmis embætti að undanförnu.“

Frétt á visir.is.                              

Athugasemd: Forval er ekki til í fleirtölu, sjá hér. Það ruglar hins vegar að nafnorðið val er til í bæði eintölu og fleirtölu. Vel lesnir blaðamenn og aðrir eiga að vita þetta.

Hvað merkir að „fá framgang“? Lesandi fréttarinnar þarf að hugsa sig um og giska á merkinguna. Verið gæti að blaðamaðurinn eigi við að frambjóðendur hafi náð árangri í forvali. Hann er hins vegar smitaður af nafnorðasýkinni.

Tillaga: Engin tillaga.

7.

„Það eru sérstök vonbrigði að þau ákvæði sem brýnast er að breyta mæta afgangi.“

Leiðari Fréttablaðsins 22.7.20.                             

Athugasemd: Hver er munurinn á vonbrigðum og „sérstökum vonbrigðum“? Enginn. Líklega er þetta sérstaka bara pólitísk orðlag, tuð, sem hljómar þokkalega í talmáli en illa í rituðu.

Lýsingarorðið sérstakur er eiginlega litlaust, er ekki lýsandi eins og flest önnur lýsingarorð. Oft er sagt að maðurinn sé sérstakur. Þetta er óskiljanlegt og enn síður að hann sé sérstakari eða sérstakastur.

Varla er hægt að segja að stigbreyting lýsingarorðsins sé skemmtilegt, það er að eitthvað valdi sérstakari vonbrigðum eða sérstökustum vonbrigðum.

Lýsingarorðið sérstakur á betur við þegar verið er að lýsa stöðu, eins og sérstakt eyðublað, sérstakur taflmaður en ekki sem lýsing á eiginleikum fólks.

Tillaga: Það eru vonbrigði að þau ákvæði sem brýnast er að breyta mæta afgangi.

Skip vafið gaddavír, bílar handtaka og fækkun ferðamannsins

Orðlof

Val

Heldur rislítið er orðið valkostur en það þýðir: val eða völ.

Gott mál, blaðsíðu 33, Ólafur Oddsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Til að verjast sjóránum á þeirri leið var skipið vafið gaddavír.“

Frétt á ruv.is.                                  

Athugasemd: Nei, skipið var ekki vafið með gaddavír. Held að það sé ekki gerlegt.

Í fréttinni segir:

Það var meðal annars gert með því að vefja gaddavírslengjum utan rekkverk skipsins, allt frá stefni aftur á bakborða og svo til baka áður en komið var til Sri Lanka. 

Bakborði er vinstri hlið skipsins. Stjórnborði er hægri hlið vegna þess að bátum (voru forðum nefnd skip) var stýrt aftast hægra megin.

Þegar sagt er að gaddavír hafi verið „frá stefni og aftur á bakborða“ er alveg jafn gáfulegt að segja „frá stefni og aftur til vinstri“. Hvort tveggja er tóm della. 

Aftasti hluti skips eða báts kallast skutur. Þess vegna eru til skuttogarar, það er skip sem taka veiðarfærin inn að aftan. 

Í gamla daga voru til síðutogarar. Þeir gátu ýmist kastað trolli út frá bakborða eða stjórnborða.

Orðabókin segir að rekkverk sé handrið ofan á borðstokki báts eða skips. Borðstokkur á togurum kallast líka lunning.

Af myndinni sem fylgir fréttinni var engu vafið um rekkverk, borðstokk eða lunningu. Gaddavírinn var festur við hann en ekki sést hvernig það er gert.

Tillaga: Vegna tíðra sjórána var skipið varið með gaddavír.

2.

„… en alls taka hlaup­ar­ar frá tutt­ugu mis­mun­andi lönd­um þátt í ár.“

Frétt á mbl.is.                                  

Athugasemd: Hver er munurinn á „tuttugu mismunandi löndum“ og tuttugu löndum? Hann er enginn. Hvers vegna er þá verð að bæta lýsingarorðinu mismunandi við? 

Að einu eða öðru leyti eru öll lönd mismunandi. Ekki þarf að taka það fram.

Tillaga: … en alls taka hlaup­ar­ar frá tutt­ugu lönd­um þátt í ár.

3.

„Til­slak­an­ir beint eft­ir versl­un­ar­manna­helgi.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                  

Athugasemd: Líklega á blaðamaðurinn við að breytingarnar verði strax eftir verslunarmannahelgina. Greinilega óvanur maður sem skrifar.

Í fréttinni segir:

… þó að Þórólf­ur hafi ekki gefið upp um hve lengi verði leyfi­legt að vera opið.

Blaðamaðurinn hlýtur að eiga við hversu lengi verði opið. Tilhneiging unglinga er að nota nafnhátt sagna í stað framsöguháttar. Hér er réttara að segja: … verður opið.

Í fréttinni segir líka:

Áður hef­ur hann nefnt annaðhvort miðnætti eða 1 um nótt.

Tölustafurinn er þarna frekar hjárænulegur. Betur hefði farið á því að skrifa eitt um nótt.

Tillaga: Til­slak­an­ir strax eft­ir versl­un­ar­manna­helgi.

4.

„Gamli vs. nýi.“

Fyrirsögn á Bakþönkum Fréttablaðsins 17.7.20.                                 

Athugasemd: Þarna hefðu betur farið á því að nota samtenginga og. Hún er til margra hluta nytsamleg og algjör óþarfi að nota ensku. „Vs.“ er skammstöfun orðsins „versus“ og merkir á móti eða andstætt við. 

Stundum skrifa íþróttablaðamenn „Kr vs Valur“ en hefðu getað haft það Kr og Valur eða Kr á móti Val. Þessi félög eru andstæðingar og þegar skrifað stendur Kr og Valur í kvöld er átt við að þá munu félögin keppa. Flestir kannast við söguna af Davíð og Golíat. Fáir myndu segja Davíð vs Golíat.

Sé sagt í fyrirsögn Gamli og nýi er alveg ljóst hvað átt er við, það er samanburður á gömlum tíma og nýjum.

Tillaga: Gamli og nýi.

5.

„… hef­ur sakað lög­reglu­menn í ómerkt­um bíl­um sem hand­tóku mót­mæl­end­ur í Port­land fyr­ir „blygðun­ar­lausa vald­beit­ingu“.“

Frétt á mbl.is.                                  

Athugasemd: Nokkuð öruggt er að bílar handtóku ekki mótmælendur. Hér er skýrt dæmi um misnotkun á tilvísunarfornafni.

Á vef BBC sem er heimild blaðamannsins segir:

… has accused federal agents in unmarked cars who apparently detained protesters in Portland of a "blatant abuse of power".

Þetta er þýtt beint og úr verður vitleysa. Enska fornafnið „who“ vísar til lögreglumannanna ekki bílanna en það gerir tilvísunarfornafnið sem ekki. Miklu betra er að þýða á þann hátt sem segir í tillögunni.

Lögreglan var sökum um valdbeitingu ekki „fyrir“.

Í fréttinni segir:

… en Trump sendi þá fyrr­nefndu til Port­land fyr­ir tveim­ur vik­um síðan, með það að mark­miði að draga úr mót­mæl­um.

Atviksorðinu síðan er hér ofaukið, það gerir ekkert, merkir ekkert og er því gangslaust.

Tillaga: … hef­ur sakað lög­reglu­menn, sem komu í ómerkt­um bíl­um og hand­tóku mót­mæl­end­ur í Port­land um „blygðun­ar­lausa vald­beit­ingu“.

6.

„Ég held að það besta við að ferðast inn­an­lands akkúrat núna sé fækk­un ferðamanns­ins …“

Frétt á mbl.is.                                  

Athugasemd: Hvernig getur ferðamanni fækkað? Greinirinn bendir til þess að þetta sé fljótfærnisvilla. Blaðamaðurinn hefur þetta eftir viðmælanda sem hann kallar „rithöfund“. Líklega ættu báðir að líta í eigin barm og vanda skrif sín.

Orðið „akkúrat“ sést sjaldan í ritmáli. Hélt raunar að það væri útdautt og rassbagan „á þessum tímapunkti“ hefði útrýmt því. Ein vitleysan kemur í stað annarrar.

Þegar öllu er á botninn hvolft er tilvitnuð málsgrein slök. Betur færi á því að segja eitthvað á þessa leið:

Ferðamönnum hefur fækkað og þá er gott að ferðast um landið.

Svo má endalaust deila um þessa fullyrðingu. Held að hún standist ekki.

Tillaga: Ég held að það besta við að ferðast inn­an­lands um þessar mundir séu fáir ferðamenn …

7.

„Tæki­færi til virkj­un­ar vindorku.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                  

Athugasemd: Betur fer á því að nota tækifærið til að virkja vindorku en að nota það til virkjunar. 

Sagnorðið lýsir því betur hvað ætlunin er að gera. Nafnorðið má misskilja. Virkjun er mannvirki til að nytja afl eða orku eins og segir í orðabókinni.

Tillaga: Tækifæri til að virkja vindorku.

8.

„Sum­arið kem­ur aft­ur á mánu­dag­inn.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                  

Athugasemd: Eftir að hafa hneykslast yfir málfari á vef Moggans verður fyrir augum ljómandi falleg fyrirsögn. Hún er auðskiljanleg því öll él styttir upp um síðir og geislar sólarinnar brjóta upp skýjaþykknið.

Þó að æði ógn og hríðir,
aldrei neinu kvíða skal.
Alltaf birtir upp um síðir,
aftur kemur vor í dal.

Þannig orti Freysteinn Gunnarsson og er þetta fyrsta erindið í ljóðinu, sjá hér. Karlakórinn Vísir á Siglufirði gerði það ódauðlegt í mögnuðum flutningi, sjá hér.

Tillaga: Engin tillaga.

 

 

Eftirdráttur, starf á dánarstundu og fram eftir miðnætti

Orðlof

Friðsamir, friðsamleg

Mótmæli eru ekki friðsöm en þau eru oftast friðsamleg. Þegar mótmæli eru friðsamleg og fara friðsamlega fram má ætla að mótmælendur séu friðsamir. […]

Athafnir manna og ákvarðanir eru friðsamlegar, siðsamlegar, skynsamlegar, lánsamlegar og jafnvel dásamlegar.

Það eru örugglega til margar undantekningar frá þessu, menn geta t.d. verið dásamlegir en ekki dásamir. En meginreglan er sú að -samur/-söm/-samt á við um manneskjur en þegar -legur/-leg/-legt bætir við er um að ræða hugmyndir, orð og athafnir.

Þetta flækist reyndar þegar um er að ræða eitthvað óhlutstætt sem ekki er hugmynd, orð eða athöfn. Úrskurður getur verið vafasamur, starf getur verið erilsamt og vorið rigningarsamt.

En munum í augnablikinu: Mómælendur eru friðsamir. Mótmæli friðsamleg.

Kvennablaðið, Málfarsmoli. Eva Hauksdóttir.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Aðstoða þurfti þrjá til hafnar eftir erfiðleika við að koma mótor skemmtibáts þeirra í gang. “

Frétt á visir.is.                                  

Athugasemd: Þetta er dálítið þokukennt. Þrír menn voru í skemmtibát og vélin bilaði. Yfirleitt er það þá orðað þannig um að báturinn hafi fengið aðstoð. Þá er átt við að mennirnir í honum hafi notið hennar. Þremenningarnir voru í bátum sem var dreginn.

Í fréttinni segir:

Bátur Björgunarsveitarinnar Ársæls er nú með bátinn í eftirdrætti á leið í höfn í Kópavogi ásamt björgunarsveitarbátnum Sædísi frá Kópavogi.

Hvað er „eftirdráttur“? Orðið er ekki til. Nóg er að segja að báturinn sé dreginn því hann er alltaf fyrir aftan þann sem dregur. Sama er með bíla. Hjólhýsi er til dæmis ekki í „eftirdrætti“. 

Til orðið eftirbátur sem þýðir bókstaflega bátur sem er dreginn og er átt við þann sem áhöfnin á þeim stærri notar til dæmis til að komast í land þar sem er hafnleysa. 

Orðalagið að vera eftirbátur einhvers merkir að standa öðrum að baki.

Tillaga: Björgunarsveitir drógu skemmtibát með eð bilaðri vél til hafnar. Þrír menn voru um borð.

2.

„… en hún gegndi störfum sendiherra Suður-Afríku í Danmörku á dánarstundu.“

Frétt á blaðsíðu 13 í Morgunblaðinu 14.7.20.                                 

Athugasemd: Hún var sendiherra þegar hún dó. Blaðamaðurinn virðist óvanur skrifum og enginn leiðbeinir honum. Í þessu sambandi er ekki rétt að tala um dánarstund. Konan dó.

Í fréttinni segir:

Cyril Ramaphosa, forseti Suður- Afríku, tilkynnti andlát hinnar 59 ára gömlu Mandela en tiltók ekki banameinið.

Betur fer á því að segja:

Cyril Ramaphosa, forseti Suður- Afríku, tilkynnti andlát Mandela. Hún var 59 ára en ekki er vitað um dánarmeinið.

Á enskan máta tíðkast nú að segja „hinnar 59 ár gömlu“ í stað þess að sleppa lausa greininum. Á ensku væri málsgreinin orðuð svona:

South African President Cyril Ramaphosa has announced the death of the 59-year-old Mandela …

Fréttin er stutt en viðvaningslega skrifuð. Hér er dæmi:

Hún fæddist í Soweto og ólst þar upp á sama tíma og faðir hennar sat í fangelsi, en þar fékk hann að dúsa í 27 ár …

Sögnin að dúsa á ekki við hér. Réttara er að segja:

Hún fæddist í Soweto og ólst þar upp án föður síns sem sat í 27 ár í fangelsi.

Eins og aðrir fjölmiðlar verður Mogginn að láta lesa yfir skrif byrjenda sem og annarra til þess að lesendum sé nú ekki ofboðið. Þá er stutt í vantraust.

Tillaga: … en hún var sendiherra Suður-Afríku í Danmörku þegar hún lést.

3.

„Hjá Coca-Cola eru hins vegar engin áform fyrirliggjandi um að segja skilið við plastflöskur því neytendur vilji hafa glerið áfram.“

Frétt á blaðsíðu 13 í Morgunblaðinu 14.7.20.                                  

Athugasemd: Kók ætlar ekki að hætta með plast því neytendur vilja gler. Hmmm … Skilur einhver þetta?

Nei, auðvitað ekki, þetta er rökleysa. Byrjendur í blaðamennsku fá að skrifa hvað sem er og enginn les yfir og þeir læra ekkert.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Í lok síðustu viku voru flug­fé­lög far­in að fljúga langt fram eft­ir miðnætti …“

Frétt á mbl.is.                                   

Athugasemd: Blaðamaður sem ætlar að segja frá því sem viðmælandi hans hefur sagt á þriggja kosta völ:

1. Birta orðrétt
2. Lagfæra orðalag og birta í gæsalöppum
3. Segja frá í óbeinni ræðu

Fyrsti kosturinn er oft ómögulegur því málsgreinarnar verða stundum langar og flóknar og aðalatriðið týnist. Fæstir tala gullaldarmál, hvað sem það nú er.

Annar kosturinn er góður og viðmælandinn getur varla verið á móti því að sem hann hefur sagt sé betrumbætt.

Þriðji kosturinn er góður en túlkun getur oft verið varasöm.

Ofangreind málsgrein er svona í fullri lengd:

Í lok síðustu viku voru flug­fé­lög far­in að fljúga langt fram eft­ir miðnætti til lands­ins af þeim sök­um að sýni höfðu verið tek­in hjá svo mörg­um ferðamönn­um dag­inn áður að grein­ing­ar­geta Land­spít­al­ans bauð ekki upp á að fleiri færu í skimun við kom­una til lands­ins.

Þetta er alger endaleysa og ótrúlegt að ritstjórn Moggans samþykki að birta svona langloku.

Punktur er ágætt tæki til að stytta málgreinar og auðvelda lesturinn. Hins vegar skil ég ekki málsgreinina, hef reynt að laga hana en get það ekki. Mér er til efs að blaðamaðurinn skilji sjálfur ummælin og sé svo má alls ekki birta þau.

Eitt er víst að orðalagið „fram eftir miðnætti“ er ekki til. Vera má að viðmælandinn eigi við fram undir miðnætti eða fram yfir miðnætti. Ljótt er það þegar lesandinn þarf að giska á hvað átt er við.

