Undirritunaraðilar, biðla til og sigra mót

Orðlof

Högg

Góður félagi benti mér á fyrirbæri sem einnig snertir íslenskt málfar nútímans: Nú táknar það „að fá högg“ ekki heimilisofbeldi, heldur faðmlag (e. hug):

„Viltu fá högg?“

„Gefðu mér högg“.

Annað málfræðitengt atriði læt ég fylgja. Ég fékk það í hendur næstum milliliðalaust frá norðlenska kórmanninum: Það kom eistneskur kór til að syngja með söngfélögum hans á Akureyri. Þegar hann lýsti uppákomunni eftir á sagði hann:

„Fyrst sungu þeir, svo sungum við. Og svo sungum við með eistunum, og þá ætlaði þakið af húsinu.“

Morgunblaðið, 19.9.20. Tungutak, blaðsíðu 28. Baldur Hafstað.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Sem upphaflegir undirritunaraðilar Atlantshafsbandalagsins hafa Bandaríkin og Ísland verið viðbúin að koma hvort öðru til varnar í yfir 70 ár.“

Morgunblaðið, grein á blaðsíðu 29, 19.9.90.                               

Athugasemd: Sendiherra erlends ríkis fær birta grein í Morgunblaðinu. Einhver hefur fengið það verkefni að þýða hana, líklega Google-Translate. 

Þarna er talað um „undirritunaraðila“ sem gæti verið þýðing á enska orðalaginu „original signatories“ eða „signatory party“. Hins vegar er þetta ekki óalgengt orðalag en ekkert meira aðlaðandi fyrir því. Prófið að gúgla.

Á málið.is segir:

Oft eru til góð og gegn orð í málinu sem fara mun betur en ýmsar samsetningar með orðinu aðili. T.d. fer mun betur á að segja ábyrgðarmaður, dreifandi, eigandi, hönnuður, innheimtumaður, seljandi, útgefandi en „ábyrgðaraðili“, „dreifingaraðili“, „eignaraðili“, „hönnunaraðili“, „innheimtuaðili“, „söluaðili“, „útgáfuaðili“.

Margt er líkt í íslensku og ensku en þar með er ekki sagt að bein þýðing sé viðeigandi. Oft fer miklu betur á því að nota fleiri orð í þýðingu úr ensku, þá umorðum við. 

Tillaga: Bandaríkin og Ísland voru meðal þeirra ríkja sem stofnuðu Atlantshafsbandalagið fyrir sjötíu árum og hafa síðan verið viðbúin að koma hvoru öðru til varnar.

2.

„Biden biðlar til þingmanna Repúblikana.“

Fyrirsögn á ruv.is.                               

Athugasemd: Notkun sagnarinnar að biðla er orðin dálítið skrýtin í fjölmiðlum og ekki alltaf vitað við hvað blaðamenn eiga. Samkvæmt orðabókinni merkir orðið að biðja sér konu, samanber nafnorðið biðill. Það getur líka merkt að biðja. Í fjölmiðlum virðist hafa dregið úr notkun biðja en biðla komið í staðinn.

Fyrirsögnin hér fyrir ofan óljós. Hins vegar er skýrt hvað átt er við þegar lesin er fyrsta málsgreinin í fréttinni sjálfra. Þar stendur:

Joe Biden, forsetaframbjóðandi Demókrata, hvatti þingmenn í dag til að koma í veg fyrir að nýr hæstaréttardómari yrði skipaður fyrir kosningar. 

Ljóst er því að hann hvatti þingmenn en biðlaði ekki. Talsverður munur er á merkingu orðanna.

Tillaga: Biden hvetur þingmenn Repúblikana að tilnefna ekki dómara.

3.

„Snjór í hlíðum Esjunnar.“

Fyrirsögn á visir.is.                               

Athugasemd: Fyrirsögnin er alveg rétt, ekkert að henni. Þó má benda á að þegar snjóar lítilsháttar þannig að greina má jörð er talað um að það gráni, gráni í fjöll. Í morgun gránaði í Esjuna og líka í Hengli, Bláfjöllum og örugglega víðar á suðvesturhorninu.

Orðalagið að grána í fjöll er skemmtilega gegnsætt og jafnvel notalegt, fer vel með myndinni sem fylgir fréttinni.

Litríkar lýsingar geta verið skemmtilegar. Hér eru dæmi:

1. Gránar í fjöll
2. Bæta gráu ofan á svart
3. Nú er’ða svart maður
4. Eins og svart og hvítt
5. Svartur blettur á einhverjum
6. Svartur blettur á tungunni
7. Hef séð það svartara
8. Fram í rauðan dauðann
9. Rauð rómantík
10. Rauð jól
11. Algjör græningi
12. Undir grænni torfu
13. Í einum grænum
14. Ekki grænan grun
15. Út í bláinn
16. Bláa höndin
17. Hvít jól
18. Hvítur fyrir hærum
19. Fjallið tjaldar hvítu
20. Brenna til hvítra kola

Upp í hugann koma örfá orðatiltæki með litum en þegar leitað er heimilda í orðabókum finnast margir tugir ef ekki hundruð.

Tillaga: Gránaði í Esjuhlíðar í nótt.

4.

„Kylfingurinn Bryson DeChambeau sigraði Opna bandaríska meistaramótið í golfi í gærkvöld.“

Frétt á ruv.is.                                

Athugasemd: Fréttamaðurinn á örugglega við að kylfingurinn hafi sigrað Í mótinu. Enginn getur „sigrað mót“ en hægt er að vinna aðra keppendur, hafa betur, sigra í keppni eða móti.

Orðalagið hefur dreifst víða enda átta ekki allir sig á þversögninni. Önnur álíka þversögn er að „opna hurð“ sem er algjörlega vonlaust verkefni, rétt eins og að „standa með sjálfum sér“, „elta drauma sína“ og annað skemmtilegt.

Tillaga: Kylfingurinn Bryson DeChambeau sigraði á Opna bandaríska meistaramótið í golfi í gærkvöld.

 

Lappa upp á, ræna stúlku og fremja rán

Orðlof

Frekara, frekari

Í frekara mæli og í frekari mæli. Fyrri beygingin er fornleg, hin síðari í samræmi við beygingar í nútímamáli. 

Eldri beygingin veldur því e.t.v. að sumir telja að í orðasambandinu komi fyrir hvorugkynsorðið mæli (rödd, rómur, málfar; orðspor, eitthvað sem sagt er). Svo er ekki heldur er þetta karlkynsorðið mælir.

Málfarsbankinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Raunsæi verður að ráða för og ljóst er að á liðnum árum hefur, þrátt fyrir Dyflinnarreglugerð og vegna þeirra lausataka sem „fjölmiðlanálgunin“ hefur haft í för með sér, gríðarlegur fjöldi fólks komið hingað til lands á þeirri forsendu að það sé á flótta undan slæmum aðstæðum af einhverju tagi.“

Forystugrein Morgunblaðsins 18.9.20.                               

Athugasemd: Sá sem skrifar langar málsgreinar á það á hættu að ruglast og misst þráðinn. Lesi hann ekki vel yfir að loknum skrifum er hann í vanda. Flestir lesendur eiga erfitt með að halda þræðinum við lestur langra málsgreina. Þess vegna er skynsamlegt að vera hnitmiðaður í skrifum, vera óspar á punkt og lesa vel yfir.

Ekki veit ég hvað er að gerast á Morgunblaðinu. Fyrir nokkru fór að bera á afar löngum og flóknum málsgreinum í leiðurum blaðsins og jafnvel málvillum. Yfirleitt eru þeir skrifaðir af mikilli list og pólitískri glöggskyggni og síðustu árin leiftrandi húmor.

Leiðari dagsins er slæmur aflestrar. Gott dæmi er tilvitnunin hér að ofan sem er afar löng. Höfundurinn missti þráðinn á eftir innskotssetningunum tveim. Þar vantar sögnina að hafa, það er á milli tveggja orða sem hér eru feitletruð.

Höfundurinn skilur ekki nástöðu, upptugguna. Hann gleymir því sem hann hefur skrifar og telur í lagi að hnoðast með sömu orð eða orðalag. Hér er dæmi:

Hins síðari ár hefur hrikt í stoðum reglugerðarinnar …

Strax í næstu málsgrein á eftir stendur:

Hin síðari ár hafa því heyrst háværar raddir …

Nástaða í skrifum er merki um stílleysi en stafsetningavillur eru um leti, jafnvel hroðvirkni. Blaðamaður þarf að virkja leiðréttingaforritið í tölvu sinni sem bendir þá samstundis á villur í stafsetningu orða. Forritið hefur hins vegar ekkert vit, enga greind eða ályktunarhæfni. Það gerir ekki greinarmun á skó og skóg svo dæmi sé tekið. Þar af leiðandi þarf blaðamaðurinn að lesa skrif sín vandlega yfir fyrir birtingu svo hann orðið það ekki svo að einhver hafi klætt sig í skóg.

Í leiðaranum segir:

Og þó að reglugerðinni hafi ekki verið beitt af þeirri festu sem skyldi hefur hún hjálpað og án hennar dytti varla nokkrum manni í hug að verja þátttöku okkar í Schengen-samstarfinu, sem er í meira lagi vafasamt, jafnvel með reglugerðinni.

Þetta er illskiljanleg málsgrein vegna þeirra orða sem eru feitletruð.

Fleira mætti gagnrýna í skrifunum. 

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Það er um 800 milljónum króna dýrara að reisa þjóðarleikvang fyrir innanhússíþróttir sem tæki 8.600 áhorfendur en fyrir 5.000 áhorfendur.“

Frétt á ruv.is.                                

Athugasemd: Óvanir skrifarar falla oft í gildruna sem kennd er við nástöðu. Hér er óþarfi að skrifa tvisvar sinnum orðið áhorfendur, einu sinni dugar. Lesandinn skilur.

Aukafrumlagið „það“ getur stundum verið hvimleitt enda oft kallað leppur, stendur fyrir eitthvað óskilgreint. Yfirleitt er það merkingarlaust, hægt að sleppa því án þess að merking setningar eða málsgreinar breytist rétt eins og segir í tillögunni hér fyrir neðan.

Ofnotkun á aukafrumlaginu er sóðaskapur í rituðu máli, stílleysa. Góðir skrifarar reyna að komast hjá því, aðrir eru blindir á þetta en svo virðist að sumum sé alveg sama. Þeir síðastnefndu ættu ekki að vera í blaðamennsku.

Ég hafði ekki hugmynd um hvað aukafrumlag væri fyrr en ég rakst á grein eftir Eirík Rögnvaldsson prófessor í íslensku. Hér er dálítil umfjöllun um ’það’. Aðalatriðið er að nota aukafrumlagið það í hófi. Samt er óþarft að sleppa því alveg. Margvíslegt orðalag hefur fest í málinu: Það er blessuð blíðan, það rignir, það mætti segja mér það og svo framvegis.

Stílleysi háir mér mikið og er mér raun að því. Ég á það til að ofnota sum orð. Nefna má ábendingarfornafnið þessi og lausa greininn. Mér finnst skrif mín lagast ef ég gæti hófs í notkun þeirra. Auðvitað kostar það dálitla áreynslu að umorða setningar og málsgreinar, en ég græði á því - held ég.

Hvernig má orða á annan hátt eftirfarandi úr fréttinni með því að sleppa ’þetta’?

Þetta kemur fram í nýrri skýrslu starfshóps sem var ætlað að gera tillögur um þjóðarleikvang fyrir inniíþróttir. 

Eða:

Bent er á í skýrslunni að það yrði mikil lyftistöng fyrir menningarstarf að hafa möguleika á slíku tónleikahaldi

Læt lesendum eftir að brjóta heilann.

Margir halda að svo framarlega sem efnislegt innihald fréttar skiljist skipti orðalagið engu máli. Ég er ósammála. Deila má um hvað sér „rangt“ mál en stíll skiptir jafnvel meira máli því í honum felst skýr hugsun. Aftur á móti er hvorki til réttur né rangur stíll, ekki frekar en röng eða rétt skoðun.

Tillaga: Um 800 milljónum króna dýrara að reisa þjóðarleikvang fyrir innanhússíþróttir sem tæki 8.600 áhorfendur en fyrir 5.000.

3.

„Þrátt fyrir að vonskuveður hafi gengið yfir höfuðborgarsvæðið í gær með rigningu og slagviðri létu starfsmenn Kópavogsbæjar það ekki á sig fá. Þeir löppuðu upp á brekkuna við Arnarnesveg með því að leggja af kostgæfni grasþökur á moldarflagið sem þar var.“

Myndatexti á blaðsíðu tvö í Fréttablaðinu 18.9.20.                               

Athugasemd: Hér er ekkert beinlínis rangt en samsetningin er hnoð. Orðalagið að lappa upp á eitthvað merkir að tjasla einhverju saman, gera lauslega við. Höfundur textans veit þetta ekki. 

„Hvað ertu að fara að gera?“ spurði móðir mín mig einhverju sinni er ég var á níunda ári. „Ég ætla að lappa upp á hjólið mitt,“ sagði ég. Þá hvein í mömmu. „Enginn lappar upp á nýtt hjól,“ sagði hún. Og ég skildi. Þannig læra börnin það sem fyrir þeim er haft. 

Ekki fer saman að lappa upp á eitthvað og gera eitthvað af kostgæfni. Miklar líkur eru á því að „moldarflagið“ sé engin tilviljun, unnið hafi verið gott undirlag fyrir grasþökurnar. Og hvað er þá betra en mold?

Blaðamaður í heita pottinum hvíslaði því að mér um daginn að blaðamenn skrifi ekki alltaf fyrirsagnir og myndatexta. Útlitshönnuðir, ritstjórnarfulltrúar og aðrir sem þykjast kunna að valda penna taki iðulega fram fyrir hendurnar á þeim. Texti þarf að passa í plássið og þar af leiðir að fjöldi stafa eða orða skiptir meiru en innihaldið. Þannig verður til hnoð.

Tillaga: Þrátt fyrir vonskuveður í gær lögðu starfsmenn Kópavogsbæjar af kostgæfni grasþökur á mönina.

4.

„Á fyrsta flótta sínum, árið 1987, myrti hann lögreglumann, rændi stúlku og framdi nokkur rán.“

Frétt á blaðsíðu 8 í Fréttablaðinu 18.9.20.                              

Athugasemd: Já, það er einmitt það. Bófinn rændi stúlku og „framdi síðan rán“. Blaðamaðurinn hefði getað orðað fréttina svona:

Á fyrsta flótta sínum, árið 1987, framdi hann morð á lögreglumann, framdi rán á stúlku og framdi síðan fleiri rán.

Orðalagið ’að fremja eitthvað’ er núorðið oftast tengt óhæfuverkum: Fremja rán, fremja morð, fremja óhæfuverk. Sjaldnast fremur einhver góðverk, en það er vissulega til en minna notað (prófið samt að gúggla orðið). 

Sögnin að fremja er náskyld orðinu framur sem merkir framgjarn, frekur eða hraustur. Af því er leitt orðið fremd sem merki efling, vegsauki eða frægð.

Líkast til er best að sleppa nafnorðahnoðinu og orða þetta einhvern veginn á þann máta sem segir í tillögunni.

Tillaga: Á fyrsta flótta sínum, árið 1987, myrti hann lögreglumann, og rændi fólk.

Öryggið sem áður var óöryggi

Fyrir nokkrum misserum bárust fréttir frá Frakklandi að konur í yfirklæðnaði þóttu ógna öryggi þarlendra. Föt sem hylja allt nema augun kalla útlenskur „búrku“ og sumir „níköb“ og til eru fleiri orð sem lýsa tískunni sem þraukað hefur í dálaglegan tíma, jafnvel frá því að spámaðurinn Múhameð var uppi.

Sem sagt, franskir áttu við mikið öryggisleysi að stríða af því að konur sáust ekki inni í fötunum og helst var því borið við að í þeim gætu verið fúlskaggjaðir karlar með alvæpni eða fullhlaðin sprengjuhöldur. Allir vita að öryggisleysi er smitandi og fyrr en varði leið Dönum afar illa, líka Bretum, Spánverjum og öðrum þjóðum.

Sko, andlitið er aðalatriði. Myndavélar á Oxford götu í Lundúnum eða á Ódáinsvöllum í Parísu geta greint alla vegfarendur á örskotshraða, þjóðerni, kennitölu, fjölskyldubönd og skónúmer. Hef þetta frá áreiðanlegum heimildum úr bíómynd.

Svo fréttist í byrjun árs að meinleg flensa uppgötvaðist í Kínaveldi þó þarlendir vildu fyrst sem minnst úr henni gera. Engu að síður barst hún með ógnarhraða um heimsbyggðina og þá hafði uppgötvast að hún var ekkert venjuleg flensa heldur kóvítis andskoti sem getur verið banvænn. Á hraðferð hennar komust skýrir menn að þeirri niðurstöðu að úðasmit frá munni og nefi geti borist nokkuð langt í lofti.

