Mennskir meðlimir, líki fargað og heilt yfir

Orðlof

Fortóv

Umsjónarmaður vekur athygli á góðu bréfi hingað til blaðsins sem birtist 20. júlí sl. Höfundur bréfsins er Einar Ólafsson bókavörður í Kópavogi. Fyrirsögn þess er Altan, helíkopter og e-mail. Einar rifjar upp hvernig þessi framandlegu orð hafa vikið eða gætu vikið fyrir góðum orðum á tungu okkar. 

Ég var orðinn vel stálpaður, ef ekki fullorðinn, þegar ég vissi hvað fyrirbærið altan var, sem við nefnum nú svalir, hvað þá að ég léti mér detta í hug að þetta væri náskylt orðinu altari (hvort tveggja sk. lat. altus=hár).

Afi og amma sögðu fýrspýtur, en pabbi og mamma eldspýtur, hvað þá þeir sem yngri voru. Amma sagði konfílútta, en allir aðrir, sem ég umgekkst, umslag. Skóhlífar voru í kaupstaðnum Akureyri nefndar galosíur og ofnar á Seyðisfirði radíatorar. 

Einar nefndi líka orðið fortóv=gangstétt, en það heyrði ég sagt v-laust. Nú segir enginn maður sukkull, allir reiðhjól eða bara hjól, og sögnin að sukkla er steindauð.

Íslenskt mál, Gísli Jónsson, Morgunblaðið.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Enginn mennskur meðlimur hersveitarinnar sem stóð að aðgerðinni lét lífið en Milley greindi frá því að þegar al-Baghdadi hafi sprengt sig í loft upp hafi einn hundanna sem tóku þátt í að elta hann uppi fallið.“

Frétt á visir.is.                

Athugasemd: Þetta er hugsunarlaus þýðing. Hermenn falla í ófriði en ekki hundar eða önnur dýr. Þau eru tíðum drepin.

Færa má fyrir því sterk rök að hundurinn hafi verið hluti hersveitarinnar. Hins vegar réttlætir það ekki orðalagið fremst í málsgreininni. Þetta er bein þýðing úr ensku og verður hjákátleg, jafnvel hlægileg á íslensku.

Takið eftir þessu: „Milley greindi frá því ... hafi ... fallið“. Ég veit ekki hvað svona kallast þegar aukasetningar flækja málið og kjarninn kemur ekki fram fyrir en síðast. Gott ráð gegn svona flækju er að setja punkt sem víðast.

Á vef BBC stendur þetta:

The Pentagon says no US personnel were killed in the raid but one of the dogs pursuing Baghdadi was seriously injured. Gen Milley said the dog´s name was classified.

Þarna kemur ekkert fram um „mennska meðlimi“. 

Arfaslæmt getur verið að þýða frá orði til orðs. Þess í stað þarf oft að umorða á íslensku sem er betra en að gera eins og blaðamaðurinn.

Skyldi hundurinn ekki hafa heitið Kátur („Happy“)? Ekki hefur enn tekist að tilkynna öllum aðstandendum hans um „andlátið“. Hann lætur eftir sig tík og fjölda hvolpa. 

Í Vísnahorni Morgunblaðsins 29.10.2019 er þessi smellna limra:

Um Bagdadí eitt sinn var ort 
að illvirki væru hans sport. 
En djúpt oní helli
drapst hann með hvelli
í vesti af vitlausri sort.

Höfundurinn er Bjarni Sigtryggsson.

Tillaga: Enginn í hersveitinni lét lífið í aðgerðinni. Milley sagði hins vegar frá því að einn hundanna hafi drepist þegar al-Baghdadi drap sig með sprengju.

2.

„Átti nokkrar góðar markvörslur.“

Frétt kl. 22:00 á vef Ríkisútvarpsins 28.10.2019                

Athugasemd: Betur fer á því að segja að markvörðurinn hafi varið vel heldur en markvörslur. Frekar ætti nota sagnorð en nafnorð. Út á það gengur íslenskt mál.

Tillaga: Varði nokkrum sinnum mjög vel.

3.

„Jarðnesk­um leif­um Bag­hda­di hef­ur verið fargað.“

Frétt á mbl.is.                 

Athugasemd: Aldrei er talað um að farga líki. Það er ljótt orðalag og óvirðulegt. Víðast í frétt AFP er talað um „burried at sea“ og „put into the sea“, hvort tveggja æði ólíkt orðalagi í frétt mbl.is. 

Í fréttinni segir:

Lík hers­höfðingja rík­is íslams, Abu Bakr al-Bag­hda­di, var „grafið“ á sjó ...

Svona á ekki að skrifa, jafnvel þó sagnorðið sé innan gæsalappa. Yfirleitt er talað um útför á sjó.

Á málið.is segir að sagnorðið farga merki að eyða, einkum úrgangi, til dæmis farga bílhræjum. Notkun á sagnorðinu farga í fréttinni er ekki í samræmi við málhefð.

Tillaga: Útför Baghdadi var á sjó.

4.

„Nafnið Valkostur fyrir Þýskaland er þannig til komið að þegar þessi flokkur var í burðarliðnum …“

Forystugrein Morgunblaðsins á blaðsíðu 14, 29.10.2019.                 

Athugasemd: „Valkostur“ er arfaslæmt orð. Ólafur Oddsson, íslenskukennari, í MR ávítaði mig fyrir að nota það í ritgerð. Ég mat Ólaf mikils og fór að ráðum hans. Í ritinu Gott mál sem hann samdi og MR gaf út árið 2004 segir einungis:

Heldur rislítið er orðið valkostur en það þýðir: val eða völ.

Raunar er orðið samsett úr tveimur orðum sem þýða nokkurn vegin hið sama. Þýska orðið „alternative“ er eins á ensku og merkir einfaldlega val eða kostur, annað hvort, ekki hvort tveggja. Það er vissulega frekar rislítið, raunar gagnslaust, og gæti því vel hæft flokki eins og AfD en það er annað mál.

Hefð er fyrir því að þýða á íslensku erlend heiti, til dæmis nöfn landa, þjóðerni, borgarnöfn, flokksheiti og svo framvegis. Miklu skiptir að vel takist til svo ekki verði úr kjánalegt orðalag. Þar af leiðir að þýski stjórnmálaflokkurinn sem nefnist AfD, „Alternative für Deutschland“ sé einfaldlega nefndur „Val fyrir Þýskaland“ eða einfaldlega AfD.

Tillaga: Nafnið Val fyrir Þýskaland er þannig til komið að þegar þessi flokkur var í burðarliðnum …

5.

„Ég fylgdist með báðum leikjum íslenska karlalandsliðsins í handbolta gegn Svíum um nýliðna helgi og það ber að þakka SportTV fyrir að sýna báða leikina í beinni útsendingu.“

Bakþankar á blaðsíðu 25 í Morgunblaðinu 29.10.2019.                 

Athugasemd: Íþróttablaðamenn eru margir slakir í skrifum eins og þessi tilvitnun ber glögglega með sér. Höfundi dálksins er sama um nástöðuna, sér hana ekki eða hefur ekki lesið skrifin yfir að þeim loknum. 

Of mikið er að kalla síðustu helgi „nýliðna helgi“. Um helgina dugar.

Í dálknum talar höfundur um „jákvæðan hausverk“, slíkt er ekki til. Hugsanlega á hann við að þjálfari landsliðsins í handbolta geti valið úr stórum hópi góðra leikmanna. 

„Markvarslan var heilt yfir frekar slök“. Hvernig er hægt að skrifa svona? „Heilt yfir“ hvað? Var markvarslan slök allan leikinn? Sé svo má alveg segja það þannig.

Fleira má gagnrýna en niðurstaðan er sú að höfundurinn þarf að finna einhvern á Mogganum til að lesa skrif sín yfir, laga og bæta. Nóg er þar af vel ritfærum blaðamönnum.

Tillaga: Ég fylgdist með báðum leikjum íslenska karlalandsliðsins í handbolta gegn Svíum um helgina og þakka SportTV fyrir að sýna þá í beinni útsendingu.

Reynslumikill, djúpalaugin og svartís (ekki smartís)

Orðlof

Þrándur í Götu

Orðasambandið vera einhverjum Þrándur í Götu / þrándur í götu er komið úr Færeyingasögu (þáttur í Ólafs sögu helga). Þar segir frá Þrándi á bænum Götu í Færeyjum sem stóð gegn skattlagningu Ólafs konungs helga í Færeyjum.

Málfarsbankinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Alexander þótti reynslumikill veiðimaður …“

Frétt á visir.is.                

Athugasemd: Var Alexander reyndur veiðimaður? Jú, líklega. Reynslumikill er lakara orð í þessu samhengi.

Fréttin er barnalega rituð. Hér eru frekar brosleg dæmi:

Hann skaut dádýr og gekk að því til að tryggja að það væri dautt.

Dádýrið stóð hins vegar upp, réðst á Alexander og stakk hann á hol með hornum sínum.

Sjúkraflutningamenn sóttu veiðimanninn og stóð til að flytja hann á sjúkrahús með þyrlu en hann dó áður en þyrlunni var flogið á vettvang.

Ekki stendur til að framkvæma krufningu og því er ekki hægt að útiloka að Alexander hafi látið lífið vegna annarra kvilla en þeirra sára sem hann hlaut vegna árásar dádýrsins.

Árið 2016 réðst dádýr á annan veiðimann í Arkansas og særði hann á fæti en hann lifði af.

Veiðimálayfirvöld fluttu hunda á vettvang og stóð til að finna dýrið, sem er líklegast sært, og fella það. Dádýrið fannst þó ekki.

Hvaða gagn er af ritstjórn fjölmiðils ef svona vitleysa er birt og látin óátalin? 

Í matvælaiðnaði eru gæðakerfi, einnig í byggingariðnaði, ferðaþjónustu, framleiðsluiðnaði og víðar. Af hverju er engin gæðastjórnun á Vísi eða öðrum fjölmiðlum?

Tillaga: Alexander þótti reyndur veiðimaður …

2.

„Alls sveik hann fé út úr 22 manns á tíma­bil­inu, allt frá 10 til 80 þúsund krón­um í hvert skipti. Alls sveik hann út 684.680 krón­ur.“

Frétt á mbl.is.                 

Athugasemd: Þarna á að standa tuttugu og tveimur mönnum. Betra fer á því að skrifa töluna með bókstöfum. „Sveik fé út úr“ segir þarna. Af hverju ekki að nota forsetninguna af?

Mikilvægt er að blaðmenn viti hvað nástaða er. Sé sneitt framhjá henni batnar yfirleitt málfarið. Hér er hún ljót eins og alltaf og allt eftir því.

Fréttin er fljótfærnislega skrifuð en líklega getur að blaðamaðurinn betur.

Tillaga: Hann sveik fé af tuttugu og tveimur mönnum, frá tíu til áttatíu þúsund króna í hvert skipti, samtals 684.680 krónur.

3.

„Guðmundur ákvað að kasta þessum tvítuga, uppalda Fjölnismanni, sem nú leikur með Sönderjyske í Danmörku, út í djúpu laugina gegn liðinu sem endaði í 5. sæti á HM í ár og vann silfur á síðasta EM.“

Frétt á blaðsíðu  í Morgunblaðinu 26.10.2019.                 

Athugasemd: Settu punkt sem oftast. Þetta er góð regla sem blaðamaður sem skrifaði ofangreint ætti að tileinka sér. 

Málgreinin er löng og flókin. Ótrúlegt að blaðamaðurinn hafi gleymt að setja í hana upplýsingar um skóstærð, aldur, afmælisdag, háralit, hæð og þyngd og álíka. 

„Kasta í djúpu laugina“ er gríðarlega vinsælt orðalag hjá íþróttablaðamönnum sem veigra sér við því að tala einfalt mál.

Þetta er hörmulega illa skrifað og af vankunnáttu.

Tillaga: Guðmundur ákvað að fela honum ábyrgðarhlutverk. Hann er aðeins tvítugur, lék hér heima með Fjölni en er nú hjá Sönderjyske í Danmörku. Liðið varð í fimmta sæti á síðasta heimsmeistaramóti en fékk þar áður silfur.

4.

„Akureyrarflugvöllur sé sveltur.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 4 í Morgunblaðinu 28.10.2019.                 

Athugasemd: Hér er ekki verið að óska eftir því að dregið sé úr fjárveitingum til Akureyrarflugvallar heldur villir viðtengingarhátturinn fyrir lesendum. 

Upp á síðkastið hefur notkun hans farið vaxandi í fjölmiðlum og helst í fyrirsögnum. Þannig telja blaðamenn að fram komi skoðun viðmælenda en ekki fullyrðing blaðsins. Það má vel vera en vandamálin sem fylgja notkun viðtengingarháttar eru hins vegar of mörg.

Hér er miklu frekar mælt með notkun framsöguháttar. Hann virðist vera skilyrðislaus fullyrðing en staðreyndir mála skýrast alltaf í fréttinni sjálfri.