Orðalagið „af þeim sökum“ er óþarfi, hægt er að nota fornafnið því í staðinn. Og „bauð ekki upp á“ er líka óþarfi, Landspítalinn gat ekki skimað fleiri.

Tillaga: Engin tillaga.

Ferðir fara, ríkjandi trúarhópur og Duda hafði sigur

Orðlof

Óhappatilviljun

Haft var eftir ríkissaksóknara víðs vegar í fjölmiðlum í fyrra að greina þyrfti 

„refsivert gáleysi frá óhappatilviljun og lítilfjörlegu gáleysi“. 

Það kom mér á óvart að orðið óhappatilviljun skyldi finnast í lögum. Þar af leiðandi er það algengt í dómsúrskurðum. 

Eðlilegra væri að tala um óhapp eða óhappatilvik. Óhapp felur í sér tilviljun og því er marklaust að skeyta orðunum saman. 

Einnig hljómar lítilfjörlegt gáleysi einkennilega, en líklega er meiningin að greina það frá alvarlegu gáleysi.

Morgunblaðið, Tungutak. Elsa S. Ólafsdóttir.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Íslend­ing­ar mun dug­legri að mæta.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                 

Athugasemd: Betur fer á því að segja að Íslendingar séu mun duglegri að koma en áður. Sögnin að mæta á ekki við hér. Hún merkir að hitta einhvern, koma til móts við annan eða aðra eins og segir í orðabókinni.

Lýsingarorðið duglegur eyðileggur setninguna því hvorki fámenni eða margmenni á staðnum er merki um dugnað. Það sem viðmælandinn á við er að fleiri Íslendingar koma á staðinn.

Í óbeinu máli hefur blaðamaðurinn eftir viðmælanda sínum að umferðin hafi aukist. Svo er þetta haft eftir honum:

Það hef­ur auk­ist nokkuð eft­ir að landið var opnað, en sömu­leiðis eru fleiri Íslend­ing­ar að koma.

Hvað hefur aukist? Varla umferðin því þá hefði verið sagt að hún hafi aukist. Svo er sagt að „sömuleiðis eru fleiri Íslendingar að koma“. Hvaða tilgangi þjónar atviksorðið „sömuleiðis“? Þetta kallast samhengislaus tal, jafnvel bull. Óvíst er hvort blaðamaðurinn skilji þetta.

Tillaga: Fleiri Íslendingar koma en áður.

2.

„Franskt skemmtiferðaskip brýtur ísinn.“

Fyrirsögn á visir.is.                                  

Athugasemd: Hér hefði verið skynsamlegra að orða fyrirsögnina á annan veg til dæmis eins og segir í tillögunni hér að neðan. 

Mikilvægt er að orðaval sé í samræmi við efni. Franska skipið er ekki ísbrjótur. Það kemur um mitt sumar, hið fyrsta af mörgum, ábygglega tilviljun ein.

Tillaga: Fyrsta skemmtiferðaskipið er franskt.

3.

„Fyrstu sólarlandaferðirnar fara af stað.“

Fyrirsögn á ruv.is.                                

Athugasemd: Hér fer betur á því að segja að ferðirnar hefjist, byrji.

Af sögninni að fara er dregið nafnorðið ferð. Getur verið að ferðir fari? Ég fer af stað í ferð/ferðalag, legg af stað í ferð. Jú, áætlanaferðir í flugi, rútum og skipum fara, er oft sagt í daglegu tali.

Í vönduðu ritmáli er engin ástæða til að klifa, betra að umorða.

Tillaga: Fyrstu sólarlandaferðirnar hefjast.

4.

„Þá segir í tilkynningu frá lögreglunni að hætta geti verið til staðar á merktum gönguleiðum, vegum sem og við aðra staði í fjalllendi.“

Frétt á visir.is.                                

Athugasemd: Fyrir utan nástöðuna og stílleysið er málsgreinin rugl. Eru merktar gönguleiðir og vegir aðeins í fjalllendi? Ekki hægt að skilja þetta öðru vísi. Líklega hrynur ekkert á ómerktar gönguleiðir eða vegi á láglendi.

Vandinn er að löggan er óskrifandi og margir blaðamenn líka. Þakka ber að málsgreinin sé ekki svona:

Hætta er til staðar á mörgum stöðum í fjöllum enda staðsetningar óstöðugs grjóts stöðugur vandi óstöðugra á merktum gönguleiðum.

Löggan þarf nauðsynlega að láta einhvern með viti lesa yfir tilkynningar hennar á Facebook sem og annars staðar. Blaðamenn þurfa að gera sér grein fyrir því að mikilvægt er að lagfæra og ummorða það sem löggan sendir frá sér.

Tillaga: Í tilkynningu frá lögreglunni segir að hætta sé grjóthruni á vegum og gönguleiðum.

5.

„Leiðtog­ar minni­hluta­hóps ahma­di-múslima í Bangla­dess hafa sakað „öfga­menn“ úr hópi ríkj­andi trú­ar­hóps múslima um að …“

Frétt á mbl.is.                                 

Athugasemd: Hvað merkir „ríkjandi trúarhópur“? Er það trúin sem meirihluti landsmanna aðhyllist? Sé svo, yfir hverju ríkir trúarhópurinn? Gat blaðamaðurinn ekki orðað þetta skiljanlegar?

Málfar blaðamanna tekur hröðum breytingum og nú er enskunni snúið upp á íslenskuna. 

Orðið „ríkjandi“ tröllríður fjölmiðlum. Enginn er til dæmis lengur Íslandsmeistari heldur verður það að vera „ríkjandi Íslandsmeistari“.

Sama er með orðið „sitjandi“ sem getur vissulega merkt afturendi á manni nema hann sé forseti þá er hann „sitjandi forseti“. Verið er að herma eftir enskunni en á henni er tíðum talað um „sitting president“.

Engin þörf er á að nota enskar þýðingar á hugtökum. Á Íslandi er aðeins einn forseti hvort sem að hann situr eða stendur eða hvort hann er með áberandi sitjanda eða ekki. Aðeins einn í einu getur verið Íslandsmeistari, slíkir eru ekki og geta aldrei verið ríkjandi enda ríkja þeir ekki yfir neinu.

Og svo er ætlast til að lesendur skilji. Þetta er auðvitað langt frá því að vera boðlegt hjá Mogganum.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Flestir frá Íran, eða 82. 57 voru frá Kanada en …“

Frétt á visir.is.                                  

Athugasemd: Þetta er ekki alveg óskiljanlegt en ljótt er’etta. Enginn byrjar setningu á tölustöfum. Blaðamaður Vísis gerir þetta, annað hvort viljandi eða af þekkingarleysi.

Eftirtektarvert er að sjá hvernig klúðrið margfaldast þegar tölustafir eru síðast í setningu og sú næsta á eftir byrjar líka á tölustöfum. Svona er varla læsilegt.

Tillaga: Frá Íran var 82 maður og 57 frá Kanada.

7.

„Það lagðist maður við mann hérna í Bolungar­vík …“

Frétt á frettabladid.is.                                  

Athugasemd: Í ruglingslegri frétt um leiðindi sem komu upp í ferð á Hornstrandir er ofangreind málsgrein. Hún er óskiljanleg. 

Hér er hún öll:

Það lagðist maður við mann hérna í Bolungar­vík og einn vél­virki hérna á átt­ræðis­aldri, kunn­áttu­maður með mikla reynslu, hjálpaði við að koma bátnum í stand.

Þetta er bara endaleysa, einhvers konar kynleg hegðun í Bolungarvík sem virðist ekkert tengjast Hornstrandarferðinni. Vera má að ég sé að misskilja eitthvað.

Tillaga: Engin tillaga.

8.

„Duda hafði nauman sigur í Póllandi.“

Fyrirsögn á frettabladid.is.                                  

Athugasemd: Hver er munurinn á því að sigra eða hafa sigur? Jú, hið fyrra er sagnorð og íslenskan byggir á þeim. Hið seinna er merki um nafnorðastíl. Setningin er ekkk röng en nafnorðastíllinn er óþarfur. Hann er þungur og leiðinlegur aflestrar og bitnar á lesendum.

Betra er að halda sig við sagnorðin sem eru fersk og leikandi rétt eins og lækur í fjallshlíð eða krakkar í frímínútum.

Tillaga: Duda sigraði naumlega í Póllandi.

Björnssteinn á Rifi í hirðuleysi og sóðaskap

Ekki er mikil virðing borin fyrir sögulegum atburðum og stöðum í Snæfellsbæ ef marka má nánasta umhverfi Björnssteins. Það er sveitarfélaginu til skammar.

Sagan er víða nútímanum falin og þarf nokkra þekkingu á henni og staðháttum til að átta sig á vettvangi atburðanna.

Björnssteinn er ekki beinlínis falinn en allt umhverfi hans bendir síst af öllu til þess að stjórnendum sveitarfélagsins sé annt um söguna.

Á Rifi gerðist sá atburður árið 1467 að enskir kaupmenn drápu Björn Þorleifsson hirðstjóra Danakonungs, son hans og sex aðra í hörðum bardaga. Sagt er að hann hafi verið drepinn upp við stóran stein sem síðan hefur verið nefndur er Björnssteinn (Bjarnarsteinn).

Nú er umhverfið við þennan fornfræga stað með ólíkindum ómerkilegt og sóðalegt. Ekkert nema tvö gömul og ómerkileg skilti; ryðguð, fúin og skemmd. Allt er þarna svo lítilsháttar og andstyggilegt, engin virðing.

Í Morgunblaðinu þann 2. apríl 1965 segir í nafnlausum pistli:

Eins og sjá má hefir ýmsu drasli verið hrúgað að steininum, tómum tunnum o. fl., og sýnir það að menn gerðu sér ekki ljóst, að þetta var merkur minnisvarði, enda þótt engin áletran væri á honum.

Síðan hefir þetta breyzt. Sandurinn, sem dælt var upp úr höfninni hefir verið notaður til uppfyllingar á stóru svæði, og nú hefir hann fært Bjarnarstein í kaf, svo rétt aðeins örlar á hann. Hér gerist sama sagan og víða annars staðar, algjört virðingarleysi fyrir fornum sögustöðum. Þó var hægurinn hjá hér, að skilja eftir dálitla kvos umhverfis steininn, svo að hann gæti „haldið velli um aldir“.

Manni verður á að spyrja: Er bráðnauðsynlegt að framkvæmdir hins nýa tíma brjóti niður og afmái sögulegar minjar? Er hér ekki fremur um kæruleysi og trassaskap að ræða, heldur en brýna nauðsyn?

Þessu tilfelli er þó ekki stór skaði skeður enn, því að næsta kynslóða mun grafa um Bjarnarstein og ganga sæmilega frá honum. Og þegar Rif er orðið stórt þorp, munu þorpsbúar benda með stolti á Bjarnarstein, hinn merka minnisvarða, og ef til vill letra nafn Bjarnar hirðstjóra á hann.

Höfundur pistilsins átti kollgátuna. Næsta kynslóð gróf upp Björnsstein og hlóð garð í kringum hann og notaði til þess lábarið grjót. En sagan er ekki þar með öll sögð. Þarnæsta kynslóð gleymdi staðnum og hún og afkomendur hennar vita fátt um hann, láta hann drabbast niður. Enginn bendir ferðamönnum á Björnsstein því stolt heimamanna er löngu týnt og tapað, metnaðurinn enginn.

Hvað þarf til að stjórnendur Snæfellsbæjar ranki við sér og komist til meðvitundar um sögustaði innan sveitarfélagsins?

Ekki aðeins Björnssteinn er gleymdur heldur er vettvangur Eyrbyggju einskis metinn. Týndur er Björn Breiðvíkingakappi Ásbrandsson, löngu horfinn úr minni þeirra sem ráða. Sem og Þuríður Barkardóttur húsfreyja á Fróðá, Katla í Holti, Oddur Kötluson, Þorbjörn digri, Þórir viðleggur, Þorgríma galdrakinn og Geirríður Þórólfsdóttir svo örfá nöfn úr Eyrbyggju á þessum slóðum séu nefnd. Þannig er þetta því miður víða um land.

Raunar er fátt sem minnir á söguna annað en Sjóminjasafnið. Þess utan er henni lítil skil gerð í Snæfellsbæ. Sveitarfélagið er víðfeðmt og þar er mikil náttúrufegurð en hún er ekki nóg ef sagan er týnd.

 

Kalla eftir, vél er hetja og rúllandi steinar

Orðlof

Orðsporshrun Fjármálaeftirlitsins

Nýlega (10.4.2018) birti Fjármálaeftirlitið skjal á heimasíðu sinni undir heitinu:

Niðurstaða athugunar á ferli fjárfestingar Frjálsa lífeyrissjóðsins í Sameinuðu sílikoni hf.

Ekki var það efnið sem vakti athygli mína heldur stíll og framsetning en í skjalinu stendur m.a. (leturbreytingar mínar):

Með hliðsjón af hinu sérstaka rekstrarfyrirkomulagi lífeyrissjóðsins og hagsmunatengslum rekstraraðila lífeyrissjóðsins við umrædda fjárfestingu var niðurstaða athugunarinnar sú að lífeyrissjóðurinn hefði ekki horft nógu gagnrýnum augum á þau hagsmunatengsl sem voru til staðar við fjárfestingu í Sameinuðu sílikoni og af þeim sökum ekki tekið fullnægjandi tillit til þeirrar orðsporsáhættu sem lífeyrissjóðurinn stóð frammi fyrir vegna þessa. Þá taldi stofnunin að skjalfesting á forsendum og umræðum í tengslum við ákvörðun stjórnar hefði verið verið ófullnægjandi í ljósi þess að lífeyrissjóðurinn og rekstraraðili hans voru báðir hagsmunaaðilar að verkefninu.

Enn fremur segir í skjalinu:

Þá fór Fjármálaeftirlitið fram á að lífeyrissjóðurinn gripi til ráðstafana til að lágmarka orðsporsáhættu vegna hagsmunatengsla sjóðsins og rekstraraðila og endurskoðaði verklag sitt, svo sem með stefnu um hvenær óskað er eftir utanaðkomandi greiningum á fýsileika og áhættu fjárfestinga og hvernig fjárfestingaferli lífeyrissjóðsins skuli háttað þegar rekstraraðili eða aðilar honum tengdir eru einnig haghafar að verkefnum.

Óþarft er að fjölyrða um einstök atriði úr þessu makalausa skjali en ég fæ ekki betur séð en með frekari skrifum af þessum toga gæti Fjármálaeftirlitið staðið frammi fyrir ’orðsporstapi’ ef ekki ’orðsporshruni’.

Málfarsbankinn. Jón G. Friðjónsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„… segir að staða samgöngumála á svæðinu hamli byggðaþróun og kallar eftir göngum á milli Álftafjarðar og Skutulsfjarðar.“

Frétt á ruv.is.                                

Athugasemd: Allir sem lesa fréttina vita að „svæðið“ er í Álftafirði og Skutulsfirði og í þeim síðanefnda er Ísafjörður. Staða samöngumála þarna hamlar varla byggðaþróun annars staðar á landinu. Nafnorðið „svæði“ er því óþarft.

Orðalagið „að kalla eftir“ er skelfilega máttlaust, loðið og segir varla neitt. Sá sem „kallar eftir“ göngum milli Álftafjarðar og Skutulsfjarðar er að óska eftir þeim, biðja um þau, krefjast þeirra, heimta og svo framvegis. 

Sama er með orðalagið „að biðla til“ sem er jafn máttlaust, loðið og tilgangslítið í flestum tilfellum. Betra er að biðja, óska, hvetja til, skora á, örva, eggja, brýna og svo framvegis.

Tillaga: … segir að staða samgöngumála hamli byggðaþróun og óskar eftir göngum milli Álftafjarðar og Skutulsfjarðar.

2.

„Að sögn Þorvalds Kolbeinssonar, framkvæmdastjóra Háskólabíós, var öryggiskerfið hetja dagsins.“

Frétt á blaðsíðu 10 í Morgunblaðinu 6.7.20.                                

Athugasemd: Vél getur ekki verið hetja. Hér hefði farið betur á því að segja að öryggiskerfið hefði bjargað miklu, jafnvel deginum. Aðeins fólk getur verið hetjur.