Þegar einhver hóstar eða hnerrar er voðinn vís. Sagt er að fyrir fimm hundruð árum þegar svarti dauði reið um íslensk héruð að sá sem hnerraði væri sýktur. „Guð hjálpi þér,“ var þá sagt af djúpri vorkun. Þetta hefur síðan verið sagt allt fram á þennan dag. Hefðu forfeðurnir vitað að smit gæti borist með hnerra eða hósta hefðu þeir talið mikilvægara að biðja guð um að hjálpa sjálfum sér fremur en hnerraranum.

Nú, nú. Með því að hylja nef og munn með grímum fullyrða hinir vísu að takmarka mætti kóvítissmitið. Líklega margfalt.

Það hefir líka frést að víða um heimsbyggðina sé skylt að ganga með grímur sem hylja munn og nef. 

Og þannig hefur nú heimskringlan snúist að almúginn arkar í erindum sínum hulinn grímu, er nær andlitslaus rétt eins og íslamska konan í búrkunni. Enginn nefnir lengur búrkuógnina vegna þess að því minna sem sést í andlit fólks því öruggari er lýðurinn sagður vera.

Eins gott að fylgjast vel með vendingum í öryggismálum. 

Honestly með samvisku og ný andlit spreyta sig í fótbolta

Orðlof

Sakir rigningu

Það er orðið algengt að Íslendingar noti þágufallsmynd kvenkynsorða sem enda á –ing þar sem eignarfall er viðeigandi. Ég hef þegar nöldrað yfir tilhneigingunni til að spyrja spurningu í stað spurningar. Það er hreint ekki eina útbreidda dæmið um notkun þágufalls í stað eignarfalls. Sumir fresta öðrum framkvæmdum vegna byggingu hússins og fara snemma heim af útihátíð sakir rigningu.

Ég hélt að fólk væri þarna að slá saman út af því og vegna þess, þar til kona nokkur sagði mér að dóttir hennar ætlaði að safna hári fram til fermingu. Þetta er ljótt og rangt. Stúlkur ættu að safna hári fram að fermingu, eða bíða með það til fermingar að láta klippa sig ef þær vilja hafa sítt hár á fermingardaginn. Sömuleiðis ættum við að fresta ferðalagi vegna rigningar.

Kvennablaðið. Eva Hauksdóttir.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Ég er kominn með nóg af FIFA og öllum hinum tölvuleikjunum. Ég er líka hættur að hlusta á podköst. Núna er ég einungis tilbúinn að horfa á kvikmyndir.“

Frétt á dv.is.                                    

Athugasemd: Blaðamaður fór í sóttkví. Honum leiddist eftir að hafa spilað tölvuleiki, hlustað á podköst og horft á kvikmyndir í tíu daga.

Honum hefði örugglega ekki leiðst hefði hann haft hjá sér góðar bækur. Lestur bóka er eitt hið stórkostlegasta fyrirbrigði sem til er. Og þá líður tíminn.

Verst að margt ungt fólk les ótilneytt fátt annað en textaskilaboð eða tölvupósta. Sorglegt.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Honestly með allri minni samvisku …“

Frétt á dv.is.                                    

Athugasemd: Nú skal segja, nú skal segja: hvernig ungar stúlkur … tala. Nokkrar íslenskar stúlkur gerðu sér dælt við unga fótboltamenn í landsliði Englendinga. 

Þær sjá eftir öllu saman og ein þeirra skýrir mál sitt á vefnum Instagram. Hún virðist tala það sem sumir efna „ísl-ensku“, blöndu af íslensku og ensku:

1. Honestly með allri minni samvisku …
2. Ég þurfti að læra það the hard way að …
3. Ég setti þetta í private storie á …

Að öðru leyti er lítið að frásögninni. Hún er svo til villulaus og snyrtileg að slettunum undanskildum. Stúlkan á örugglega framtíð fyrir sér í skrifum ef hún léti fylgdarþjónustuna lönd og leið - og sletturnar.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Mörg ný andlit fengu að spreyta sig í gærkvöldi.“

Frétt kl. 12.20 Ríkisútvarpinu 9.9.20.                                  

Athugasemd: Hvernig spreyta andlit sig? Íþróttafréttamenn tala stundum skrýtilega og orðavalið er ekki alltaf í samræmi við efni fréttar, stundum út í hött. 

Hér var verið að tala um frammistöðu landsliðsmanna í fótboltaleik. Vegna forfalla fengu margir að spreyta sem ekki höfðu hingað til fengið mikið að spila.

Leikurinn gengur út á að leika bolta með fótunum, ekki andlitinu. 

Tillaga: Margir nýir leikmenn fengu að spreyta sig í gærkvöldi.

4.

„Viðbragðsaðilar leituðu í fjóra daga og …“

Frétt á frettabladid.is.                                   

Athugasemd: Orðið „viðbragðsaðilar“ er einkar illa samið orð því algjörlega óljóst er hverjir tilheyri þessum hópi. Þar að auki er orðið „aðilar“ ofnotað. 

Á vef CNN sem er heimild fréttarinnar segir:

Police, the Royal Air Force (RAF) and mountain rescue workers spent four days searching for the experienced hiker and a press conference was planned for Wednesday at The Tan Hill Inn, situated within the national park.

Þarna er ekki talað um „viðbragðsaðila“ aðeins lögreglu, flugherinn og björgunarsveitarmenn. 

Andlausir blaðamenn vita skrifa illa, eru hvorki gagnrýnir á eigin skrif né sinna þýðingum úr erlendum málum af þeirri kostgæfni sem nauðsynleg er. Sannast sagna er fréttin á CNN miklu fróðlegri og betri en sú íslenska. 

Hvaðan kemur þetta orð, „viðbragðsaðili“. Má vera að blaðamenn þekki enska orðalagið „response team“ og þýði það sem „viðbragðsaðili“ sem er lélegur kostur.

Á vef Wikipediu segir:

An incident response team or emergency response team (ERT) is a group of people who prepare for and respond to any emergency incident …

Algjör óþarfi að kalla björgunarsveit annað er því nafni eða öðru sem það ber. Sama er með lögreglu, slökkvilið, landhelgisgæslu og sjúkraflutningamenn. Ég hef komið að slysi og gerði það sem ég gat til að hjálpa. Var ég ekki „viðbragðsaðili“? Eða þarf að gefa öllum sem að slysi eða óhappi koma eitthvert samheiti? Sé ekki þörfina á því.

Tillaga: Lögreglan, flugherinn og björgunarsveitarmenn leituðu í fjóra daga og …

5.

„Hvað gerðist fyrir skrifstofuna þína, maður?“

Skopmyndaserían Pondus í Fréttablaðinu 102.2.20.                                 

Athugasemd: Þarna hefur þýðandanum orðið á. Miklu betra er að nota sögnin að koma í stað gerast.

Í gamla daga voru nýliðar í blaðamennsku þvingaðir til að þýða það sem þá var kalla „skrípómyndir“. Verkefnið þótti það aumasta af öllum aumum en það var mikill misskilningur. Hvorki þarna né annars staðar í útgáfu dagblaðs má kasta til höndunum. Vera má að það sem vel er skrifað fái ekki sanngjarna viðurkenningu lesenda. Hitt gerist iðulega að lesendur gagnrýna ótæpilega þegar ekki er vandað til verka.

Svo er það hitt: Teiknimyndir í fjölmiðlum eru ekki aðeins fyrir börn. Pondus er gott dæmi um „skrípó“ fyrir fullorðna, bráðfyndinn. Börn skilja hann ekki.

Höfundur teiknimyndaseríunnar Pondus er Norðmaðurinn Frode Øverli.

Tillaga: Hvað kom fyrir skrifstofuna þína, maður.

 

Standa að baki, blettur á trausti og fremja eggjavopnaárás

Orðlof

Verkjaður

Guðjón Lárusson, lyflæknir, hringdi og tjáði óánægju sína með orðaval í sumum læknabréfunum sem honum berast. Sérstaklega er hann ósáttur við orðin bjúgaður, verkjaður og lyfjaður, og bað undirritaðan að herða baráttuna gegn þeim.

Um þessi orð var fjallað í 170. pistli (Lækna­blaðið 2004; 10: 713) eftir að leitað hafði verið fulltingis hjá sérfræðingum Íslenskrar málstöðvar. Þeir töldu orðin ekki samræmast íslensku málkerfi. 

Fram kom í pistlinum að þau ætti líklega að flokka sem lýsingarorð, mynduð af nafnorðunum, bjúgur, verkur og lyf. Gott dæmi um myndun lýsingarorðs af nafnorði er kjarkaður (af kjarkur). 

Flest þau orð sem enda á -aður eru hins vegar lýsingarháttur þátíðar af sagnorði, svo sem málaður (af mála) og ölvaður (af ölva).

Læknablaðið. Jóhann Heiðar Jóhannsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Einnig þakka ég barnsmóður minni … fyrir að standa að baki mér …“

Frétt á mbl.is.                                    

Athugasemd: Sá sem ’stendur að baki einhverjum’ getur verið fyrir aftan hann. Orðalagið getur einnig merkt að sá sé slakari en sem bakið á.

Þarna er vitnað í formála bókar sem er nýkomin út og þakkar höfundur mörgum fyrir liðveisluna meðal annars með þessum orðum. Ekki er þó laust við að lesandinn brosi í kampinn. 

Í Njáls sögu biður Kári Sölmundarson Björn í Mörk að standa að baki sér og aðhafast lítið. Lesandinn veit að Kári er frækinn bardagamaður en Björn ekki þó málugur sé, og er þetta hið besta fyrirkomulag fyrir Björn.

Líklegast er að höfundur formálans hafi viljað þakka barnsmóður sinni fyrir að standa með sér á tímum sem hann þurfti aðstoð.

Þetta er ágætt dæmi um að skrifarar þurfa oftast einhvern til að lesa yfir skrif sína annars er hætt við að illa fari.

Tillaga: Einnig þakka ég barnsmóður minni … fyrir að styðja mig …

2.

„Aukn­ar lík­ur á eng­um smit­um.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                    

Athugasemd: Líkur eru á engu. Nei, svona talar enginn, nema kannski hátimbraðir vísindamenn. 

Hér er vitnað í greinargerð sem fylgir spálíkani Háskóla Íslands. Þar segir með orðum blaðamannsins:

Alltaf er þó mögu­leiki á því að mörg smit grein­ist …

Þetta er nú ekki ýkja spámannslega sagt. Frekar í ætt við það sem veðurfræðingurinn gæti sagt þegar hann er spurður um veðrið í vetur: 

Jú, það eru alltaf líkur á snjókomu.

Ég gerði athugasemd við ofangreind orð á Facebook-síðu Thors Aspelunds sem svaraði mér kurteislega og sagði:

Götumál líftölfræðinga og jafnvel líkindafræðinga. 

Ég var nú ekki alveg sammála og þá svaraði hann meðal annars:

Það er ekki rétt að segja að nú förum við að sjá daga með engin smit. Heldur er rétt að segja nú aukast líkurnar á að við förum að sjá daga með engin smit. En mikilvægt að útskýra vel og koma "talmálinu" rétt inní talmálið.

Ég get vel sætt mig við svarið enda ljóst að Thor áttaði sig vel á því sem ég átti við. Orðalagið ’förum að sjá’ er ekki eins gott og að segja blátt áfram að við munum sjá.

Tillaga: Litlar líkur á smitum.

3.

„Myndlistarsýningin On Common Ground opnar í dag á Hlöðulofti Korpúlfsstaða …“

Frétt á frettabladid.is.                                     

Athugasemd: Listamenn frá Póllandi, Litháen og Íslandi opna myndlistasýningu. Af hverju er heiti hennar á ensku? 

Á nokkur vafa er óskað eftir því að Íslendingar komi á sýninguna og hvers vegna er yfirskriftin þá ekki á íslensku? Þetta er enn eitt dæmið um niðurlægingu tungunnar, henni er ekki beitt heldur gripið til ensku sem enginn listamannanna á að móðurmáli.

Blaðamaðurinn gerir vel og þýðir enskuna á íslensku eins og lesa má í tillögunni hér fyrir neðan.

Þar að auki „opnar sýningin“ ekki neitt. Hún er opnuð af fólki.

Tillaga: Á sameiginlegri jörð.

4.

„Það setur blett á traust til Mannréttindadómstóls Evrópu af hálfu þeirra Tyrkja sem reka mál fyrir dómstólnum að forseti hans þiggi heiðursdoktorsnafnbót …“

Frétt á ruv.is.                                     

Athugasemd: Þetta er einhvers konar varfærnisorðlag sem gengur ekki fullkomlega upp. Betra er að nota lýsingarorðin lítið traust, mikið traust eða eitthvað þar á milli frekar er að blanda blettum inn í orðalagið.

Sagt er að blettur falli á mannorð einhvers og þá er átt við að orðspor hans hafi beðið skaða. Stundum er talað um skammarbletti. Í þessu tilvikið hefði verið tilvalið að segja að bletti hafi verið kastað á Evrópudómstólinn, það er að orðstír hans hafi rýrnað.

Evrópudómstóllinn byggir á trausti aðildarríkja og almennings á honum. Fyrir kemur að úr trausti dragi og þannig orðalag skilja allir og frekari málalalengingar eru því óþarfar.

Tillaga: Það rýrir traust til Mannréttindadómstóls Evrópu af hálfu þeirra Tyrkja sem reka mál fyrir dómstólnum að forseti hans þiggi heiðursdoktorsnafnbót …

5.

„2.988 ný smit kór­ónu­veiru greind­ust í Bretlandi síðasta sól­ar­hring.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Svo virðist sem stjórnendum Moggans sé alveg sama hvernig blaðamenn skrifa. Engin gæðastjórnun á þeim bæ. Krakkar sem tóku ekki eftir í íslenskutímum í skóla byrja hiklaust setningar á tölustöfum. Þetta gerist aftur og aftur á mbl.is (takið eftir að hér er ekki sagt „ítrekað“ sem er vinsælasta orð blaðamanna um þessar mundir).

Allir fjölmiðlar hafa sínar tiktúrur. Á Ríkisútvarpinu er fréttamönnum skipað að segja „í gærkvöld“ ekki í gærkvöldi. Hvort tveggja er þó rétt.

Á Mogganum er nýliðunum sagt að byrja setningar á tölustöfum, ekki á bókstöfum. Það er kolrangt.

Ímyndum okkur að eins eitt nýtt smit hafi greinst í Bretlandi. Þá hefði gáfupenninn skrifað:

1 nýtt smit kórónuveiru greindist í Bretlandi síðasta sólarhring.

Myndi sá sem þetta les skrifa svona?

Af hverju skrifar blaðamaðurinn „smit kórónuveiru“ sem þó er alls ekki rangt en flestir myndu segja kórónuveirusmit.

Tillaga: Síðasta sólarhring greindust 2.988 ný kórónuveirusmit í Bretlandi.

6.

„Lögreglan í Birmingham á Englandi hefur handtekið 27 ára karlmann sem grunaður er um að hafa framið eggvopnsárásir  “

Frétt á visir.is.                                      

Athugasemd: Þekkjast „skammbyssuárásir“ eða „bareflisárásir“? Án efa, en þetta er ekki vel skrifað. Árásarmaðurinn stakk fólk, það kemur greinilega fram í heimildinni sem er frétt BBC. Þó kemur ekki fram hvort það hafi verið gert með skærum, sveðju eða hnífi svo dæmi séu tekin. Ýmislegt bendir til þess að það hafi verið hnífur, sem raunar má telja til eggvopna, með þeirri undantekningu að hnífur er alls ekki alltaf vopn.

Ekki er rangt að tala um að „fremja árás“ en þetta er nafnorðastíll sem hæglega má víkja sér undan og skrifa ’ráðast á fólk’ sem er eðlilegt orðalag nema fyrir þá sem hafa vanist ensku máli.

Í fréttinni segir:

Sá sem lést var 23 ára gamall maður og dó hann á Irving stræti klukkan.

„Klukkan …“ Hvað erindi á þessi stubbur þarna? Nennti blaðamaðurinn ekki að lesa skrifin yfir fyrir birtingu? Er ekkert gæðaeftirlit með skrifum blaðamanna á Vísi? Þeim leyfist allt en ábyrgðin er ritstjórans sem virðist ekki gera kröfur til starfsmanna.

Í fréttinni segir:

Maður og kona, 19 og 32 ára, hlutu alvarlega áverka og eru sögð í lífshættu.

Sem sagt, konur eru ekki menn. Er betra að skrifa nítján og þrjátíu og tveggja ára? 

Tillaga: Lögreglan í Birmingham á Englandi hefur handtekið 27 ára karlmann sem grunaður er um að hafa stungið fólk með hnífi.

Hnignun Laugardalslaugar

Laugardalslaug er frekar sóðaleg. Það er ekki starfsmönnum að kenna, miklu frekar borgaryfirvöldum sem virðist vera nákvæmlega sama um laugina, veita ekki nægt fé til viðhalds og þrifa.

Vegna heimsfaraldursins voru sundlaugar landsins lokaðar frá 23. mars til 18. maí. Í Laugardalslaug var tíminn notaður til viðhalds. Sundlaugargestir komu í vel þrifna búningsklefa með nýlökkuðu tréverki og allt ilmaði af hreinlæti og gleði. Sumir stungu sér í laugina en aðrir renndu sér fótskriðu í pottana. Lífið var gott.