Þetta er þó ekki algilt heldur veltur notkunin á samhenginu, til dæmis:

NBA-stjarna segir að Erdogan sé vondur maður.

Almennt er viðtengingarháttur oftast notaður í aukasetningum en í fyrirsögnum er að sjálfsögðu hægt að nota hann eins og gert er hér fyrir ofan þegar ummælin eru höfð eftir öðrum. 

Hins vegar er ekki samræmi í notkun viðtengingarháttar í fyrirsögnum hjá fjölmiðlum.

Vitað er að viðtengingarhátturinn veldur misskilningi. Vera má að blaðmenn haldi að framsöguhátturinn geri það líka. Til að koma í veg fyrir allan vafa er einfalt að setja fullyrðingu viðmælandans í gæsalappir.

Tillaga: „Akureyrarflugvöllur er sveltur.“

5.

„Tiger Woods varð hlutskarpastur á Zozo-mótinu í Japan í nótt …“

Frétt á visir.is.                  

Athugasemd: Sigraði Tiger? Ég var ekki alveg viss hvort um væri að ræða golfmót eða hlutaveltu. Sjaldnast virðast sagt að íþróttamenn og lið vinni eða sigra. Íþróttablaðamenn vilja að þeir séu „hlutskarpastir“, „hafi yfirhöndina“, „sigla sigri í höfn“ og svo framvegis.

Jú, vissulega er fjölbreyting góð. Hins vegar er eitthvað alvarlegt að ef blaðamaður getur ekki talað hreint út, sagt að maður eða lið hafi sigrað.

Tillaga: Tiger Woods sigraði á Zozo-mótinu í Japan í nótt …

5.

„Svartahálka var á götum borgarinnar í morgun og víðar.“

Frétt á ruv.is.                   

Athugasemd: Er ekki skrýtið þegar mörgum þykir knýjandi nauðsyn á að þýða enska orðalagið „black ice“? Sumum finnst „svartís“ (ekki „smartís“) aldeilis frábært. Aðrir reyna fyrir sér af miklum rembingi.

„Black ice“ sem merkir gegnsær eða ís sem ekki sést á götu eða gangstétt og getur verið hættulegur gangandi og akandi fólki. Í ensku orðabókinni segir:

A transparent coating of ice, especially on a road surface.

Lítið fer fyrir gegnsæinu á íslensku þýðingunni þó margir segi að svona ís sjáist illa og alls ekki í dæmis í myrkri.

Íslenskan er þó svo auðugt og fjölbreytilegt tungumál að við þurfum ekki sækja mikið í enskuna. Þurfum ekki að fara yfir lækinn til að sækja vatn. Og síst af öllu að rembast við að finna góða þýðingu.

Hér eru nokkur orð af Íslensku orðaneti:

1. flughálka
2. flugháll
3. flughált
4. flugsvell
5. gler
6. glerhálka
7. glerháll
8. gljá
9. glæra
10. glærasvell
11. hálagler
12. hálasvell
13. hálkublettur
14. háll
15. launhálka
16. launháll
17. logagljá
18. óstæður
19. rennigljá
20. rennisvell
21. skreipa°
22. skreipur
23. sleipa
24. spegilhálka
25. spegilháll
26. svell
27. svellagljá
28. svikahálka

Þessu til viðbótar er til orðalag á íslensku sem lýsa hálku, jafnvel ósýnilegri. Til dæmis fljúgandi hálka.  Við eigum svo mörg orð að við gætum lánað enskum nokkur.

Tillaga: Launhált var á götum borgarinnar í morgun og víðar.

Dómari í ruglinu, samanstendur af og hættusamir vindar

Orðlof

Aðskotaorð

Að vera eða vera ekki: Varaðu þig á “það voru” og “það eru”, einkum í upphafi málsgreina. “Það” er oft óþarft orð og sögnin að “vera” segir lítið. Ekki: “Það var enginn í hópnum, sem hjálpaði honum.” Heldur: “Enginn í hópnum hjálpaði honum.”

Ekki segja: “Við vorum að spila vel í fyrri hálfleik”. Heldur: “Við lékum vel í fyrri hálfleik.” Ekki segja: “Allir eru að gera það gott”. Heldur: “Allir gera það gott.” Ekki segja: “Þeir voru að nálgast okkur”. Heldur: “Þeir nálguðust okkur.”

Jónas Kristjánsson, jonas.is. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Dómarinn í ruglinu.“

Fyrirsögn á dv.is.               

Athugasemd: Aðeins í íþróttafréttum geta blaðamenn eigin tilfinningar ráða skrifum sínum og sumir láta það eftir sér. Það er slæmt. Þar með er verið að mata lesendur á skoðunum blaðamannsins. 

Í fréttinni segir:

Þessi dómur var gjörsamlega fáránlegur en boltinn fór beint í andlit Smalling og ekki í hendina eins og dómarinn taldi.

Bull!

Þetta og fyrirsögnin er blaðamanninum til skammar. Lesendum er alveg sama um persónulega skoðun blaðamannsins, hlutverk hans er að semja fréttir. Fjölmiðill á ekki að bergmála skoðanir blaðamanna. Þegar það gerist verður útgáfan ekki marktæk, hún setur niður.

Tillaga: Þetta eru leikmenn sem hann gæti keypt.

2.

„Veg­in­um milli Núpsstaðar og Hafn­ar var lokað síðdeg­is í gær og hef­ur verið lokað síðan en bál­hvasst er á suðaust­ur­hluta lands­ins.“

Frétt á mbl.is.                

Athugasemd: Líklega er átti við að vegurinn hafi verið lokaður frá því í gær. Í fyrirsögn fréttarinnar segir:

Veg­in­um enn lokað á Suðaust­ur­landi.

Úr þessu má lesa að vegurinn hafi verið opnaður og síðar lokað aftur. Samkvæmt fréttinni var ekki svo og þarna hefði á að standa:

Vegurinn enn lokaður á Suðausturlandi.

Ekki er þetta nú vel skrifuð frétt, fljótfærnin að drepa blaðamanninn.

Tillaga: Vegurinn milli Núpsstaðar og Hafn­ar hefur verið lokaður frá því síðdegis í gær en bál­hvasst er á suðaust­ur­hluta lands­ins.

3.

„Juneyao Air var stofnað árið 2006 og á 72 farþegaflugvélar sem samanstanda af Airbus A320 vélum og Boeing 787 Dreamliners vélum.“

Frétt á visir.is.                 

Athugasemd: Orðalagið „samanstanda af“ er oft óþarft rétt eins og í ofangreindri tilvitnun úr frétt Vísis. Engu að síður er það hluti af orðalengingum margra blaðamanna. Nefna má fleiri: 

• um að ræða
• til staðar
• sem telja 

Ég fullyrði að sé þessu sleppt verður málfarið mun betra nema því aðeins að blaðamenn séu þeim mun slakar í skrifum.

Tillaga: Juneyao Air var stofnað árið 2006 og á 72 farþegaflugvélar sem eru Airbus A320 vélum og Boeing 787 Dreamliners vélum.

4.

„Gestir sem mættu í þjóðgarðinn í morgun þurftu að fresta för sinni upp á fjallið um nokkurn tíma vegna sterkra og hættusamra vinda.“

Frétt á visir.is.                 

Athugasemd: Þetta er ekki vel skrifað. Blaðamaðurinn virðist ekki gera greinarmun á sögnunum að mæta og koma. Þær eru mjög ólíkrar merkingar.

Hvað er „sterkur vindur“? Rok, hvassviðri, stormur …

Hvað er „hættusamur“ vindur? Er það hættulegur vindur? Getur vindur verið hættulegur? Já, en það veltur á aðstæðum. Hvassviðri á Móskarðshnúkum getur verið hættulegra en í miðborg Reykjavíkur. Rok á ísilagðri gangstétt í miðborginni getur verið hættulegra en rok á Þverfellshorni í Esju. Hvað á blaðamaðurinn eiginlega við með fleirtölunni?

Í heimildinni BBC stendur:

On Friday, climbers faced a delayed start to the climb due to dangerously strong winds.

Svo illa er fréttin framsett á íslensku að lesandinn þarf að fara á BBC til að fá fullnægjandi upplýsingar. 

Í fréttinni er Uluru kallað fjall, þó má kalla það fell. Síðar hefur fjallið breyst í „steindrang“. Svona draugagangur er algengur hjá sumum blaðamönnum. Aðilar verða fólk, menn verða manneskjur og svo framvegis.

Fréttin er fljótfærnislega unnin og í henni er takamarkað upplýsingagildi miðað við það sem lesa má í heimildinni sem upp er gefin.

Tillaga: Gestir sem komu í þjóðgarðinn í morgun þurftu að fresta för sinni upp á fjallið vegna hvassviðris.

5.

„Pepe kom inná á 75. mínútu leiksins og var staðan þá 2-1 fyrir gestunum.“

Frétt á dv.is.                 

Athugasemd: Fallbeyging er röng. Rétt er að segja að staðan hafi verið þessi fyrir gestina. Fréttin er í raun afar rýr og ómerkileg.

Í henni segir:

Hann gerði þau bæði beint úr aukaspyrnu og sannaði það að hann er með afar góðan skotfót.

Blaðamenn eiga að skrifa einfalt mál, forðast að nota líkingar eins og þessa. Enginn frumleiki er í að tala um „skotfót“, þetta er bara ofnotuð klisja. Hefði ekki verið einfaldara að segja að maðurinn sé skotviss eða markviss?

Yngri blaðamenn fá enga tilsögn og hún stendur þeim ekki til boða. Staðreyndin er hins vegar sú að alltaf er betra að sleppa klisjum, skrifa þess í stað eðlilegt mál.

Jónas Kristjánsson skrifaði manna mest um blaðamennsku. Hann segir hér:

Svo reyna sumir bara að gera sig merkilega með því að blása froðu inn í textann. Algengast er þó, að menn skrifi illa, af því að þeir skilja ekki, hvernig fólk les texta. Og hvernig það getur ekki lesið texta. Lykillinn að lausninni er að hugsa og skrifa einfaldan texta.

Blaðamaður DV gæti örugglega lært mikið af Jónasi ef hann nennti að lesa vefsíðu hans og læra af henni. Annars er furðulegt að fjölmiðillinn sem Jónas Kristjánsson stofnaði skuli gera það að skilyrði að blaðamenn þess lesi og tileinki sér reglur Jónasar.

Tillaga: Pepe kom inná á 75. mínútu leiksins og var staðan þá 2-1 fyrir gestina.

Versla leikmenn, magn snjós og tölustafir í byrjun setningar

Orðlof

Villur vegar

Lýsingarorðið villur (vill, villt) hefur sömu merkinu og lýsingarorðið villtur. Hann fer villur vegar. Þeir fara villir vegar. Hún fer vill vegar. 

Ekki: „þeir fara villur vegar“, „hún fer villur vegar“ enda er það ekki nafnorðið villa sem hér um ræðir.

Málfarsbankinn. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Þetta eru leikmenn sem hann gæti verslað.“

Fyrirsögn á dv.is.               

Athugasemd: Blaðamaðurinn veit ekki muninn á að kaupa og versla. Það er miður.

Á málið.is segir:

Versla, sagnorð: kaupa og selja, eiga í viðskiptum

hann fór til útlanda til að versla
hún verslar oft fyrir gamla foreldra sína
versla við <kaupmanninn>
versla með <timbur>

Enginn verslar mjólk. Þarna vantar forsetninguna með, versla með mjólk, það merkir þá að selja mjólk.

Væri ég í mannaráðningum fyrir fjölmiðil myndi ég láta alla umsækjendur um starf blaðamanns taka próf. Í því væri ein spurningin þessi: Hvar er hægt að versla áfengi? Öll svör eru röng nema hjá þeim sem finnur að orðalaginu.

Sami blaðamaður skrifaði þetta í dv.is fyrir stuttu: 

Þetta eru leikmenn sem hann gæti verslað.

Hér er önnur sönnun fyrir því að blaðamaðurinn skilur ekki muninn á að kaupa og versla. Verra er, starfsfélagar hans vita það ekki heldur, nema því aðeins að þeir lesi ekki DV. 

Tillaga: Þetta eru leikmenn sem hann gæti keypt.

2.

„Mun fleiri kalla eftir hjálp.“

Forsíðufyrirsögn í Morgunblaðinu 24.10.2019.                

Athugasemd: Í stað þess að óska eftir, biðja um, krefjast, vilja, heimta,  langa og álíka orð er uppáhald blaðamanna enska orðalagið „to call for“ og það er þýtt kalla eftir. Hér er ekki verið að amast við því að orðalagið sé enskt heldur afleiðingunum.

Nú er almennt kallað eftir rannsókn, mótmælum, verkföllum, styrkjum, aðstoð, hjálp og svo framvegis í stað þess að nota nákvæmara orðalag sem hæfir hverju tilviki.