Á málið.is er Íslensk orðsifjabók og þar segir um hetju:

kappi, hraustmenni, hugrakkur maður […] Upphafl. merk. e.t.v. ’ofsækjandi, víðförull vígamaður’ e.þ.u.l.

Mikilvægt er að haga orðum eftir tilefni. Vélar og tæki gera aðeins það sem þau eru forrituð til, annars eru þau biluð. Reykskynjari fer í gang þegar hann skynjar reyk. Varla getur öryggiskerfið verið kappi, hraustmenni eða hugrakkur maður.

Blaðamaður á að vita að viðmælendur tala ekki alltaf gullaldarmál og verkefni hans er að lagfæra málfar, ekki dreifa ambögu, en orðið merkir rangmæli, klaufalegt orðfæri, mismæli.

Tillaga: Að sögn Þorvalds Kolbeinssonar, framkvæmdastjóra Háskólabíós, bjargaði öryggiskerfið miklu.

3.

„Það geta auðveldlega rúllað steinar frá fólki sem er á ferðinni …“

Frétt á ruv.is.                                

Athugasemd: Steinar sem losna í björgum eða hlíðum falla. Líklega „rúlla“ þeir á leiðinni, hvað annað. Steinn sem rúllar er frekar sakleysilegur og hættulítill. Annað mál er þegar hann er í brattri hlíð, þá fellur hann með vaxandi hraða.

Tillaga: Fólk í fjallgöngu getur losað um steina og þeir fallið …

4.

„Ákærður fyrir nauðgun gegn fjórum konum.“

Fyrirsögn á forsíðu Fréttablaðsins 7.7.20.                              

Athugasemd: Hér á ekki nafnorðið við. Skýrara er að nota sögnina að nauðga. Margir blaðamenn eiga það til að nota nafnorð í stað sagnar. Oftast er það ekki gott.

Tillaga: Ákærður fyrir að nauðga fjórum konum.

5.

„Daniels lék sjálfur á fiðluna af mikilli hind …“

Frétt á blaðsíðu 24 í Morgunblaðinu 8.7.20.                              

Athugasemd: Hér kemur fyrir ókunnuglegt orð, í það minnsta er það ekki er þekkt í þessu samhengi. Hind er kvendýr hjartar en þar með er ekki öll sagan sögð. Á málið.is segir:

Hind kv. (16. öld) ’hagleikur, kunnátta, list; auðmýkt’.

Líklegt er að fáum sé kunnugt um þessa merkingu orðsins.

Tillaga: Engin tillaga.

Framkvæma handtöku, standa upp fyrir sjálfum sér og Baldur togaður

Orðlof

Málsnið

Málsnið er heildaryfirbragð málsins og mótast af efni og aðstæðum. Á sama hátt og við klæðum okkur í ólík föt fyrir ólík tilefni veljum við málinu mismunandi búning eftir aðstæðum. Það sem er viðeigandi í einu málsniði getur því verið óviðeigandi í öðru. Val á málsniði ræðst af ýmsum þáttum eins og miðli, markmiði, textategund, viðtakanda, aðstæðum og efni. 

Við veljum okkur til dæmis annað málsnið þegar við gerum grein fyrir fræðilegum niðurstöðum á ráðstefnu en þegar við spjöllum við vini okkar í heita pottinum. Formlegt mál er því eins og spariföt sem við skörtum við ákveðin tækifæri eins og þegar við skrifum fræðilega ritgerð. 

Margir háskólanemar hafa ekki nægilega gott vald á formlegu málsniði og skrifa því fræðilega texta sem minna á Facebook-færslur.

Leiðbeiningavefur um ritun á háskólastigi.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Í kjöl­farið hef­ur lög­regl­an framkvæmt yfir hundrað hand­tök­ur.“

Frétt á mbl.is.                               

Athugasemd: Hver er munurinn á að handtaka mann eða framkvæma handtöku (væntanlega á manni)?

Hið fyrra er sagnorð en í síðara tilvikinu er handtaka nafnorð. Íslensk mál miðast við sagnorð en til dæmis enska gengur út á nafnorð. Margir blaðamenn átta sig ekki á þessu og þýða beint af ensku á íslensku og smám saman hefur orðið til nafnorðastíll sem breytir málinu.

Dæmi um nafnorðastíl (ritun.hi.is):

• Gera könnun > kanna
• skila hagnaði > hagnast
• framkvæma lendingu > lenda
• gera athugun á > athuga
• leggja mat á> meta
• taka ákvörðun um > ákveða
• valda töfum á > tefja

Í fréttinni segir:

90-100% not­enda EndroChat tengj­ast ein­hvers kon­ar glæp­a­starf­semi …

Nú eru allir reyndu blaðamennirnir, fréttastjórarnir og ritstjórarnir á Mogganum farnir í sumarfrí og gleymt að segja afleysingafólkinu að byrja ekki setningu á tölustöfum.

Blaðamaðurinn skrifar stutta frétt og er svo hrifinn af nafnorðinu kjölfar að hann notar það tvisvar. Slíkt heitir nástaða.

Tillaga: Í kjöl­farið hef­ur lög­regl­an handtekið meira en eitthundrað manns.

2.

„Þessi lög­sókn snýst um að standa upp fyr­ir sjálfa mig og skil­greina virði mitt.“

Frétt á mbl.is.                               

Athugasemd: Málsgreinin er tóm vitleysa, hrá þýðing úr ensku. Niðurstaðan er sú að ekkert skilst.

Hvernig er hægt að „“standa upp fyrir sjálfum sér („sjálfan sig“ (þolfall) eins og segir í tilvitnuninni)? Það er auðvitað útilokað enda tökum við ekki svona til orða á íslensku. Í staðinn má nota orð eins og virðingu, heiður og álit.

Heimildin er vefur enska blaðsins The Sun. Þar segir:

This lawsuit is about standing up for myself and asserting my self-worth.

Þetta má þýða eins og segir í tillögunni.

Tillaga: Lögsóknin/Stefnan snýst um virðingu mína og mannorð.

3.

„Fyllt var á birgðir áður en Baldur var togaður í Stykkishólm …“

Frétt á ruv.is.                               

Athugasemd: Þetta er ekki rangt orðalag en óvenjulegt. Sjaldgæft er að orða það svo að bílar né skip séu togaðir þó vera kunni að farartækin séu tekin í tog. Hins vegar eru til togarar, það er fiskiskip sem draga troll, botnvörpu. „Togbílar“ finnast ekki en til eru dráttarbílar og dráttarbátar.

Tillaga: Fyllt var á birgðir áður en Baldur var dregin til Stykkishólms …

4.

„75 ár eru liðin frá því að Föðurlandsstríðinu mikla lauk.“

Grein á blaðsíðu 25 í Morgunblaðinu 4.7.20.                              

Athugasemd: Valdimar nokkur Pútín skrifar grein í Moggann og byrjar hana á tölustöfum. Það gerir enginn, ekki einu sinni Rússar.

Í greininni stendur:

20. öldin hafði í för með sér mikil átök á heimsvísu en …

Aftur byrjar Valdimar málsgrein á tölustöfum. Svo kemur hann með þetta orð „heimsvísu“. Hver er munurinn á heiminum og heimsvísu. Jú, hið síðarnefnda er oftast óþarfi nema þegar sérstakra skýringa er þörf. 

Auðvitað skrifar Valdi ekki á íslensku en þýðandinn mætti vera betur að sér.

Tillaga: Sjötíu og fimm ár eru liðin frá því að Föðurlandsstríðinu mikla lauk.

 

 

 

Mest hataðasti, ryðja sér rúms og Prósjopp

Orðlof

Lýsingarorð

Besta aðferðin til að greina á milli lýsingarorða og atviksorða er að skipta um tölu eða kyn í setningunni. 

Ef vafaorðið lagar sig eftir fallorðinu þá er það lýsingarorð en annars atviksorð. 

Hann málaði húsið rautt, hann málaði húsin rauð.

Málfarsbankinn. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Múla­þing bar sigur úr býtum.“

Fyrirsögn á frettabladid.is.                               

Athugasemd: Múlaþing er ekki keppandi. Múlaþing er nafn sem flestir kusu í kosningum um heiti á nýju sveitarfélagi á Austurlandi. Heitið var valið.

Býti er samkvæmt orðabókinni skipti, kjör, fengur sem er skipt. Óhætt er að segja að einhver hafi borið sigur úr býtum. Sá hefur því unnið. 

Einnig er til orðalagið að bera mikið eða bera lítið úr býtum og merkir það að hagnast, græða mikið eða lítið.

Blaðamaður Fréttablaðsins áttar sig ekki á eðli orðalagsins og notar það rangt.

Tillaga: Flestir kusu nafnið Múlaþing.

2.

„Ég var mest hataðasti maður Íslands.“

Frétt á baksíðu viðskiptablað Morgunblaðsins 1.7.20.                               

Athugasemd: Vera má að viðmælandanum hafi orðið á að segja þetta en sjálfsagt er að gera þá kröfu að blaðamaðurinn lagi bull en dreifi því ekki. 

Lýsingarorð stigbreytast: 

Mikið, meira, mest. 
Hataður, hataðri, hataðastur. 

Ofrausn er að nota tvö lýsingarorð í efsta stigi. Nóg er að segja að maðurinn hafi verið sá hataðasti á Íslandi.

Allir sjá að mest gengur ekki með öðru lýsingarorði, gerir ekkert gagn, styrkir ekki frásögnina í þessum tilvikum sem öðrum: Mest sprettharðastur, mest stökkhæstur eða annað álíka bull.

Tillaga: Ég var hataðasti maður Íslands.

3.

„Hlaðvarpið heldur áfram að ryðja sér rúms hér á landi.“

Frétt á ruv.is.                               

Athugasemd: Hér er ekki alveg rétt með farið. Orðtakið er svona: ryðja sér til rúms. Það merkir að breiðast út, hljóta almenna viðurkenningu og um fólk; láta til sín taka.

Í bókinni Mergur málsins eftir Jón G. Friðjónsson segir:

Líkingin er hugsanlega dregin af skipsrúmi, sbr. orðatiltækið ryðja sér til rausnar og ríkis, sigurs og sæmar. […] 

Líklegra er þó að líkingin vísi til þess er menn urðu að sanna hreysti sína með því að ryðja eða kippa öðrum manni úr ’sæti’ til að hljóta viðurkenningu (til dæmis við hirð) en því er einna best lýst í Flateyjarbók: 

Hann bað mig þar sitja sem ég gæta rutt mér til rúms og kippt manni úr sæti.

og einnig

… og spurði eg þá, hvar eg skyldi sitja, með því að eg gæti hvergi rutt mér til rúms.

Tillaga: Hlaðvarpið heldur áfram að ryðja sér til rúms hér á landi

4.

„Kylfingar eru mjög sáttir og ég hef fengið mikið hrós fyrir nafnið.“

Frétt á ruv.is.                               

Athugasemd: Nafnið sem kylfingar hæla er „Prósjopp“. Ég er kylfingur og lýsi furðu minni á þessari nafngift. Hún er heimskuleg og óvirðing við íslenskt mál. 

Langbest fer á því að íslenskt nöfn séu notuð á íslenskum markaði. Annað er tóm vitleysa. Sé miðað við ferðamenn ætti íslenskt heiti að vera ráðandi en enskt gæti verið undirliggjandi.

Hér eru nokkur fyrirtækjaheiti:

1. Air Iceland Connect, hét áður Flugfélag Íslands og þótti öllum gott nafn
2. Attentus mannauður og ráðgjöf ehf. ráðgjafafyrirtæki
3. AutoCenter, bílahreinsun.
4. Barion, sport- og veitingastaður í Reykjavík
5. Brothers Brewerey, bruggfyrirtæki í Vestmannaeyjum
6. Culican, veitingastaður í Reykjavík
7. Domavia, fyrirtæki í eigu Ísavia, hefur umsjón með flugvöllum innanlands.
8. Donky republic bike, rafmagnsreiðhjólaleiga í Reykjavík.
9. Dr. Football, hljóðvarpsþáttur fyrir íslenska hlustendur. Einnig Dr. Football-pubquiz
10. Eyesland, gleraugnaverslun
11. Fontana, baðstaður við Laugarvatn.
12. Glacier Goodies, söluvagn í Skaftafelli
13. Grand Brasserie, veitingahús í Reykjavík
14. Hengill Ultra, hlaupakeppni umhverfis Hengil, fjall á Íslandi
15. Home and you (borið fram: hómendjú), húsgagnaverslun í Reykjavík
16. Kompaní, viðskiptaklúbbur Morgunblaðsins
17. Möst C íslensk fataverslun fyrir konur
18. Prósjopp. Golfverslun
19. Sky Lagoon, nýtt baðlón í Kópavogi.
20. Sofestive, fyrirtæki í viðburðar- og verkefnastjórnun
21. Strúktúr, húsainnflutningsfyrirtæki
22. Sumac grill, veitingahús í Reykjavík
23. Terra, fyrirtæki sem hét fjórum ágætum íslenskum nöfnum
24. The Garage, gisting í Varmahlíð undir Eyjafjöllum
25. The Rift, malarhjólreiðakeppni við Heklu, fjall á Íslandi
26. Thor´s Power Gym, líkamsræktarstöð á Íslandi
27. Townhouse Hotel, í miðborg Reykjavíkur
28. Train station, íslensk líkamsræktarstöð í Reykjavík.
29. Treemember, félag um trjárækt
30. Two birds, „fjártæknifyrirtæki“ á íslenskum markaði,keypti Auðbjörg ehf. og sameinaði undir enska heitinu
31. Vök baths, laugar skammt frá Egilsstöðum

Þetta er grátlegur listi jafnvel þó sum nöfnin séu nokkuð skondin, svona einnota brandari ef svo má segja. Hér hefur aðeins verið stiklað á örfáum nöfnum sem ég hef skrifað hjá mér á undanförnum misserum.

Tillaga: Engin tillaga.

 

Þróaður eldur, mæta stöðlum og sitjandi forseti

Orðlof

Ítur

Orðið íturvaxinn merkir: íturskapaður, fagurvaxinn (síður: feitur, mikill um sig). 

Orðið ítur merkir: fagur.

Málfarsbankinn

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Kom á óvart hversu hratt eld­ur­inn þróaðist.“

Fyrirsögn á mbl.is.                               

Athugasemd: Fer ekki betur á því að segja hversu hratt eldurinn breiddist út? Flest allt þróast með tíð og tíma. 

Í fréttinni segir:

Það kom okk­ur í opna skjöldu hvað eld­ur­inn var orðinn þróaður …

Hér er líklega átt við hvað eldurinn var orðinn mikill.

Eldur breiðist út, Covid-19 faraldurinn breiðist út, reykur breiðist út og svo framvegis.

Ekki er hægt að segja að skriða þróist, hún fellur. Vatn þróast ekki, það lekur, rennur.

Hins vegar er ákaflega gáfulegt að tala ekki eins og óbreyttur almúginn. Hefja sig upp yfir hann og nota torskilið orðalag sem hæfir menntun og stöðu. Þannig er þetta dæmi úr fréttinni:

Núna eru menn að end­ur­heimta sig eft­ir þetta verk­efni því það þurfti að fara í marg­ar reykkafan­ir og það er erfitt starf og tek­ur á …

Eftir erfiða vinnu, fjallgöngu, hlaup eða álíka þarf ég stundum tíma til ná mér og þá hvílist ég. Ég kann hins vegar ekki að „endurheimta mig“, en líklega veldur bara reynsluleysi eða gáfnaskortur.

Tillaga: Kom á óvart hversu hratt eld­ur­inn breiddist út.

2.

„mbl.is hef­ur það eft­ir áreiðan­leg­um heim­ild­um að …“

Frétt á mbl.is.                                

Athugasemd: Reglan er sú að á eftir punkti kemur stór upphafsstafur. Hefur svo verið afar lengi og er upphafið löngu áður en upplýsingatæknin breyttist og netið kom til sögunnar.

Spurningin er þá sú hvað á að gera ef setning byrjar á netfangi eða veffangi eins og er í fréttinni sem vitnað er til. Litlir bókstafir eru í vefföngum og það er óumbreytanlegt, tæknilega séð og fer ákaflega illa sé því breytt svona:

Mbl.is hefur það eftir …

Og þó. Farsælast er samt að umorða, færa netfangið eða veffangið innar í setninguna.