Svo tóku ýmsir góðborgarar eftir smáatriðunum sem höfðu gleymst. Rennurnar í lauginni voru óþrifnar, þær eru grænar, þó ekki fagurgrænar. Tröppur upp úr lauginni voru jafn skítugar og fyrr. Við pottana voru tvær efstu tröppurnar svo skítugar að þar áttu smágerð skorkvikindi lífvænlegt landnám. Skíturinn hefur síðan haldið áfram að safnast þar saman og jafnvel á milli potta. Blátt plast sem einhvern tímann var sett á bakka laugarinnar og víðar er sums staðar orðið grænleitt af óþrifum.

Þegar rignir lekur vatn ofan úr stúkunni og ofan í saltpottinn og lekandinn heldur áfram um tíma þó stytt hafi upp.

Má vera að handriðin við pottana hafi verið lökkuð meðan á lokuninni stóð. Það breytir því ekki að þau voru og eru enn kolryðguð. Ryðbrunnið gat er á handriði á austasta heita pottinum og hugsanlega fleirum.

Í svokölluðum nuddpotti eru gráar ólar sem pottagestir geta stungið höndum sínum í. Þær hafa varla nokkru sinni verið þrifnar og eru orðnar dökkar af skít eftir núning þúsunda handa. Eflaust má í þeim greina ótal lífsýni. Skyld'ann Kári vita af'essu?

Fyrir nokkrum dögum var einn góður sundlaugargestur orðinn svo þreyttur á sóðaskapnum að hann greip í sundlaugarvörð og benti honum á nokkur atriði sem hér hefur verið minnst á. Sá kom af fjöllum.

„Næturvaktin sér um þrifin,“ sagði vörðurinn, en lofaði að koma athugasemdum á framfæri. Daginn eftir var búið að þrífa, að minnsta kosti að nafninu til.

Hér hefur ekki verið fjallað um búningsklefana og gesti af báðum kynjum sem fara ekki í sturtu og menga því laugarvatnið fyrir öðrum. Um það má skrifa langan pistil.

Myndirnar sem fylgja voru teknar eftir „þrifin“. Af þeim má ráða að enn er mikið verk óunnið. Sumir myndu orða það þannig að komin sé tími á gagngera endurnýjun á lauginni.

Myndirnar skýra sig sjálfar. Þó má vekja athygli á einni. Greina má að tvær plöntur hafa skotið rótum í tröppum ofan í heitan pott (sjá neðstu myndina). Hugsanlega er þetta smári. Já, það er líf í laugunum, jafnvel eftir lokun.

Svo eru það tæknimálin. Fyrir kemur að sturturnar verða sjóðheitar og stundum ískaldar. Sjaldnast eru pottarnir með sama hitastigi frá einum degi til annars. „Þetta er ónýtt drasl,“ sagði sundlaugarvörður þegar kvartað var við hann. Líklega er það rétt, lagnir og stýritæki eru örugglega jafngömul lauginni sem opnuð var árið 1968.

Hversu lengi á að bjóða gestum upp á svona sundlaug? Hvernig stendur á því að Laugardalslaug er ekki lengur besta sundlaugin í Reykjavík?

En ágæti lesandi, ekki spyrja mig hvers vegna ég fer nær daglega í þessa laug.

Þessi grein birtist í Morgunblaðinu 1. september 2020.

Síðan hefur svolítið verið unnið að þrifum. Mikið er ógert. Enn er eftir að þrífa rennur laugarinnar. Bakkarnir eru óásjálegir sem og gamli plastdúkurinn sem settur var fyrir óralöngu á kanta laugarinnar. Niðurstaðan er sú að fyrir löngu er kominn tími á endurnýjun. Betri er ný laug en kattarþvottur.

Kjallari er hringinn í kringum laugina. Mér er sagt að veggir hennar séu stífaðir svo þeir falli ekki inn. Þar að auki munu þeir vera sprungnir og lekir.

Skyld’ann Davíð Dagur vita af’essu?

Fárra daga könnun, náði sér í veiruna og veita styrkveitingar

Orðlof

Bæ, bæ

Smáorðið hæ er kunnugt sem upphrópun í fornu máli og fram í nútímann en notkun þess sem kveðju í merkingunni ’halló’ er naumast eldri en frá síðasta þriðjungi 20. aldar, t.d.:

Hæ (öll); Hæ, manni; Hæ, þú þarna.

Hér gætir áhrifa frá ensku: hi (eftirhermuorð) eða hey. Smáorðið bæ, einnig bæ-bæ, er í nútímamáli einnig notað sem kveðja í merkingunni ’bless’. 

Það er fengið úr e. good-by, good-bye, samandregin mynd úr God be with ye (Klein), sbr. enn fremur e. bye; bye-bye (barnamál) (Klein).

Málfarsbankinn. Jón G. Friðjónsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Ragnar hefur starfað á vettvangi í meira en fjörutíu ár og …“

Frétt á visir.is.                                   

Athugasemd: Hvar er vettvangur? Orðið er skilgreint svona á málið.is:

vettvangur, véttvang(u)r, ’víttvangur k. ’staður þar sem e-ð gerist, atburðasvið, mótstaður’. Af vétt- ’bardagi, víg’ og vangur ’völlur’. Upphafl. merk. ’vígvöllur, staður þar sem barist er’. Sjá vetfang, vætt- (3), vega (3) og víg.

Þetta er afar fróðlegt. Hins vegar dugar ekki blaðamanni að tala um vettvang án þess að tilgreina hann nánar því þeir eru margir. Blaðamenn og þar með ljósmyndarar fara víða og bera fréttir til lesenda. Í þessu er sannleikurinn fólginn. 

Vettvangur er ábyggilega sá staður sem eitthvað gerist. Þar ég datt á skíðum og meiddi mig lítilsháttar var vettvangur. Ragnar var ekki þar. Vinkonur mínar hittust á kaffihúsi og þar var vettvangur þeirra. Ragnar var ekki þar. Ungir menn börðu á liggjandi manni í Bakarabrekku í Reykjavík. Ragnar var ekki þar. Af þessu má draga að vettvangur þarf ekki að vera þar sem orðið hafa slys eða óhöpp. Ragnar starfar ekki á vettvangi þó hann hafi komið að þeim mörgum.

Tillaga: Ragnar hefur tekið myndir víða í meira en fjörutíu ár og …

2.

„Um leið og vél­in lenti tóku marg­ir af sér grím­una um leið.“

Frétt á mbl.is.                                   

Athugasemd: Orðalagið um leið getur merkt strax. Blaðamaðurinn hefur eflaust ekki lesið yfir skrif sín. Hafi hann gert það hefði hann átt að lagfæra. Eða að hann er gjörsamlega óvanur skrifum og margt í fréttinni bendir til að svo sé.

Tillaga: Þegar vél­in lenti tóku marg­ir af sér grím­una.

3.

„Háar upp­hæðir til nets­vindlara.“

Frétt á mbl.is.                                   

Athugasemd: Eru upphæðir það sama og fjárhæðir? Líklega er það svo núorðið.

Einhvern tímann heyrði ég þetta haft eftir Bjarna Benediktssyni (1908-1970), forsætisráðherra:

Drottinn allsherjar er í upphæðum, en peningar í fjárhæðum.

Frá því í KFUM í gamla daga man ég eftir að í Biblíunni segir:

Dýrð sé Guði í upphæðum og friður á jörðu og velþóknun Guðs yfir mönnum.

Stundum bregst skrifurum bogalistin og vitandi um fjárhæðir skrifa þeir „peningafjárhæðir“ sem er bjánalegt orð. Fer í flokk með orðum eins og  „ákvarðanataka“, „valkostur“, „bílaleigubíll“, „pönnukökupanna“ svo eitthvað sé nefnt.

Tillaga: Svíkja fólk um háar fjárhæðir á netinu.

4.

„Taka verður fárra daga könnunum með gát, en óneitanlega eru sveiflurnar miklar.“

Forystugrein Morgunblaðsins 1.9.20.                                   

Athugasemd: Hvað eru „fárra daga kannanir“? Þarna er fjallað um skoðanakannanir vegna forsetakosninga í Bandaríkjunum. Má vera að þetta séu kannanir sem unnar eru á skömmum tíma, nokkrum dögum. Ég veit það ekki því höfundurinn er ekki nógu skýr í orðavali.

Síðar segir í forystugreininni:

Þótt ekki megi draga stórkarlalegar ályktanir af svo skömmu skeiði, er það þó afsakanlegra en þegar horft er til einnar könnunar með mikið frávik.

Þetta er illskiljanlegt. Hvaða ályktanir eru „stórkarlalegar“ og hvað er átt við með „skömmu skeiði“. Halda mætti að höfundurinn hafi þurft að stytta skrif sín og óvart þurrkað út mikilvæg orð eða setningar sem hefðu getað hjálpað lesandanum að skilja samhengið.

Í seinni forystugrein blaðsins segir:

Fyrir utan þær alvarlegu spurningar sem vakna, þegar friðsamir mótmælendur eru beittir ofbeldi, hjálpar ekki til að Bashaga þykir valdamikill í borginni Misrata, og seta hans í ríkisstjórninni hefur verið tengd þeim ítökum sem hann hefur þar. 

Enn er höfundurinn illskiljanlegur. Hvað er átt við með orðalaginu „sem hann hefur þar“?

Höfundurinn skrifar langar málsgreinar og virðist ráða þokkalega við það en hugsunin er stundum frekar óskýr. Hann ætti að láta einhvern lesa yfir skrifin. Oft eru forystugreinarnar Morgunblaðsins skrifaðar af mikilli þekkingu og skilningi á stjórnmálum, innanlands og utan en svo fá aðrir að reyna sig en gengur misjafnlega.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Neymar náði sér í kórónuveiruna á Ibiza.“

Fyrirsögn á visir.is.                                   

Athugasemd: Þetta er alrangt. Maðurinn fékk veiruna. Fólk nær í hitt og þetta sem það þarf til handargagns eða næringar, kaffibolla, penna og álíka. Varla nokkur maður veikist með vilja.

Já, það var íþróttablaðamaður sem skrifaði.

Tillaga: Neymar fékk kórónuveiruna á Ibiza.

6.

„Við veitum styrkveitingar“

Auglýsing fyrir hádegisfréttir Ríkisútvarpsins 4.9.20                                   

Athugasemd: Er hægt að skrifa svona skrif? Má tala svona tal? Má veita veitingar? Orðahnútar sem þessir grípa athygli hlustenda og má vera að það sé markmiðið. Seint verður þetta þó talið gullaldarmál.

Tillaga: Við veitum styrki.

Var við beiðni, fremja líkamsárás og sæta leyfi

Orðlof

Ákveðni greinirinn

Þegar ekið er inn eftir Hvalfirði, sunnan megin, líður ekki á löngu þar til komið er að skilti sem á stendur: Velkomin í Kjósina. Þetta er hefðbundið skilti að flestu leyti, en það sem vekur athygli er ákveðni greinirinn. Umrætt svæði heitir á flestum kortum Kjós, en það hefur þótt hljóma kumpánlegra að samræma skiltið þeirri málvenju sem hefur skapast, að vera á leið „i“ Kjósina“.

Án efa hafa fleiri sömu sögu að segja úr sínu nærumhverfi, um ákveðinn greini sem hefur húkkað sig á opinber nöfn, og ég geri ráð fyrir að þeir hafi á því sterka skoðun – í það minnsta ef haft er í huga uppistandið sem verður einatt þegar vinir tónlistar- og ráðstefnuhússins Hörpu heyra aðra segjast hafa farið „í Hörpuna“. Þá fara þeir alveg á límingunum, hrylla sig og jesúsa, en þeir sem fóru „í Hörpuna“ eru vísast ekki að gera annað en tjá væntumþykju sína með því að „þúa“ húsið – þeir eru vanir að fara í Perluna og Þjóðleikhúsið (þar sem greinirinn er reyndar hluti nafnsins, eins og hinir fyrri benda æstir á).

Morgunblaðið blaðsíðu 28, 29.8.20. Tungutak. Sigurbjörg Þrastardóttir.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Hefur sitjandi forseti aldrei staðið jafn illa á sambærilegum tímapunkti en tölur um slíkt eru til frá 1968.“

Forystugrein Fréttablaðsins 25.8.20.                                  

Athugasemd: Hver er munurinn á „sitjandi forseta“ og forseta? Enginn, nema að annar kunni að sitja í stól. „Sitjandi forseti“ en óhöndugleg þýðing á amerískunni „sitting presedent“. 

Á íslensku er einn maður forseti lýðveldisins, hann er bara forseti, er ekki einu sinni núverandi forseti þó hægt sé að nota það orðalag.

„Tímapunktur“ er orð sem á heima í ruslatunnu. Það bætir engu við málið, skýrir ekki neitt enda tilbúningur þeirra sem endilega vilja nota enska orðalagið „point of time“ eða eitthvað álíka. Hægt er að segja núna, á þessari stundu eða álíka.

Ég er ekki mikið fyrir að byrja setningar á sagnorðum nema þá helst í spurningum. Engu að síður er þetta fjarri því rangt mál. 

Takið eftir hvernig orðalagið breytist:

Hefur sitjandi forseti aldrei staðið jafn illa …

Og í staðinn er notað óákveðna fornafnið enginn:

Enginn forseti hefur staðið jafn illa …

Þá hverfur atviksorðið ’aldrei’ eins og dögg fyrir sólu. Næstum því á yfirnáttúrulegan hátt.

Tillaga: Enginn forseti hefur staðið jafn illa svo stuttu fyrir kjördag en tölur um slíkt eru til frá 1968.

2.

„Engu að síður þurfti fagráð að ítreka beiðni sína í þrígang áður en Attentus var við beiðninni.“

Frétt á dv.is.                                   

Athugasemd: Líklega hefur höfundurinn ætlað að skrifa að fyrirtækið hafi orðið við beiðninni, varð við henni. 

Skrifurum geta orðið á mistök. Í gamla daga var prentvillupúkanum kennt um en hann er dauður. Tölvur geta farið yfir texta og leiðrétt en maður verður að setja forritið í verkið. Hins vegar veit villuleitarforritið ekki hvort segja á var við beiðni eða verða við beiðni. Þá kemur að þekkingu og viti skrifarans.

Sá sem ekki hefur lesið bækur frá barnæsku hefur ekki getað safnað nægum orðaforða sem gagnast í skrifum. Ekki er nóg að haf alist upp við að semja texta í smáskilboðum snjallsíma eða að kunna ensku óaðfinnanlega til að geta skrifað.

Tillaga: Engu að síður þurfti fagráð að ítreka beiðni sína í þrígang áður en Attentus varð við henni.

3.

„Síðast­liðna nótt var framin al­var­leg líkams­á­rás í Vest­manna­eyjum en ráðist var á mann á fer­tugs­aldri með einhverju á­haldi og hlaut hann al­var­lega á­verka í á­rásinni.“

Frétt á frettabladid.is.                                   

Athugasemd: Í sömu málsgreininni er tvisvar sagt að ráðist hafi verið á mann: „fremja líkamsárás“ og „ráðast á“. Er það ekki of mikið? 

Í fréttinni segir:

Sá er ráðist var á kannaðist ekki við á­rásar­manninn og sagði hann hafa verið með and­litið hulið, þannig að hann þekkti hann ekki.

Aftur eru málsatvik tvítekin. 

Loks segir í fréttinni:

Á­rásin átti sér stað á götunni sunnan við vestustu rað­húsa­lengjuna í Ás­hamri …

Enginn telst vera blaðamaður nema hann notið orðalagið að eiga sér stað. Þeim þykir það með eindæmum fagurt. Aðrir myndu segja þetta með endemum. Af hverju er ekki sagt eitthvað á þessa leið:

Árásin var í götunni sunnan við vestustu raðhúsalengjuna í Áshamri …

Efni fréttarinnar er haft eftir löggunni í Vestmannaeyjum. Í sameiningu hefur löggan og blaðamaðurinn klúðrað framsetningu fréttarinnar.

Tillaga: Síðast­liðna nótt var ráðist var á mann á fer­tugs­aldri og hlaut hann al­var­lega á­verka í á­rásinni.

4.

„Rétt­inda­laus bæklun­ar­sk­urðlækn­ir frá Kasakst­an, sem starfaði í ell­efu ár við Sør­land­et-sjúkra­húsið í Flekkefjord og síðar Kristiansand í Noregi, og sæt­ir rann­sókn vegna tuga alvar­legra mistaka, sem sum hver leiddu til and­láts alls þriggja sjúklinga hans, hef­ur sagt starfi sínu lausu, en hon­um var gert að sæta leyfi eft­ir að hand­vömm hans komst í há­mæli snemma á ár­inu, en þar var meðal ann­ars um að ræða aðgerð sem lækn­ir­inn hefði aldrei átt að fá að fram­kvæma einn síns liðs á úlnlið Mar­grét­ar Annie Guðbergs­dótt­ur sem sagði mbl.is frá máli sínu í febrúar.“

Frétt á mbl.is.                                    