Í frétt Morgunblaðsins segir frá því sem kallað er sjálfsvígssímtöl, það er fólk hringir í hjálparsíma Rauða krossins og er að leita sér hjálpar vegna þungra hugsana. Enginn kallar. Lausnarorðið er að fólk vill leita sér hjálpar, það er óskar eftir hjálp, biður um aðstoð.

Sá sem kallar hann hrópar, hækkar röddina. Það er hin einfalda merking orðsins. Útilokað er að útvatna það og láta sem orðalagið geti komið í stað fjölda ágætra orða sem skýra frásögnina hverju sinni. 

Hér er verið að einfalda tungumálið, fletja það út rétt eins og þegar sagt er „dingla“ þegar dyrabjöllu er hringt, „klessa“ þegar bíll ekur á annan jafnvel á gangandi mann, Sjaldnast er sá sem grunaður er um lögbrot settur í fangelsi heldur „vistaður í fangaklefa“, leikmenn fótboltaliðs eru kallaðir „lærisveinar“ þjálfarans og sá sem verður fyrir árás er kallaður „brotaþoli“. Allt þetta kemur úr fjölmiðlum og þúsund önnur dæmi má nefna.

Orðafátækt mun ábyggilega gera út af við íslenskt mál ef ekki kæmu til aðrar og hraðvirkari aðferðir. 

Tillaga: Mun fleiri biðja um hjálp.

3.

 „Á höfuðborgarsvæðinu féllu fyrstu snjókorn vetrarins til jarðar í nótt þó ekki hafi magnið verið mikið.“

Frétt á mbl.is.               

Athugasemd: Þetta er frekar kjánalegt. Yfirleitt er talað um lítinn eða mikinn snjó. Þegar sagt er að kyngt hafi niður snjó veit lesandinn að hann er mikill. Stundum er miðað við mannsfótinn, hnédjúpur snjór bendir til að mikið hafi snjóað.

Vonlaust er að tala um „magn snjós“ þegar hann er nýfallinn. Þannig skrifar enginn … Jú, að vísu. Á Vísi stóð þetta einu sinni, sjá hér:

Snjó­koma og strekk­ing­ur er á Fimm­vörðuhálsi og nokkuð magn af ný­fölln­um snjó.

Þetta var nú ekki til fyrirmyndar frekar en orðalagið í vefútgáfu Moggans.

Á haustin snjóar í fjöll en ekki mikið svona fyrst í stað. Þá er sagt að það gráni í þau.

Eignarfall orðsins snjór vefst fyrir mörgum. Orðið beygist svona:

Snjór, um snjó, frá snjó, til snjós/snjóvar/snjóar.

Einnig er til orðið snær sem hefur svipaða merkingu og snjór. Snær er þó eintöluorð og beygist svona:

Snær, um snæ, frá snæ/snævi, til snæs/snævar.

Varast ber að blanda saman fallbeygingu þessara orða, snjór og snær saman. Ég viðurkenni að stundum hefur mér orðið það á að tala um mikinn snjó og í eignarfallinu „snævar“ sem rangt.

Snær lifir enn góðu lífi í íslensku máli. Landið er snævi þakið er stundum sagt. Enginn segir „snjó þakið“ þó það sé líklega ekki rangt. Hitt hljómar „bara“ betur.

Snjókorn falla … Hvert falla þau? Þyngdarlögmálið sér fyrir því. Þarf að taka það fram að þau falli til jarðar?

Tillaga: Á höfuðborgarsvæðinu féllu fyrstu snjókorn vetrarins í nótt þó ekki hafi þau verið mörg.

4.

 „26 ára kona frá Úkraínu hefur verið ákærð fyrir að hafa starfað á kaffihúsinu Hlöðunni á Hvammstanga án þess að hafa til þess tilskilið atvinnuleyfi.“

Frétt á visir.is.                

Athugasemd: Jafnvel alvanir blaðamenn gera villur eins og við hin. Afar sjaldan byrja skrifarar setningu á tölustöfum. Íslenskukennarar mæla á móti því, svo gera enskukennarar, kennarar í blaðamennsku, skapandi skrifum og svo framvegis.

Af hverju? Vegna þess að tölustafur er annað tákn er skrifstafur. Á heilbrigðissviði Háskólans á Akureyri eru leiðbeiningar um ritgerðaskrif og þar stendur:

Ef setning hefst á tölustaf er hún skrifuð með bókstöfum. Dæmi: Tíu prósent einstaklinga …

Mjög auðvelt er að komast hjá því að byrja setningu á tölustöfum, annað hvort með því að umskrifa eða nota bókstafi.

Hvað kemur annars aldur konunnar í fréttinni málinu við?

Tillaga: Kona frá Úkraínu hefur verið ákærð fyrir að hafa starfað á kaffihúsinu Hlöðunni á Hvammstanga án þess að hafa til þess tilskilið atvinnuleyfi.

 

Lærisveinar, sitjandi tónleikar og strandrof sem hótar vita

Orðlof

Hláka og hlær

Komum við þá að orðum eins og hláka, hlána, og lýsingarorðinu hlár sem upphaflega merkti þíður eða volgur, en fékk seinna niðrandi merkingu. 

Þá var líka til að hláka væri ekki aðeins haft um þíðviðri, heldur einnig í merkingunni glaðleg kona, en það fór stundum eins og með hlár, að merkingin varð miður vingjarnleg. Tók þá orðið hláka að merka „kvensa", lítilfjörleg kona. 

Hlákulegur er ekki bara haft um veðrið, heldur einnig um menn, og þá helst = glaðhlakkalegur, en einnig óráðinn og til alls vís.

Hlár gat að fornu tekið i-hljóðvarpi og breyst í hlær, en merkingin er söm: hlýr, þíður, volgur.

Íslenskt mál, Gísli Jónsson, 793. þáttur, Morgunblaðinu 22.4.1995.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Lærisveinar Heimis Hallgrímssonar töpuðu …“

Íþróttafréttir Ríkissjónvarpsins 21.10.2019               

Athugasemd: Íþróttafréttamaður í Sjónvarpinu er farinn að kalla leikmenn fótboltaliða „lærisveina“. Þetta apar hann eftir nokkrum íþróttablaðamönnum prentmiðla.

Þjálfarar í íþróttum eru ekki „lærifeður“ heldur einfaldlega þjálfarar. Leikmenn eru ekki „lærisveinar“, þeir eru ekki að læra heldur undir verkstjórn þjálfara. Í hópíþróttum eru þeir leikmenn. 

Þetta er svo óskaplega vitlaust að engu tali tekur og gengur þvert á alla málhefð. Fréttamenn á Ríkisútvarpinu eru ekki lærisveinar fréttastjórans né eru blaðamenn lærisveinar ritstjóra eða ritstjórnarfulltrúa.

Ef þetta verður látið óátalið má allt eins kalla þá lærlinga eða lærisveina sem starfa undir verkstjórn annarra. Á sama hátt mætti kalla stjórnendur lærifeður. Auðvitað gengur þetta ekki. Svokallað „íþróttamál“ má ekki brjóta gegn málfræði og málhefð.

Að lokum má geta þess að liðið tapaði og þjálfarinn er hluti af því. Varla getur það verið að leikmennirnir hafa tapað en ekki þjálfarinn.

Tillaga: Lið Heimis Hallgrímssonar tapaði ...

2.

„Ég held að Kenny hafi ekkert með þetta að gera, til þess að vera hreinskilinn.“

Frétt á visir.is.               

Athugasemd: Hér skín enskan í gegn, þýðingin er léleg. Líklegast er að blaðamaðurinn noti Google Translate sem skilur ekki blæbrigði íslensks máls enda var forritið ekki lengi að snara þessu svona aftur yfir á ensku:

I think Kenny has nothing to do with that, to be honest.

Google Translate ætti ekki að starfa í blaðamennsku á Íslandi. „Hann“ hefur að vísu nægan orðaforða en kann ekki að nýta sér hann svo vel sé. 

Tillaga: Í hreinskilni sagt held ég að Kenny hafi hvergi komið nálægt þessu.

3.

„Eftir nokkur lög fara tvær stelpur fyrir framan okkur að dilla sér sem er náttúrulega kannski ekkert athugavert nema það að þetta eru sitjandi tónleikar …“

Frétt á dv.is.                

Athugasemd: Á sumum tónleikum er gert ráð fyrir að áheyrendur sitji, á öðrum eru engin sæti og fólk stendur. Oft er erfitt að ráða við sig tónlistin streymir frá listamönnunum og fólk rís ósjálfrátt úr sætum sínum og dillar sér og dansar.

Eitthvað ókunnuglegt og óeðlilegt er að tala um „standandi“ eða „sitjandi“ tónleika því þeir eru atburður sem getur hvorki staðið né setið. Orðalagið er komið úr ensku. Cambridge Dictionary virðist ekki þekkja „sitting concert“ en Google þekkir þetta mætavel.

Vera má að þetta sé ekki aðalatriðið heldur málhefðin. Tónleikar geta ekki staðið þó áhorfendur standi eða sitji. Ekki frekar en við getum talað um „akandi vegi“, „gangandi fjöll“, „skrifandi borð“, „hlaupandi stíga“, „greiðandi öpp“, „fundandi sal“ svo nokkur fáránleg en sambærileg dæmi séu nefnd um vegi, skrifborð, hlaupastíga, bankaöpp og fundarsal.

Stundum hefur maður lent í standandi vandræðum með eitthvað. Þá eru vandræðin mikil. Sá sem er standandi hissa er afar undrandi og sá sem er í vanda staddur en kemur standandi niður hefur ekki skaðast verulega. Þetta orðalag er þó varla sambærilegt við „standandi tónleika“ eða sitjandi tónleika“.

Tillaga: Eftir nokkur lög byrja tvær stelpur fyrir framan okkur að dilla sér sem er svo sem allt í lagi nema vegna þess að ætlast er til þess að tónleikagestir sitji í sætum sínum  …

4.

„DV tókst ekki að ná tali af Gísla Pálma eða Ástrósi þrátt fyrir ítrekaðar tilraunir.“

Frétt á dv.is.                

Athugasemd: Nafnið Ástrós er þarna rangt fallbeygt. Það beygist svona:

Ástrós, um Ástrós, frá Ástrós, til Ástrósar.

Kvennafnið Rósa beygist á annan veg:

Rósa, um Rósu, frá Rósu, til Rósar.

Aftur á móti beygist kvenkynsnafnorðið rós eins og Ástrós:

Rós, um rós, frá rós, til rósar.

Auðvelt er að sækja sér hjálpar á málið.is. Þar er vísað til fallbeyginga allra orða í eintölu og fleirtölu, án og með greini.

Tillaga: Eftir nokkur lög fara tvær stelpur fyrir framan okkur að dilla sér sem er svo sem allt í lagi nema vegna þess að ætlast er til þess að tónleikagestir sitji í sætum sínum  …

5.

„… en strandrof frá Norður­sjó hef­ur um tíma hótað vit­an­um að steypa hon­um niður í sjó.“

Frétt á mbl.is.                

Athugasemd: Fréttin er fróðleg og skemmtileg en málfarið er slæmt, eiginlega mjög vont. Skrifin eru dálítið útlendingsleg og viti menn, ofangreind málsgrein er komin úr ensku og líklega þaðan úr dönsku.

Á vef BBC segir:

… but coastal erosion from North Sea winds threatened to topple it into the sea.

Betur fer á því að tala um sjávarrof en strandrof, sjórinn ógnar vitanum, ströndin rofnar vegna ágangs sjávar. Líklega stendur vitinn á sandhæð og vel má vera að vindurinn eigi einhverja sök á rofinu. Miðað við myndir sem fylgja fréttinni er líklegast að brimið sé stóri skaðvaldurinn og smám saman rýrnar hæðin rétt eins og dæmi eru til hér á landi. Nefna má til dæmis Valahnúk á Reykjanesi.

Hér minnist maður þess sem segir í góðri bók:

En hver sem heyrir þessi orð mín og breytir ekki eftir þeim, sá er líkur heimskum manni, er byggði hús sitt á sandi. Steypiregn skall á, vatnið flæddi, stormar blésu og buldu á því húsi. Það féll, og fall þess var mikið.

Ekki er gott að segja „strandrof hótar vitanum“. Nær er að rofið ógni vitanum.

Í fréttinni segir:

Það mun taka nokkr­ar klukku­stund­ir að færa vit­ann en það er ekki hægt að hreyfa hann hraðar en 12 metra á hverri klukku­stund.

Orðalagi að „hreyfa vitann 12 metra á klukkustund“ er dálítið furðulegt og getur varla verið rökrétt. Betra að að nota orð eins og flytja, ýta, draga eða álíka.

Í fréttinni segir einnig:

Svæðið í kring­um vit­ann mun nú vera fyllt með sementi.

Hér er ókeypis ráð. Ekki dreifa sementi í kringum vitann, það styrkir ekki undirstöðurnar. Betra er að steypa í kringum hann. Líklegast hefur það verið gert þrátt fyrir orðalagið í fréttinni.