Tillaga: Samkvæmt áreiðanlegum heimildum mbl.is …

3.

„Guðlaugur sá rautt …“

Fyrirsögn á ruv.is.                                

Athugasemd: Sá sem sér rautt er mjög reiður, alveg bandbrjálaður. Ekki fara sögur af því hvort fótboltamaðurinn Guðlaugur Victor Pálsson hafi misst stjórn á skapi sínu í síðasta leik sínum á tímabilinu í Þýskalandi og því fengið rautt spjald.

Hitt er vitað að þeir sem segja frá íþróttum í fjölmiðlum eru gjarnir á að skreyta mál sitt og oft á kostnað hefðbundinnar merkingar orða og orðalags. Væru þeir betur að sér í íslensku myndu þeir ekki gera þetta frekar en annað upplýst fólk sem skrifar.

Fréttamaður Ríkisútvarpsins segir þó í meginmáli að Guðlaugur hafi fengið tvö gul spjöld fyrir brot og þýddi það síðara að hann fékk rautt spjald. En auðvitað er miklu flottara að segja að boltamaðurinn hafi séð rautt. Eða hvað?

Tillaga: Guðlaugi vísað af velli …

4.

„Í öll skiptin var hjúkrunarheimilið talið mæta stöðlum.“

Frétt á ruv.is.                                

Athugasemd: Á íslensku er ekki talað um að „mæta stöðlum“. Betra er að uppfylla staðla eða kröfur. Sögnin að mæta merkir að hitta, koma til móts við, koma til einhvers og er átt við fólk.

Á ensku er sagt; „meet conditions“ sem þýðir að uppfylla skilyrði, ekki „mæta skilyrðum“.

Heimildin er vefsíða Los Angeles Times. Í henni segir:

Nevertheless, on April 13 a pair of nurses representing the state health department concluded Kingston had “implemented recommended practices to prepare for COVID-19.”

Í ensku fréttinni er ekki talað um staðla aðeins „viðurkenndar starfsaðferðir“.

Tillaga: Í öll skiptin var hjúkrunarheimilið talið hafa uppfyllt kröfur.

5.

„Hleðslu­stöð við hót­el svar­ar kröf­um gesta.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                

Athugasemd: Hleðslustöð við hótel er ekki svar við einu eða neinu. Hún er þjónusta, rétt eins og bekkur undir suðurveggnum, stóll og borð í veitingasalnum, rúm og rúmföt í herbergjum og svo framvegis. Þjónustan sem er í boði er ekki svar heldur það sem er boðið upp á. 

Ekki þurfa allir á hleðslustöð að halda og ekki setjast allir á bekkinn undir suðurveggnum eða fá sér bjór með matnum. Þetta og fleira er þjónusta sem gestum býðst.

Á ensku er sagt:

Respond to the visitor’s requirements.

Oft er tóm della að þýða beint úr ensku. Íslenskri tungu stafar hins vegar mikil hætta af ensku orðalagi heldur en slettum. 

Tillaga: Hleðslustöð við hótel er þjónusta við gesti.

6.

„… lóð eða hús­næði fyr­ir sam­eig­in­lega aðstöðu lög­gæslu- og viðbragðsaðila á höfuðborg­ar­svæðinu.“

Frétt á mbl.is.                                

Athugasemd: Hér er talað um löggæsluaðila og viðbragðsaðila, ritað svona: „löggæslu- og viðbragðsaðila“. Ekki hægt að skilja þetta öðru vísi.

Aðili er ekki gott orð, ómarkvisst og loðið. Oft er talað um björgunarsveitir og hjálparsveitir. Þetta eru góð og gild orð. Sá sem finnur hjá sér knýjandi þörf að tala um þá sem bregðast hratt við hættuástandi ætti miklu rekar að nota orðið viðbragðssveitir.

Hvaðan kemur þetta orð, „viðbragðsaðili“? 

Framkvæmdasýsla ríkisins auglýsir eftir lóð fyrir lögreglu og „viðbragðsaðila“. Má vera að stjórnvöld og blaðamenn þekki enska orðalagið „response team“ og þýði það sem „viðbragðsaðili“ sem er lélegur kostur eins og komið er að hér á eftir.

Á vef Wikipediu segir:

An incident response team or emergency response team (ERT) is a group of people who prepare for and respond to any emergency incident …

Algjör óþarfi að kalla björgunarsveit annað er því nafni sem það heitir. Sama er með lögreglu, slökkvilið, landhelgisgæslu og sjúkraflutningamenn. En, eins og áður sagði er skárri kostur að tala um viðbragðssveitir.

Á málið.is segir um orðið aðili:

Oft eru til góð og gegn orð í málinu sem fara mun betur en ýmsar samsetningar með orðinu aðili.

T.d. fer mun betur á að segja ábyrgðarmaður, dreifandi, eigandi, hönnuður, innheimtumaður, seljandi, útgefandi en „ábyrgðaraðili“, „dreifingaraðili“, „eignaraðili“, „hönnunaraðili“, „innheimtuaðili“, „söluaðili“, „útgáfuaðili“.

Í upptalninguna vantar letiorðið „viðbragðsaðili“ sem má alveg hverfa úr málinu vegna þess að auðvelt er að nefna þá sem koma að óhöppum, slysum eða náttúruhamförum sínum réttu nöfnum. Þar að auki er arfaslæmt að nota orðið „aðili“, betra að tala um viðbragðssveitir.

Tillaga: … lóð eða hús­næði fyr­ir sam­eig­in­lega aðstöðu lög­gæslu- og viðbragðssveita á höfuðborg­ar­svæðinu. 

7.

„Sitj­andi ávallt náð end­ur­kjöri.“

Frétt á mbl.is.                                

Athugasemd: Sveltur sitjandi kráka en fljúgandi fær, segir í málshættinum. Á ensku er talað um „sitting president“, sitting MP“ og svo framvegis. Orðalagið hefur náð inn í íslensku en það er óþarfi enda enginn munur á forseta og sitjandi forseta. 

Aðeins einn er forseti hverju sinni, aðrir kunna að vera frambjóðendur til embættis forseta. Engin ruglast á forsetanum og frambjóðendunum jafnvel þó sá fyrrnefndi sé líka í framboði.

Þetta orðalag er einkum einkennandi í skrifum yngri blaðamanna. Þeir tala líka um „ríkjandi“ Íslandsmeistara í fótbolta eða öðrum íþróttagreinum. 

Enginn meistari „ríkir“, hann er meistari og enginn getur verið Íslandsmeistari á meðan. Orðið er því óþarft rétt eins og „sitjandi“.

Tillaga: Forsetar hafa alltaf verið endurkjörnir.

 

Vonlaus forsetaframboð í boði Alþingis

Ég man forsetakosningar frá því Kristján Eldjárn og Gunnar Thoroddsen áttust við sumarið 1968. Þá var ég tólf ára. Síðan hefur verið kosið sjö sinnum. Sjaldnast hefur meirihluti kjósenda verið á minni skoðun í forsetakosningum, en það er sko ekki mér að kenna.

1. Hélt með Gunnari Thoroddsen sem tapaði stórt á móti Kristjáni Eldjárn.
2. Árið 1980: Kaus Pétur Thorsteinsson þegar Vigdís var kjörin.
3. Árið 1996: Vann lítilsháttar fyrir Pétur Hafstein sem tapaði á móti Ólafi Ragnari Grímssyni.
4. Árið 2016: Kaus Davíð Oddsson þegar Guðni Th. Jóhannesson var kjörinn.

Þess ber þó að geta að Ólafur Ragnar Grímsson, forseti Íslands frá 1966 til 2016, neitaði í tvígang að undirrita lög frá Alþingi um svokallaða Icesave samninga. Um leið kallaða hann yfir sig ævarandi óvild fyrrum skoðanafélaga sinna af vinstri væng stjórnmálanna sem sátu þá í ríkisstjórn landsins. Í bæði skiptin voru haldnar þjóðaratkvæðagreiðslur um lögin og þau tvisvar felld. Ég var mjög ánægður með neitun Ólafs Ragnars. Þess vegna studdi ég hann í kosningunum árið 2012. Og sé ekki eftir því. 

Þegar ég lít yfir „atkvæðagreiðsluferil“ minn í forsetakosningum finnst mér hann sérlega glæsilegur og er þess fullviss að ég hafi ávallt greitt besta frambjóðandanum atkvæði. Myndi engu breyta fengi ég tækifæri til að kjósa aftur.

Þó sækja að mér dálitlar efasemdir vegna Kristjáns Eldjárns. Hef síðan lesið talsvert eftir hann, til dæmis á ég bókina Kuml og haugfé í heiðnum sið á Íslandi, gefin út 1956. Eitt sinn bjó ég á Skagaströnd og í heilt ár hafði ég þann vana í hádegishléi að lesa nokkrar blaðsíður í bókinni. Mikið skrambi hafði ég gaman af því þó stundum væri textinn erfiður. Aðra bók á ég eftir Kristján, Vínlandsdagbók. Hún er um rannsóknir á fornleifauppgreftri á Nýfundnalandi. Stórmerkileg bók. 

Kristján var hagmæltur vel og ort margt gott. Hér er dýrt kveðin vísa úr rímum sem síst af öllu eru tvíræðar:

Skakast búkar titra tré,
teygðar lúkur fálma.
Akast mjúkum kviði kné,
kveða hnjúkar sálma.

Þetta var nú útidúr frá forsetakosningaspjalli.

Mörgum er títtrætt um lýðræðið. Öllum eigi að vera heimilt að bjóða sig fram til embættisins. Enginn deilir um það en furðulegra er dómgreindarleysi frambjóðenda, þeirra sem fæstir hafa heyrt nefnda og ætla sér í fyrirfram tapaða kosningu.

Slíkt er oft dæmigerður „ástþórsk“ aðferðarfræði. Hún er kennd við einn frambjóðandann, Ástþór Magnússon, sem vissi að hann myndi aldrei verða forseti enda var framboð hans til annars gert. Hann vildi geta notað titilinn „fyrrverandi forsetaframbjóðandi“, á ensku „former presidential candidate“. Í útlöndunum þykir upphefð af slíku og þá opnast margar dyr en enginn spyr um fjölda atkvæða eða hlutfall.

Ugglaust má telja það lýðræðislega kosningu er einn fær 93% atkvæða en annar 7%. Auðvitað er ekkert annað en kjánaskapur að eyða upp undir hálfum milljarði króna í þannig leiksýningu. Hæglega hefði verið hægt að koma í veg fyrir bullið með því að krefjast fleiri en 1.500 meðmælenda.

Undanfarinn áratug hefur mikið verið rætt um þjóðaratkvæðagreiðslur. Ekki eru allir á einu máli um fjölda þeirra sem eiga að geta krafist þeirra. Stundum hefur verið rætt um 10% kjósenda eða fleiri. Hér á landi búa 364.134 og er tíu prósent af þeirri tölu 36.413 manns.

Hvort á að auðvelda framboð til embættis forseta landsins eða gera ýtarlegri kröfur til frambjóðenda? Ætti að krefjast 10% meðmælenda úr hópi kjósenda til að tryggja að alvara fylgi framboði?

Ólafur Hauksson fyrrum blaðamaður skrifar á visir.is þann 24. júní 2020:

Óþarfi er að kenna Guðmundi Franklín um að vera í vonlausu framboði til að verða forseti Íslands. Hann fór eftir reglunum og fann 1.500 meðmælendur sem þurfti til að komast í framboð. Þar liggur hundurinn grafinn.

Tilskilinn fjöldi meðmælenda hefur verið óbreyttur frá stofnun embættis forseta árið 1944. Þá voru landsmenn 126 þúsund, nú eru þeir yfir 360 þúsund.

Miðað við mannfjöldaþróun ætti að þurfa að lágmarki 4.500 meðmælendur til að komast í forsetaframboð, fyrst og fremst til að koma í veg fyrir að kverúlantar á borð við Guðmund Franklín, jólasveininn og málarameistarann þvælist þangað sem þeir eiga ekkert erindi.

Ekkert lýðræðislegt er við forsetakosningar þegar enginn áhugi er fyrir framboði. Áhugaleysið má sjá í öllum skoðanakönnunum mánuðina fyrir kjördag.

Ólafur segir:

Að sjálfsögðu ber Alþingi ábyrgð á því að Guðmundur Franklín kostar okkur skattgreiðendur hundruð milljónir króna með fullkomlega tilgangslausu forsetakjöri.

Alþingi átti fyrir löngu að vera búið að breyta þeim kafla stjórnarskrárinnar sem kveður á um fjölda meðmælenda með forsetaframboði. Ekki síst hefðu núverandi þingmenn og þeir sem sátu á síðasta kjörtímabili að beita sér fyrir þessu, í ljósi þess að rafrænar undirskriftir voru á næsta leiti.

Nöfn vonlausra frambjóðenda eru skráð á spjöld sögunnar, fólk sem gat knúið fram kosningar en átti aldrei nokkra möguleika. Náðu meðmælendum en skorti dómgreind.

1. Árið 1988: Sigrún Þorsteinsdóttir fékk 5,3% akvæða á móti Vigdísi. Vonlaust framboð.
2. Árið 2004: Baldur Ágústsson (9,9%) og Ástþór Magnússon (1,5%) á móti Ólafi Ragnari. Vonlaus framboð.
3. Árið 2012: Ari Trausti Guðmundsson (8,6%), Herdís Þorgeirsdóttir (2,63%), Andrea J. Ólafsdóttir (1,8%) og Hannes Bjarnason (0,98%) sem buðu sig á móti Ólafi Ragnari árið 2012. Vonlaus framboð. Þóra Arnórsdóttir fékk 33,2% atkvæða og átti raunhæfa möguleika á kjöri.
4. Árið 2020: Guðmundur Franklín Jónsson (7,8%) á móti Guðna Th. Jóhannessyni árið 2020. Vonlaust framboð.

Listinn er lengri. Þetta eru frambjóðendurnir sem gátu aflað sér tilskilins fjölda meðmælenda. Svo eru það hinir sem enginn hafði áhuga á að mæla með, lýstu yfir framboði en sá sitt óvænna og hrökkluðust í burtu. Nöfn þeirra er geymast í fjölmiðlum mánuðina fyrir kjördag. 

Hér hef ég aðeins rætt um framboð til embættis forseta Ísland. Auðvitað eiga sömu rök við framboð í alþingiskosningum og til sveitarstjórna. Almenningi verður að vera ljóst að framboð eigi við einhver rök að styðjast. Rökin eru fjöldi meðmælenda. Þeir mega ekki vera örfáir, heldur mjög margir, fjöldi sem segir: Við mælum með ...

Flokkar sem ná ekki að sækja sér meðmælendur eiga ekki að fá að taka þátt í lýðræðisleiknum mikla sem við nefnum kosningar.

 

Mannýgur hundur, það sem skeði og brotið hjarta

Orðlof

Hlátur

Merkingarmunur er á orðunum hlæja (merkir: gefa frá sér hlátur) og hlægja (merkir: valda einhverjum hlátri). 

Síðari sögnin er orsakarsögn leidd af þeirri fyrri.

Málfarsbankinn

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Áratuga löngu sambandi Icelandair og Boeing ólíklega að ljúka.“

Fyrirsögn á turisti.is.                               

Athugasemd: Þetta er illa gerð fyrirsögn. Hefðbundinni orðaröð er snúið við og afleiðingin er illskiljanlegt hnoð.

Tillaga: Ólíklegt að áratugalöngu sambandi Icelandair og Boeing sé að ljúka.

2.

„Hjólreiðakona fékk heilahristing eftir að bílhurð var opnuð fyrir framan hana.“

Frétt á visir.is.                               

Athugasemd: Enginn fær heilahristing við að sjá opnar bíldyr. Staðreynd málsins er að kona hjólaði á bílhurð sem skyndilega var opnuð. 

Tillaga: Kona slasaðist er hún hjólaði á bílhurð sem skyndilega var opnuð í vegi hennar.

3.

„Forðaði sér á rafhlaupahjóli undan mannýgum hundi.“

Fyrirsögn á ruv.is.                               

Athugasemd: Flestir kunna að þekkja lýsingarorðið mannýgur í tengslum við önnur dýr en hunda, einkum nautgripi eða hrúta eins og segir í málið.is. Ekki er þó rangt að nota orðið um grimma hunda sem ráðast á fólk.