Athugasemd: Stuttar setningar og málgreinar eru almennt skýrari og betri fyrir lesendur. Sárlega vantar punkta í ofangreindri frétt.

Mistök þurfa ekki alltaf að merkja það sama og handvömm. Hið fyrrnefnda þarf ekki að útskýra en um hið seinna segir orðabókin:

Glapræði, vanræksla, klaufadómur … léleg smíði.

Hvað á blaðamaðurinn með orðalaginu „honum var gert að sæta leyfi“? Þetta er alveg óskiljanlegt. Er verið að tala um læknisleyfi eða var hann knúinn til að fara í leyfi, frí, frá vinnu? Sé hið seinna rétt mun hann hafa verið sendur í leyfi. Sögnin að sæta er illa valin hjá blaðamanninum í þessu sambandi.

Blaðamaðurinn nefnir aðgerð sem íslensk kona þurfti að gangast undir hjá lækninum. Hann segir:

… þar var meðal ann­ars um að ræða aðgerð sem lækn­ir­inn hefði aldrei átt að fá að fram­kvæma einn síns liðs …

Er þetta fullyrðing blaðamannsins eða einhvers annars?

Hér er ágæt samantekt um leiðindin sem fylgja löngum málsgreinum. Höfundinn þekki ég lauslega.

Tillaga: Rétt­inda­laus bæklun­ar­sk­urðlækn­ir frá Kasakst­an, sem starfaði í ell­efu ár við Sør­land­et-sjúkra­húsið í Flekkefjord og síðar Kristiansand í Noregi, sæt­ir nú rann­sókn vegna tuga alvar­legra mistaka. Þau leiddu til and­láts þriggja sjúklinga. Hann hef­ur sagt starfi sínu lausu, eftir að hafa verið sendur í leyfi. Íslendingurinn Margrét­ Annie Guðbergs­dótt­ur fór í aðgerð til læknisins og var sagt frá máli hennar á mbl.is í febrúar á þessu ári.

Þrír tónleikar, afar uppgefinn og rekstur yfir ferðalag

Orðlof

Málfræðilegt kyn

Sem sagt, málfræðilegt kyn kemur líffræðilegu kyni ekki við í þessu sambandi. Málfræðilega karlkynið tekur til beggja kynja. 

Regluna má orða svo: Þegar óákveðið fornafn (t.d. sumir, allir, margir, einhverjir) stendur án nafnorðs er notað málfræðilegt karlkyn, það tekur til bæði karla og kvenna. Hvorugkyn á því aðeins við að fornafnið við eða þið komi með.

Dæmi: Við verðum öll að vera meðvituð um þetta. 

Það þarf einbeittan ásetning til að breyta venjulegu máli og segja: Ég ætla að biðja öll (hk. ft.) að fara með Faðirvorið, því venjan býður að segja: Ég ætla að biðja alla (kk.ft.) að fara með Faðirvorið. Hins vegar: Ég ætla að biðja ykkur öll að fara með Faðirvorið. Ég ætla að biðja öll börn í salnum að fara með Faðirvorið.

Morgunblaðið 24.8.20, blaðsíða 16. Ragnar Hauksson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Síðar í haust ætlar hann svo að taka þátt í Boston-maraþoninu, sem eins og flestum viðburðum hefur verið frestað, en þeim sem hafa skráð sig verður gefinn kostur á að hlaupa maraþonið á eigin vegum …“

Frétt á ruv.is.                                   

Athugasemd: Varla ætlar maðurinn að taka þátt í maraþoni sem hefur verið frestað. Þess vegna hefði verið betra að sögnin hefði verið í þátíð. Málgreinin er of löng, í hana vantar sárlega punkt.

Hlaupinu hefur verið aflýst en hægt ’að hlaupa á eigin vegum’. Hér er vel að orði komist. Vonandi skrifaði fréttamaðurinn þetta að yfirlögðu ráði.

Tillaga: Hann ætlaði að taka þátt í Boston-maraþoninu í haust en því hefur verið frestað. Þeir sem hafa skráð sig verður gefinn kostur á að hlaupa maraþonið á eigin vegum …

2.

„Vísinda­menn í Þýska­landi héldu þrjá tón­leika á einum degi …“

Frétt á frettabladid.is.                                    

Athugasemd: Orðið tónleikar er fleirtöluorð. Á málið.is segir:

Nafnorðið tónleikar er fleirtöluorð í karlkyni. Einir, tvennir, þrennir, fernir tónleikar.

Stundum veltir maður því fyrir sér hvernig standi á því að svo margir blaðamenn klikka á grundvallaratriðum í íslensku máli. Líklegasta skýringin er sú að þeir hafa ekki vanist bóklestri frá barnæsku og orðaforðinn er því rýr.

Tillaga: Vísindamenn í Þýskalandi héldu þrenna tónleika á einum degi.

3.

„Hafna því að hermenn safnist saman við landamærin.“

Fyrirsögn á ruv.is.                                     

Athugasemd: Hér á betur við að segja að NATO neiti þessu. Nokkur munur er á að hafna og neita. Hið fyrrnefnd er meira í ætt við að synja en síðara er afdráttarlausara. Þar að auki eiga orðin ekki alltaf við um það sama.

Orðabókin nefnir að hafna bónorði og hafna umsókn. Í báðum tilvikum er auðvitað fólgin neitun og því er hægt að neita bónorði. Sé umsókn neitað má skilja það á þá leið að henni hafi verið neitað viðtöku frekar en að henni hafi efnislega verið hafnað.

Í stuttri frétt er tvisvar sagt að Atlantshafsbandalagi neiti. Þetta er nástaða og stingur í augun.

Tillaga: Neita því að hermenn safnist saman við landamærin.

4.

„Skortur á klinki í umferð í Bandaríkjunum.“

Fyrirsögn á ruv.is.                                     

Athugasemd: Illt væri ef orðið mynt væri að týnast úr íslensku máli. Varla er það svo. Hægt er að ímynda sér að þeir sem tala um að dingla á bjöllu, bílar klessi og annað álíka þekki ekki orðið mynt. Má vera að það sé afleiðing af því að greiðslukort hafa komið í stað reiðufjár.

Mynt er samkvæmt orðabókinni peningur úr málmi. Á ensku er mynt „coin“. Á dönsku er það „mønt“, náskylt mynd. Á dönsku er líka talað um „klink“. Úbbs, þetta er sama orðið og við notum.

Stundum er talað um klink og þá átt við spápeninga, jafnvel skiptimynt: Áttu eitthvað klink. Enskumælandi spyrja á svipaðan hátt: „Do you have some change.“

Á vefsíðu Seðlabanka Íslands segir:

Seðlabanki Íslands hefur einkarétt til að láta slá og gefa út mynt. Alls eru fimm fjárhæðir í myntum í gildi sem lögeyrir á Íslandi. 

Í lögunum er ekki talað um klink. Tökum eftir því að mynt er slegin. Hversu margir kannast við þetta orðalag?

Tillaga: Skortur á mynt í umferð í Bandaríkjunum.

5.

„Forsætisráðherra Japans Shinzo Abe er sagður orðinn afar uppgefinn …“

Fyrirsögn á ruv.is.                                     

Athugasemd: Er hægt að vera lítið eða mikið uppgefinn? Varla. Annað hvort er maður uppgefinn eða ekki. Samt er þetta lýsingarorð en þó segist enginn vera uppgefnari en einhver annar, hvað þá uppgefnasti maður í heimi. 

Þreyta er allt annað orð. Í henni felst ekki „uppgjöf“ og því er fólk misjafnlega þreytt eins og gengur í lífinu.

Þrátt fyrir það sem hér hefur verið sagt er varla hægt að fullyrða að tilvitnunin sé rangt orðuð. Margir myndu þó orða þetta á annan veg.  

Tillaga: Forsætisráðherra Japans Shinzo Abe er sagður orðinn uppgefinn …

6.

„En þá tók þáverandi varaforseti að síga á hann og vann loks með sannfærandi meirihluta.“

Forystugrein Morgunblaðsins 25.8.20.                                    

Athugasemd: Sögnin að síga er hér rangt notuð. Greinilega er átt við að maðurinn hafi unnið upp forskot andstæðings síns. 

Eingöngu er sigið niður á við eins og segir á málið.is:

Ekki er hægt að tala um að eitthvað „sígi upp á við“, t.d. vextir. Sögnin síga á annaðhvort við hreyfingu niður á við eða áfram.

Engu að síður er talað um að sígandi lukka sé best. Hér er átt við að sígandi lukka þokist áfram, fari hægt.

Tillaga: Forsætisráðherra Japans Shinzo Abe er sagður orðinn uppgefinn …

7.

„Bragi Þór segir það hafa kostað um 11.000 krónur að reka bílinn yfir allt ferðalagið.“

Frétt á visir.is.                                     

Athugasemd: Nær hefði verið að segja á ferðalaginu í stað „yfir ferðalagið“. Eða segja að þetta hafi reksturinn kostað í ferðinni. Hvað um það ’yfir’ gengur varla.

Tillaga: Bragi Þór segir það hafa kostað um 11.000 krónur að reka bílinn í ferðinni.

Lifandi tónleikar, blint stefnumót, stíga frá völdum og lyfta meistaratitli

Orðlof

Smit

Nafnorðið smit hefur heyrst æði oft undanfarna mánuði. Í orðabókum er merking þess sögð vera ‚það þegar sjúkdómur (sýklar) berst frá einum einstaklingi til annars‘. Samkvæmt orðabókum er þetta eintöluorð, og Beygingarlýsing íslensks nútímamáls gefur enga fleirtölubeygingu. Á tímarit.is má þó finna dæmi um fleirtölu orðsins frá síðustu áratugum, en þau eru örfá.

En í fréttum síðustu mánaða er mjög algengt að smit sé notað í fleirtölu – sagt að smitum hafi fjölgað, tvö smit hafi greinst í gær o.s.frv. Þetta tengist greinilega merkingarbreytingu orðsins. Í stað þess að það vísi til ferlisins, eins og orðabókarskilgreiningarnar gera, vísar það nú til útkomunnar úr ferlinu. Þar með verður ekkert óeðlilegt að nota orðið í fleirtölu.

Eiríkur Rögnvaldsson. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Daginn eftir varð Sinfóníuhljómsveit San Francisco fyrsta hljómsveitin í Bandaríkjunum öllum til að aflýsa lifandi tónleikum …“

Frétt á blaðsíðu 24 í Morgunblaðinu 20.8.20.                                  

Athugasemd: Ef til eru „lifandi tónleikar“ eru þá til „dauðir tónleikar“? Nei, þetta er bara útúrsnúningur. 

Á ensku máli er talað um „live concert“ eða „live music“ og er þá almennt átt við að áhorfendur sjái listamenn flytja tónlist sína. Andstæðan er þegar upptökur af tónlist eru leiknar. Afar sjaldgæft er að þannig upptökur séu kallaði tónleikar.

Á íslensku er það ansi ókunnuglegt að tala um „lifandi tónleika“. Enginn talar um „lifandi leiksýningu“ eða „lifandi uppistand“. Þegar auglýstir eru tónleikar í Hörpu og þar leiki Víkingur Heiðar á píanóið er afar ólíklegt að nýja platan hans verði sett á plötuspilarann. Nei, hann stígur upp á sviðið og leikur þar á hljóðfærið. 

Tillaga: Daginn eftir varð Sinfóníuhljómsveit San Francisco fyrsta hljómsveitin í Bandaríkjunum öllum til að aflýsa tónleikum vegna fyrirmæla heilbrigðisyfirvalda.

2.

„… og segir að sagan um að Joe og Jill hafi kynnst á blindu stefnumóti …“

Frétt dv.is.                                  

Athugasemd: „Blind date“ er hugtak sem þekkt er í ensku og er átt við að karl og kona sem ekki þekkjast hittist á stefnumóti. Raunar er það svo að þetta orðalag er til á allflestum tungumálum. Á þeim norrænu er einfaldlega sagt „blind date“. Á öðrum Evróputungum eru orðin þýdd.

Ekki veit ég hvernig ætti að orða þetta á annan hátt. Hér má nefna að stundum hef ég verið fararstjóri í óvissuferðum. Þær eru aldrei kallaða „blindar ferðir“. Má vera að kalla megi „blind date“ til dæmis „óvissumót“ enda allt þar upp á von og óvon.

Ef til vill hafa lesendur einhverja hugmynd um hvernig ætti að koma þessu hugtaki til skila.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„5,5 milljón manns hafa nú smitast af kórónuveirunni í Bandaríkjunum …“

Frétt ruv.is.                                   

Athugasemd: Líklega hefur fréttamaður Ríkisútvarpsins sem skrifaði fréttina slegið met. Fjórum sinnum í stuttri frétt byrjar hann setningu á tölustöfum. Það er hvergi gert vegna þess að töluorð eru allt annars eðlis en bókstafir. Hann hefði átt að taka betur eftir í íslenskutímum í barnaskóla og framhaldsskóla.

Hér er upphafið af fjórum setningum í fréttinni:

1. 5,5 milljón manns hafa nú smitast …
2. 322.000 kórónuveirutilfelli hafa greinst í Bretlandi …
3. 16 þúsund smit hafa greinst í Danmörku …
4. 2.040 hafa greinst með COVID-19 hér á landi …

Svo ósköp auðvelt er að komast hjá þessum leiðindum. Aðeins að umorða setninguna eða málsgreinina.

Aldrei þarf að byrja setningu á tölustöfum, þörfin er aldrei fyrir hendi.

Tillaga: Í Bandaríkjunum hafa nú 5,5 milljón manns smitast af kórónuveirunni …

4.

„Um er að ræða sam­starfs­verk­efni sem snýr að kaupum …“

Frétt á frettabladid.is.                                   

Athugasemd: Þetta er illa skrifuð málsgrein og raunar öll fréttin. Ekkert gagn er að fösum eins og „um er að ræða“ og „sem snýr að“. Þessi í stað hefði blaðamaðurinn átt að skrifa eitthvað í líkingu við það sem segir í tillögunni.

Í fréttinni segir:

Þannig munu Ís­land, Sviss, og Noregur taka þátt með Evrópu­sam­bandinu í verk­efninu. 

Hvaða tilgangi þjónar atviksorðið „þannig“ í upphafi málsgreinarinnar? Engum. Þar að auki er orðaröðin í málsgreininni óeðlileg. Eftirfarandi er skárra:

Ís­land, Sviss, og Noregur munu taka þátt í verk­efninu með Evrópu­sam­bandinu.

Á sama hátt er eftirfarandi orðalag í fréttinni hálfkjánalegt:

Þá munu Svíar hafa milli­göngu um að koma efninu til Ís­lands …

Atviksorðið „þá“ gegnir ekki neinum tilgangi í málsgreininni, ekki frekar en ’þannig’ hér á undan. Engu breytir þó málsgreinin væri orðuð svona:

Svíar munu hafa milli­göngu um að koma efninu til Ís­lands …

Fleira mætti tína til úr þessari stuttu frétt. Einhver þyrfti að kenna blaðamanninum að skrifa knappan stíl. Langar og flóknar málsgreinar eru til lýta.

Tillaga: Þetta er sam­starfs­verk­efni um kaup …

5.

„Hann steig frá völdum að kröfum hersins og hægri sinnuð ríkisstjórn tók við völdum.“

Frétt á visir.is.                                    

Athugasemd: Margir blaðamenn þekkja ekki sögnina að hætta. Þess í stað kemur enska orðalagið „stíga menn til hliðar“, „stíga niður“ og það nýjasta er að „stíga frá völdum“.

Þetta er bara bull. Þýðingar af öðrum tungumálum verða að vera skrifaðar á réttri íslensku og gæta þar að málfræði og hefð. Annars verður til bjánalegar setningar, gelt málfar. Vandinn er sá að lesendur læra smám saman á svona skrif, nenna ekki að gera athugasemdir. Svo eru það hinir sem halda því miður að svona eiga að tala og skrifa.

Málsgreinin er eins vitlaus og hugsast getur. Blaðamaðurinn notar tvisvar orðið ’völd’, nástaðan er algjör. Þar að auki er orðið kröfur í röngu falli.

Mér finnst það með ólíkindum hversu oft þarf að gera athugasemdir við málfar örfárra blaðamanna og skrýtið að stjórnendur Vísis skuli ekki gera meiri kröfur til þeirra.

Tillaga: Hann sagði af sér að kröfu hersins og hægri sinnuð ríkisstjórn tók við völdum.

6.

„Liðið hefur þrisvar lyft meistaratitlinum.“

Fréttatíminn í Ríkisútvarpinu kl. 12:20 þann 21.8.20.                                   

Athugasemd: Útilokað að lyfta titli. Aftur á móti getur íþróttalið lyft bikar sem það fær fyrir meistaratignina. 

Margir íþróttafréttamenn geta ekki talað eðlilegt mál, þurfa endilega að reyna sig við málskrúð sem stingur alltaf í stúf og eyðileggur frétt.

Tillaga: Liðið hefur þrisvar orðið meistari.

7.

„Af­skipti höfð af konu sem var að stela úr verslun í mið­bænum, málið leyst með vett­vangs­formi“

Frétt á frettabladid.is.                                    