Tillaga: … en sjávarrof hefur ógnað undirstöðum vitans. 

6.

„Nú eru tvær vik­ur áður en hann fer í skurðaðgerð sem mun að öll­um lík­ind­um draga hann til dauða.“

Frétt á mbl.is.                 

Athugasemd: Þarna er réttara að segja þar til hann fer. Skera upp er fallegra orðalag en að „fara í skurðaðgerð“.

Tillaga: Nú eru tvær vikur þar til hann verður skorinn upp sem að öllum líkindum verður banamein hans.

Allar upplifanirnar á hjóli og gera stóra hluti

Orðlof

Ensk orðasambönd

Erlendur uppruni einn og sér er ekki gild ástæða til að amast við einhverju orðalagi, og þótt samböndin eins og enginn væri morgundagurinn, sama hvað og af ástæðu séu greinilega öll komin úr ensku finnst mér ástæða til að gera upp á milli þeirra. 

Fyrstnefnda sambandið hvorki breytir né útrýmir einhverju sem fyrir er í málinu – það má alveg segja að það auðgi málið. Í síðarnefndu samböndunum tveimur er aftur á móti verið að breyta hefðbundnu íslensku orðalagi að ástæðulausu. Betra væri að halda sig við hefðina.

Vefsíða Eiríks Rögnvaldssonar málfræðings.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Arna Sigríður Albertsdóttir segir að allar upplifanirnar á hjóli standi upp úr.“

Undirfyrirsögn á blaðsíðu 6 í íþróttablaði fatlaðra í Morgunblaðinu 19.10.2019.               

Athugasemd: Upplifun er eintöluorð og ekki til í fleirtölu. Þótt „upplifanir“ virðist sennileg orðmyndun er reyndin önnur. Blaðmenn og aðrir sem skrifa í blöð verða að átta sig á þessu. 

Staðreyndin er sú að blaðamaður sem hefur ekki sæmilegan orðaforða skrifar rýrt mál. Þetta eiga ritstjórar fjölmiðla að vita.

Tillaga: Arna Sigríður Albertsdóttir segir að öll ævintýrin á hjóli standi upp úr.

2.

„… fléttar saman frásagnir ýmissa aðila sem hafa kynnst Klopp á einhvern hátt á lífsleiðinni.“

Viðtal á blaðsíðu í sunnudagsblaði Morgunblaðsins 20.10.2019.               

Athugasemd: Rétt er að segja að flétta saman frásögnum, það er í þágufalli.

Það segir sig sjálft að þeir sem kynnst hafa Klopp hafa gert það á einhvern hátt á lífsleiðinni, annað er ómögulegt. Því er eðlilegra að að hafa málsgreinina eins og segir í tillögunni hér fyrir neðan.

Klopp er aðalþjálfari fótboltafélagsins Liverpool. Í greininni er rætt við Raphael Honigstein, blaðamann sem skrifað hefur bók um manninn.

Í greininni segir:

Til að kynnast Klopp betur talaði Honigstein við þá sem störfuðu með Klopp, þar með talið núverandi og fyrrverandi lærisveina, framkvæmdastjóra og aðstoðarþjálfara …

Ekki kemur fram að Honigstein hafi rætt við leikmenn sem Klopp hefur þjálfað. Það hlýtur að draga mikið úr gildi bókarinnar. Skrýtið að blaðamaðurinn skuli ekki hafa spurt Honigstein að þessu. Hins vegar er ekki vitað hverjir eru þessir „lærisveinar“. Má vera að Klopp reki fótboltaskóla fyrir börn og unglinga í frístundum sínum þó ekkert komi fram um það í viðtalinu.

Varla er hægt að kalla fólk „aðila“.

Tillaga: … fléttar saman frásögnum þeirra sem hafa kynnst Klopp.

3.

„Körfuboltakvöld: Óafsakanlegt hjá Ísak.“

Frétt á visir.is.                

Athugasemd: Mannsnafnið Ísak er hér rétt beygt. Orðið beygist svona: 

Ísak, um Ísak, frá Ísak/Ísaki, til Ísaks.

Ég þurfi að vísu að fletta upp á beygingarlýsingunni á bni.is því mér finnst að þágufallið eigi að vera Ísaki. Ég hafði ekki rangt fyrir mér, nafnið getur líka beygst eins og ég hélt. 

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Við förum í Meistaradeildina á næsta ári og við ætlum okkur að gera stóra hluti þar.“

Frétt á blaðsíðu 27 í Morgunblaðinu 21.10.2019.               

Athugasemd: Núorðið segist ungt fólk ekki ætla að standa sig vel heldur vill það „gera góða hluti“. Ummælin eru höfð eftir afburðagóðri fótboltakonu sem varð Svíþjóðarmeistari.

Í fréttinni segir einnig:

Við erum að byggja upp eitthvað mjög gott hérna að mínu mati og ég er mjög spennt að halda því áfram.

Ekki veit ég hvað svona kallast þegar fólk kann ekki að orða hugsanir sínar en segist þess í stað vera „að gera eitthvað gott“. „Eitthvað“ á þá að standa fyrir hluta eða öllu sem það gerir vel en sá sem hlustar eða les er engu nær.

Líklega hefði blaðamaðurinn átt að lagfæra orð fótboltakonunnar og skrifa:

Við höfum byggt upp mjög gott lið að mínu mati og ég er mjög spennt að halda því áfram.

Ríó Tríóið söng fyrir mörgum árum um þá sem eru að gera það gott og hér er viðlagið tvíræða:

Allir eru að gera það gott nema ég.
Allir eru að gera það gott nema ég.
Ég get sungið líka, mín altrödd yndisleg,  
en allir eru að gera það gott nema ég.

Blaðamenn eiga að lagfæra orðalag þegar það á við, ekki bera út vitleysur eða lélega samsuðu. 

Tillaga: Við förum í Meistaradeildina á næsta ári og þar munum við standa okkur vel.

 

Leita af peningum og skógur á svæði þar sem skógræktarfélagið ræktaði skóg

Orðlof

Kynusli

Aðalatriðið í þessu er umburðarlyndi og virðing fyrir öðru fólki og málnotkun þess. Þau sem vilja hafna karlkyni sem ómörkuðu kyni þurfa að hafa í huga að við erum flest alin upp við að karlkynið hafi þetta hlutverk, og í þeirri málnotkun felst engin karlremba.

Þau sem vilja halda í karlkynið sem ómarkað kyn þurfa að sýna því skilning að ýmsum finnst karlkynið eingöngu vísa til karlmanna og þar með vera útilokandi. Málið þolir alveg að mismunandi málvenjur séu í gangi samtímis.

Vefsíða Eiríks Rögnvaldssonar.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Ef UEFA er annt um að berjast við kynþáttaníð þá verða næstu skref að vera stiga frádráttur og útilokun úr keppnum.“

Fyrirsögn á vísir.is.               

Athugasemd: Þetta er ekki vel skrifað. Kynþáttaníð er hvorki maður né dýr og því er barist gegn slíku. 

Þegar stigi sem stendur upp við húsvegg er fjarlægður má kalla það stigafrádrátt. Sé ætlunin að draga stig af öðru liði er það bara sagt beinum orðum, óþarfi að búa til nafnorðið „stigafrádráttur“ (á að vera í einu orði). Illt er ef blaðamaðurinn kann ekki að gera því skil á íslensku sem hann les á ensku.

Tillaga: Vilji UEFA hamla á móti kynþáttaníði vera þarf að grípa til þess að draga stig af liðum og jafnvel útiloka þau frá keppni.

2.

„… að hann hafi ekki heyrt neitt af rasismanum sem hafi átt að hafa skeð.“

Frétt á vísi.ris.               

Athugasemd: Þetta er óboðlegt. Blaðamenn verða að lesa fréttir sína yfir fyrir birtingu og skilja hvenær þeim hefur orðið á. 

Svona er málsgreinin öll:

Margir Búlgarar vildu þó ekki kannast við það og sagði meðal annars þjálfari þeirra að hann hafi ekki heyrt neitt af rasismanum sem hafi átt að hafa skeð.

Fréttin er skelfilega rýr. Lesandinn veit sáralítið eftir lesturinn. Þetta er þó verst: að maðurinn hafi ekki heyrt það sem hafi átt að hafa skeð. 

Hvernig í ósköpunum er hægt að skrifa svona? Enginn á ritstjórn Vísis les yfir fréttir samstarfsmanna sinna og heimskuleg skrif frá að standa þar óleiðrétt um aldur og ævi. Ekkert gæðakerfi í notkun. Lesendur skipta engu máli.

Þó má segja að blaðamanninum sé ekki alls varnað þegar hann þýðir ruddalegt enskt orðalag („fu… off“) sem halda kjafti.

Sögnin „ske“ þykir vont mál og sést sárasjaldan í fjölmiðlum og er raunar afar lítið notað í talmáli.

Atviksorðið kannski er líka tökuorð í dönsku og á málið.is segir:

kanske, gd. kand (vel) ske.

Kannski hefur fyrir löngu öðlast þegnrétt í málinu.

Tillaga: Margir Búlgarar vildu þó ekki kannast við það. Þjálfari þeirra sagðist ekki hafi ekki heyrt nein rasísk ummæli.

3.

„Furðuský á Hverfisgötu.“

Fyrirsögn á visir.is.                

Athugasemd: Auðvitað er skýjafar ekki bundið við götur, hvorki í Reykjavík né annars staðar. Blaðamaðurinn sá að sér og hefur nú lagfært fyrirsögnina og er hún svona:

Egglaga ský vöktu athygli í höfuðborginni.

Engu að síður man Google gömlu fyrirsögnina, hann gleymir engu sá andskoti.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Hundur hefur það hlutverk að leita af peningum.“

Fyrirsögn á visir.is.                

Athugasemd: Hér hefur eitthvað farið úrskeiðis, sem getur verið skiljanlegt hjá fólki sem hefur ekki tilfinningu fyrir notkun að og af. Líklega eru flestir þeirra sem alist hafa upp við lestur bókmennta með notkun þessara forsetninga nokkurn veginn á hreinu. Það þarf þó alls ekki að vera svo. 

Eiríkur Rögnvaldsson skrifar mjög gagnlegar leiðbeiningar um þetta á vefsíðu sinni. Þar segir hann meðal annars:

Grunnmerking að er í áttina til en grunnmerking af er frá, burt. Þar sem þessi grunnmerking er skýr verður þess ekki vart að forsetningunum sé blandað saman, svo að ég viti. 

Enginn segir *Ég gekk í átt af húsinu eða *Ég tók bókina að honum svo að ég viti. En þegar ekki liggur í augum uppi að þessi grunnmerking eigi við má búast við víxlum, þannig að af sé iðulega notað þar sem hefð er fyrir að, og öfugt. Þetta sést greinilega ef maður skoðar dæmin í Málfarsbankanum sem hér var vísað til.

Mikilvæg er að lesa allan pistilinn því Eiríkur segir meðal annars í lok hans: 

Ef fólk hefur vanist notkun annarrar forsetningarinnar þótt hin sé talin „rétt“ sé ég enga ástæðu til að breyta því. Ég er t.d. vanur að tala um að gera mikið af einhverju og töluvert fleiri dæmi eru um það á tímarit.is en gera mikið að sem er talið rétt. Ég held bara mínu striki.

Þetta er nokkuð merkilegt viðhorf hjá prófessor í íslenskri málfræði og víst að ekki eru allir sammála.

Tillaga: Hundur þjálfaður í að leita að peningum.

5.

„Sumar leiðirnar liggja um skógi vaxin svæði eins og svæðið við Hamrahlíð þar sem Skógræktarfélag Mosfellsbæjar hefur ræktað skóg.“

Myndatexti á forsíðu Morgunblaðsins, sjá mbl.is.                

Athugasemd: Þetta er hörmulega lélegur texti, útbíaður í nástöðu, innihaldslaus og stíllaus. Fleirum en mér kann að þykja svona skrýtið, því á blaðinu vinna margir frábærir „skíbentar“. Í stað þess að nota þá er textagerðinni úthýst til Indverja sem aðeins er mæltur á sanskrít og býr ofarlega í hlíðum Himalayjafjalla. Sá afgreiðir málin hratt og vel með aðstoð Google Translate.

Nei, ég er ekki að reyna að vera fyndinn. Flestar innlendar bækur eru prentaðar í útlandinu og stundum virðist textinn í íslenskum fjölmiðlum líka vera saminn þar.

Myndatextinn er ekki einu sinni áferðarfallegur né sennilegur. Höfundurinn talar um skóginn þar sem Skógræktarfélagið hefur ræktað skóg. Þvílíkt bull.

Þar að auki eru skógi vaxin svæði og svæði með skógi. Er höfundinum sjálfrátt eða talar púki í gegnum hann?