Í Íslenskri orsifjabók kemur fram að ýgur merki hræðilegur, ægilegur, hættulegur. Svo segir að af lýsingarorðinu ýgur sé leitt orðið ýglegur sem er gamalt og ekki notað. Nýrri mynd þess er ógurlegur.

Skemmtilegt er að rekja orðið lengra. Í orðabókinn er nefnd tvö orð, ýgildi og ýildi (borið fram íg-ildi og ý-ildi). Ý merkir mikið af. 

Ef orðið hefur g í stofni má ætla að það sé sk. ýgjast og ýgur; merkingin ’mikið’ hefði þá æxlast af tákngildinu ’skelfing’ …

Ef orðið hefur ekki haft g í stofni er líklegast að forliður þess sé í ætt við so. úa, ýja ’mora’.

Vissulega geta hundar verið mannýgir. Mýflugur og lúsmý eru hins vegar ekki mannýg en sumsstaðar morar af þeim og þau sækja í fólk og aðrar skepnur. Úir og grúir er stundum sagt.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Í mörg ár eft­ir skilnaðinn, þegar eitt­hvað skeði í mínu lífi …“

Frétt á mbl.is.                                

Athugasemd: Sjaldgæft er að rekast á sögnina „ske“ sem var algeng hér áður fyrr. Einna helst finnst hún núna í spurningunni „Hvað er að ske?“ Íslenskukennarar áttu sinn þátt í því að orðið missti gengi og sakna þess fæstir.

Í fréttinni segir:

Blau­el hef­ur haldið sig úr sviðsljós­inu síðan hún skildi við John árið 1988 en hef­ur nú komið sér í sviðsljósið. 

Blaðamaðurinn sér ekki nástöðuna.

Fréttin er „hundavaðsþýðing“ á frétt úr enskum fjölmiðli sem er miklu betur skrifuð og ítarlegri en sú íslenska.

Í fréttinni segir:

Ég braut hjarta mann­eskju sem ég elskaði og …

Í ensku heimild fréttarinnar segir:

I’d broken the heart of someone I loved …

Þetta er viðvaningslega gert. Blaðamaðurinn þýðir beint og notar orðið manneskja sem bætir ekki málsgreinina. Eftirfarandi er skárra:

Ég brást þeirri sem ég elskaði og …

Mikilvægt er að leiðbeina sumarstarfsfólkinu en líklega eru allt reyndara fólkið í ritstjórninni komið í sumarfrí.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„… segir Sirrý Ágústsdóttir sem lauk á dögunum áheitagöngunni LífsKraftur þegar hún þveraði Vatnajökul með góðum hópi kvenna.“

Frétt á visir.is.                               

Athugasemd: Sögnin að þvera merkir að fara þvert á eitthvað. Í fréttinni segir ekkert hvernig Vatnajökull var þveraður. Lesandinn þarf að vera vel inni í fréttaflutningi síðustu vikna og vita að konan gekk leiðina á gönguskíðum. Um það er ekki stafkrókur í fréttinni er er sögnin að þvera þó tvisvar notuð.

Þeir vita sem þekkja að hægt er að þvera jökla á margvíslegan máta; aka á sérútbúnum jeppum, vélsleðum og hægt að nýta meðvindinn og skíða með segli. Einhverjir sprækir strákar hjóluðu yfir Vatnajökul fyrir nokkrum árum.

Ástæðan fyrir því að þetta er nefnt hér er sú árátta fjölmargra blaðamanna að skrifa frétt sína aðeins fyrir þá sem eru jafn fróðir og þeir sjálfir. Seint telst það góð blaðamennska.

Gera má athugasemdir við heiti félagasamtaka sem hafa stóran staf í samsettu heiti eins og hér, LífsKraftur í stað Lífs-kraftur eða Lífskraftur. Þetta er útbreitt á enskri tungu og víðar en hefur til skamms tíma ekki þekkst hér á landi.

Tillaga: … segir Sirrý Ágústsdóttir sem lauk á dögunum áheitagöngunni LífsKraftur þegar hún gekk á gönguskíðum þvert yfir Vatnajökul með góðum hópi kvenna.

Metfé, gera ekki gott mót og tímapunktur

Orðlof

Hlátur

Merkingarmunur er á orðunum hlæja (merkir: gefa frá sér hlátur) og hlægja (merkir: valda einhverjum hlátri). 

Síðari sögnin er orsakarsögn leidd af þeirri fyrri.

Málfarsbankinn

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Hin sögu­fræga Into the Wild-rúta sem staðsett var í óbyggðum Alaska …“

Frétt á mbl.is.                              

Athugasemd: Allt er staðsett. Ekkert er. Á málið.is segir:

Orðið staðsettur er oft óþarft. Bíllinn var staðsettur við pósthúsið merkir: bíllinn var við pósthúsið.

Berum saman fyrirsögnin og tillöguna hér fyrir neðan. 

Tillaga: Sögu­fræga „into the Wild-rútan“ sem var í óbyggðum Alaska …

2.

„… þar sem Repúblikanar í öldungadeildinni myndu fá að segja til um hvort að Barr yrði vikið úr embætti eða ekki. “

Frétt á visir.is.                              

Athugasemd: Orðalagið er máttlaust og það sem verra er algjörlega stíllaust.

Repúblikanar eru í meirihluta í öldungadeild Bandaríkjaþings. Þeir geta því greitt atkvæði gegn tillögu um að Barr yrði vikið úr embætti. Ómarkvisst er að segja að þeir „fái að segja til um“. Ef til vill ekki ómarkvisst heldur vitlaust.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Fær­eyska rík­is­út­varpið, Kringvarpið, grein­ir frá þessu og seg­ir að svæðið á Vel­bastað hafi lengi verið forn­leifa­fræðing­um hugfangið.“

Frétt á mbl.is.                               

Athugasemd: Líklega hefur blaðamaðurinn ruglast í ríminu og ætlað að segja Velbastað vera fornleifafræðingum hugleikinn. Hann gleymdi í þokkabót að lesa yfir fréttina fyrir birtingu og leiðrétta villuna eða sá hana ekki. Áhöld eru um hvort sé lakar, að skrifa rangt orð eða gleyma að lesa yfir.

Allt er „svæði“ hjá byrjendum í blaðamennsku. Skynsamlegt hefði verið að kanna landakort fyrir birtingu fréttarinnar og þá hefði blaðamaðurinn áttað sig á því að „svæðið“ er staður skammt frá Þórshöfn. Góðir skrifarar hefðu þá skilið að „svæði“ er hér óþarft.

Góð lýsing á Velbaðstað er hér. Hollt er að spreyta sig á færeyskunni.

Tillaga: Fær­eyska rík­is­út­varpið, Kringvarpið, segir frá þessu og að Vel­bastaður hafi lengi verið forn­leifa­fræðing­um hugleikinn.

4.

„… gítar Kurts Cobain var seldur á uppboði fyrir metfé.“

Frétt á blaðsíðu 29 í Morgunblaðinu 23.6.20.                              

Athugasemd: Metfé merkir ekki mestur peningur heldur húsdýr sem er góður gripur. Blaðamenn með rýran orðaforða vita þetta ekki.

Á málið.is segir ennfremur í Íðorðabankanum að í lögfræðilegum skilningi geti orðið átt við hluti eða húsdýr.

Tillaga: … gítar Kurts Cobain var seldur á uppboði fyrir hátt verð.

5.

„… en þessi sautján ára leikmaður unglingaliðs félagsins gerði ekki gott mót um helgina.“

Frétt visir.is.                             

Athugasemd: Var frammistaða leikmannsins slæm? Sé svo er einfaldast að segja að hann hafi staðið sig illa eða ekki vel.

Sá sem skrifar svona hefur ekki góðan skilning á íslensku. Orðalagið ber keim af enskri orðaröð, byggir á notkun nafnorðs í stað sagnar.

Tilgerð blaðamannsins er kjánaleg en um leið mjög slæm. Blaðamenn eiga að skrifa og tala gott mál. Það sem stendur í fjölmiðlum er fyrirmynd því sumir lesendur kunna að halda að allt þar sé á gullaldarmáli.

Tillaga: … en leikmaðurinn sem er sautján ára stóð sig ekki vel í leiknum um helgina.

6.

„Áætlað er að flutn­ing­ur­inn eigi sér stað í haust.“

Frétt mbl.is.                              

Athugasemd: Hvað er átt við með málsgreininni? Jú, þeir ætla að flytja í haust, flutningurinn verður í haust. Flutt verður frá einum stað til annars.

Er eitthvað fína eða betra að segja að flutningur „eigi sér stað“ en að flutt verði? 

Í fréttinni segir:

Þar verður að finna kynn­ing­ar­sal fyr­ir bíla og þjón­ustu.

Líklega þarf að túlka frétt blaðamannsins svo hún skiljist. Hann á ekki við að leita þurfi að kynningarsalnum né heldur að salurinn sé týndur og nú þurfi að finna hann, leita að honum. Hann á líklega við:

Þar verður kynningarsalur fyrir bíla og þjónustu.

En ekki hvað? Í fréttinni segir:

Í til­kynn­ingu seg­ir Tesla, að Íslend­ing­um sé áfram um að skipta yfir …

Þetta er nú meira klúðrið. Líklega ætlaði Tesla eða blaðamaðurinn að segja að Íslendingar séu áfram um að skipta … Orðalagið er frekar kjánalegt, tilgerðarlegt. Eftirfarandi er betra:

Í tilkynningu segir Tesla að Íslendingar vilji skipta yfir …

Auðvitað á blaðamaðurinn að lagfæra klúðrið frá Tesla, ekki hella því áfram yfir lesendur.

Svo segir í fréttinni, og eru skrifin innan gæsalappa svo gera verður ráð fyrir að það séu starfsmenn umboðsins Teslu sem haldi á penna:

… og raf­knúið fjór­hjóla­drif sem fer auðveld­lega um hinar ýmsu aðstæður.

Hingað til hef ég haldið að fjórhjóladrif sé áfast bílnum en líklega er það misskilningur.

Loks segir:

Til viðbót­ar þessu boðar Tesla komu fjölda hraðhleðslu­stöðva meðfram veg­um lands­ins til að gefa neyt­end­um kost á raf­knún­um ferðum um­hverf­is landið.

Þetta bendir til að Tesla ætli að aka með fólk um landið, líklega ókeypis. Þar að auki er nástaða í málsgreininni. Blaðamaðurinn átti að hafa vit á að eyða henni.

Fréttin illa skrifuð, innantómt mjálm. 

Umboðið verður að hætta að skrifa fréttatilkynningar og fá fagmenn til aðstoðar. Að öðrum kosti heldur rafdrifið áfram „að fara um hinar ýmsu aðstæður“ og þá er ábyggilega skammt í mikinn vanda. En hvað á Mogginn að gera. Og við lesendur þegar svona óværa lendir á okkur?

Tillaga: Áætlað er að flutt verði í haust.

7.

„Handritsskrifin eru gjörsamlega út í hött og oft þarf maður að hafa sig allan við að slökkva ekki á sjónvarpinu þegar þættirnir taka gjörsamlega óskiljanlega stefnu.“

Frétt, Ljósvakinn á. blaðsíðu 30 í Morgunblaðinu 23.6.20.                            

Athugasemd: Þetta er furðulegt orðalag. Blaðamaðurinn er að gagnrýna sjónvarpsþætti á Netflix og ferst það óhönduglega. Hann á líklega við að hann hafi með erfiðismunum getað stillt sig um að slökkva á sjónvarpinu.

Á einum tímapunkti virðast höfundarnir gleyma …

„Tímapunktur“ er eins og draugur sem veður uppi í fjölmiðlum og skemmir alls staðar þar sem hann drepur niður fæti. Þetta er ekki einu sinni almennilegt orð. Í staðinn höfum við nú, núna, þá og mörg fleiri. Blaðamaðurinn hefði getað orðað þetta svona:

Eitt sinn í þættinum virðast höfundarnir gleyma …

Svo segir blaðamaðurinn:

Punkturinn yfir i-ið er svo eitt lélegasta „plot-twist“ sem ég hef orðið vitni að.

Ég vil ekki vita hvað „plot-twist“ merkir. Mér var farið að leiðast skrifin löngu áður en hér var komið sögu og „mátti hafa mig allan við“ að hætta ekki lestrinum. Nákvæmlega á þessum „tímapunkti“ var ég við það að fara að skæla, svo innantóm þóttu mér skrifin. 

Tillaga: Engin tillaga.

Lenda í því að deyja, landamæri Íslands og göngulag í labbi

Orðlof

Úrdráttur

Orðið úrdráttur er notað yfir ákveðið stílbragð sem felst í því að nota veikara orðalag en efni standa til. Það er ekki mjög kalt hérna, í merkingunni: það er heitt hérna. Þetta var ekki sem verst, í merkingunni: þetta var mjög gott. 

Orðið merkir hins vegar ekki ágrip eða yfirlit, slíkt nefnist útdráttur.

Þegar dregið er í happdrætti er bæði hægt að nota orðið útdráttur og úrdráttur, frekar er þó mælt með fyrra orðinu.

Málfarsbankinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Tals­vert grjót­hrun varð úr Gjögurtánni eft­ir jarðskjálfta …“

Frétt á mbl.is.                              

Athugasemd: Við mynni Eyjafjarðar að austan er stórt, sæbratt fjall sem nefnist Gjögur, á kortum er það líka nefnt Gjögurfjall. Nyrst undir því er lítið nes og nefnist það Gjögurtá. Samkvæmt mynd sem fylgir fréttinni er greinilegt að úr fjallinu hrundi, Táin er ekki sjáanleg.

Viðmælendur blaðamanna eru ekki alltaf gjörkunnugir aðstæðum og er alltaf nauðsynlegt að kanna heimildir, í þessu tilfelli landakort. Engin ástæða til á birta rangar fréttir.

Talað er um Gjögurtánna. Ekki venja að nota ákveðinn greini með örnefnum. Frá því eru þó algengar undantekningar eins og Esjan. Ekki er heldur notaður ákveðinn greinir með sérnöfnum. Enginn myndi segja Liljan, Hrundin, Lúðvíkinn, Jóninn, Péturinn.

Samkvæmt orðabókinni merkir gjögur:

skarð milli sjávarhamra; hellisskúti; hamradrangar sem skaga í sjó fram. Upphafl. merk. virðist vera ’vik inn í (sjávar)kletta’ e.þ.u.l.

Örnefnið Gjögur finnst víða samkvæmt landakortinu:

1. Klöpp við sjó á vestanverðri Grímsey
2. Gil ofan við Stóra-Botn í Hvalfirði
3. Gjá vestan við Miðfell í Landsveit
4. Sund við Stagley á Breiðafirði. Þar við er Gjögursker.
5. Nes við Stóru-Sandvík norðan Reykjanesvita
6. Gljúfur og einnig klettur í Fljótshverfi
7. Klettur við Jökulsá í Lóni, skammt norðan við Illakamb.
8. Strönd skammt frá Herdísarvík á Reykjanesi
9. Þorp í Árneshreppi. Þar er Gjögurstangi og skammt frá er Gjögursvatn, Gjögursrimi og Gjögurshlein
10. Vitar eru á Gjögurstá við Gjögursfjall við Eyjafjörð og Gjögurviti er skammt frá Gjögri við Reykjarfjörð í Árneshreppi.

Í fréttum af skriðuföllum er Gjögursfjall í flestum fjölmiðlum kallað Gjögurtá. Ekki aðeins blaðamenn flaska á þessu heldur líka viðmælendur úr hópi heimamanna, til dæmis í Ólafsfirði.

Tillaga: Tals­vert grjót­hrun varð úr Gjögri eft­ir jarðskjálfta …

2.

„Stuðnings­hóp­ur­inn, sem Bára tók þátt í á Face­book með fólki frá Banda­ríkj­un­um, taldi í upp­hafi árs 27 meðlimi.“

Frétt á mbl.is.                              

Athugasemd: Þetta er klúðurslega orðuð málsgrein, algjör stílleysa. Óþarfi er að klessa saman tveimur forsetningum, ’í’ og ’á’.

Hópurinn „taldi ekki 27 meðlimi“. Betra er að segja að í hópnum voru tuttugu og sjö manns.