Athugasemd: Hvað er að leysa mál með „vettvangsformi“? Þetta er ein skrýtnasta löggufréttin sem sést hefur í fjölmiðlum og er þó „úrvalið“ ansi fjölbreytt.

Blaðamaðurinn kastar til höndunum, skrifar eitthvað óskiljalegt og gleymir að setja punkt sem er eftir öllu. Vinnubrögðin eru ólíðandi.

Tillaga: Engin tillaga.

Back to work, Steinholtsá, barn skýrt og magavöðvar á snekkju

Orðlof

Lognmolla eða ekki

Hvað merkir orðasambandið eða frasinn Hér er allt að gerast? – Ég sá fyrir skömmu auglýsingu frá símafyrirtæki sem hófst á þessum orðum. 

Mér virðist frasinn vísa til þess að líf sé í tuskunum, engin lognmolla ríki, og enn fremur felst í orðunum að ákjósanlegt sé að vera í slíku umhverfi. Eftir stjórnarslitin heyrði ég sama frasa í síbylju, hann notuðu jafnt fréttamenn sem stjórnmálamenn. 

Ekki hirði ég um að velta fyrir mér tengslunum á milli beinnar (orðfræðilegrar) merkingar og yfirfærðrar en segi eins og stundum áður: 

Ekki er allt vakurt þó riðið sé.

Málfarsbankinn. Jón G. Friðjónsson (2017).

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Til þess að koma til móts við samfélagið á þessum COVID tímum erum við hjá Regus að bjóða upp á BACK TO WORK tilboð.“

Fjöltölvupóstur frá regus.is.                                   

Athugasemd: Fyrirtækið heitir „Regus og Spaces“ og það sendir mér stundum tölvupóst. Það á fullt af skrifstofuhúsnæði og leigir það út. Í síðasta pósti bauð það mér upp á tvö tilboð. Annað kallst „back to work“ og hitt „free beer“.

Gott væri ef einhver sem skilur útlensku gæti þýtt tilboðin fyrir mig. Sko, ég gæti verið að missa af einhverju mikilvægu.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Hlýja loftið aðeins að yfirgefa okkur.“

Frétt á blaðsíðu 6 í Morgunblaðinu 17.8.20.                                   

Athugasemd: Atviksorðið aðeins er mikið notað í talmáli. Þar hefur það dálítið aðra merkingu en í ritmáli og helgast það af framburði og áherslu. Þarna gæti viðmælandinn hafa sagt:

Hlýja loftið er aaaðeins …

Merkingin er lítilsháttar, á hugsanlega við um skamman tíma. Skýringin er sú að spáð var kólnandi veðri.

Í ritmáli hefðu margir skrifað til dæmis á þá leið sem segir í tillögunni. 

Tillaga: Hlýja loftið er að yfirgefa okkur í bili.

3.

„Aðstoða þurfti erlendan ferðamann sem festi bifreið sína í Steinholtsá þann 15. ágúst.“

„Frétt“ á vef lögreglunnar.                                  

Athugasemd: Má vera að það sé dálítið orðum aukið að löggan kunni ekki að skrifa. Jafnframt kann það að vera ofmælt að hún kunni ekkert í landafræði. Staðreyndin er hins vegar sú að áin heitir Steinsholtsá. Með essi. 

Steinsholt er örnefni sunnan við Krossá og nokkrir staðir kenndir við það. Þarna er Steinsholtsdalur, sem skriðjökullinn Steinsholtsjökull hefur mótað og Steinsholtslón er fyrir framan hann.

Svona skrifar löggan:

Eitt þessara mála snýr að umferðarslysi sem varð á austurleið eftir Þjóðvegi 1 …

Sem sagt slysið var á leiðinni austur. Líklegra er að maðurinn sem lenti í slysinu hafi verið á austurleið. Á þessu tvennu er talsverður munur.

Þeir sem kjósa að tala um þjóðveg eitt, sem er aðalþjóðvegur landsins og hjá Vegagerðinni merktur með þessari tölu, ættu að nota lítinn staf. Löggan skrifar veganafnið með litlum og stórum staf í litlu „fréttinni“ sinni.

Löggan skrifar:

Hann virti stöðvunarmerkin engu, virðist hafa aukið við hraðan, og hvarf úr sjónmáli.

Þetta er illa skrifað. Eftirfarandi er skárra:

Hann virti ekki stöðvunarmerkin, virðist hafa aukið hraðann, og hvarf úr sjónmáli.

Gera má athugsemdir við fjölmargt annað í þessum skrifum löggunnar. Skrifarinn ætti að láta aðra lesa yfir það sem hann skrifað. Verst er að blaðamenn éta það upp sem löggan skrifar rétt eins og það sé „gullaldarmál“. 

Tillaga: Aðstoða þurfti erlendan ferðamann sem festi bifreið sína í Steinsholtsá þann 15. ágúst.

4.

„Þrjú ný innanlandssmit og sex við landamærin.“

Fyrirsögn á frettabladid.is.                                    

Athugasemd: Má vera að fáir sjái skopið í fyrirsögninni. Það gerir ekkert til. Lítið bros léttir lundina í faraldrinum.

Samt er alltaf slæmt að sjá svona skrifað í fréttinni:

383 sýni voru tekin til greiningar á veirufræðideildinni í gær …

Enginn sómakær skrifari, blaðamaður eða rithöfundur byrjar setningu á tölustöfum. Reglan er sú að byrja á setningu á stórum staf en slíkur er ekki til í tölustöfum.

Enginn myndi til dæmis skrifa svona:

1 sýni tekið til greiningar á veirufræðideildinni í gær …

Hvers vegna ekki? Í fyrsta lagi byrjum við ekki setningu á tölustöfum. Í öðru lagi er þetta ljótt. Flestir myndu skrifa „Eitt sýni …“ og bera það fyrir sig að það sé laglegra. Það eru góð rök.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Slösuð stúlka hjá Þingvallarvatni.“

Fyrirsögn á visir.is.                                     

Athugasemd: Erfitt er að skilja fyrirsögnina því Þingvallavatn geysistórt, 84 km2. Til samanburðar er Seltjarnarnes tveir km2 og Heimaey þrettán km2.

Allir hljóta að sjá að ófullnægjandi er að segja einhvern „við Þingvallavatn“. Sá gæti verið hvar sem er. Og hvað merkir forsetningin „hjá“ hérna. Er það á ströndinni, einn metra frá henni, einn km frá eða hvað? Svona kallast ekki blaðamennska.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Skýrði barnið sitt eftir umdeildum leikmanni.“

Fyrirsögn á dv.is.                                     

Athugasemd: Þeir eru til sem segja að stafsetning skipti engu máli. Sé það rétt, hvað merkir þá fyrirsögnin. Var barninu skýrt frá leikmanninum eða var barnið skírt eftir honum.

Blaðamaðurinn skrifar svona í fyrirsögn og einnig í meginmáli fréttarinnar. Raunar er þetta ekki frétt, bara bull.

Tillaga: Skírði barnið sitt eftir umdeildum leikmanni.

7.

„Spenn­ir maga­vöðvana á snekkju.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                      

Athugasemd: Varla er hægt að orða þetta á annan hátt. Hins vegar telur góður kunningi minn því blákalt fram að snekkja hafi ekki magavöðva. Enn hefur enginn dregið þá fullyrðingu í efa.

Tillaga: Engin tillaga.

Látnir blása, sterkasta saltið, fastar í hafi og bílstjórasæti líkamans

Orðlof

Salt

Salt hefur verið gríðarlega mikilvægt í sögu mannkyns og var (og er enn í dag) mjög dýrmæt vara. 

Sem dæmi má nefna að í bókinni Matarást er sagt frá því að rómverskir hermenn hafi fengið salt sem hluta af launum sínum. Þetta kallaðist salarium en þaðan er komið enska orðið salary (vinnulaun) (Nanna Rögnvaldsdóttir, 2002).

Vísindavefurinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Látnir blása í áfengismæli á fjöllum.“

Fyrirsögn á frettatiminn.is.                                  

Athugasemd: Svona fyrirsögn bjargar deginum. Ég hló lengi. Líklega er betra er að lesa yfir fyrir birtingu til að koma í veg fyrir misskilning.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Hann þefar þar m.a. af sterkasta salti heims og …“

Frétt á visir.is.                                  

Athugasemd: Salt er bara salt. Ekki til veikt salt eða sterkt nema í upplausn. Salt er steinefni, natríumklóríði. Á vef Wikipedia segir að sjórinn sé 3,5% selta, það er þrjátíu og fimm grömm af salti í einum lítra af sjó.

Mér eru minnisstæð þessi orð úr Biblíunni frá því í KFUM í gamla daga.

Þér eruð salt jarðar. Ef saltið dofnar, með hverju á að selta það?

Salt dofnar hvorki vegna umhverfis né aldurs. Það er alltaf eins og ekki hægt að styrkja það.

Frá ómunatíð hefur salt verið óskaplega mikilvægt í fæðu mannsins, til geymslu á matvælum og svo framvegis. Hvað gerist þegar maðurinn, sem þarna er nefndur salt jarðar, dofnar, hvað getur styrkir hann? Þetta er heimspekileg spurning og verðugt umhugsunarefni.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„… seg­ir hann að ýms­ir „frétta­skýrend­ur“ segðu Harris ekki kjörgenga þar sem hún sé ekki inn­lend þar sem for­eldr­ar henn­ar hafi ekki verið banda­rísk­ir rík­is­borg­ar­ar þegar hún fædd­ist.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                  

Athugasemd: Tvisvar sinnum „þar sem“. Í seinna skiptið hefði mátt setja því. Þetta kallast nástaða, það er nándin er of mikil. 

Orðalagið ’þar sem’ er ofnotað hjá blaðamanninum. Hann notar það fjórum sinnum í fréttinni:

1. … þau segja að hún sé ekki kjörgeng þar sem hún er ekki fædd í þessu landi.
2. … laga­pró­fess­or skrif­ar í Newsweek þar sem hann held­ur því rang­lega fram að öld­unga­deild­arþingmaður Kali­forn­íu …
3. … segðu Harris ekki kjörgenga þar sem hún sé ekki inn­lend þar sem for­eldr­ar henn­ar …

Öllu má nú ofgera. Sama er með sögnina að segja, kemur tvisvar fyrir í málsgreininni. Óþarfi.

Tillaga: Í grein  John Eastman, pró­fess­ors í lög­um við Chapman-há­skóla, segir hann að ýms­ir „frétta­skýrend­ur“ fullyrði að Harris sé ekki kjörgenga þar sem hún sé ekki inn­lend því for­eldr­ar henn­ar hafi ekki verið banda­rísk­ir rík­is­borg­ar­ar þegar hún fædd­ist.

4.

„Of vindasamt fyrir eldflaugaskot.“

Fyrirsögn á ruv.is.                                  

Athugasemd: Velti því fyrir mér hvort þarna hafi verið of hvasst. Veit ekki alveg hvað átt er við lýsingarorðinu ’vindasamt’. Samkvæmt orðabókinni merkir það:

með tíðum og sterkum vindum.

Hins vegar er ég ekki alltaf viss um að blaðamenn kunni skil á þeim orðum sem þeir velja. Hér gæti það hafa verið tilviljun að blaðamaðurinn hafi valið ’vindasamt’ í staðinn fyrir hvasst.

Tillaga: Of hvasst fyrir eldflaugaskot.

5.

„Þegar rætt er um efnahagsaðgerðir vegna veirunnar verður þó hér eftir að horfa til þess að það ástand sem nú ríkir verður að líkindum viðvarandi um nokkra hríð, eflaust fram á næsta ár og mögulega lengur.“

Forystugrein Morgunblaðsins 15.8.20.                                 

Athugasemd: Ekki eru allir blaðamenn góðir pennar og fæstir ritstjóra landsins eru það. Einn ber þó af en hann skrifar alls ekki svona. Málsgreinin er þvílíkt hnoð að leitun er að öðru eins.

Höfundurinn ofnotar atviksorðið ’þegar’:

1. Þegar horft er á heiminn …
2. … þegar litið er til landa …
3. … þegar horft er til landanna …
4. Þegar rætt er um …
5. Þegar rætt er um …
6. … þegar reynt er að spá …

Þetta ber merki um fátæklegan orðaforða, stílleysi og algjört hugsunarleysi.

Í upphafi forystugreinarinnar segir:

Ákvörðun ríkisstjórnar Íslands í gær um að herða eftirlit með kórónuveirunni við landamærin …

Ég er þess fullviss að eftirlitið við svokölluð landamæri er ekki með kórónuveirunni heldur með ferðamönnum sem hugsanlega eru smitaðir af henni. Fáránlegt er að hugsa sér að hafa „eftirlit með kórónuveirunni“. Munum að það er verið að leit að henni í ferðamönnum.

Forystugreininn er leir. Höfundurinn byrjar án þess að hafa neina hugmynd um efnistökin. Í gamla daga var manni kennt að ritgerð hefði upphaf, miðju og endi. Blaðamennskan er á margan hátt öðru vísi. Þá skiptir öllu að grípa strax athygli lesandans. Margir kunna það en vandinn er að halda athygli hans allt til enda. Hér skiptir máli aðalatriði, útskýring og endir.

Kvöl var að lesa illa skrifaðan leiðara, athyglin rann til og frá. Ó, hversu mikil er sú náðargáfa að geta haldið óskertri athygli við leiðinlegan lestur. Nei, betra er að sleppa lestrinum og fletta Mogganum áfram.

Tillaga: Veiran verður að öllum líkindum í þjóðfélaginu fram á næsta ár og hugsanlega lengur. Í því ljósi verður að skoða efnahagsaðgerðir ríkisstjórnarinnar.

6.

„Ég ber blak af þeim og segi að heimurinn sé skýrari í endurliti heldur en í hringiðu atburðarásarinnar, þannig að að túlkun Ólafs Bjarna um að ég telji Ketil vera illvirkja er alröng.“

Grein á blaðsíðu 22 í Morgunblaðinu 15.8.20.                                  

Athugasemd: Hvað er góður stíll? Eflaust sýnist sitt hverjum en ofangreind málsgrein er verulega góð enda skrifuð af afburða stílista. 

Tillaga: Engin tillaga.

7.

„Fastar úti á hafi í 15 klukkutíma.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 8 í Fréttablaðinu 15.8.20.                                 

Athugasemd: Sá sem er fastur kemst ekkert. Hins vegar hrekst sá sem er á sjó og getur ekki komist að landi vegna vinda eða strauma. Raunar er þetta orð, ’hrekjast’, notað í fréttinni sem er gott. Hann er á stöðugri ferð, síst af öllu fastur.

Í fréttinni segir:

Þær fuku langt, langt frá landi og vissu ekkert hvar þær voru. 

Frekar barnalegt orðalag og bara dálítið sætt og krúttleg og dúllulegt … 

Nei, þær hröktust langt frá landi. Það sem flýtur á sjó eða vötnum rekur.

Hversu langt er „langt, langt frá landi“? Hefði blaðamaðurinn notað ’langt’ einu sinni en ekki tvisvar hefði hann ekki gert sig að athlægi.

Tillaga: Á reki úti á rúmsjó í fimmtán klukkutíma.

8.

„Loksins í bílstjórasætinu í eigin líkama.“

Fyrirsögn á visir.is.                                  

Athugasemd: Þetta er kjánalegt orðalag og í engu samræmi við umfjöllunarefnið. Hvað skyldi nú viðmælandi blaðamannsins eiga við? Jú, hún breytti mataræði sínu og vegna þess líður henni betur. Varla er hægt að segja að hún hafi ekki haft stjórn á neysluvenjum sínum, það gera allir. Sumir láta allt eftir sér og það kann aldrei góðri lukku að stýra.

Í fréttinni segir:

Að upplifa það að maður hafi fullkomna stjórn á sinni næringu og vellíðan sem því fylgir gefur manni aukinn kraft.

Er þetta ekki aðalatriðið?

Tillaga: Hef fullkomna stjórn á neyslu minni.

Erum að reyna að fara að lifa, orðnir aðskildir og mæta skilyrðum

Orðlof

Andfælur

No. andfælur (kvk.flt.) merkir ’ofboð í svefni’.  

Ásgeir Blöndal segir að forliðurinn and- hafi hér svipaða merkingu og í andstyggur, sbr. andstyggilegur ‘viðurstyggilegur’. Það er einkum algengt í orðasambandinu vakna/hrökkva (upp)/ rjúka upp með andfælum

Málfarsbankinn. Jón G. Friðjónsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Við erum að fara að reyna að lifa með þessari veiru.“

Fyrirsögn á visir.is.                                 

Athugasemd: Þetta er nú nokkuð löng sagnorðaromsa í stuttri setningu, fjögur sagnorð, þrjú í nafnhætti.

Líklega á viðmælandi Vísis við að fólk þurfi að lifa með veirunni. Annað er ekki mögulegt. 

Tillaga: Við þurfum að lifa með veirunni.

2.

„Eft­ir góðan tíma á sigl­ingu á flóanum voru þeir fé­lag­ar orðnir aðskild­ir …“

Frétt á mbl.is.                                  