Í heild er myndatextinn á forsíðunni svona: 

Úlfars­fell er mjög vin­sælt fjall á höfuðborg­ar­svæðinu. Þar er hægt að velja um ýms­ar göngu­leiðir sem liggja upp á fellið. Af fell­inu er mjög gott út­sýni yfir höfuðborg­ar­svæðið.

Gang­an á Úlfars­fell tek­ur um eina og hálfa klukku­stund fyr­ir fólk í þokka­legu formi og vel þjálfaðir eru enn fljót­ari en það. Hæsti tind­ur­inn, Stóri­hnúk­ur, er á aust­an­verðu fjall­inu og er hann 295 metra hár.

Sum­ar leiðirn­ar liggja um skógi vax­in svæði eins og svæðið við Hamra­hlíð þar sem Skóg­rækt­ar­fé­lag Mos­fells­bæj­ar hef­ur ræktað skóg.

Ýmist er Úlfarsfell sagt fjall eða fell. Á það má velja um ýmsar gönguleiðir, ekki margar heldur ýmsar. Samt eru þær margar. 

Gangan á fjallið er sögð taka 90 mínútur. Enginn í þokkalegu formi er svo lengi að fara 1,5 km leið, nema því aðeins að hann þurfi að aðlagast hæðarmismuninum eins og gert er á Everest.

Ekki veit ég hvenær hæsti hnúkur Úlfarsfells fékk nafnið Stórihnúkur. Þannig er hann ekki merktur á gamla Atlaskortið mitt, er raunar nafnlaus þar. En eitthvað verða tindar að heita.

Tillaga: Engin tillaga.

Slys var slys, herinn mætir og hnappheldan

Orðlof

Fjölbreytni í orðavali

Sjálfsagt er að „pressa á helvítið að borga“ hafi helvítið ekki orðið við vinsamlegum tilmælum þar að lútandi.

En það má líka reyna að þrýsta á það (helvítið) að borga, leggja fast eða hart að því, þröngva því til eða knýja það til að borga og gá hvort það linast ef því eru kynntir fleiri kostir en pressa.

Málið, blaðsíða 21 í Morgunblaðinu 15.10.2019.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Slysið á Snæfellsvegi var banaslys.“

Fyrirsögn á vísir.is og á mbl.is.               

Athugasemd: Þetta er arfaslæm fyrirsögn, nástaðan hefði átt að hringja bjöllum í höfði blaðamanna: Slysið var slys.

Bæði Mogginn og Vísir eru með sömu fyrirsögn. Hvaða líkur eru á því að það gerist?

Þjóðvegur númer 54, sá sem liggur um sunnanvert Snæfellsnes, frá Vegamótum og Fróðárheiði, nefnist Snæfellsnesvegur hjá Vegagerðinni. Löggan skrifar heitið rétt en Mogginn og Vísir fara rangt með. Gæti verið að annar hvor fjölmiðilli hafi hreinlega notað hinn sem heimild?

Á dv.is er fyrirsögnin þessi:

Einn látinn eftir slysið á Snæfellsnesi.

Vel gert hjá DV. Þar að auki er vitnað í Vísi og heimildar getið sem er til fyrirmyndar.

Tillaga: Einn lést í slysinu á Snæfellsnesvegi.

2.

„Assad-liðar mættir á átakasvæði.“

Fyrirsögn á visir.is.                

Athugasemd: Er ekki líklegra að stjórnarherinn í Sýrlandi sé kominn á átakasvæðið frekar en að hann sé mættur þangað? Þó að hið síðarnefnda megi til sanns vegar færa er ekki tekið svo til orða um hernaðarbrölt.

Á malid.is segir:

mæta, s. hitta, koma til móts við, koma á fund eða e-n stað,…

Herinn er ekki að hitta þann tyrkneska, síður en svo. Alvarlegri verður varla neinn fundur.

Tillaga: Assad-liðar mættir á átakasvæði.

3.

„Þá var lögreglu einnig tilkynnt um grunsamlegar mannaferðir samkvæmt dagbók lögreglunnar.“

Frétt á dv.is.                 

Athugasemd: Vita blaðamenn ekki muninn á aðalatriðum og aukaatriðum? Með öðrum orðum, það sem er fréttnæmt. Grunsamlegar mannaferðir teljast ekki til tíðinda nema eitthvað meira fylgi.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Einungis einstaklingum er heimilt að sækja um lóðirnar en þeir geta hins vegar gert tilboð í fleiri en eina lóð. Hver aðili getur eingöngu fengið úthlutaða eina lóð.“

Frétt á frettabladid.is.                

Athugasemd: Aumt er það þegar einstaklingar breytast í aðila rétt eins og segir hér að ofan.

Ekki batnar það þegar fallbeygingin reynist röng. Hver maður getur líkleg aðeins fengið úthlutað einni lóð.

Tillaga: Hver maður getur gert tilboð í margar lóðir og hann vill en fær aðeins einni úthlutað.

5.

„Séra Davíð Þór og Þórunn í hnapphelduna.“

Frétt á visir.is.                

Athugasemd: Ég hef oft kallað það hjáorð sem margir blaðamenn nota í stað algengra orða eða orðasambanda. Hér er ágætt dæmi. Fólk giftir sig en í stað þess að segja það berum orðum eru þau sögð komin í hnappheldu.

Hnapphelda er haft sem sett var á framfætur strokgjarna hesta. Sem sagt, nú er búið að hefta þessi tvö, frelsinu lokið, allt búið ... 

Síðar í örstuttri frétt er sagði að þau hafi sett upp hringanna. Hvergi kemur fram að þau hafi gift sig. Er ekki hjáorðaáráttan skrýtin?

Tillaga: Séra Davíð Þór og Þórunn giftu sig.

Bara pínu ófullnægjandi, segir Samfylkingin

Viðbrögð Íslands er varða Tyrki eru góðra gjalda verð, en það verða líka að fylgja með ákúr­ur til Banda­ríkj­anna fyr­ir þeirra þátt. Á meðan það er ekki finnst mér viðbrögð rík­is­stjórn­ar­inn­ar loðmullu­leg og aula­leg.

Þetta segir Logi Einarsson, formaður Samfylkingarinnar í viðtali við Mbl. Röksemdafærslan er frekar máttlaus því í lokin segir hann:

Ég held að Ísland geti alltaf nýtt sér sína rödd til að tala fyr­ir friðsam­leg­um lausn­um og yf­ir­veguðum ákvörðunum. Við höf­um vett­vang inn­an NATO, Sam­einuðu þjóðanna og mannrétt­indaráðinu en Ísland á og þarf og verður að stíga fast til jarðar og tala skýrt og mér finnst pínu skorta það.

Í stuttu máli hefur Logi þetta út á viðbrögð íslenskra stjórnvalda vegna innrásar Tyrkja í Sýrland:

1. Þau eru góðra gjalda verð
2. Þau eru loðmulluleg og aulaleg
3. Þau eru pínulítið ófullnægjandi

Mér finnst þetta nú doldið vingjarnlegt hjá honum Loga, en hefði hann ekki átt að sleppa þessu öllu fyrst hann getur ekki gert almennilega upp hug sinn.

Flestir muna eftir hörðum viðbrögðum ríkisstjórnar Samfylkingar og Vinstri grænna þegar Nato hóf loftárásir á Líbýu. Þá var nú aldeilis rödd Íslands látin heyrast um víða veröld og talað fyrir friðsamlegum lausnum og yfirveguðum ákvörðunum á alþjóðlegum vettvangi.

Ha, man lesandi ekki eftir þessum hörðu viðbrögðum?

Já, nú man ég. Ríkisstjórn Samfylkingarinnar og VG gerðu engar athugasemdir við loftárásir Nato á Líbýu.

Er einhver að kvarta undan því að utanríkisráðherra sendi tyrknesku ríkisstjórninni mótmæli og kvartaði undan aðgerðaleysi Bandaríkjamanna?

Logi segir að þetta sé pínulítið ófullnægjandi. Hvað skyldi hann vilja til viðbótar? Kvörtun til Stoltenbergs?

Bara pínu ófullnægjandi. Ekki 10 í einkunn heldur 9,5.

„Loðmulluleg og aulaleg“ viðbrögð

Falskar fréttir og hálfsannleikur

Sé ætlunin að niðurlægja pólitíska andstæðinga eða gera lítið úr skoðun þeirra og gerðum þá er skiptir fernt mestu:

1. Vitna í orð andstæðinganna
2. Fara rangt með tilvitnunina
3. Leggja út af hinni röngu tilvitnun
4. Fá fleiri til að gera hið sama

Þetta er óbrigðul aðferð og viti menn. Innan skamms er hin ranga tilvitnun og útlegging orðin að sannleika ... af því að svo margir segja það. Stundum mistekst þetta ef andstæðingurinn nær eyrum fólks og geti leiðrétt rangfærsluna. Þá er málið ónýtt nema því aðeins að nógu margir brúki taki þátt í þessum leik.

Auðvitað er þetta áróður, ljótur áróður sem hefur einkennt íslensk stjórnmál, sérstaklega síðustu tvo áratugi. Nú er svo auðvelt að koma upplýsingum til fólks, vefsíðurnar eru svo margar, bloggin, Facebook og athugasemdakerfi fjölmiðla.

Þessi áróðursaðferð varð til í Sovétríkjunum gömlu. Aðferðinni lýst í bók Arthurs Koestlers, „Myrkur um miðjan dag“. Hann var kommúnisti en hvarf af trúnni, samdi skáldsögu um Rubashov sem á að hafa verið hátt settur maður í stjórnkerfi Sovétríkjanna en lendir í ónáð hjá No. einum og er settur í fangelsi. Í yfirheyrslunum er farið nákvæmlega yfir feril Rubashovs og smáum atriðum og stórum snúið gegn honum. Í bókinni segir:

„Mestu glæpamenn sögunnar,“ hélt Ivanov áfram, „eru ekki menn á borð við Nero og Fouché, heldur slíkir sem Gandhi og Tolstoy. Innri rödd Gandhis hefur gert meira til að koma í veg fyrir frelsi Indlands en byssur Breta. Það, að selja sjálfan sig fyrir þrjátíu peninga silfurs, er heiðarlegur verknaður, en hitt, að ofurselja sig samvisku sinni, er svik við mannkynið. Sagan er a priori siðlaus. Hún hefur enga samvisku. Það, að ætla sér að stjórna rás sögunnar eftir sömu reglum og sunnudagaskóla, er sama sem að láta allt danka eins og það er. Þetta veistu eins vel og ég. [bls. 163, útgáfan frá 1947]

Þetta er alveg stórundarleg útskýring á þessu einstaklingsbundna fyrirbrigði sem kallast samviska. Samkvæmt þessu á hún að vera „félagsleg“ og þar með er hún rifin út tengslum við hugsun. Í staðin er hún gerð útlæg og í stað hennar þarf einstaklingurinn að leita til annarra sé hann í vafa um hvað sé rétt og rangt. 

Auðvitað átt Rubashov ekki nokkra möguleika gegn kerfinu. Hann var yfirheyrður og kerfisbundið snúið út úr því sem hann hafði áður sagt, gert og fundir hans með öðru fólki voru gerðir að samsæri gegn Sovétríkjunum. Svona gerist nú þegar gildi eru skilgreind fyrir pólitíska hagsmuni. 

Auðvitað er samviska hvers manns mikilvægari en orð fá lýst sem og hugsun og ekki síst rökhugsun. Eina leiðin til að halda sönsum er að hlusta á samvisku sína. Þetta er eina leiðin til að berjast móti áróðri dagsins, fölskum fréttum og hálfsannleika.

Til dæmis er ég ekki alltaf viss hvort sú skoðun sem ég hef byggist á þekkingu, reynslu og rökhugsun eða þá að hún sé afleiðingin af síbylju áróðurs sem glymur fyrir eyrum og verður fyrir augum. Eftir því sem ég tala við fleiri og fylgist með þjóðfélagsumræðunni flögrar það að mér að vandinn sé ekki einskorðaður við mig einann. Ég hreinlega finn að margir hafa ekki skilning á umræðunni, kynna sér ekki mál öðru vísi en að hlusta á ágrip, lesa fyrirsagnir.

Auðveldast í öllum heimi er að trúa síðast ræðumanni, rökum þess sem virðist sannfærandi, hefur réttu raddbeitinguna eða hefur ásjónu þess sem er heiðarlegur. Einhvern tímann var sagt um forhertan glæpamann að hann liti nú síst af öllu út fyrir að vera glæpamaður. En hvernig lítur glæpamaður út? Hvernig lítur sá út sem afflytur staðreyndir, prédikar hálfsannleika? Þá vandast auðvitað málið því öll erum við þannig að við hlaupum stundum til og leggjum vanhugsað mat á hugmyndir, skoðanir og jafnvel fréttir.

Við treystum oft prentuðu máli eða því sem við heyrum frá snoppufríðum fréttalesara í sjónvarpsstöðvar af því að hann lítur svo „heiðarlega“ út, hvað svo sem það nú þýðir. Eða stjórnmálamann sem setur orðin sín fram á heillandi og sannfærandi hátt.