Blaðamaðurinn veit ekki að hvergi tíðkast að byrja setningu á tölustaf því hann gerir það tvisvar. Aldrei ætti að hvika frá þeirri reglu að nota stóran bókstaf í upphafi setningar. Annað getur valdið ruglingi hjá lesendum því eðli bókstafa og tölustafa er gjörólíkt.

Í fréttinni segir:

Þessa stund­ina syrg­ir hún fólk sem var með henni í stuðnings­hóp …

Skilja má málsgreinina á þann veg að aðeins meðan viðtalið var tekið hafi konan syrgt en ekki á eftir. Auðvitað er þetta rangt en aðeins við blaðamanninn að sakast því hann skrifar ekki nógu skýrt. „Þessa stundina“ merkir ekki um þessar mundir.

Blaðamaðurinn talar um „áhættulíffæri“ en orðið þekkist ekki. Á málið.is segir að til sé  á sænsku „kritisk organ“ og á ensku „organ at risk“. Má vera að blaðamaðurinn eigi við þetta.

Í fréttinni segir:

Ein vin­kona Báru úr hópn­um fór þannig á sjúkra­hús vegna veik­inda sinna …

Atviksorðið þannig í setningunni gegnir engu hlutverki, er þarna bara eins og illa gerður hlutur. Er hvorki í samræmi við það sem á undan fór eða á eftir kom.

Í lok fréttarinnar segir:

Önnur vin­kona Báru lenti í því að aðstoðar­kona henn­ar veikt­ist af veirunni og hún var yf­ir­gef­in heima hjá sér í kjöl­farið. Hún lést þar og það kom ekki á dag­inn fyrr en þrem­ur dög­um síðar.

Við þessar málsgreinar er margt að athuga. Skrifin eru máttleysisleg og alls ekki skýr. Þarna segir að vinkona Báru „lenti í því“ […] „að deyja“. Frekar ónærgætnislegt orðalag.

Eftirfarandi hefði verið betra:

Vinkona Báru lést ein og yfirgefin vegna þess að aðstoðarkona hennar veiktist af Covid-19. Enginn vissi af andlátinu fyrr en þremur dögum síðar.

Blaðamaðurinn þarf að huga að orðalagi og stíl í fréttaskrifum sínum. Í óbeinni frásögn er ekki alltaf gott að nota orðalag viðmælanda sem er ekki vel máli farinn.

Tillaga: Í upphafi árs voru í stuðningshópnum á Facebook auk Báru tuttugu og sjö manns frá Bandaríkjunum. 

3.

„Flugfélagið neitaði að svara spurningum kanadísku fréttastofunnar CBC um hvers vegna um 500 hvolpum var leyft að fara um borð í vélina.“

Frétt á ruv.is.                              

Athugasemd: Fréttamaðurinn á líklega við að einhver hafi farið með hvolpana um borð í flugvélina. Þeir fóru ekki þangað af sjálfsdáðum eins og farþegarnir. 

Málgreinin er einnig slæm vegna orðalagsins „… um hvers vegna …“. Betra hefði verið að fréttamaðurinn hefði orðað hana á einfaldari máta.

Í fréttinni segir:

8 hvolpanna voru dauðir þegar vélin lenti.

Blaðamaðurinn veit ekki að hvergi tíðkast að byrja setningu á tölustaf. Aldrei ætti að hvika frá þeirri reglu að nota stóran bókstaf í upphafi setningar. Annað getur valdið ruglingi hjá lesendum því eðli bókstafa og tölustafa er gjörólíkt.

Tillaga: Ekki er ljóst hvers vegna leyft var að fara með 500 hvolpa um borð í flugvélina. Kanadíska fréttastofan CBC fékk engin svör frá flugfélaginu.

4.

„Einn greindist á landa­mærunum.“

Fyrirsögn á visir.is.                              

Athugasemd: Ísland er eyja og engin landamæri, að minnsta kosti í eiginlegri merkingu. Engu að síður er hér sums staðar landamæravarsla. 

Aldrei er talað um landamæri Íslands, aðeins byrjendur leyfa sér það.

Viðvaningar í skrifum byrja setningu á tölustöfum. Í frétt Vísis segir:

64 sýni voru rannsökuð …

Blaðamaðurinn veit ekki að hvergi tíðkast að byrja setningu á tölustaf. Aldrei ætti að hvika frá þeirri reglu að nota stóran bókstaf í upphafi setningar. Annað getur valdið ruglingi hjá lesendum því eðli bókstafa og tölustafa er gjörólíkt. 

Blaðamaðurinn byrjar orðavaðal með tölulegum upplýsingum um Covid-19 hér á landi. Engu að síður er sömu upplýsingar með fréttinni í myndrænni framsetningu og í súluriti. Til hvers gerir blaðamaðurinn þetta?

Tillaga: Ekki er ljóst hvers vegna leyft var að fara með 500 hvolpa um borð í flugvélina. Kanadíska fréttastofan CBC fékk engin svör bárust frá flugfélaginu.

5.

„Flestir hafa sitt göngulag, sem jafnan markast af því hvernig viðkomandi þykir best að labba.“

Fyrirsögn á dv.is.                              

Athugasemd: Væri ekki réttara að gera greinarmun á göngu og labbi sem og göngulagi og … labblagi?

Lesandans vegna er reglan sú að skrifarinn má ekki þvælast ekki á milli orða svipaðrar merkingar heldur heldur sig við eitt, nema auðvitað að aðstæður krefjist annars.

Sögnin að ganga er eins og nafnorðið, ganga. Af nafnorðinu er myndað nafnorðið göngulag, það er þolfall+lag. 

Á sama hátt er til sögnin að labba og nafnorðið labb. Þó er ekki til „labblag“, þf+lag.

Hér skal tekið undir sem segir á málið.is, Íslenskri orðsifjabók, að labb er að vissu leyti svipað og ganga en þó meira rölt eða þramm. Enginn röltir á fjöll allir ganga.

Furðulegt væri að labba á skíðum, betra er að ganga á skíðum enda heita þau gönguskíði, ekki „labbskíði“.

Engu að síður er oft talað í hálfkæringi um að labba á fjöll. Það er auðvitað stílbragð, úrdráttur:

Ég labbaði á Hvannadalshnúk, rölti á Hnúkinn, skrölti upp á Skessuhorn, brá mér á Búlandshöfða, þrammaði á Þumal …

Mörg eru afrekin sem fólk dregur úr af hlédrægni, viljandi eða óviljandi, eða til að leggja áherslu á hreysti sína og dugnað. 

Vandinn eru hins vegar skrifarar sem kunna ekki til verka, gera engan greinarmun á göngu og labbi, hafa hvorki þekkingu né getu til að upplýsa lesendur. Gera eiginlega ekkert annað en að rugla í ríminu.

Tillaga: Flestir hafa sitt göngulag sem jafnan markast af því hvernig fólki þykir best að ganga.

Hola í andliti, að henda í barn og safe travel dagurinn

Orðlof

Uppskafning

Þessi tegund „módernismanna“, sem orðið hefur höfundi Hornstrendingabókar að fótakefli, hef ég kallað uppskafningu. Það er kvenkynsorð og beygist eins og kerling.

Uppskafning getur birzt í ýmiskonar myndum. […]

En einkenni allrar uppskafningar í rithætti er hofróðulegt tildur og tilgerð, skrúf og skrumskælingur, í hugsun, orðavali og samtengingu orða.

Einum kennt - öðrum bent. Þórbergur Þórðarson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Fjórar einkasýningar opna samtímis.“

Fyrirsögn á ruv.is.                               

Athugasemd: Hvað skyldu sýningarnar hafa opnað? Ekki neitt enda er hér átt við að þær hafi verið opnaðar, fólk hafi opnað þær.

Þetta orðalag er landlægt í íslensku máli og sumir halda því fram að það sé eðlilegt. Engu að síður opna einkasýningar ekki neitt, ekki heldur verslanir eða fyrirtæki.

Auðvelt er að orða þetta á fallegra máli. Berum bara saman fyrirsögnina og tillöguna hér fyrir neðan.

Tillaga: Fjórar einkasýningar opnaðar samtímis.

2.

„Ragnar Bragi Sveinsson verður ekki með Fylki næstu vikurnar eftir að hann skall illa með höfuðið saman við Daníel Laxdal …“

Fyrirsögn á visir.is.                                

Athugasemd: Þetta er svolítið skrýtin málsgrein og skilst ekki fyrr en horft er á myndbandið sem fylgir fréttinni. Þá kemur í ljós að blaðmaðurinn lýsir ekki óhappinu alls kostar rétt. Mennirnir tveir rákust saman í fótboltleik, skölluðu hvorn annan, eins og sagt er.

Fyrirsögnin er svona:

Sjáðu þegar hola myndaðist í andliti Ragnars Braga …

Þvílíkur barnaskapur. Enginn segir að munnur, nasir og eyru séu „holur“ í höfði. Í barnæsku kom fyrir að einhver fékk högg á höfuð svo úr blæddi. Þá var og er jafnvel enn sagt að hann/eða hún hafi fengið „gat á hausinn“ en þó var þetta ekki gat heldur sár. Þó gátu glöggir krakkar séð næstum því inn í heila og þótti góð saga að segja frá.

Ekki myndaðist hola í andliti fótboltamannsins, hins vegar brotnaði kinnbeinið og dæld myndaðist. Kjánalegt að skrifa svona, verra er þó að gefa illa skrifandi blaðamanni lausan tauminn.

Tillaga: Ragnar Bragi Sveinsson verður ekki með Fylki næstu vikurnar eftir að hann og Daníel Laxdal skölluðu hvorn annan …

 

3.

„926 sýni voru tek­in á Kefla­víkuflug­velli í gær.“

Fyrirsögn á mbl.is.                           

Athugasemd: Í örstuttri frétt á vef Moggans byrja fjórar málsgreinar á tölustöfum. Flestir blaðamenn vita betur og þess vegna stingur þetta í augun.

• 926 sýni voru tek­in á Kefla­víkuflug­velli í gær. 
• 14 sýni voru tekin á …
• 953 sýni voru alls tekin …
• 603 eru í sóttkví …

Þetta er ekki boðlegt. Munurinn á tölustöfum og bókstöfum er mikill. Eftir punkt kemur stór stafur. Hvernig er stór tölustafur? Hann er ekki til.

Tölustafir geta valdið ruglingi í upphafi setningar. Regla er regla og þeir sem vita betur eiga að áminna nýliða.

Staðfest smit eru 1.812 en 1.796 hafa náð bata. 

Þessi málsgrein er óþörf, er í raun tvítekning því tölurnar koma skýrt fram í vel gerðri skýringamynd sem fylgir fréttinni.

Tillaga: Í gær voru 926 sýni tekin á Keflavíkurflugvelli …

4.

„Líf hennar hafi verið sett á ís …“

Frétt á mbl.is.                          

Athugasemd: Hvernig er líf manns sett á ís? Auðvitað er það ekki hægt. Orðalag í frétt verður að eiga við frásögnina.

Lögreglukona smitaðist af kóvítis veirunni og þurfti að fara í sóttkví. Varla er viðeigandi að segja að „líf hennar hafi verið sett á ís“, hún var ekki kæld niður eða hlé gert á tilvist hennar. Lífið heldur áfram þó konan fái ekki að vera í vinnunni í tvær vikur og ekki að umgangast fjölskyldu sína.

Í fréttinni segir:

Niðurstaða sýnatöku leiddi í ljós að Íris væri smituð fyrir tveimur dögum síðan. 

Þetta er afar illa samin málsgrein, vanþekkingin er mikil. Betra hefði verið að orða þetta svona:

Niðurstaða sýnatöku leiddi í ljós að Íris hefði smitast fyrir tveimur dögum. 

Í fréttinni segir:

Hún hefur verið í einangrun síðan og segir hún það hafa tekið á, en hún ætli sér að takast á við þetta með jákvæðnina að vopni.

Þetta er afar illa skrifað. Að auki er nástaðan auðsjáanleg; hún … hún … hún. Tekið á  … takast á.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Ebba Katrín ætlar ekki að henda í barn strax.“

Fyrirsögn á frettabladid.is.                           

Athugasemd: Konan ætlar ekki að henda neinu í barn þó bókstaflega segi svo í fyrirsögninni. Af fréttinni má ráða að hún ætli ekki að eignast barn á næstunni. Það er kallað að „henda í barn“ rétt eins og aðrir henda í þvottavél eða henda hamrinum í smiðinn.

Aðalatriðið í fréttinni er ekki vangaveltur um barneignir Ebbu Katrínar heldur leiklistarferil hennar sem er rétt að byrja. Fyrirsögnin ætti að snúast um hið síðarnefnda.

Svona gerist nú hjá reyndum blaðamönnum að fyrirsögnin verður í engu samræmi við fréttina. Þar að auki er hún ákaflega óviðeigandi og beinir sjónum okkar lesenda að villingshættinum í skrifum fjölmargra blaðamanna sem kunna ekki nein skil á notkun málsins. Að vísu er blaðmaðurinn sem tekur viðtalið langreyndur og skrifar gott mál. Má vera að hann hafi ekki samið fyrirsögnina.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Save travel dagurinn er í dag.“

Frétt í hádegisútvarpi Ríkisútvarpsins.                           

Athugasemd: Lágkúran er hrikaleg. Gengið sem stendur að þessu svokallaða „safe travel“ getur ekki talað íslensku. Sárafáir útlendingar eru í landinu og enskum skilaboðunum er því beint til heimamanna. 

Vikulega fæ ég tölvupóst frá „save travel“ liðinu. Í honum segir: 

Góðan dag!/Good afternoon!

Síðan kemur texti á íslensku og á ensku. Sá fyrrnefndi er frekar illa saminn eins og hér hefur stundum verið rakið. Sjálfsagðir hlutir eru þar endurteknir eins og að hrun í Valahnjúk á Reykjanesi falli niður í sjó, öldur séu óútreiknanlegar og stórhættulegt að detta ofan í Jökulsárlón. Frábært.

Í lok tölvupóstsins segir:

Með kveðju frá Safetravel teyminu.

Enn held ég að íslenskan skiljist ágætlega. Fararheill er ágætt orð, heillaför og jafnvel mætti nota góða ferð eða velferð.

Tillaga: Engin tillaga.

Anda inn í sársauka, dauðsföll ríkja og mæla SO2

Orðlof

Vandað mál

Hugtökin rétt mál og rangt mál eiga ekki vel við í þessu sambandi. Fremur ætti við að tala um gott mál eða vandað mál og vont mál eða óvandað mál.

Gott mál eða vandað mál er að jafnaði skýrt að því er varðar orðaval, orðalag og framburð. Reynt er að velja þau orð sem best eiga við hverju sinni, nota lipurt orðalag og tala skýrt og ekki of hratt. Þannig getur málið gegnt vel því hlutverki sínu að færa boð milli mælanda og viðmælanda. 

Vísindavefurinn. Ari Páll Kristinsson. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„… en vinkona mín skoraði á mig að hlaupa 10 km í Reykjavíkurmaraþoninu í áramótapartíi 2012–2013.“

Frétt á blaðsíðu 4 í Kynningarblaði Fréttablaðsins 10.6.20.                              

Athugasemd: Orðaröð í setning eða málsgrein skiptir miklu. Þarna mætti halda að sá sem segir frá hafi hlaupið í áramótapartíi. Auðvitað er það ekki rétt en skrifarar verða að hugsa áður en þeir skrifa, í það minnsta lesa yfir. 

Tillaga: … en vinkona mín skoraði á mig í áramótapartíi árið 2012 að hlaupa 10 km í næsta Reykjavíkurmaraþoni.

2.

„Andaðu inn í sársaukann, mælti Hafþór, og teldu upp á þrjátíu.“

Bakþankar Fréttablaðsins 10.6.20.                              

Athugasemd: Líklega missa allir af mikilvægu lækningaráði kunni þeir ekki að „anda inn í sársaukann“. Verstur fjandinn að vera heill heilsu og geta ekki prófað þetta.

Orðalagið kann að vera þýðing á útlensku spakmæli eða orðalagi. Á því hallærislega og asnalega tungumáli sem nefnist íslenska segjum við: Andaðu þrátt fyrir sársaukann. En auðvitað skilur enginn svoleiðis.

Tillaga: Andaðu þrátt fyrir sársaukann.

3.

„… greindist metfjöldi nýsmitaðra í Báðum Karólínum, Arizona, Arkansas, Flórída, Nevada, Texas, Oregon og Utah í gær.“

Frétt á visir.is.                               