Athugasemd: Málsgreinin er hnoð. Hvað er þarna átt við með „góðan tíma á siglingu“. Giska má á að þeir hafi siglt lengi. 

Auðveldara er að geta sér til um hvað það merkir að „vera aðskildir“. Án efa þýðir það að langt væri orðið á milli þeirra. 

Þarna er talað um flóa og sé það nafngreindur flói, til dæmis Faxaflói ætti orðið að vera með stórum staf.

Tillaga: Eftir að hafa siglt lengi um Flóann var orðið langt á milli þeirra …

3.

„Þetta eru skilyrðin sem þarf að mæta til að …“

Morgunútvarp Rásar tvö kl. 07:50.                                 

Athugasemd: Á ensku er sagt „to meet conditions“. Fjöldi fjölmiðlafólks tekur mið af enskunni og segir: „Mæta skilyrðum“ sem er rangt. Á íslensku er þeim ekki „mætt“. Orðið merkir samkvæmt orðabókinni að hitta, koma á áætlaðan stað eða hljóta. Betra er að uppfylla skilyrði.

Tillaga: Þetta eru skilyrði sem uppfylla þarf til að …

4.

„Alexander Lúkasjenkó hefur aldrei hlotið jafn mikla mótstöðu á 26 ára valdasetu sinni í Hvíta-Rússlandi og um helgina.“

Frétt á blaðsíðu 13 í Morgunblaðinu 11.8.20.                                 

Athugasemd: Sjaldgæft er óþekkt er að orða það svo að einhver „hljóti mótstöðu“. Algengara er að orða það svo að hann fái mótstöðu, verði fyrir mótstöðu eða álíka.

Tillaga: Á tuttugu og sex ára forsetatíð sinni í Hvíta-Rússlandi hefur Alexander Lúkasjenkó aldrei orðið fyrir eins mikilli andstöðu en nú um helgina.

5.

„… landamæri svæðisins yrðu harðlokuð gagnvart fólki frá áhættusvæðum  út árið 2021.“

Frétt á ruv.is.                                  

Athugasemd: Skrýtið að nota hér forsetninguna gagnvart í stað þess að nota aðra forsetningu, fyrir. Við læsum dyrum fyrir óvelkomnum gestum og það á líka við um landamæri.

Tillaga: … landamæri svæðisins yrðu harðlokuð fyrir fólki frá áhættusvæðum  út árið 2021.

Hundurðir milljóna, há vatnsstaða og rigningatíð í nokkra daga

Orðlof

Vanmáttur

Í bréfi til alþingismanna árið 1663 baðst Árni lögmaður Oddsson undan því að gegna áfram starfi sínu. Hann bar við heilsubresti og ritaði með eftirminnilegum hætti:

Svo sem fuglinn flýgur ekki vel, þá hann missir fjaðranna, einn hestur þreytist undir of þungri byrði, svo hann neyðist til að leggjast, skipið siglir ei án byrjar, eldurinn logar ei þá eldsneytið þrýtur, og allir eldar náttúrlegir brenna út um síðir, og allt hold slitnar sem klæði, því vil eg meðkenna [’viðurkenna’] minn vanmátt enn nú að nýju [sama erindi hafði hann borið upp 1662] og engan góðan mann á tálar draga (Alþ VII, 4 (1663)).

Allt mun þetta vera tímalaust í þeim skilningi að flest á það enn við.

Málfarsbankinn. Jón G. Friðjónsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Bandaríski milljarðamæringurinn Dan Friedkin er búinn að samþykkja að kaupa liðið AS Roma fyrir hundruði milljóna evra.“

Frétt á dv.is.                                    

Athugasemd: Þetta er rangt hjá DV. Fallbeyging nafnorðsins hundrað vefst fyrir fleirum en mér. Á vefnum Beygingarlýsing íslensks nútímamáls, BÍN segir:

Kvenkynsfleirtölumyndinni hundruðir bregður talsvert oft fyrir í ræðu og riti. Hún er röng. Orðið hundrað er ekki kvenkynsnafnorð. 

Athugið að beygingarmyndin hundruða í eignarfalli fleirtölu er einnig röng. Sjá Málfarsbankann á vefsíðu Árnastofnunar.

Fallbeygingin er þessi í eintölu:

Hundrað, um hundrað, frá hundraði, til hundraðs.

Og í fleirtölu

Hundruð, um hundruð, frá hundruðum, til hundraða.

Í fréttinni er sagt að maðurinn ’sé búinn að samþykkja’, sem hlýtur að merkja að hann ætli að kaupa. Er það ekki einfaldara orðalag.

Margt er furðulegt í fréttinni. Í henni segir:

Þetta eru fjárfesting …

Á auðvitað að vera:

Þetta er fjárfesting …

Svo segir:

Hann tekur við eigendakeflinu af öðrum bandarískum eiganda, James Palotta, en Palotta keypti félagið árið 2012.

Hvað er „eigendakefli“. Orðið getur ekki verið nýyrði svo vitlaust er það. Málsgreinin er illa skrifuð. Betur hefði fari á því að orða hana svona:

Hann keypti félagið af Bandaríkjamanninum Palotta sem átti það frá árinu 2012.

Fréttin hefði líklega ekki versnað ef einhver hefði lesið hana yfir fyrir birtingu. 

Tillaga: Bandaríski milljarðamæringurinn Dan Friedkin ætlar að kaupa liðið AS Roma fyrir hundruð milljóna evra.

2.

„17 kór­ónu­veiru­smit greind­ust inn­an­lands síðasta sól­ar­hring en um er að ræða flestu til­fell­in á sól­ar­hring …“

Frétt á mbl.is.                                     

Athugasemd: Alltof margir blaðamenn byrja setningar á tölustöfum, sérstaklega kveður rammt af þessu í Mogganum. Þannig er hvergi gert vegna þess að grundvallarmunur er á þeim og bókstöfum. Við byrjum setningar með stórum staf en hann er ekki til í tölustöfum, ekki nema við skrifum töluna á hefðbundinn hátt.

Orðalagið „um er að ræða“ er merkingarlaust tafs. Betra er að segja ’sem er’ eða annað álíka. Svo fer vel á því að nota punkt í stað þess að lengja málsgreinar úr hófi. 

Orðalagið „flestu tilfellin“ er rangt. Margur stigbreytist svona i hvorugkyni fleirtölu:

Mörg, fleiri, flest.

Orðið á að vera í hvorugkyni vegna þess að það vísar til tilfella.

flest tilfelli
um flest tilfelli
frá flestum tilfellum 
til flestra tilfella

Sjá nánar á vefnum Beygingalýsing íslensk nútímamáls, BÍN.

Tillaga: Sautján kór­ónu­veiru­smit greind­ust inn­an­lands síðasta sól­ar­hring. Í „seinni bylgj­unni“ hafa þau ekki verið fleiri og raunar aldrei frá 9. apríl.

3.

„Hvarvetna í heiminum hafa stjórnvöld sett sína færustu vísindamenn í fyrirsvar varðandi baráttuna gegn kórónuveirunni …“

Reykjavíkurbréf Morgunblaðsins á blaðsíðu 16, 8.8.20.                                     

Athugasemd: Hér hefði farið betur að orða þetta á annan hátt. Sleppa þessu „varðandi“.

Tillaga: Hvarvetna í heiminum hafa stjórnvöld sett sína færustu vísindamenn í fyrirsvar í baráttunni gegn kórónuveirunni …

4.

„Þar voru afskipti höfð af manni á reiðhjóli með stórt hátalarabox.“

Frétt á visir.is.                                      

Athugasemd: Löggufréttir í fjölmiðlum eru oft kjánalegar, stundum broslegar og líka hlægilegar, en eiga sjaldnast að vera þannig. Ofangreind tilvitnun er brosleg. Framhaldið er enn furðulegra því maðurinn lét sér ekki næga að hjóla með hátalarabox: 

Maðurinn var í annarlegu ástandi og fór að berja rúður á veitingastað eftir að lögregla hafði haft af honum afskipti.

Hvað þýðir „annarlegt ástand“? Svefndrukkinn, fullur, dópaður, í ástarsorg eða bara misskilinn tónlistarunnandi. Í fréttinni segir, og er haft úr skrifum í svokallaðri „dagbók lögreglunnar“:

Maðurinn er einnig grunaður um hótanir og var hann handtekinn sökum ástands og vistaður í fangageymslu lögreglu.

Nóg hefði verið að segja að maður hefði verið handtekinn fyrir óspektir. Þó verður að viðurkenna að fréttin kann að hafa forvarnargildi, eins og sagt er. Aðrir sem ætla sér að hjóla um í annarlegu ástandi með hátalarabox munu núna hugsa sig tvisvar um áður en þeir láta slag standa.

Löggufréttir eru tóm vitleysa. Óskrifandi og óskilvirkar löggur skrifa fréttir sem birtast nær orðréttar í fjölmiðlum. Það er ekki blaðamennska heldur kranablaðamennska, eins og góður maður sagði einhvern tímann. 

Berum saman löggufréttirnar næturinnar í fjölmiðlum. Þær eru allar eins vegna þess að löggan er orðin hluti af ritstjórnum og skrifar þær að mestu leyti. Skoðið framsetningu fréttarinnar á þessum miðlum: dv.is., mbl.is., visir.is., frettabladid.is. og ruv.is. Enginn munur er á efnistökunum. Löggan skrifar og blaðamenn birta nær orðrétt, reyna ekki einu sinni að vinna nánar með upplýsingarnar, eða bara sleppa þeim vitlausustu. 

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Há vatnsstaða er fyrir í mörgum ám og lækjum vegna rigningartíðar undanfarinna daga.“

Frétt á ruv.is.                                      

Athugasemd: Þegar við gleymum að skrúfa fyrir rennslið í baðkerið og vatnið er í þann veginn að renna út á gólf kemur þungbúinn starfsmaður Veðurstofu Íslands með líflaus augu og segir andlaus:

Hér er „vatnsstaðan há“.

Hver í ósköpunum talar svona? Enginn. Við hin, óbreyttur almúginn, segjum að mikið sé baðkerinu, mikið í ám og vötnum eftir rigningartíð. Þá eru flóð. 

Og hvað gerist þegar dregur úr flóðum. Jú, þau sjatna, minnka, hjaðna. Kannast einhver við orðin og jafnvel önnur með svipaða merkingu?

Embættismennirnir tala um „háa vatnsstöðu“ enda ástæða til að greina sig frá almúganum sem notar sagnorð til tjáningar en ekki nafnorð eins og gert er í ensku máli.

Svo svakalega tilkomumikið er þetta stofnanakennda orðalag að blaðmenn á öllum fjölmiðlum birta það athugasemdarlaust og lúta um leið höfði í virðingarskyni við stofnunina og orðasmiði hennar.

Er það rigningartíð þegar rignt hefur í nokkra daga? Á málinu.is segir um orðið:

tímabil með mikilli rigningu; hér hefur verið samfelld rigningartíð í heilan mánuð

Í fréttinni segir:

Ferðafólk er beðið um að sýna sérstaka aðgát við vatnsföll og vöð.

Embættismennirnir á Veðurstofunni sem tala um „háa vatnsstöðu“ telja alveg ómögulegt að tala um ár og læki. Það gerir bara áðurnefndur almúgi. Hvað veit hann?

Vatnsfall gott íslenskt orð, samheiti yfir vatn sem rennur, streymir, fellur, í náttúrunni, það er sprænur, lækir, ár, fljót og svo framvegis. Vað er hvergi annars staðar en við vatnsföll. En hvað með fjölbreytni í orðalagi? Ætti Veðurstofan ekki að fagna henni?

Vakthafandi veðurfræðingur á Veðurstofu Íslands ítrekar þetta í samtali við fréttastofu og bætir við að þeir sem hyggjast þvera ár síðdegis, ýmist fótgangandi eða akandi, ættu ef til vill að íhuga að breyta áformum sínum. 

Gott að vekja athygli á þessu? Komi ég að læk eða á og ætla að vaða yfir met ég aðstæður en hringi ekki í vakthafandi veðurfræðing og spyr hann álits. Svona stuttlegar ráðleggingar frá Veðurstofunni eru gagnslausar. Þetta er svipað og þegar foreldrar kalla höstug á barnið sitt; „Passaður þig.“ Rétt eins og enginn gæti að sér nema þegar kallað sé eða Veðurstofan vari við. Svona varnaðarorð eru frekar kjánaleg.

Veðurstofan skrifar fréttir en er einhæf í þeim. Á stofnanamáli er tala um úrkomu, afar sjaldan um  rigningu og snjókomu í fréttatilkynningum. Kul, rok, stormur og önnur veðurorð eru varla til. Í staðinn er talað um mikinn vind eða lítinn vind.

Fréttir frá Veðurstofunni eiga greiða leið inn í fjölmiðla, gagnrýnislaust. Blaðamenn vinna sjaldnast með þær, birta hráar.

Þjóðin er mötuð og brátt veit enginn hvað þessi orð merkja; rigning, gjóla, kul, hundslappadrífa, lágarenningur, flóð og fjöldi annarra. Nema auðvitað þeir fáu vitleysingar sem hafa stundað bóklestur frá barnæsku og byggt þannig upp drjúgan orðaforða og nota í skrifum og taliu í stað þess að flækja sig í enskum hráþýðingum og skekktri orðaröð.

Tillaga: Flóð er í mörgum ám og lækjum vegna rigningar undanfarinna daga.

Hjálpaðu mér, fíflið þitt

Ágæti lesandi. Ég skrifa pistla. Lesendur eiga ekki að senda mér skrif sín og ætlast til að ég birti þau, hvorki af góðmennskunni einni saman eða öðrum ástæðum. Ég rek ekki fjölmiðil. Sagan er samt dálítið skondin og kannski finnst fleirum það. En þetta mun ég aldrei gera aftur.

Óguð, óguð … hrópaði konan upp í örvæntingu sinni og gróf hendurnar ofan í skriðuna og spyrnti við fótum en allt kom fyrir ekki. Hún seig neðar og neðar, fylgdi skriðunni sem elti þyngdaraflið. Hún kenndi til í höndunum, rispaðist á hnjánum sem hún þrýsti að grjótskriðunni sem færðist hægt nær og nær brúninni.

Óguð, óguð, hrópaði hún hærra en áður. Hún veinaði.

Já, svaraði Guð. 

Röddin kom að ofan, úr regnþrungnum skýjunum. Þó var engin rigning en þegar Guð svaraði ýrði um leið úr þeim nákvæmlega þar sem konan barðist við að bjarga sér frá falli. Þegar litið er á atburðinn í samhengi gæti úðinn virst vera einhvers konar fruss. Rödd Guðs hægði þó ekki á skriðunni en nokkrir steinar duttu fram af.

Hjálpaðu mér, hrópaði konan því hún heyrði jáið, en gerði sér líklega ekki grein fyrir því við hvern hún var að tala því hún gat ekki litið upp. Það hefði þó lítið gagnast henni því Guð sást ekki. Þar af leiðandi var hann henni ósýnilegur rétt eins og röddin hefði komið frá manni af holdi og blóði. Svo er það allt annað mál hvort sá sem er í lífshættu sé einhver hjálp í því að sjá þann sem hugsanlega getur komið til bjargar.

Ég hjálpa þeim sem hjálpa sér sjálfir, svarað Guð rólega, og ekki var að finna á rödd hans að honum hefði brugðið við ákall konunnar eða þætti yfirvofandi lífsháski hennar sérstakrar athygli verður.

Hjálpaðu mér strax, æpti nú konan í örvæntingu sinni. Hjálpaðu mér, þú þarna … fíflið þitt, bætti hún svo við, lítið eitt lægra. Hefðu fleiri verið viðstaddir þennan fund væri allflestir á þeirri skoðun að hún vissi alls ekki við hvern hún væri að tala. Hélt að einhver maður væri í þokunni í eða ofan við hamranna og talaði til hennar. Flestir myndu segja að svona tali maður ekki til Guðs og ekki heldur er viðeigandi að kalla verðandi bjargvætt fífl. Að minnsta kosti er það ekki hvetjandi en líklega setja fæstir það fyrir sig í æsingi augnabliksins.

Án efa hefur Guð verið kallaður verri nöfnum en fífl enda lét hann sér ekki bregða við uppnefnið. Horfði bara niður í gegnum skýin til konunnar sem hélt að nú væri næstum því öllu lokið.

Af hverju ætti ég að bjarga þér? spurði Guð. Milljónir manna eru í lífshættu víða um alheiminn, allir þarfnast hjálpar og sumir jafnvel meir en þú. Væri sjö þúsund átta hundruð og tólf manns bjargað myndi hver og einn þeirra leggja meira til mannkynsins en þú. Og raunar munu allir leggja meira til lífsins, samfélagsins og fjölskyldu sinnar en þú sem heimtar björgun og kallar björgunarmanninn fífl.

Steinn skrapp undan henni og hún æpti af skelfingu. Hægri fóturinn rann niður viðspyrnulaus á eftir steininum meðan sá vinstri var óstöðugur því skriðan hreyfðist. Langt var orðið á milli hægri og vinstri fótar og þótti henni teygjan óþægileg. Verra var að ekkert gagn var af handfestunum. Þegar hún kreisti höndum sínum saman festist aðeins sandur og grjót í greipar hennar sem gagnaðist henni jafn lítið eða mikið og hefði hún geymt hvort tveggja í vösum sínum.