Þessa staðreynd þekkja allir og því er svo ósköp auðvelt að villa um fyrir öðrum. Þetta er nú til dæmis ágæt ástæða fyrir því að frelsi á að ríkja í fjölmiðlun. En í guðanna bænum, ekki treyst fjölmiðlum í blindi. Betra er að treysta á eigið hyggjuvit.

Staðreyndin er sú að allt er sennilegt en fátt er satt nema rök fylgi, öll rök. Þar af leiðandi er krafan sú að sá sem hlustar á eða les frétt trúi henni ekki eins og nýju neti.

Og síðast en ekki síst, sannleikann er aldrei að finna í forarpyttinum sem eru eftir fréttum sumra fjölmiðla. Yfirleitt er það illgjarnt fólk með takmarkaða þekkingu sem þar skrifar.

Þennan pistil birti ég fyrir þremur árum en tel hann eiga ágætlega við núna. 

Gera hnífstunguárás, ruslari, taka niður gamla geymslu

Orðlof

Skrauthvörf (veigrunarorð) 

Skrauthvörf er hugtak sem stundum er notað yfir það þegar fólk leitar uppi orð sem því þykir á einhvern hátt fínna, snyrtilegra eða vægara en önnur sem virðast dónaleg eða ófín, jafnvel niðrandi. 

Um skrauthvörf hafa verið notuð fleiri orð, t.d. veigrun (veigrunarorð), fegrunarheiti, skrautyrði og tæpitunga. Íslensk orðabók gefur sem dæmi þegar fólk segir / ritar botn í stað rass.

Morgunblaðið, Tungutak, Þórður Helgason, BA í íslensku og sagnfræði og Cand.mag í  bókmenntum.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Umhverfisstofnun sendi frá sér óvanalega yfirlýsingu í vikunni …“

Frétt á vísir.is.              

Athugasemd: Hvort skyldi yfirlýsing hafa verið óvanaleg eða óvenjuleg? Bæði orðin hafa svipaða merkingu en eitthvað segir mér að betra hefði verið að nota það síðarnefnda. Um það má vissulega deila.

Tillaga: Umhverfisstofnun sendi frá sér óvenjulega yfirlýsingu í vikunni …

2.

„MAX-vélar Icelandair fljúga af stað til Spánar.“

Frétt á vísir.is.              

Athugasemd: Flugvélar fljúga ekki sjálfkrafa. Betur fer á því að segja að þeim sé flogið.

Tillaga: MAX-vélum Icelandair flogið til Spánar.

3.

„Hann er stadd­ur í Manchester í Englandi þar sem hnífstungu­árás var gerð í morg­un og eru fimm særðir eftir hana.“

Frétt á mbl.is.               

Athugasemd: Ódæðismaður stingur fimm manns með hníf. Eðlilega særast þeir, það leiðir af sjálfu sér. Af hverju er þó ekki hægt að skrifa málsgrein án þess að festast í nafnorðavandanum „hnífstunguárás“?

Lykilatriðið er að leysa út hnoðinu, skilja að þegar hnífur er notaður hefur fólk særst.

Tillaga: Hann er stadd­ur í Manchester í Englandi árásarmaður stakk fimm manns með hnífi.

4.

„Við Úthlíð 12 í Reykja­vík stend­ur dá­sam­leg 247 fm sér­hæð.“

Frétt á mbl.is.               

Athugasemd: Órökrétt er að segja að íbúðir standi við götu. Þær eru í húsum sem standa við götu. Engu skiptir þó íbúðin sé í einbýlishúsi.

Flestir myndu segja að íbúðin sé í Úthlíð 12, varla við húsið, þá væri hún utan við það. Hins vegar kann hefðin að segja annað en hér er frekar tekið mark á máltilfinningunni.

Tillaga: Í Úthlíð 12 í Reykja­vík er dá­sam­leg 247 fm sér­hæð.

5.

„656 kíló af rusli féllu til frá til frá hverj­um Íslend­ingi árið 2017 og ger­ir það þjóðina að ein­um mestu rusl­ur­um Evr­ópu sam­kvæmt töl­fræði Eurostat.“

Frétt á mbl.is.               

Athugasemd: Enginn íslenskur fjölmiðill annar en Mogginn leyfir sér að byrja setningar á tölustöfum. Slíkt er hvergi gert vegna þess að tölustafir eru önnur tákn, með önnur gildi, en bókstafir, og getur valdið ruglingi að nota tölustaf á eftir punkti eða í upphafi skrifa.

Hvað er ruslari? Hef ekki getað fundið neina einhlíta skýringu á orðinu, að minnsta kosti ekki í þeirri merkingu sem það er notað í fréttinni. Ég get ímyndað mér að ruslari sé sá sem ekki tekur til í kringum sig, á heimili sínu eða nánasta umhverfi.

Tillaga: Að meðaltali henti hver Íslendingur árið 2017 um 650 kg af rusli sem Evrópumet sam­kvæmt töl­fræði Eurostat.

6.

„Það var verið að taka niður gamla geymslu.“

Fréttir kl.18 og 19 í hljóðvarpi og sjónvarpi Ríkisútvarpsins, orð viðmælanda.               

Athugasemd: Hafi geymslan verið til dæmis á efstu hæð í fjölbýlishúsi má gera ráð fyrir að hún hafi verið tekin niður, það er hífð niður með krana.

Af öllu má þó ætla að verið var að rífa geymslu sem stóð á víðavangi eins og segir í öðrum fréttamiðli. 

Af hverju segir þá viðmælandinn ekki hreint út að þarna fólk verið að rífa gamla geymslu eða hafa veigrunarorð tekið breytingum? Er ljótt að nota sögnina að rífa? 

Fyrir þá sem ekki vita eru eru svokölluð veigrunarorð, skrautyrði, notuð yfir þau orð eða orðasambönd sem sumir treysta sér ekki til að nota. Dæmi eru æxlunarfæri karla og kvenna, afturendi fólks, blótsyrði og svo framvegis.

Tillaga: Verið var að rífa gamla geymslu.

 

Heimsmeistarar Frakklands, innheimt veggjald og endi flugvélar

Orðlof

Baggamunur 

Að ríða (eða gera) baggamuninn merkir að ráða úrslitum. 

Baggamunur er „munur á böggum á reiðingshesti“ (ÍO). Reiðmaður hallar sér til annarrar hvorrar hliðarinnar svo að baggarnir haldi jafnvægi. 

Ekki er hægt að „ráða“ baggamuninn þótt oft sjáist og heyrist reynt. Kannski áhrif frá því að ráða úrslitum?

Málið, blaðsíða 63 í Morgunblaðinu 10.10.2019.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Ákærður fyrir að brjóta endurtekið á kærustu sinni þegar hún var sofandi.“

Fyrirsögn á visir.is.             

Athugasemd: Draugagangi orðsins „ítrekað“ virðist vera að linna. Í staðinn er kominn annar uppvakningur sem er lítið skárri og það er „endurtekið“. Bæði eiga að koma í stað atviksorðsins oft sem tekur hinum tveimur yfirleitt langt fram.

Má vera að oft þyki ekki nógu stofnanalegt og flott en það dugar engu að síður. Er látlaust, stutt og segir það sem segja þarf.

Tillaga: Ákærður fyrir að brjóta oft á kærustu sinni þegar hún var sofandi.

2.

„… taka á móti heimsmeisturum Frakklands.“

Íþróttafréttir í Ríkisútvarpinu Sjónvarpi kl. 19:25, 9.10.2019.            

Athugasemd: Ekkert fótboltalið er heimsmeistarar Frakklands, það er tæknilega ómögulegt. Hins vegar eru Frakkar heimsmeistarar, Frakkland er heimsmeistari.

Rökrétt að segja blakmeistarar Frakklands, handboltameistarar Frakklands, fótboltameistarar Frakklands og er þá átt við þá sem hafa unnið titilinn í keppi innan landsins.

Nú er handboltavertíðin hafin en ekkert lið getur tekið á móti Íslandsmeisturum Selfoss. Það er líka tæknilega ómögulegt.  Ástæðan er einfaldlega sú að Íslandsmeistaramót var ekki haldið innanbæjar á Selfossi. Engu að síður er Selfoss Íslandsmeistari í handbolta.

Munum að algjör óþarfi er að bæta lýsingarorðinu „ríkjandi“ við („ríkjandi Íslandsmeistari“, „ríkjandi heimsmeistari“). Nóg er að segja Íslandsmeistari vegna þess að aðeins einn maður, eitt lið, getur verið Íslandsmeistari hverju sinni.

Í íþróttafréttum sama fjölmiðils var sagt 10.10.19:

Heimsmeistararnir í liði Frakka …

Frekar skrýtilega að orði komist en líklega vill fréttamaðurinn hafa skal það sem betur hljómar. Þó kann að vera að hann sem þetta sagði hafi átti við að í liði Frakka séu nokkrir sem urðu heimsmeistarar í fyrra og svo nýliðar. Eða …

Nei, svona er ekki blaðamennskan. Lesandinn á ekki að þurfa að giska á hvað átt er við í fréttum. Gera á kröfu á fjölmiðilinn að þar starfi fólk sem er sæmilega vel máli farið.

Tillaga: … taka á móti frönsku heimsmeisturunum.

3.

„Innheimt veggjald má ekki verða svo hátt að bílstjórar velji að fara Vesturlandsveginn gjaldfrjálsan í gegnum Mosfellsbæ.“

Fréttaskýring á blaðsíðu 30 í Morgunblaðinu, 10.10.19          

Athugasemd: Óþarfi er að tala um innheimt veggjald í þessu samhengi. Nóg er að tala um veggjald.

Betra er að segja Vesturlandsveg, það er án greinis. Venjan er sú að nota síður ákveðinn greini með sérnöfnum, það er örnefnum og ýmsum heitum eins og vegum, sveitarfélögum, hverfum og landshlutum. 

Tillaga: Veggjald má ekki verða svo hátt að bílstjórar vilji frekar aka án gjalds um Vesturlandsveg í gegnum Mosfellsbæ.

4.

„Hér má sjá valkostina sem einn af áskrifendum okkar fær að velja um …“

Auglýsing á blaðsíðu 44 í Morgunblaðinu 10.10.19.      

Athugasemd: Þessi málsgrein er hörmulega illa samin. Líklega hefur textagerðinni verið útvistað til Indlands og einhver þarlendur hnoðað henni saman með aðstoð Google Translate. Þetta var nefnt í þessum pistlum í ágúst síðastliðinn. Síðan hafa fjölmargar auglýsingar um sama efni birst, fallegar myndir en alltaf með þessum hræðilega illa samda texta. 

Mogginn er að safna áskrifendum og ætlar að gefa einum þeirra bíl. Um það fjallar auglýsingin í blaðinu. Í henni sjást tveir bílar og sá heppni má velja annan þeirra. Á Moggamáli kallast þetta „valkostir“.

„Valkostur“ er varla orð, bastarður. Tvö orð, val og kostur, sem nánast merkja það sama. Annað þeirra dugar alltaf. Í þokkabót segir í auglýsingunni að áskrifandinn megi „velja um valkosti“.

Hefði ekki dugað að segja að sá heppni fái að velja annan hvorn bílinn? 

Tillaga: Hér eru tveir bílar sem einn af áskrifendum okkar fær að velja um …

5.

„Sam­kvæmt vitni byrjuðu fjór­ir karlmenn að slást í enda flug­vél­ar­inn­ar.“

Frétt á mbl.is.      

Athugasemd: Held að samkvæmt málvenju sé aldrei talað um enda flugvélar. Ekki myndi það teljast vel að orði komist að tala um enda skips, endann á strætó eða endann á bíl.

Miklu betur fer á því að tala um afturhluta flugvélar þegar fjallað er um þá sem eru inni. Skutur er aftasti hluti báts eða skips. Sumir velja sér aftasta sætið í strætó eða rútu, enginn talar um endasæti. Ég minnist þess ekki heldur að talað sé um endann á bíl.

Hins vegar er oft talað um afturenda á fólki og margir hafa fengið spark í hann. Sá endi stendur þó engan veginn undir nafni miðað við mann sem er uppréttur.

Tillaga: Sam­kvæmt orðum vitnis byrjuðu fjór­ir karlmenn að slást í aftast í flugvélinni.

Sýna hegðun, ollað usla og grennast um tólf kíló

Orðlof

Subbukvóti 

Það er umhugsunarefni, alvarlegt umhugsunarefni, fyrir þá sem unna íslenskri tungu, hvílíkt metnaðarleysi í málfarslegum efnum ríður húsum íslenskra fjölmiðla. […] 

Það skal þó enn einu sinni ítrekað að vissulega er margt góðra íslenskumanna starfandi bæði við blöð og ljósvakamiðla. 