Athugasemd: Skrýtnar línur þessar Karólínur. Blaðamaðurinn er skrifar um ríki í Bandaríkjunum sem nefnast á ensku North Carolina og South Carolina og talar eins og innfæddur. Ekki er víst að allir lesendur átti sig á því hvað hann á við með „Báðar Karólínur“. Lágmarkið er að blaðamaður sýni lesendum sínum virðingu og skrifi skiljanlega. Hjálplegt væri að hann læsi yfir textann sinn og skrifaði „báðar“ með litlum staf.

Í fréttinni segir:

Veiran er að gefa í …

Betur fer á því að segja að útbreiðsla veirunnar hafi aukist.

Blaðamaðurinn skrifar:

Hann sagðist heilbrigðiskerfi vera að kikna undan álaginu víða um heim.

Og annars staðar stendur:

Raunverulegur fjöldi láttinna er þó líklegast mun hærri.

Fljótfærni í skrifum er ekki góð. Þess vegna er rík ástæða til að lesa vandlega yfir frétt fyrir birtingu. Blaðamaðurinn gerir það ekki og svo virðist sem honum sé sama um lesendur.

Til að komast að hinu sanna hafa blaðamenn víða um heim borið saman heildarfjölda dauðsfalla ríkja á undanförnum vikum og mánuðum og borið saman við meðaltal síðustu ára.

Ofangreind málsgrein er enn eitt dæmið um hroðvirkni blaðamannsins. Hann talar um „dauðsföll ríkja“ en á eflaust við fjölda þeirra sem látist hafa í ríkjunum. 

Lesendum er mikil óvirðing sýnd með því að birta illa skrifaða grein og í þokkabót með stafsetningarvillum.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Vís­bend­ing er um að komið hafi þriðja inn­skot við Þor­björn og virðist það af svipuðu dýpi og fyrri inn­skot, eða á um þriggja til fjögurra kíló­metra dýpi.“

Frétt á mbl.is.                              

Athugasemd: Blaðamenn verða að huga að stíl, gera frétt sína skiljanlega. Nástöður eiga aldrei við. Í málsgreininni eru þær tvær, innskot og dýpi. Fréttin er stutt en því miður kemur önnur nástaða fyrir með orðinu „vísbending“.

Í fréttinni segir:

Skjálft­inn er hluti af jarðskjálfta­hrinu sem stend­ur yfir í ná­grenni Grinda­vík­ur …

Þarf að taka þetta fram? Skjálftahrinan er norður af Grindavík og mikið má vera ef einn af sjö hundruð skjálftum sem þar hafa verið sé ekki hluti af henni.

Einnig segir í fréttinni:

Um 2.000 skjálft­ar hafa verið staðsett­ir þar síðan þá …

Betur fer á því að segja:

Síðan hafa um tvö þúsund skjálftar hafa orðið þarna …

Allt er „staðsett“ sem er uppáhaldsorð margra blaðamanna. Fyrir alla muni ekki festast í klisjum. Fjölbreytni í orðavali er dyggð.

Hollt er að lesa texta sinn yfir með gagnrýnum augum. Blaðamaðurinn hefur ekki gert það.

Tillaga: Margt bendir til að þriðja kvikuinnskotið hafi orðið við Þorbjarnarfell en öll hafa þau verið á þriggja til fjögurra km dýpi.

5.

„… mældu starfs­menn Veður­stof­unn­ar SO2 í suðvest­ur­horni Grím­s­vatna, nærri þeim stað þar sem gaus 2004 og 2011.“

Frétt á mbl.is.                               

Athugasemd: Fréttin fjallar um hugsanlegt eldgos í Grímsvötnum. Blaðamaðurinn vitnar í vísindaráð almannavarna sem skrifaði textann, sjá hér. Hann lætur þess ógetið hvað SO2 er. Eitt af grundvallaratriðum í blaðamennsku að auðvelda lesandanum að skilja.

SO2 er brennisteinstvíoxíð og getur verið eitruð lofttegund. S merkir brennisteinsfrumeind og O merkir súrefnisfrumeind. Talan 2 á við súrefnið og þýðir að frumeindir þess séu tvær á mót einni brennisteins. Á Vísindavefnum er grein um langtímaáhrif brennisteinstvíoxíðs á líkamann.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„… margsinnis var ökumaður ekki með ökuskirsteini eða gild ökuskirteini.“

Frétt á frettabladid.is                               

Athugasemd: Var sami ökumaðurinn margsinnis stoppaður og í öll skiptin ekki með ökuskírteini? 

Ekkert eftirlit er með viðvaningum sem fá að vera blaðamenn. Ofangreind setning er stórgölluð.

Blaðamaðurinn notar ekki villuleitarforrit og það sést best á því að hann skrifar ökuskírteini tvisvar í sömu setningunni í bæði skiptin með villum. Þetta hlýtur að vera Íslandsmet í nástöðu og trassaskap.

Ofangreint er hluti af málsgrein sem er svona:

Akstur undir áhrifum áfengis eða fíkninefna var fyrirferðamikill hjá lögreglunni á höfuðborgarsvæðinu síðastliðinn sólarhring, margsinnis var ökumaður ekki með ökuskirsteini eða gild ökuskirteini.

Orðalagið er svo óskýrt að lesandinn gæti haldið að löggan hafi ekið undir áhrifum.

Í fréttinni stendur:

Þá var veit­inga­húsi í miðbæn­um lokað en rekst­ur átti sér stað þar á ann­an tím­ann í nótt. 

Enn bullar blaðamaðurinn og þar að auki er þetta rangt mál. Líklega ætlaði blaðamaðurinn að segja þetta:

Veitingahúsi í fullum rekstri var lokað á öðrum tímanum í nótt.

Með því að bera löggufréttir í öðrum fjölmiðlum kemur í ljós að orðalagið er úr dagbók lögreglunnar. 

Fljótfærir blaðamenn og viðvaningar halda að löggan skrifi gullaldarmál en svo er ekki. Hún er illa skrifandi eins og oft hefur verið færðar sönnur á í þessum pistlum. Þar af leiðandi ætti alltaf að taka dagbók lögreglunnar með vara og aldrei birta orðrétt úr henni. Til gamans má geta þess að hún heldur að póstnúmer í Reykjavík séu heiti á hverfum. Allir ættu að vita betur.

Loks segir í fréttinni:

Skráð mál hjá lögreglunni frá 17 til 5 voru 122 í gær, þar af um 25 vegna hávaða.

Skilur einhver þetta? Blaðamaðurinn er greinilega algjörlega óvanur skrifum annars hefði hann orðað þetta til dæmis svona:

Alls voru 122 mál skráð mál hjá lögreglunni frá klukkan sautján í gær til fimm í morgun. Þar af voru tuttugu og fimm kvartanir vegna hávaða.

Engin virðing er borin fyrir lesendum. Allt er birt.

Tillaga: … fjöldi ökumanna voru án ökuskírteinis eða þau voru ógild.

Ferðamannaiðnaður, Súgandisey sjálfstæð og fjárfesta í nýsköpum

Orðlof

Talað í gusum

Tungumál breytast og það er ugglaust eðli þeirra. Stundum er maður þó svolítið hvumsa og þurfa fræðingar að skoða orsakir. Þetta snýr að hljóðfalli tungunnar. 

Unglingar og jafnvel nokkuð fullorðið fólk talar orðið í gusum, ekki heilum setningum, slítur í sundur setningarnar og tekur sér málhlé við annað hvert orð. Yfirleitt rjátlast þetta af með aldri og þroska. 

Annað hefur vakið eftirtekt mína (og leikhúsfólks almennt, af því að við erum alltaf að vinna með tungumálið). Einkum virðast ungar konur eiga erfitt með að segja e. Þær beina hljóðinu upp í nefið og segja akki stað ekki og þatta í staðinn fyrir þetta. 

Morgunblaðið. Grein á blaðsíðu 18 eftir Svein Einarsson, 8.6.20.  

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„… og segir þær munu valda ómældu tjóni á ferðamannaiðnaðinum í landinu.“

Frétt á visir.is.                              

Athugasemd: Ferðaþjónusta er ekki iðnaður í íslenskri merkingu orðsins. Enska orðið „industry“ er mun víðtækara en það íslenska. Á því máli er talað um framleiðslu af ýmsu tagi í verksmiðjum og jafnvel er talað um „the Shakespeare industry“ sem auðvitað er ekki iðnaður. Átt er við starfsemi sem er mjög um umfangsmikil. 

Heimild fréttarinnnar er vefur BBC en þar segir:

The travel industry has been vocal in its criticism of the government's quarantine rules …

Á íslensku er fjarri lagi að tala um „tónlistariðnað“ eða „leihúsiðnað“. Þess í stað hafa myndast falleg orð eins og tónlistarlíf og leikhúslíf en hvort tveggja er þjónusta sem almenningi stendur til boða, oftast gegn gjaldi.

Meira en þrjátíu ár eru síðan Birna Bjarnleifsdóttir, ferðamálafrömuður, lagði til að orðið ferðaþjónusta yrði tekið upp sem heiti yfir atvinnugrein sem þjónustar ferðamenn. Þessu var tekið fagnandi og nær engir tala lengur um „ferðaiðnað“ nema stöku blaðamenn sem eru afskaplega góðir í útlenskunni en með endemum slakir eða hroðvirkir í íslensku.

Tillaga: … og segir þær munu valda ómældu tjóni á ferðaþjónustunni í landinu.

2.

„Dranginn er afskaplega þekkt kennileyti á leiðinni til Akureyrar …“

Frétt á visir.is.                              

Athugasemd: Fallbeyging eru eins og sundtökin, hún er flestum ósjálfráð. Drangur er hér í röngu falli, á að vera í nefnifalli, ekki þolfalli. Þetta á ekki að þurfa umhugsunar við.

Þeir sem efast ættu að skipta á drangur og setja til dæmis bær í staðinn. Þá er niðurstaðan þessi: Bærinn er afskaplega þekkt kennileiti á leiðinni til Akureyrar … Ekki bæinn er …

Blaðamaðurinn skrifar kennileyti rangt. Það er skrifað með ’y’. Villan er afar meinleg vegna þess að í tölvu blaðamannsins er forrit sem leitar að stafsetningarvillum. Það er engin afsökun að nenna ekki að nota villuleitarforritið og einber dónaskapur og virðingarleysi fyrir lesendum að birta greinar með villum.

Þar að auki er setningin illa orðuð vegna orðsins „afskaplega“ sem er óþarft. Kennileiti eru þess eðlis að þau eru einstök, allir sjá þau og þar af leiðandi eru þau þekkt. Í orðabókinni er sagt:

Einkenni í landslag þar sem hægt er að átta sig á staðháttum og leiðum.

Fréttin er um mikið afrek tveggja manna sem klifu Hraundranga, tindinn milli Öxnadals og Hörgárdals. 

Blaðamaðurinn gerir enga tilraun til að leiðrétta talmál viðmælanda í viðtali á Vísi.

Sagt er að Hraundrangi sé „toppur allra toppa“, orðalag sem er frekar illskiljanlegt og slakt. Góður blaðamaður hefði skrifað að hann væri „hrikalegastur allra tinda“ eða álíka.

Blaðamaðurinn segir að klifurmennirnir hafi:

skellt sér upp á Hraundranga

Þetta er ofnotuð klisja. Allir skella sér eitthvað, á ball, bíó, í bíltúr, á Hvannadalshnúk eða Hraundranga. Hafa blaðamenn enga tilfinningu fyrir stíl?  Af hverju mátti ekki segja að mennirnir hafi klifið Hraundranga? Það var nú það sem gerðist og tók langan tíma.

Blaðamaðurinn skrifar:

Fáum dettur þó í hug að brölta upp …

Flatneskjan í frásögninni er hræðileg. Enginn stíll engin tilfinning.

Fleira má nefna í þessari stuttu frétt sem er illa skrifuð frásögn af afreki tvímenninganna.

Tillaga: og segir þær munu valda ómældu tjóni á ferðaþjónustunni í landinu.

3.

„Eyjan var upphaflega sjálfstæð rétt utan Stykkishólms, en var á síðustu öld tengd landi með uppfyllingu …“

Frétt á blaðsíðu 10 í Morgunblaðinu 10.6.20.                             

Athugasemd: Í fréttinni er rætt um Súgandisey, fallega eyju við Stykkishólm. Sagt er að hún hafi áður verið sjálfstæð, þó hefur aldrei búið nokkur maður þar. Nú er hún líklega ósjálfstæð.

Þetta eru kjánaleg skrif og ónákvæm. Eyjan var ekki „tengd landi með uppfyllingu“ heldur var höfninni lokað til austurs með hafnargarði sem er akfær. Undir sunnanverðri Súgandisey var land búið til, þar gerð höfn fyrir ferjuna Baldur og önnur skip.

Tillaga: Eyjan er norðan við höfnina í Stykkishólmi. Á síðustu öld var höfninni lokað til austurs …

4.

„… að lífeyrissjóðir væru skikkaðir upp að ákveðju marki til þess að fjárfesta í nýsköpum.“

Frétt á blaðsíðu 10 í viðskiptablaði Morgunblaðsins 10.6.20.                             

Athugasemd: Knýjandi þörf er að vita hvað „nýsköp“ eru. Líklega er þetta bara innsláttarvilla. Eða hvað? Þarna er líka önnur stafsetningarvilla.

Skortur á prófarkalestri og notkun á villuleitarforritum getur haft skoplegar afleiðingar. Hins vegar eiga ekki að vera stafsetningavillur í fjölmiðlum. Tæknin er fyrir hendi og blaðmenn eiga að nota hana.

Tillaga: … að lífeyrissjóðir væru skikkaðir upp að ákveðju marki til þess að fjárfesta í nýsköpun.

5.

„25 nýir sjúkrabílar munu sjást á götum landsins síðar í sumar.“

Frétt visir.is.                              

Athugasemd: Viðvaningar í blaðamennsku fá að skrifa hvað sem er og hvernig sem er á Vísi. Enginn góður skrifari byrjar setningu á tölustöfum. Eðli bókstafa og tölustafa er ólíkt. 

Eftir punkt eða í byrjun skrifa notum við stóran bókstaf, kallaður upphafsstafur. Hvernig er upphafsstafur tölustafs?

Annað hvort er talan skrifuð í bókstöfum eða skrifarinn umorðar setninguna.

Sjúkrabílar munu sjást á götum landsins, það segir sig sjálft. Skelfing er leiðinlegt þegar blaðmenn þurfa að nota klisjur í stað þess að skrifa hreint og beint.

Tillaga: Tuttugu og fimm nýir sjúkrabílar verða teknir í notkun í sumar.

Félagsforði, slagsmál í póstnúmeri og heimsvísa

Orðlof

Sagnorði koma með hreyfinguna

Markmið undanfarinna ábendinga er ekki að útrýma nafnorðum, heldur að nota þau sparlegar en áður. Láta sagnorð koma í auknum mæli í staðinn.

Segja má:

“Hann samþykkti ósk hennar.”

“Þessi ákvörðun getur leitt til góðrar niðurstöðu.”

“Fátt hefur valdið meira rifrildi en krafan um fóstureyðingar.”

Sagnorðin koma með hreyfinguna inn í textann, nafnorðin með persónurnar.

Nafnorð plús sagnorð svara spurningunni:

“Hver gerði?”

Konan drap leigjandann. Skipstjórinn sigldi á miðin. Lögmaðurinn tapaði málinu. Blaðamaðurinn misskildi skýrsluna. Ritstjórinn svaf yfir sig.

Frumlag + umsögn

Fimmta regla Jónasar:

Keyrðu á sagnorðum og notaðu sértækt frumlag

jonas.is.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Í Brisbane, þar sem mótmælendur voru með grímur og gættu að félagsforðum vegna kórónuveirufaraldursins, …“

Frétt á visir.is.                              

Athugasemd: Forði er samkvæmt orðabókinni birgðir, vistir, matarskammtur.

Allir þekkja ljóðið Þorraþræll eftir Kristjáns Jónssonar. Kallar og kellingar á öllum aldri syngja hástöfum: Nú er frost á Fróni …

Í öðru erindi segir:

Horfir á heyjaforðann 
hryggur búandinn: 
„Minnkar stabbinn minn, 
magnast harðindin. -
Nú er hann enn á norðan, 
næðir kuldaél, 
yfir móa og mel 
myrkt sem hel. …

Þarna er talað um heyjaforðann, en blaðamaður Vísis veit ekki muninn á forða og forðun.