Flýttu þér, veinaði konan, ég að falla.

Fallið er ekki það versta … byrjaði guð, en konan greip fram í fyrir honum.

Hættu þessu … hjálpaðu mér … gerðu það … og á eftir geturðu skotist … um heiminn og hjálpa þessum … þarna sjötíu þúsundum … sem eru líka í hættu. Byrjaðu hérna, kjökraði hún, næstum útkulna vonar því þegar hér var komið sögu var hægri fóturinn kominn fram á bjargbrúnina. Hún fann það.

Guð horfði á örvæntingafulla konuna sem stöðugt færðist nær brúninni. Hann velti því fyrir sér hvort hann ætti að grípa inn í atburðarásina.

Nei. Ég velti því ekkert fyrir mér, segir Guð.

Skrifarinn hættir að hamra á lyklaborðið og lítur í kringum sig. Enginn var nærri, Bína sefur í sófanum, glugginn er lokaður.

Hann heyrði röddina aftur: Mér fannst bara konan vera frekar ókurteis og hrokafull miðað við aðstæður.

Halló, er einhvern þarna? sagði hann. 

Um það má vissulega deila. Þú ert einn en samt ekki.

Þetta var sama röddin og í sögunni sem hann var að skrifa. Hann vissi það bara einhvern veginn, skildi ekki af hverju. Og röddin var í höfði hans. Hún glumdi ekki, var mild, þýð og raunar ljúf eins og koníaksglas á góðri stund, það er næsta glasið á eftir því fyrsta. Enginn nema einn gat átt hana. Nema hann væri að verða eitthvað skrýtinn. Hvort tveggja var vissulega mögulegt.

Þú hlýtur … að hafa gert það … annað væri ekki mannlegt, segir skrifarinn upphátt en hikandi.

Mundu, ég er ekki mannlegur, segir Guð. Bara guðlegur, bætir hann við. Skrifarinn veit að Guð brosir því brosið var bundið orðunum, fylgdi þeim. Hann fann það. Þetta var nú annars bara ágætlega skondinn orðaleikur þó ekki væri hann frumlegur.

Frumlegt eða ekki, segir Guð inni í höfði skrifarans. Vegir Guðs eru órannsakanlegir, segir ekki svo?

Jú, en ég veit ekkert um það, segir skrifarinn, hugsi. Má vera að þetta séu einhver biblíuleg orð sem virka gáfuleg en hafa ekkert innihald eða merkingu. Bara svo tal sem lætur manni líða þokkalega vel en hvetur ekki til neinnar hugsunar eða pælingar. Það er fullt af svona í vellíðunarbókum á öllum tungumálum.

Rétt hjá þér, segir Guð, og virðist dálítið hugsi. Að minnsta kosti finnst skrifaranum röddin gefa það til kynna, en hann sá engan.

Þetta var annars nokkuð gott hjá þér, segir Guð.

Skrifarinn grípur bók og fletti upp í henni. Ýtti henni frá sér og tók aðra og flettir upp á atriðaorðaskránni og fann tilvitnunina. 

Aha … segir skrifarinn, hróðugur. Ég vissi það. Þetta er algengur málsháttur í Biblíunni. Og þarna stendur líka að Guðs dómar séu leyndir. Allt er þetta til þess að mata okkur, koma í veg fyrir að við efumst, leitum sannleikans. Allt sem tengist Guði á að vera í felum. Bara útvaldir eiga að skilja og svo vita þeir ekkert frekar en við hinir. Þetta er bara tal, merkingarlaust tal.

Alveg rétt hjá þér, segir Guð aftur. Þú ert bara mannlegur, rétt eins og þeir sem skrifuðu þetta.

Hvað áttu við? spurði skrifarinn opinmynntur. Það varst þú sem sagðir að vegir Guðs væru órannsakanlegir.

Það gerði ég ekki, mótmælti Guð, nema þarna áður. Þá spurði ég þig. Ef þú manst það ekki getum við alltaf endurtekið þetta.

Skrifarinn hugsaði sig um. Hann horfði á bókina fyrir framan sig og síðan á skjáinn. Hvenær í ósköpunum hefur það gerst í gjörvallri tilverunni að Guð deili við mann, rökræði við hann. Þetta er alveg magnað, hugsaði hann.

Já, já, segir Guð. Spurðu bara. 

Sko, Biblían …

Já, hún er gömul. Margt gamalt er gott, annað ekki.  Væri ég höfundurinn mynd ég vilja færa ýmislegt í nútímahorf.

Hverjum dettur til dæmis í hug að hafa marga guði? segir skrifarinn, og gúgglaði boðorðin tíu. Hann les upphátt: Eða taka sér frí á sunnudögum? Eða drýgja hór? Og svo er það þetta: Á maður þjón eða þernu. Ertu virkilega að mæla með þrælahaldi. Hver getur átt annan mann?

Allir menn eru frjálsir. Á dögum Móses var það ekki svoleiðis, segir Guð.

Sem sagt samfélagið var skipulagt og til að viðhalda því þurfti að búa til reglur sem  …

Hvað þá með konuna sem var að falli komin? Þú bjargaðir henni vegna þess að þú hafðir hugsað um það. Öll rök benda til þess. Hvers vegna að bjarga henni en ekki þessum … Skrifarinn tók sér andartaks hlé á frammígripi sínu og reyndi að muna fjöldann sem Guð hafði nefnt nokkrum mínútum áður.

Sjö þúsund átta hundruð og tólf manns, skaut Guð að skrifaranum.

Já, ég var næstum kominn með töluna. Og hvað með alla hina sem dóu drottni sínum eins og sagt er? Deyr fólk virkilega þín vegna?

Allir þessir sjö þúsund átta hundruð og tólf mann lifa, þeim var líka bjargað frá dauða; eldsvoða, árás, náttúruhamförum, drukknun, umferðaslysum, eiturslöngum, matareitrun, ísbirni, voðaskoti og öðru álíka. Ég gæti talið upp allt þetta. Já, sagt er að fólk deyi mín vegna. Auðvitað er það tómur misskilningur. Fólk deyr sjálft, algjörlega án minnar hjálpar.

Sem sagt þú bjargar þessum sjö þúsund átta hundruð og tólf manns sem voru fremri henni Bínu af öllu gjörvileika og ábyggilega eru enn fleiri sem eru henni fremri sem þó munu deyja. Hvers vegna?

Skrifarinn snýr sér við í stólnum og horfir úr litlu kompunni sinn og inn í stofu þar sem Bína liggur endilöng í sófanum. Hún sefur. Örþreytt eftir fjallgönguna.

Þetta var bara einn af þessum dögum, segir Guð, og brosir inni í höfðinu á skrifaranum. Stundum gerir maður bara eitthvað óskiljanlegt sem skýrist bara af stundinni, því stuði sem maður er í hverju sinni. Þetta var einhvers konar viðbragð, rétt eins og þegar þú grípur bolta sem kastað er til þín eða berð fyrir þig hendurnar þegar þér er ógnað.

Já, segir skrifarinn, og veltir orðunum fyrir sér. Samt skil ég ekki. Vegir guðs eru órannsakanlegir, það sem er guðlegt er fjarri því að líkjast mannlegri hugsun. Bína rennur fram af brúninni, æpir af ótta, er viti sínu fjær og hún fellur, fellur og fellur niður í hlíðina fyrir neðan. Veistu hvaða áhrif þetta hefur á sálarlíf hennar? Fallið sjálft? Hún þarf að fara áfallastreitumeðferð, ganga til sálfræðings og heimilislífið hjá okkur verður lamað í langan tíma.

Nei, nei. Láttu ekki svona, segir Guð. Lendingin var mjúk og hún skaðaðist ekki …

Nei, ekki líkamlega. Andlega er hún algjört flak, hrópaði skrifarinn. Það er ekkert grín að detta og halda að síðasta stundin sé upp runnin.

Bína bylti sér í sófanum og reisir sig hálfa leiðina upp en fell svo aftur niður án þess að opna augun.

Minn kæri, segir Guð. Hún mun ekki muna eftir þessu, allt er gleymt, allt er gott. Engin eftirköst.

En, en, en … Hún sagði mér alla sólarsöguna rétt áðan, þegar hún kom heim. Ég var að skrifa hana niður þegar þú greipst fram í fyrir mér hérna áðan, þarna á blaðsíðu tvö.

Já, ég hefði líklega ekki átt að skipta mér af skrifunum þínum. En þetta er bara einn af þessum dögum, eins og ég sagði áðan. Óskiljanlegur, jafnvel mér. Stundum geri ég svona og sé sjaldnast eftir því. Þetta er eiginlega bara svolítið tómstundargaman. Hvernig heldurðu að það sé að vera önnum kafinn alla daga og eiga ekkert andartaks hlé, fá jafnvel ekki kaffipásu. Eitthvað verður maður að fá að gera svona fyrir utan skyldustörfin.

Skrifarinn velti fyrir hvernig hann ætti að orða hugsun sína án þess að móðga drottinn allsherjar …

Þú ætlar að segja að eftir allt saman sé ég bara dálítið mannlegur. Ekki satt? Og Guð brosir aftur í höfði skrifarans.

Jú, líklega. En þú mættir nú oftar grípa inn í hjá okkur, þessum mannlegu.

Má vera. Passaðu þig þá á stiganum á leiðinni niður, segir Guð, og hverfur úr höfði mannsins.

Hvaða fjallgöngu? spurði Bína, og horfði rannsakandi í augun skrifaranum á spítalanum. Ég hef ekki lengi farið á fjöll. Bull er þetta í þér, asninn þinn.

Víst fórstu síðasta sunnudag, fullyrti skrifarinn. Þú sagði mér frá því. Lentir í skriðunni, rannst með henni fram af bjargbrúninni, hrapaðir en lifðir það af. Þú sagðist hafa lent mjúklega. Og Guð bjargaði þér, ég talaði við hann. Ég skrifaði þetta allt niður eftir þér og honum.

Þú hefur aldrei trúð á guð. Nú þarftu bara gifs á hausinn á þér, asni. Bína leit af skrifaranum og á hjúkrunarfræðinginn og sjúkraliðann sem settu hvert lagið af blautu gifsi á vinstri fót skrifarans. Þeir þóttust ekki hafa heyrt neitt  …

 

 

 

 

 

 

Ákvarðanatökuvettvangur, innangengnar rútur og víða og víða

Orðlof

Galmaströnd

Nokkur örnefni með stofninum gálm- (upphaflega galm-) eru til á landinu eða við það. 

Fyrst er að nefna örnefnið Gálmur sem er blindsker út frá landi Hafnar í Borgarfirði eystra í N-Múl. 

Þekktast er nafnið Gálmaströnd sem er a.m.k. á tveimur stöðum á landinu: 

1. Í landi Þorpa við sunnanverðan Steingrímsfjörð í Strand. 
2. Vesturströnd Eyjafjarðar milli Hörgár og Arnarnesvíkur, upphaflega Galmaströnd en Árni Magnússon og Páll Vídalín kalla hana Galmansströnd eða Kalemansströnd (Jarðabók X:113). 

Gálmatunga er grunn tungulaga lægð í landi Hafnar í Þingeyrarhr. í V-Ís. 

Í nöfnunum Galmagerði og Gálmastaðir, sem voru forn eyðiból undir Kambhóli í Eyjafirði, er orðið að finna, en í jarðabókinni eru þeir einnig nefndir Kalemansstaðir (X:116). 

Bærinn Kalmanstjörn í Höfnum í Gull. hefur líka borið nafnið Gálmatjörn eða Galmatjörn. 

Ekki er ljóst hvernig ber að túlka Kalman eða Kaleman í þessum nöfnum og er líklegt að átt sé við mannsnafnið Kalman sem síðari tíma aflögun gamla stofnsins galm-.

Merking nafnliðarins er ekki fullljós, en orðið gálm eða gálma kv. eða gálmi, gálmur kk. er til í merk. ’snurða á þræði’, ’ójafna, bugða, geifla’,’hóll á vef’ eða þvílíkt, og merking nafnsins Gálmaströnd þá e.t.v. ’óregluleg, bugðótt strönd’. Orðið er e.t.v. skylt gelmir í hellisnafninu Víðgelmir sem merkti þá ’hinn víði með afkimum og útskotum’.

Árnastofnun, nafnfræðipistlar. Svavar Sigmundsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Ákvarðanafælni“

Bakþankar í Fréttablaðinu.                                   

Athugasemd: Hann talar um ákvarðanafælni, sá ritfæri maður sem skrifar pistilinn. Athygli verkur að hann talar ekki um „ákvarðanatökufælni“ sem er auðvitað orðleysa, ef svo má segja. 

Fjöldi fólks, meðal annars forsætisráðherra og fleiri úr ríkisstjórninni, tala sínkt og heilagt um „ákvarðanatöku“. Orðið er umbreyting á orðalaginu að taka ákvörðun.

Ákvörðun er nafnorð og sögnin er að ákveða. Engu að síður eru ráðherrar með fjölda aðstoðarmanna sem halda að „ákvarðanataka“ sé bara hið besta orð.

Stundum finnst manni það með ólíkindum að hnoðarar í skrifum og ræðum skuli ekki hafa fundið upp rassböguna „ákvarðanatökufælni“ sem væri líklega eftir öllu.

Stjórnmálafræðingur nefndi í fjölmiðlum fyrir rúmu ári að Evrópuþing ESB væri „ákvarðanatökuvettvangur“ og þar lægi „ákvarðanatökuvaldið“.

Þeir sem ekki hafa þjálfast í skrifum finnst svo fínt að skrifa svokallað stofnanamál. Þeir halda að með tíðri notkun nafnorða liggi galdurinn. Þannig fólk er hrifið af þessum orðum.

• „ákvarðanataka“
• „ákvarðanatökufælni“
• „ákvarðanatökuvettvangur“
• „ákvarðanatökuvald“

Við hin þurfum að gæta okkar á nafnorðabullinu. Það síast inn hjá manni.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Ferðamenn streyma til landsins eins og rigningin sem féll í stríðum straumum á þessa ágætu ferðamenn.“

Myndatexti á blaðsíðu 4 í Morgunblaðinu 5.8.20.                                   

Athugasemd: Þetta er þokkaleg tilraun til að vera skáldlegur ef ekki væri fyrir nástöðuna. Reynum samt að forðast nástöðu og þá er reglan er þessi: Ekki endurtaka sama orðið tvisvar í einni málsgrein. 

Getur verið að rigningin hafi „fallið í stríðum straumum“? Vatn rennur í stríðum straumum, það vitum við.

Loks má íhuga hvort alltaf þurfi að setja myndatexta með öllum myndum. Ber enginn á ritstjórninni skynbragð á góðan texta og lélegan? 

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Verslunin er samsett af fjórum innangengum skólarútum.“

Myndatexti á baksíðu Morgunblaðsins 5.8.20.                                   

Athugasemd: Hvers konar rúta er „innangengin“? Er átt við að hægt sé að ganga inn í hana eða ganga inni í henni? Hvort tveggja mun vera hægt en orðið „innangenginn“ skilst samt ekki og ég held að það sé ekki til. 

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Þjálfarinn Hendrik Vieth og knattspyrnumaðurinn Arne Maier voru kampakátir á æfingu hjá þýska liðinu Hertha Berlín í sólinni gær.“

Myndatexti á „Sport“ síðu Fréttablaðsins.                                  

Athugasemd: Samkvæmt orðabókinni merkir kampakátur að vera glaður og hreykinn í senn. Af myndinni að dæma eru mennirnir tveir bara glaðlegir, líklega kátir. Varla kampakátir því ekkert tilefni er til þess.

Tillaga: Þjálfarinn Hendrik Vieth og knattspyrnumaðurinn Arne Maier voru glaðlegir á æfingu hjá þýska liðinu Hertha Berlín í sólinni gær.

5.

„Það er áhuga­vert að sjá að þessi sama und­ir­teg­und af veirunni hafi náð að dreifa sér mjög víða og skýt­ur upp koll­in­um víða …“

Frétt á mbl.is.                                  

Athugasemd: Blaðamaðurinn byrjar að skrifa en veit ekkert hvernig. Í fyrirsögninni segir:

Sama und­ir­teg­und náð að dreifa sér víða.

Í upphafi fréttarinnar segir:

Þórólf­ur Guðna­son sótt­varna­lækn­ir seg­ir aðspurður að það sé áhyggju­efni að kór­ónu­veir­an hafi ná nýj­an leik náð að dreifa sér til allra landsfjórðunga.

Eftir millifyrirsögn segir í fréttinni:

Þórólf­ur seg­ir skýr­ing­ar á því að und­ir­teg­und­in hafi náð að dreifa sér mjög víða … 

Og í lok fréttarinnar segir:

Mér finnst það ekki vera stóra málið í þessu en það er vissu­lega rétt að hún er dreifð um landið.

Þetta er víðáttuvitlaus frétt. Blaðamaðurinn tönglast á sama atriðinu með mismunandi orðalagi. „Veran hefur dreifst víða“ og „veiran hefur dreifst um landið“.