Margt er þar vel sagt og skrifað, en hitt heldur áfram að stinga í augu og særa eyru, hversu margir bögubósar fá að fara sínu fram átölulaust að því er virðist. Fólk, sem er fyrir löngu búið að fylla subbukvótann sinn og ætti að vera horfið til annarra starfa.

Morgunblaðið 2002,, Eiður Guðnason.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Seg­ir Íslend­inga sýna grófa hegðun.“

Frétt á mbl.is.             

Athugasemd: Hér áður fyrr áttu börn og raunar allir að hegða sér vel, láta af slæmri hegðun. 

Ekki er langt síðan að gáfulega þenkjandi fólk tók að krefjast þess að börn og aðrir „hegðuðu sér“. Þetta fólk kann ensku betur en íslensku og heldur að íslenska sögnin hegða sé sömu merkingar og enska sögnin „behave“, hegða sér vel.

Þessu næst grípur nafnorðasýkin um sig. Nú eiga allir að „sýna hegðun“, helst góða, ekki slæma og þaðan af síður grófa.

Svona „þróast“ nú tungumálið en ekki gleðjast allir yfir nafnorðavæðingunn þó flestir stilli sig og „sýni hegðun“.

Tillaga: Segir hegðun Íslendinga grófa.

2.

„Hún varð valdur af bílslysi í lok ágúst þar sem nítján ára breskur piltur lést.“

Frétt á ruv.is.             

Athugasemd: Þetta er grátlega illa gert. Konan olli bílslysi … Rangt er að segja hún „varð valdur af“. 

Tillaga: Hún olli bílslysi í lok ágúst en í því lést nítján ára breskur piltur.

3.

„… var á dögunum ákærður fyrir að hafa ollið miklum usla á lögreglustöðinni í Vestmannaeyjum.“

Frétt á dv.is.              

Athugasemd: Tæpum sólarhring eftir að þessi frétt birtist eru hún enn óleiðrétt. Líklega les enginn á ritstjórn DV fréttir sem samstafsmenn skrifa. Verra er ef enginn innanbúðar er vel að sér í íslensku máli.

Sjá þetta í málfarsbankanum:

Valda: Kennimyndir: valda, olli, valdið. 

Nútíð veld. Viðtengingaháttur nútíðar valdi, viðtengingaháttur þátíðar ylli. 

Óveðrið hefur valdið erfiðleikum en ekki „óveðrið hefur ollið eða ollað erfiðleikum“. 

Orðmyndin ollið er lýsingarháttur þátíðar af sögninni vella.

Hér er því réttara að segja hefur valdið.

Tillaga: … var á dögunum ákærður fyrir að hafa valdið miklum usla á lögreglustöðinni í Vestmannaeyjum

4.

„Svona grennt­ist Jamie Oli­ver um 12 kíló.“

Fyrirsögn á mbl.is.              

Athugasemd: Útilokað er að grennast um tólf kíló. Maðurinn hefur lést um tólf kíló og um leið hefur hann líklega grennst.

Tillaga: Jamie Oli­ver léttist um tólf kíló.

5.

„Gareth Southgate er búinn að undirbúa leikmenn sína fyrir það að ganga af velli ef þeir verða fyrir kynþáttaníði …“

Frétt á visir.is.               

Athugasemd: Í staðinn fyrir að segja að maðurinn hafi undirbúið leikmenn skrifar blaðamaðurinn eins og barn: „búinn að undirbúa“. Svo segir blaðamaðurinn „ef þeir verða fyrir“ í stað þess að segja verði þeir fyrir.

Blaðamaðurinn lætur ekki þar við sitja og segir:

UEFA er búið að gefa út aðgerðaáætlun fyrir það ef kynþáttaníð kemur upp.

Málsgreinin er afar illa samin. Betra er að orða hana svona:

UEFA hefur gefið út aðgerðaáætlun vegna kynþáttaníðs.

Orðalagið í fréttinni er skýrt dæmi um slæmar breytingar á íslensku máli sem margir blaðamenn taka óafvitandi þátt í að móta og dreifa. 

Þátíð er nú mynduð með orðunum er og búinn.

Viðtengingarháttur er myndum með orðunum ef og verða. 

Svona skrif eru ekki almenningi bjóðandi.

Tillaga: Gareth Southgate hefur búið leikmenn sína undir að ganga af velli verði þeir fyrir kynþáttaníði …

Aðilar, óásættanlegt og óvænt lík

Orðlof

Forsetningar 

Eitt af fjölmörgu sem eykur fjölbreytni og fegurð íslenskrar tungu er að líta má á sama hlut eða verknað frá ólíkum sjónarhornum. 

Sem dæmi má nefna að heimildir sýna að í elsta máli lögðu menn af stað, síðar breyttist það og menn tóku að leggja á stað (algengast í þjóðsögum) og núna munu flestir kjósa að leggja af stað.

Merkingarmunur er lítill sem enginn, ekki skiptir máli hvort vísað er til þess staðar sem farið er frá (leggja af stað) eða þess staðar sem halda skal á (leggja á stað). 

Svipuðu máli gegnir um fjölmörg orðasambönd, í einn stað kemur hvort sem steinn veltur niður í fjöru eða ofan í fjöru.

Forsetningin að getur vísað til kyrrstöðu á stað og merkir þá nánast ´hjá´, t.d.:

Ari nam og marga fræði að Þuríði Snorra dóttur goða og hann hafði numið af gömlum mönnum og vitrum.

Málfarsbankinn, Jón G. Friðjónsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Þeir aðilar sem brotið var gegn, ágætt sam­starfs­fólk mitt, hafa í öllu ferl­inu verið upp­lýst­ir um stöðu og þróun mála og …“

Frétt á mbl.is.            

Athugasemd: Í sömu málsgreininni breytast aðilar í fólk sem hlýtur að vera einstakt og minnir einna helst á skáldmyndaframleiðslu fyrir sjónvarp eða bíó er menn breytast í uppvakning (e. „zombie“). Þetta gerir þó forseti Íslands í yfirlýsingu sem meðal annars er birt á vefsíðu Moggans. 

„Aðili“ er ekki gott orð, í senn dálítið stofnanalegt og tilgerðarlegt. Ég hélt að allt sem embættið lætur frá sér frá sér væri vandlega prófarkalesið. Sé ekki svo er bragarbótar þörf.

Annars er notalegt að uppgötva að forsetinn er bara eins og við hin, mannlegur. Segja má að embætti forseta Íslands sé líklega einhvers konar aðili.

Tillaga: Þeim sem brotið var gegn, ágætt sam­starfs­fólk mitt, hafa í öllu ferl­inu verið upp­lýst­ir um stöðu og þróun mála og …

2.

„Lögreglan fékk einnig tilkynningu um öskrandi mann með öxi en hann fannst ekki að því er fram kemur í dagbók lögreglu.“

Frétt á frettabladid.is.            

Athugasemd: Frétt er ekki frétt nema hún sé óumdeilanlega frétt, sagði ritstjórinn forðum daga. Nú til dags eru fréttir búnar til úr engu og allt er birt.

Blaðamenn missa margir alla getu til frásagnar þegar kemur að löggufréttum. Þeir umbreytast og taka að skrifa uppskrúfað og illskiljanlegt mál, fullt af orðum sem allsgáður maður tekur sér sjaldan í munn dags daglega. Engin fjölbreytni, stílleysið algjört. Skrifað fyrir löggur ekki almenning.

Ógæfumenn eru „vistaðir í fangaklefa“ sem þykir fínna en að stinga þeim í fangelsi. Það er gert „fyrir rannsókn málsins“, ekki vegna rannsóknar málsins (hið fyrrnefnda er einfaldlega rangt mál). 

Spyrja má hvers vegna er fólk sett í fangelsi? Er því bara stungið inn og svo sleppt nokkrum klukkustundum síðar án nokkurrar rannsóknar? Nei. Þarf þá að taka það fram að öll mál séu rannsökuð? Liggur það ekki í hlutarins eðli? Á orðalaginu „rannsókn málsins“ er samt tuðað oft í sömu frétt án þess að neinn viti hvers vegna.

Í gamla daga hringdu blaðamenn á allar lögreglustöðvar landsins til að afla frétta. Núna skrifar löggan einhvers konar „dagbók“ sem aðeins blaðamenn hafa aðgang að. Þar er allt tíundað nema ef til vill salernisferðir lögreglumanna, kaffitímar og álíka fréttatengdir atburðir. Blaðamenn afrita textann úr „dagbókinni“ og birta nær athugasemdalaust. Vandinn er hins vegar sá að löggan er varla skrifandi og blaðamenn dómgreindarlitlir.

Hér eru nokkur dæmi um „ekkifrétt“ sem birt er á öllum fjölmiðlum:

Á mbl.is segir:

Í dag­bók lög­reglu seg­ir að áður hafi verið til­kynnt um öskr­andi mann með exi, en sá hafi ekki fund­ist.

Á vef Fréttablaðsins segir:

Lögreglan fékk einnig tilkynningu um öskrandi mann með öxi en hann fannst ekki …

Vísir segir:

Í dagbók lögreglu segir að fyrr um kvöldið hafi verið tilkynnt um öskrandi mann með öxi en sá fannst ekki.

Á vef Ríkisútvarpsins segir:

… en fram kemur í dagbok lögreglu að áður hafði verið tilkynnt um öskrandi mann með öxi en sá fannst ekki.

Á malid.is segir að til séu orðin öxi og exi. Frekar er þó mælt með orðinu öxi, samanber Öxarfjörður.

Löggan kom að bíl sem fíkill hafði ekið út af Vesturlandsvegi.

Á mbl.is segir:

Hann var vistaður í fanga­geymslu fyr­ir rann­sókn máls­ins. 

Á vef Fréttablaðsins segir:

Hann var vistaður í fangaklefa vegna gruns um að aka undir áhrifum …

Vísir segir:

… og var vistaður í fangageymslu fyrir rannsókn máls.

Á vef Ríkisútvarpsins segir ekkert um afdrif ökumannsins.

Ofangreint er dæmi um ófaglega umfjöll fjölmiðla, „kranablaðamennsku“. Greinilegt er að fjöldi frétta skipta meira máli en efni þeirra. Fjórir fjölmiðlar segja nákvæmlega sömu „ekkifréttirnar“. Enginn metnaður, algjört hugsunarleysi. Og þetta látum við lesendur bjóða okkur.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Fullyrt að það sé búið að velja Hólmar í landsliðið.“

Frétt á dv.is.             

Athugasemd: Það hvað? Hér er „búið að bæta“ persónufornafninu „það“ inn í setninguna. Þar að auki er þátíðin mynduð með lýsingarorðinu „búinn“ og nafnhætti sagnarinnar að velja. Svona á ekki að skrifa.

Tillaga: Fullyrt er að Hólmar hafi verið valinn í landsliðið.

4.

„Þetta er að mínu áliti ágjörlega óásættanlegt.“

Fyrirsögn á dv.is.             

Athugasemd: Orðið „óásættanlegt“ þykir fínt orð. Færri vita að það er bein þýðing á enska orðinu „unacceptable“ og líklega ekkert verra fyrir vikið. Engu að síðust segir í malid.is:

Síður skyldi nota orðið „óásættanlegur“ en óviðunandi.

Ég viðurkenni fúslega að nota þetta orð, raunar óhóflega mikið. Íslenskan á samt mörg ágæt orð sem hægt er að nota í staðinn: ótækur, óviðunandi, fráleitur, kemur ekki til greina/álita. 

Mikilvægt er að blaðamenn sem og aðrir skrifarar festist ekki í ákveðnum orðum eða frösum. Leyfa orðunum að flæða, en lesa samt vandalega yfir.

Tillaga: Mér finnst þetta fráleitt.

5.

„Fann óvænt lík í húsinu sínu.“

Fyrirsögn á frettatiminn.is.             

Athugasemd: Þetta er ein sú stórkostlegasta fyrirsögn sem um getur og nær endalaust hægt að snúa út úr henni og hlægja sig máttlausan.

Á malid.is segir um lýsingarorðið vænn:

Góður, vandaður, álitlegur, fríður, sá sem endist vel/hald er í, allstór, vel úti látinn, í góðum holdum.

Á sama vef segir að lýsingarorðið óvænn merki „að lítast ekki á blikuna“. Eitthvað sem ekki er von á.

Í fyrirsögninni á Fréttatímanum er átt við að sá sem fann líkið hafi ekki átt von á fundinum og því brugðið illilega.

Hins vegar þýðir fyrirsögnin bókstaflega að maðurinn hafi fundið rýrt lík í húsi sínu, það er, líkið var ekki vænt. Á haustin heimta bændur fé sitt af fjalli, sumt er vænt, annað getur verið rýrt. Í kvæðinu sem við öll raulum um jól við lag Jórunnar Viðar segir:

Væna flís af feitum sauð
sem fjalla gekk á hólunum,
Nú er hún gamla Grýla dauð,
gafst hún upp á rólunum.