Forði beygist svona í eintölu:

forði, um forða, frá forða, til forða

Og í fleirtölu:

forðar, um forða, frá forðum, til forða

Forðun er nafnorð og dregið af sögninni að forða og forðast. Líklega beygist það svona:

forðun, um forðun, frá forðun, til forðunar

Blaðamaðurinn talar um „félagsforða“ en það orð er ekki til, jafnvel ekki á útlensku. Á vef Reuters segir:

In Brisbane, one of several Australian cities where rallies were held, police estimated 10,000 people joined a peaceful protest, wearing masks and holding “Black Lives Matter” placards.

Þarna er ekkert talað um „félagsforðun“, aðeins að mótmælendur hafi notað smitgrímur. Orðinu er algjörlega ofaukið í skrifum blaðamannsins.

Vísir hefur tekið þetta óþjála og kauð orð „félagsforðun“ upp á sína arma og hver blaðamaðurinn á fætur öðrum brúkar það. Að minnsta kosti einn þeirra kann ekki að beita því.

Lengi vel var allt sagt vera svo óskaplega fordæmalaust en margir skildu ekki orðið. Þess vegna urðu tímarnir „fordómalausir“ með stafla af „félagasforðum“.

Tillaga: Í Brisbane, þar sem mótmælendur voru með smitgrímur vegna kórónuveirufaraldursins, …

2.

„Væntir handtakna á Íslandi og í Angóla í Samherjamálinu.“

Frétt á ruv.is.                              

Athugasemd: Þetta er ekki rangt. Nafnorðið handtaka beygist svona í fleirtölu samkvæmt beygingarlýsingu íslensks nútímamáls, BÍN:

handtökur, um handtökur, frá handtökum, til handtaka/handtakna

Þar með er ekki sagt að þetta sé fallegt mál. Það er frekar stirðbusalegt og flatt.

Heimild fréttarinnar er vefurinn namibiansun í Namibíu. Þar segir:

More arrests are expected to be made in Angola and Iceland, Marondedze said.

Til að komast hjá svona tungubrjótum í þýðingum má auðveldlega skipta um sagnorð eins og gert er í tillögunni hér fyrir neðan.

Aðalatriðið er að hafa stíl í huga og alls ekki gleyma lesendum. Blaðamaður sem gerir hvorug er ekki góður í fagi sínu.

Snorra Aðalsteinssyni, bekkjarbróður mínum úr MR, varð þetta á orði í umræðum á fésbókinni:

Ef haldið er boð þar sem boðið er upp á tvær eða fleiri kökur skal nefna það kaknaboð.

Fyrir þá sem ekki trúa beygist orðið kaka svo í fleirtölu:

Kökur, um kökur, frá kökum, til kaka/kakna.

Varla þarf að fjölyrða meira um þetta.

Tillaga: Býst við handtökum á Íslandi og í Angóla í Samherjamálinu.

3.

„Hópslagsmál, varðeldar og ölvun.“

Frétt á ruv.is.                              

Athugasemd: Þetta er ein skásta löggufréttin sem lengi hefur sést í fjölmiðlum og er hún þó ekkert tiltakanlega vel skrifuð. Stíllinn mættu vera betri og hún er of löng.

Talað er um að fólk hafi verið sett í steininn og þvældu orðalagi löggunnar „vistað í fangageymslu fyrir rannsókn málsins“ kastað fyrir róða. Glæsilega gert.

Í fréttinni segir:

Skömmu fyrir miðnætti var lögreglan kölluð til vegna hópslagsmála í póstnúmeri 103, þar sem Kringlan og Leitin eru.

Fullyrt að slegist hafi verið í póstnúmeri. Ekki kemur fram hvernig það er hægt. Löggan hefur lengi haldið því fram að póstnúmer í Reykjavík séu hverfi sem er tóm della.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„400.000 látnir á heimsvísu.“

Fyrirsögn á fréttabladid.is.                              

Athugasemd: Ekki er öllum gefið að semja vísu en allir geta notað heimsvísu og landsvísu. Af hverju má ekki segja að fjögur hundruð þúsund manns hafi látist í heiminum? Blaðamaðurinn notar „heimsvísu“ fimm sinnum í stuttri frétt.

Blaðamaðurinn skrifar:

400.121 eru skráðir látnir af völdum veirunnar …

Aðeins þeir sem tóku illa eftir í menntaskóla og framhaldsskóla byrja setningu á tölustöfum. Nema þá að kennsla í ritgerð og stíl sé núorðið ekki upp á marga fiska. Það breytir því ekki að enginn byrjar setningu á tölustöfum. Gúgglið þetta bara með þessum leitarorðum: „Starting sentences wit numers“.

Reglan er þessi: Umorðum setningu til að komast hjá því að byrja hana á tölustöfum eða skrifum töluna með bókstöfum.

Hins vegar er óátalið að tölustafir séu fremst í fyrirsögnum.

Mikið er um nástöður í fréttinni. Blaðamaðurinn veit líklega ekki hvað nástaða er og enginn leiðbeinir honum í þessu frekar en öðru.

Níu sinnum er talað um „smit“.
Tvisvar er sagt „í mörgum löndum“.
Þrisvar kemur orðið „staðfest“ fyrir.
Loks má nefna að tvisvar er orðið „samkvæmt“ notað og í bæði skiptin vitnað til sama háskóla.

Betra er að segja „ástandið er ekki gott í Brasilíu“ frekar en „ástandið lítur ekki vel út í Brasilíu“.

Er ekki neinn á Fréttablaðinu sem leiðbeinir blaðamönnum eða má allt?

Tillaga: 400.000 látnir í heiminum.

 

Filtera kjarnann í sér, upplifanir og hann krauf líkið

Orðlof

Skæruliði

Farið er að nota orðið skæruliði og samsetningar með því sem fyrri lið um miðja 20. öld.

Orðið skæra í merkingunni ’bardagi, deila, minni háttar vopnaviðskipti’ er miklu eldra og þekktist þegar í fornu máli. Skæruliðar taka þátt í skæruhernaði, en það orð er frá svipuðum tími og skæruliði.

Skæruhernaður er skilgreindur svo að áhersla sé lögð á margar aðgreindar árásir, sem óvinurinn veit ekki hvar er að vænta, og taka skæruliðarnir þátt í slíkum árásum.

Vísindavefurinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„… og austurrísk stjórnvöld héldu áfram að neita fyrir tenginguna, ákvað Ísland að setja svæðið á lista áhættusvæða …“

Frétt á visir.is.                              

Athugasemd: Skrýtið þetta orðalag að „neita fyrir“. Ekki í fyrsta sinn sem blaðamaður notar það, sjá hér. Svona orðalag er annars óþekkt.

Betra hefði verið að segja að austurísk stjórnvöld hafi þrætt fyrir tenginguna.

Tillaga: … og austurrísk stjórnvöld héldu áfram að þræta fyrir tenginguna …

2.

„Þarf ég aft­ur að minna þig á að ekk­ert býr til meira klúður en að filtera kjarn­ann í sjálfri þér …“

Frétt á mbl.is.                              

Athugasemd: Hvað þýðir að „filtera í sér kjarnann“? Er verið að tala um hjartað, heilann eða botnlangann. Þetta er óskiljanlegt. Frásögnin er að mestu leiti furðuleg og illskiljanleg. Hún er greinilega ætluð konum en er ekki skárri þó svo sé.

Þarna segir:

Þú veist að blörrið býr til gervi­sam­bönd …

Þetta skilst ekki einu sinni þegar samhengið er skoðað. Enska nafnorðið „blur“ hjálpar ekkert en það merkir eitthvað sem er óskýrt.

Ekki er þetta skiljanlegra:

Stút­full­ur dag­ur af alls kon­ar fólki að dansa á borðum með þér af því þú ert svo sjúllað hvetj­andi karakt­er.

Eða þetta:

Upp á svið með þig og vertu fokk­ing fabjúlös. 

Það merkilega við þennan pistil er að málfarið er víða alveg ágætt en höfundurinn reynir viljandi að bæta inn furðulegum orðum og orðasamböndum sem hjálpa ekki. Hann er greinilega að tala eins og unglingur sem hefur ekki nægan orðaforða.

Má vera að skrifinu séu til þess að hvetja konur til dáða og sé svo hljóta að vera margar sem mislíkar svona bull.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Mótmælendur í grennd við kirkjuna voru beittir táragasi til þess að rýma svæðið fyrir myndatöku forsetans.“

Frétt á visir.is.                               

Athugasemd: Skynsamlegra er að segja að táragasi hafi verið beitt gegn fólkinu. Mótmælendurnir voru margir og kastaði lögreglan táragassprengjum að þeim. Á heimild fréttarinnar, vef CNN segir:

Peaceful protesters just outside the White House gates were dispersed with tear gas …

Þetta þýðir að táragasið hafi verið notað til að dreifa mannfjöldanum. Skrif blaðamannsins eru kjánaleg.

Tillaga: Táragas var notað til að leysa upp mótmæli í grennd við kirkjuna svo hægt væri að taka mynd af forsetanum.

4.

„Upplifanir sem enginn má missa af.“

Fyrirsögn á forsíðu Morgunblaðsins 3.6.2020.                               

Athugasemd: Upplifun er eintöluorð, er ekki til í fleirtölu. Mogginn virðir málfræðireglur að vettugi.

Á blaðsíðu 2 er „viðtal“ við fréttastjóra dægurmála Morgunblaðsins og hann segir:

Við tökum fyrir hótel, veitingastaði og upplifanir sem enginn má missa af.

Hvernig er hægt að „taka fyrir upplifanir“? Er til einhver upplifun annarra sem ekki má missa af? Þetta er bara þvæla.

Greinilegt er að viðmælandinn og blaðamaðurinn sem tók viðtalið eru ekki vel að sér í íslensku.

Iðulega eru í fjölmiðlum birt viðtöl við konur og karla sem segja frá reynslu sinni. Eflaust má kalla margt upplifun en það stendur ekki alltaf undir því heiti. Stundum er talað um „gjaldfellingu orða“ og er þá átt við að notkun þeirra sé svo tíð að merkingin verður æ minna virði. Allt er nú orðið upplifun þó betra væri að nota orðið reynsla eða álíka.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„… þegar lögreglulið í Minneapolis skirrðist ekki við að skjóta hana í götuna með gúmmíkúlu …“

Frétt á blaðsíðu 11 í Morgunblaðsins 3.6.2020.                               

Athugasemd: Blaðamaðurinn fer rétt með sögnina að skirrast. Orðið er eins í öllum persónum þátíðar, ég skirrðist, þú skirrðist, hann skirrðist. Sjá beygingarlýsinguna hér.

Ekki er ljóst hvar líkamshlutinn „götur“ er. Þó getur verið að hún hafi verið skotin og við það fallið í götuna. Sé svo, af hverju er það ekki sagt. 

Orðlagið „að skjóta einhvern í götuna“ er kjánalegt. Þekkt er orðalagið að fella einhvern og er þá því sleppt að segja að einhver hafi verið felldur í götuna eða til jarðar vegna þess að það liggur í orðanna hljóðan að þar endar sá sem fellur. Hvar annars staðar? Eins er með þann sem er skotinn, annað hvort fellur hann eða ekki.

Tillaga: … þegar lögreglulið í Minneapolis skirrðist ekki við að skjóta hana niður með gúmmíkúlu …

6.

„Þetta kemur fram í lokaskýrslu réttarmeinafræðings sem krauf lík hans.“

Frétt á ruv.is.                               

Athugasemd: Sögnin að kryfja er hér ranglega beygt. „Krauf“ er ekki til. Í þátíð er það krufði. Samkvæmt málið.is merkir orðið:

skera upp lík, rista á kvið og taka út innyfli; rannsaka vendilega

Ótrúlegt er að fréttamaður á Ríkisútvarpinu skuli ekki geta farið rétt með veika beygingu sagnorðs.

Tillaga: Þetta kemur fram í lokaskýrslu réttarmeinafræðings sem krufði lík hans.

Land snýr í suður, banka á heimili og vera milli tannanna á fólki

Orðlof

Hreintunga og yfirstétt

Tilslökun í málrækt leiðir smám saman ævinlega til þess að tunga fámennrar þjóðar verður einungis til heimabrúks og þó ekki nema um stundarsakir. 

Í rauninni eru sjónarmiðin í fyrrnefndu samtali í takt við þá heimsvaldastefnu í menningarmálum eða öllu heldur menningarfasisma sem engilsaxnesk yfirstétt hefur lengi ástundað og telur öll önnur mál en ensku til óþurftar.

Morgunblaðið. Tungan eftir Árna Björnsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Allar umsagnir höfnuðu frumvarpinu.“

Undirfyrirsögn á blaðsíðu fjögur í Morgunblaðinu 28.5.2020.                             

Athugasemd: Er ekki réttara að segja að með umsögnunum hafi þeir sem þær rituðu verið gegn frumvarpinu, lagst gegn því?

Umsögn merkir álit eða ummæli.

Tillaga: Allar umsagnir voru gegn frumvarpinu

2.

„Land snýr í hásuður.“

Undirfyrirsögn á blaðsíðu fjögur í Morgunblaðinu 28.5.2020.                             

Athugasemd: Hvernig snýr landslag? Ætli flestir séu ekki á þeirri skoðun að það snúi í allar áttir. Sama er með hús, það snýr í allar áttir, en hugsanlega snýr götuhliðin í suður. Hvert snýr Vífilsfell, Langjökull, Mývatn, Búlandstindur eða Skeiðarársandur?

Landeyjar eru marflatt land milli Hólsár í vestri og Markarfljóts í austri. Áin Affall skiptir þeim í tvennt, Vestur- og Austur-Landeyjar.

Stundum er sagt að land liggi vel við sól og þannig er með Landeyjar og því tekur gróður þar fyrr við sér á vorin en víða annars staðar.

Tillaga: Landið horfir móti sólu.

3.

„Ókunnugur maður bankaði á heimili Rúriks.“

Yfirfyrirsögn á dv.is.                              

Athugasemd: Yfirleitt er bankað á hurð eða eitthvað áþreifanlegt. Forðum var bankað á glugga og það hét að guða á glugga (hér sé guð, var sagt). Margir hafa banka á borð og talið upp að þremur. Halló, er einhver heima, er sagt og bankað í höfuð þess sem er viðutan eða annars hugar. 

Á heimili er varla bankað. Er það ekki hugtak?

Sögnin að knýja er fallegt orð. Hún getur þýtt margt; berja, banka, reka, þrýsta áfram, þvinga, neyða. Knýja dyra er þekkt orðasamband. Sumir hafa verið knúðir til einhvers, til dæmis uppsagnar.

Heimili fólks eru í húsum og þar er knúið dyra.

Mér finnst tjaldið vera heimili mitt þegar ég er á fjöllum. „Home is where the heart is,“ söng Elvis Prestley.

Heimili er heimkynni, lögmætur bústaður eins og segir á málið.is. 

Tillaga: Ókunnur maður knúði dyra á heimili Rúriks.

4.

„Rekstrarvandræði Capacent á Íslandi hafa verið á milli tannanna á fólki undanfarnar vikur en fá svör fengust frá stjórnendum ráðgjafafyrirtækisins.“

Frétt á visir.is.                              

Athugasemd: Blaðamaðurinn skilur ekki orðasambandið að vera á milli tannanna. Það merkir ekki umræða heldur er beinlínis verið að baktala þann sem fyrir verður. Tók blaðamaðurinn ekki eftir í skóla?

Í bókinni Mergur málsins eftir Jón G. Friðjónsson segir um orðalagið:

Verða fyrir rógi, slæmu umtali eða slúðri; vera umtalaður.

Líklega hefur blaðamaðurinn ætlað að segja að rekstrarvandræðin hafi verið umrædd, umtöluð, mikið talað um þau. Gott væri að blaðamenn noti sem minnst af málsháttum, orðtökum, orðum og orðalagi sem þeir skilja ekki. Til vara er gott að fletta þeim upp.

Tillaga: Rekstrarvandræði Capacent á Íslandi hafa verið umtöluð undanfarnar vikur en fá svör fengust frá stjórnendum ráðgjafafyrirtækisins.