Svona „frétt“ stendur ekki undir nafni. Ég velti því fyrir mér hvort enginn lesi yfir fréttir blaðamanna. Til hvers eru vaktstjórar, ritstjórnarfulltrúar og ritstjórar?

Tillaga: Athyglisvert er að sama und­ir­teg­und af veirunni hefur dreifst mjög víða …

Gera heræfingu, staðsettur og hlusta á á eftir

Orðlof

Læka og læk

So. læka er mynduð eftir e. like. Hvað beygingu varðar fellur hún í stærsta flokk veikra sagnorða: læka, lækaði, lækað. Þessi nýliði særir hins vegar málkennd margra en því veldur einkum tvennt.

Í fyrsta lagi eru engar veikar sagnir til í íslensku sem hafa -æ- í stofni á undan -k- en allnokkrar hafa strenginn -ækj- (flækja, hrækja, krækja, rækja, skrækja, sækja). Sögnin læka sker sig úr að þessu leyti, hún fellur ekki að málkerfinu. 

Í öðru lagi má segja að nýliðinn læka (ég læka þetta) standi of nærri hinni ópersónulegu sögn líka (mér líkar þetta).

Þrátt fyrir þessa ágalla á so. læka marga formælendur sem telja henni til tekna að hún sé einföld í notkun og hljómi vel en meginkosturinn sé sá að af henni er leitt no. læk (en það virðist einstakt meðal hk.-orða).

Málfarsbankinn. Jón G. Friðjónsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Fjöldi tilfella smits á heimsvísu er nú kominn yfir sextán milljónir …“

Leiðari Fréttablaðsins 28.2.20                                    

Athugasemd: Stundum er maður að vanda sig svo mikið að það gleymist um hvað er verið að skrifa. Smit eru ekki aðeins smit heldur er fólk smitað. Þar af leiðandi væri skynsamlegra að orða þetta á annan hátt.

Svo er það þessi heimsvísa sem allir eru að kveða. Enginn munur er á því sem gerist í heiminum eða á heimsvísu. Hið fyrrnefnda er hefðbundið orðalag en hitt er eitthvað sem öðlast hefur vinsældir á síðustu árum, sérstaklega meðal þeirra sem ekki eru vanir skrifum.

Tillaga: Sextíu milljónir manna hafa smitast í heiminum …

2.

„Óljóst er hvort Nimitz fari í gegnum Hormuz-sund, þar sem heræfingin var gerð.“

Frétt á visir.is.                                    

Athugasemd: Getur verið að heræfingar séu „gerðar“. Nei, svona er það ekki orðað á íslensku.

Tillaga: Óljóst er hvort Nimitz fari í gegnum Hormuz-sund, þar sem heræfingin var.

3.

„Unnin höfðu verið skemmdarverk í skrúðgarði bæjarins sem staðsettur er við Suðurgötu.“

Frétt á blaðsíðu 8 í Morgunblaðinu 1.8.20.                                    

Athugasemd: Líklegast er skrúðgarðurinn við Suðurgötu. Í Málfarsbankanum á málinu.is segir:

Orðið staðsettur er oft óþarft. Bíllinn var staðsettur við pósthúsið merkir: bíllinn var við pósthúsið.

Þetta er ekki sagt að ástæðulausu. Orðið er vinsælt í stofnanamáli og mörgum blaðamönnum fínna að nota lýsingarorðið staðsettur en sögnina að vera. Ástæðan er einfaldlega þekkingarleysi á íslensku máli.

Tillaga: Sextíu milljónir manna hafa smitast í heiminum …

4.

„Ég tek viðtalið upp á upptökutæki sem ég svo hlusta á á eftir og skrifa upp greinina.“

Pistill á blaðsíðu 2 í Morgunblaðinu 1.8.20.                                    

Athugasemd: Ekki fer vel á því að skrifa svona, setja tvö ’á’ saman. Það er þó alls ekki rangt. Fyrra á-ið er forsetning og hið seinna er atviksorð, það er ’á eftir’.

Betur fer á því að umorða greinina, skrifa til dæmis eins og segir í tillögunni.

Blaðamaður á Mogganum lýsir hér vinnubrögðum sínum. Þau eru ekki til fyrirmyndar. Greinilegt er að honum hefur ekki verið kennd nein vinnubrögð heldur hefur dýrmætur tími farið í að „finna upp hjólið“ eins og sagt er.

Blaðamaðurinn segir:

Að minnsta kosti hefur lítið verið sett út á viðtöl mín ef frá eru talin nokkur nafnlaus bréf (já, bréfpóstur) þar sem málkunnátta mín er til umræðu. (Fyrst var bréf stílað á mig en síðan hefur viðkomandi líklega gefist upp þegar ekkert batnaði og sendi þá beint á umsjónarmann blaðsins). 

Þetta er nokkuð merkileg yfirlýsing. Hann hefur fengið nokkur bréf vegna málfars en hvergi kemur fram hvers vegna.

Blaðamaðurinn virðist fúll vegna þess að einhver hefur séð ástæðu til að finna að málfari hans. Hann virðist ekki hafa bætt sig og þá var kvartað við „umsjónarmanns blaðsins“, hvað sem það nú þýðir. Af þessum orðum að dæma heldur blaðamaðurinn uppteknum hætti, tekur engri tilsögn og gerir það sem honum sýnist. Hann fær að leika lausum hala, „umsjónarmenn blaðsins“ gera enga tilraun til að aga nýliðann

Til að fyrirbyggja allan misskilning hef ég ekki lagt það í vana að skrifa blaðamönnum. Aðeins einu sinni skrifaði ég íþróttablaðamanni Moggans og það undir fullu nafni. Ég gerði athugasemdir við misnotkun hans á orðinu „lærisveinn“. Blaðamaðurinn svaraði mér og sagði:

Segja má að notkun orðsins lærisveinn á þennan máta sé svokallað íþróttamál.

Sem sagt, blaðamenn mega grípa hvaða orð sem er og gera úr því „íþróttamál“ og skiptir merking, hefðir og annað engu í því sambandi.

Byrjanda í blaðamennsku hefði ég bent á að tileinka sér það sem segir í pistlum Jónasar Kristjánssonar og er að finna á jonas.is. Þar eru prýðilegir fyrirlestrar fyrir blaðamenn og öllum hollt að lesa yfir af og til.

Við erum margir sjálfvitar („besservisser“) en þeir sem ekki taka tilsögn kallast einfaldlega hálfvitar.

Tillaga: Ég tek viðtalið upp á upptökutæki og hlusta á það áður en ég skrifa greinina.

 

Jarðskjálftarnir sem ekki hafa orðið austan Kleifarvatns

Jarðskjálftar eru vissulega áhugaverðir en ekki síður fyrirbrigðið „engir jarðskjálftar“. Á því síðarnefnda hef ég áhuga á um þessar mundir.

Sko, ég á við svæðið austan við Kleifarvatn, í Brennisteinsfjöllum, Bláfjöllum og sunnan þeirra. Það veldur mér áhyggjum.

Rétt eftir áramótin skall á mikil jarðskjálftahrina í og við Grindavík á Reykjanesi.

Hérna eru nokkur kort af Reykjanesi til skýringar á vangaveltum mínum. Efsta kortið er sýnir skjálfta þann 21. janúar 2020. Allt með ró og spekt. Engan grunaði neitt misjafnt, ekki frekar en þetta með kórónavírusinn sem stöku gáfumenn voru að velta fyrir sér um þetta leyti.

Næsta kort sýnir skjálfta daginn eftir, 22. janúar. Þá verður eiginlega fjandinn laus, dýrið sloppið, þó svo að enginn hafi gert ráð fyrir því hvað myndi gerast næstu mánuði.

Þetta virtust frekar saklausir skjálftar austan við Þorbjarnarfell (fjallið er ekki eldfjall). Þar sem skjálftarnir byrjuðu heitir Hagafell og norður frá því er eldsprunga sem gaus fyrir um 2000 árum. Þá rann svokallað Sundahnúkshraun sem Grindavík stendur á, að hluta að minnsta kosti.

Enginn vissi hvers vegna skjálftarnir byrjuðu og enn síður hvers vegna þeir urðu að rosalegri hrinu. Síðar kom í ljós að ástæðan var „lítilsháttar“ landlyfting vestan við Þorbjarnarfell vegna kvikuinnskots á miklu dýpi, að minnsta kosti tvær lyftingar ef ekki fleiri. Landlyftingar ekki andlitslyftingar. Lesa rétt.

Nú, nú, eins og kallinn sagði. Frá og með þessum degi varð allt varð vitlaust. Þar til nú hafa mælst á Reykjanesi hvorki meira né minna en 13.244 skjálftar.

Þar af sextíu og sjö sem eru yfir þrjú stig og af þeim fimm yfir fjögur stig.

Þetta er rosalegt. Ósköpin sjást á þriðja kortinu.

Fjórða kortið sýnir fjölda skjálfta í dag, 29. júlí. Allt fallið í ljúfa löð ... í bili. Það héldu nú líka flestir með kórónavírusinn.

En víkjum nú aðeins að skjálftunum sem ekki hafa orðið enda eru þeir efni pistilsins.

Þekking mín í jarðfræði, og ég er ekki að grínast, er fátækleg. Ég veit þó það að Reykjanes er mikið sprungið.

Landskorpan þar eins og víða annars staðar á landinu brotnar, sprungur myndast og land færist til. Við það myndast spenna, rétt eins og þegar strekkt er á teygju. Þetta eru kölluð misgengi eða jarðskjálftamisgengi.

Talað er um siggengi þegar annar barmur sprungu sígur en hinn situr eftir á sama stað.

Samgengi verður til þegar sprunga myndast og annar flöturinn gengur yfir hinn.

Sniðgengi verður til þegar sprunga myndast og barmar hennar nuddast saman, þá verður ýmist til vinstra eða hægra misgengi eftir því hvor barmurinn hreyfist. Stærstu skjálftarnir verða hér á landi við sniðgengi.

Allt eru þetta voða fín og fagleg orð en því miður er enginn annar tilgangur fyrir þeim hér í pistlinum annar en sá gera höfundinn örlítið gáfulegri, að minnsta kosti í augum þeirra örfáu sem vita minna en hann.

Sprungurnar á Reykjanesi eru að mestu leiti í norður-suðurstefnu. Spennan veldur því að allt leitar í óreiðu. Við þetta má bæta að þegar land lyftist vegna kvikuinnskots brestur landsvæðið, þó ekki nákvæmlega þar sem landið lyftist heldur jafnvel fjarri því. Vestan Þorbjarnarfells lyftist landið og afleiðingarnar urðu skjálftar talsvert fyrir austan fjallið, við Hagafell eins og ég nefndi.

Páll Einarsson, jarðeðlisfræðingur, líkti þessu við bækur í bókahillu. Þegar ein bókin skellist til hliðar eiga hinar það til að skellast í sömu átt, hver á eftir annarri. Þannig eru skjálftarnir á Reykjanesi og víðar. Þeir koma í röðum, til frá vestri til austurs eða öfugt.

Aðalatriðið hlýtur þó að vera spennan sem myndast við jarðskjálfta og sérstaklega þegar hrinur verða eins og á þessu ári. Og skjálftar dreifast. Hvernig stendur þá á því að skjálftarnir eru bundnir við landið vestan Kleifarvatns en sáralítið austan þess? Þar hafa vægir skjálftar dreifst „óskipulega“ út út um allar jarðir eins og sést á þriðja kortinu. Kleifarvatn er enginn skjálftadempari.

Sitt hvorum megin við Geitafell sunnan Bláfjalla er mikill sprungusveimur og þar hafa orðið skarpir jarðskjálftar í gengum tíðina. Jarðvísindamenn hafa hingað til álitið að þar geti orðið stórir skjálftar sem geti jafnvel valdið skaða á húfuborgarsvæðinu.

Ungum var mér sagt að hugsa ekki of mikið, sérstakleg um það sem ég veit ekkert um og það var og er margt. En ég get ekki að því gert að brjóta heilann um jarðskjálftana (og kórónuveiruna, og ástandið fyrir Miðjarðarhafsbotni, og Trump, og ESB og annað sem plagar mannkynið) sem ekki hafa orðið austan Kleifarvatns, í Brennisteinsfjöllum, Bláfjöllum og sunnan þeirra.

Ég er dálítið smeykur af því að þá vantar. Svo finnst mér alveg ferlega skrýtið hvernig skjálftahrinan og kóvítið „ganga eiginlega saman hönd í hönd“. En það er nú allt annað mál. Vera má að annar pistill fylgi þessum fái hann ekki vonda dóma.

Breytti Ferðafélagið ljósmyndinni?

Meðan Sovétríkin voru og hétu var logið að fólkinu sem þjáðist undir ofríki kommúnismans. Þeir sem féllu í ónáð voru miskunnarlaust afmáðir úr bókum og ljósmyndum, öllu var breytt til að lýðurinn fattaði ekki vitleysuna.

Þetta datt mér í hug þegar ég virti fyrir mér þessa fallega auglýsingu Ferðafélags Íslands sem er hér hægra megin.

Heilsíðumynd tekin úr hlíðum Valahnúks. Næst er  mynni Langadals og þar er Skagfjörðsskáli. Fjær eru Krossáraurar, hlíðar Réttarfells, Hattfell, Votupallar í fjarska og svo auðvitað Bólfellið og undir því er ... Nei, hvað haldi’ði? Eitthvað vantar þarna.

Undir Bólfelli eiga að vera skálar Útivistar en þeir eru ekki á myndinni. Voru þeir þurrkaðir út á sovéskan hátt? 

Hvers vegna er myndinni breytt? Jú, Ferðafélagið ætlar sko alls ekki að auglýsa Útivist, hvorki beint né óbeint, keppinautinn sjálfan. Staðreyndin er einfaldlega sú að margfalt fleiri ferðamenn fara í Bása en í Langadal. Veldur þar mestu Krossá sem getur verið mikið skaðræði og vilja fæstir hætta jeppum sínum í hana.

Þar að auki hafa ferðahættir breyst. Í gamla daga fór fólk í rútum í Bása á Goðalandi og í Langadal. Nú fara flestir á eigin bílum og leiðin í Bása er greið, síður sú í Langadal. Vera má að þetta særi þá Ferðafélagsmenn og þess vegna hefi myndinni verið breytt.

Ákaflega auðvelt er að falsa ljósmyndir. Tæknin er svo mikil að hægt er að eyða út fólki og mannvirkjum, flytja til og svo framvegis. Jafnvel klaufi eins og ég get falsað myndir.

Fyrir neðan auglýsinguna er afrit af henni sem ég hef fiktað í. Ég hef tekið mér það bessaleyfi að þurrka út Skagfjörðsskála. Lítur ekki mynni Langadals betur út án hans?

Nei, auðvitað ekki. Skálinn hefur verið þarna í áratugi og er nánast orðinn hluti af landslaginu. 

Ég hef ekkert leyfi til að breyta auglýsingunni, hún er hugverk. Tilgangurinn er aðeins sá að sýna hversu fáránlegt er að þurrka út skála Útivistar til að þóknast viðskiptalegum hagsmunum. 

Svona gera menn ekki, sagði góður maður fyrir nokkrum árum.

Er móbergið á Fimmvörðuhálsi komið á Hornstrandir?

Ljósmyndir eru óaðskiljanlegur hluti fréttar, sé þær á annað borð birtar. Fjölmiðlar gerast samt æði oft sekir um að birta myndir sem alls ekki eiga við fréttina. Dæmi um það er myndin sem fylgir fréttinni hér. Í myndtextanum segir:

Björg­un­ar­sveit­ir að störf­um á Horn­strönd­um. Mynd úr safni.

Varla er hægt að velja mynd sem er fjarri Hornströndum því þessi er af Fimmvörðuhálsi. Þarna eru björgunarsveitarmenn við móbergskletta sem finnast ekki á Hornströndum. Þar að auki sést stika á myndinni en hún er einkennandi fyrir Fimmvörðuháls, plast efst og járn neðst.

Um daginn sagði mbl.is frá óhappi í Þverfellshorni sem er hluti af Esju. Þá var birt mynd af Kistufelli.

Enginn blaðamaður myndi rugla saman forsætisráðherra Noregs og forsætisráðherra Bretlands. Nei, auðvitað ekki, þeir ekki einu sinni af sama kyni. Jafn fáránlegt er að rugla með landafræðina. Nóg eru vandamálin svo þetta bætist nú ekki við.

Sárasjaldan birtast kort í fjölmiðlum og er þó það hægur vandinn. Hér er kort af hluta Hornstranda og sést á því Fljótavík, Fljótvíkurvatn, Þorleifsskarð og Hlöðuvík. Allir þeir staðir sem nefndir eru í fréttinni. Ef einn aumur bloggari getur birt svona kort þá hlýtur virðulegur fjölmiðill að geta gert enn betur.

Afskaplega góð stafræn kort eru hjá Landmælingum og Loftmyndum. Meðfylgjandi kort er frá þeim fyrrnefndu.

Ákváðu að halda ferð sinni áfram