Á vef norska Dagbladet segir í fyrirsögn:

Har eid huset siden 1990-tallet - fant lik nå.

Þetta er ólíkt betri fyrirsögn en sú íslenska og varla mögulegt að snúa út úr henni. Norðmaðurinn veit sem er að fyrir alla er líkfundur í húsi óvæntur atburður, þarf varla að hafa orð á því.

Tillaga: Fann lík í húsi sínu.

Vatnsból sem þjónar, ákall forseta, og áfengi sem búið er að framleiða

Orðlof

Áfellisdómur 

No. áfellisdómur merkir dómur um sekt sakbornings; e-ð sem veldur e-m hnekki, e-ð ámælisvert og í nútímamáli er það einkum notað í óbeinni merkingu […]

Í Jónsbók (1281) er skemmtilegt dæmi sem sýnir að munur er á réttum dómi og áköfum áfellisdómi:

Friðsemi á að varðveita þar til er réttur dómur fellur á, að eigi verði með bræði ákafur áfellisdómur á lagður (Jsb 56).

Í fornu máli var myndin áfallsdómur dómur sem er felldur á e-ð algeng, sbr. eftirfarandi dæmi:

Eigi viljum vér yður mjög saka [áfellast] þótt þér ætlið það vel vera er frændur yðrir göfguðu, meðan þér vissuð eigi annað sannara, en það er hverjum áfallsdómur að trúa eigi hinu sanna ef hann náir [nær] að heyra (f13 (Pst 202)).

Orðmyndin áfallsdómur er úrelt en dæmið stendur enn fyrir sínu.

Málfarsbankinn, Jón G. Friðþjónsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Vatnsbólið þjónar Borgarnesi, Bifröst og Varmalandi auk fjölda sumarhúsa og nokkurra lögbýla í Borgarfirði.“

Frétt á visir.is.           

Athugasemd: Fréttin er nánast orðrétt úr fréttatilkynningu frá Veitum. Þar er einhver sem telur rétt að segja að „vatnsból þjóni“ þeim sem fá vatn úr því.

Þetta getur varla verið rétt mál. Vatnsból þjóna ekki neinum. Úr þeim kemur vatn. Aftur á móti má segja að Veitur þjóni mér á þann hátt að fyrirtækið sér um að koma vatninu í kranann heima gegn greiðslu.

Um sögnina að þjóna segir í malid.is:

vera þjónn (e-s), gegna þjónustustarfi (fyrir e-n) […] Þjónn er sá eða sú sem er menntaður til að bera fram veitingar á veitingahúsi, framreiðslumaður.

Vera kann að sá sem samdi fréttatilkynninguna af hálfu Veitna sé afar vel að sér í útlenskunni. Á ensku má til dæmis orða þetta svona og það alveg athugasemdalaust:

The reservoir serves a large area …

Ekki er nærri því alltaf hægt að þýða beint af ensku og á íslensku.

Tillaga: Vatnsbólið er fyrir Borgarnes, Bifröst og Varmaland auk fjölda sumarhúsa og nokkurra lögbýla í Borgarfirði.

2.

„Ákall forsetans um rannsókn Kínverja kom óumbeðið þegar Trump var spurður út í nákvæmlega hvað hann vildi frá Zelensky.“

Frétt á visir.is.           

Athugasemd: Þessi málsgrein er eins vitlaus og hún getur verið. Ákall merkir bæn eða ávarp. Úr fyrri hluta málsgreinarinnar má lesa að Kínverjar séu að rannsaka eitthvað. Það er ekki svo. Fréttina þarf að lesa til að sjá samhengið í vitleysunni.

Fyrirsögnin er svona:

Trump kallar eftir því að yfirvöld Kína rannsaki Biden.

Blaðamaðurinn heldur að enska orðalagið „to call for something“ merki að „kalla eftir einhverju“. Þannig þýða aðeins þeir sem eru ekki góðir í íslensku.

Sá sem kallar er að hrópa, hann kallar eftir einhverju, hækkar róminn og biður eitthvað. „Hentu í mig hamrinum,“ hrópaði smiðurinn, og fékk hann í hausinn. Honum var nær að kalla eftir hamrinum á þennan hátt.

Ljóst er að Trump hvorki bað né krafðist af Kínverjum um að þeir rannsökuðu Biden, að minnsta kosti ekki opinberlega. Hann lét sér þessi orð um munn fara í viðtali. Krafðist einskis, bað ekki um neitt, að minnsta kosti ekki opinberlega. Þetta er ljóst samkvæmt klippu úr Twitter sem birt er með fréttinni:

I would think that if they were honest about it, they´d start a major investigation ... they should investigate the Bidens … China likewise should start an investigation.

Trump segir að Kínverjar ættu að (should) rannsaka Biden feðga. Hann bað hvorki um rannsókn né krafðist hennar.

Á íslensku hefur sögnin að kalla aðeins þá merkingu að hrópa, hækka röddina.

Blaðamaðurinn virðist kexruglaður og gerir stórkoslegt mistök með því að tala um „ákall Trumps“. Og ritstjórnin gerir engar athugasemdir.

Hvers á nú kallinn hann Trump kallinn að gjalda fyrir köll, köllun og áköll?

„Ákall um rannsókn Kínverja“ í þessu samhengi er furðulegt orðalag og meðal annars dæmi um nafnorðavæðingu sem verður til af leti. Kínverjar eru ekki að rannsaka Biden. Þar af leiðandi getur blaðamaðurinn ekki talað um „rannsókn Kínverja“. Hann á við ummæli Trumps þess efnis að Kínverjar ættu að rannsaka Biden.

Fréttin er ekki lesendum bjóðandi. Munum að fréttamiðlar hafa gríðarleg áhrif. Lélegt málfar spillir fyrir og þar af leiðandi má kalla þessa frétt stórskemmda.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Ekki ligg­ur ná­kvæm­lega fyr­ir hversu mikið magn af áfengi var búið að fram­leiða en hús­ráðandi var yfirheyrður vegna máls­ins.“

Frétt á mbl.is.          

Athugasemd: Hér hefði farið betur á því að sleppa: „Ekki liggur nákvæmlega fyrir …“ og segja þess í stað Ekki er vitað … Ástæðan er einföld: Stutt og einfalt mál er skiljanlegra.

Nafnháttarmálið ræður ríkjum hjá yngri blaðamönnum. Þátíð er iðulega mynduð með lýsingarorðinu búinn ásamt nafnhætti sagnar; búið að framleiða, búinn að sofa, búinn að syngja, búinn að skrifa, búinn að æsa mig, búinn að vera með læti, búinn að deyja … Maturinn er búinn en ég er búinn að kaupa meira. Þetta er ekki alltaf tóm vitleysa en öll sagnorð eru til í þátíð og með hjálparsögnum er skammlaust hægt að lýsa því sem hefur gerst (ekki búið að gerast).

Það sem „var búið að framleiða“ hafði verið framleitt. Raunar er sjaldnast talað um að einstaklingar framleiði áfengi heldur brugga þeir. Líklegast er að hér hafi bófarnir eimað spíra sem að sjálfsögðu má segja að sé áfengi en stenst ekki samanburð við áfengi í vínbúð.

Tillaga: Ekki er vitað hversu mikið spíra hafði verið bruggað en hús­ráðandi var yfirheyrður vegna máls­ins.

4.

„Fjórir af átta fyrstu varaborgafulltrúum Reykjavíkur sinna öðrum launuðum störfum með fram störfum sínum sem kjörnir fulltrúar.“

Frétt á visir.is.           

Athugasemd: Hér er vel gert. Slakir blaðamenn hefðu skrifað tölurnar með tölustöfum. Blaðamaðurinn þarf ekki að hugsa sig um heldur notar bókstafi og veit að annað er tóm vitleysa. 

Hvergi eru tölustafir notaðir í upphafi setningar. Tölustafur er allt annað en bókstafur og getur valdið ruglingi að nota hann á eftir punkti.

Sumir hafa þá reglu að skrifa allar tölur undir eitt hundrað með bókstöfum. Aðrir miðað við eitt þúsund. Gott er að setja sér reglu í þessum efnum. 

Tillaga: Engin tillaga.

Afstunga, vinnupappír og spá sem raungerist

Orðlof

„Þegar að“ og „ef að“ 

Þegar og ef sem spurt er um teljast til samtenginga. Þegar er tíðartenging og ef skilyrðistenging.

Margar fleiri samtengingar eru notaðar í íslensku, til dæmis nema (skilyrðistenging), sem (tilvísunartenging) og hvort (spurnartenging). 

Tilhneiging er til að bæta að við allar þessar samtengingar og telst það ekki rétt mál. 

Ekki er til dæmis rétt að segja: „maðurinn *sem að kom í gær er frændi minn.“ Rétt er: „maðurinn sem kom í gær er frændi minn.“ 

Sömuleiðis er ekki rétt að bæta við að í: „allir fóru heim *þegar að leikurinn var búinn.“

Vísindavefurinn, Guðrún Kvaran, prófessor. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Grín­leik­kon­an Anna Kendrick var að vinna í Evr­ópu ný­lega og fékk því tæki­færi til að ferðast um Evr­ópu í sum­ar, þar á meðal Amster­dam.“

Frétt á mbl.is.           

Athugasemd: Þetta er samhengislaus málsgrein og vanhugsuð, raunar bull. „Var að vinna“, betra er vann. Nafnið Evrópa er tvítekið. Hún var þarna „nýlega“ og “í sumar“. Annað hvort hefði dugað. „Þar á meðal Amsterdam“. Inn í þetta vantar vantar til, til Amsterdam.

Tillaga: Grín­leik­kon­an Anna Kendrick vann í Evr­ópu í sumar og fór meðal annars til Amster­dam.

2.

„Til­kynnt var um grun­sam­leg­ar manna­ferðir í Hlíðunum á ní­unda tím­an­um en við eft­ir­grennsl­an lög­reglu kom í ljós að þær ættu sér eðli­leg­ar skýr­ing­ar.“

Frétt á mbl.is.           

Athugasemd: Allt er talið til frétta jafnvel þetta hér að ofan. Grunsamlegar mannaferðir áttu sér eðlilegar skýringar. Hver er þá fréttin?

Síðar segir:

Til­kynnt var um tvo menn í átök­um í Breiðholti á ní­unda tím­an­um í gær­kvöldi. Árás­araðili var far­inn þegar lög­reglu bar að vett­vangi en árás­arþoli var enn á staðnum. 

Þetta er aldeilis stórkostleg „frétt“. „Árásaraðili“ er orð sem sjaldan sést og „árásarþoli“ er ekki mjög algengt. Þau sjást einna helst í löggufréttum þegar löggan eða blaðamaðurinn hrökkva í einhvern stofnanagír og gleyma staðreyndum. Þær eru að tveir menn slógust og annar lá eftir en hinn hvarf út í myrkrið. Sá sem löggan gómaði gæti svo sem hafa verið „árásaraðilinn“. Oft bjarga flestir „árásarþolar“ sér á hlaupum. 

Öllum þeim sem stunda skriftir er óhætt að skrifa fleiri orð til skýringar í stað þess að nota nafnorð í sparnaðarskyni. „Árásaraðili“ er léleg samsetning. Betra að tala um þann sem réðst á hinn, beitti ofbeldinu. Sannast sagna er aldrei gott að búa til nýyrði með orðinu „aðili“. Þá mætti alveg eins búa til „þolunaraðili“ um þann sem ráðist er á. Þannig breyting verður íslenskri tungu síst af öllu til góðs.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Lög­regla hand­tók tvo menn og konu í Grafar­holti á sjötta tím­an­um í gær­kvöldi, en þau eru grunuð um rán, þjófnað, nytjastuld bif­reiðar, umferðaró­happ og afstungu …“

Frétt á mbl.is.           

Athugasemd: Fáránleikin birtist oft í löggufréttum fjölmiðla. Berum saman fréttir fjögurra veffjölmiðla um atburð nætur, mbl.is., ruv.is, dv.is og frettabladid.is.

Á vef Moggans segir:

… en þau eru grunuð um rán, þjófnað, nytjastuld bif­reiðar, umferðaró­happ og afstungu …

Þarna er talað um nytjastuld, sem er greinilega annað en rán og þjófnaður sem þó er nefnt.

„Afstunga“ er framlag Moggans til stofnanastíls löggufrétta. Þjófarnir keyrðu á annan bíl og blaðamaðurinn kallar það „umferðaóhapp“. Ekki taldist það „óhapp“ í fréttinni að þremenningarnir börðu eiganda bílsins og ekki nytjastuldur að bófarnir rændu af vesalings manninum farsímanum hans.

Svo segir:

Voru þau vistuð í fanga­geymslu lög­reglu fyr­ir rann­sókn máls­ins.

Þetta er óeðlilegt. Fólkið var sett í fangelsi vegna rannsóknar málsins.

Á vef Ríkisútvarpsins stendur þetta:

Þríeykið keyrði síðan yfir umferðareyjur, fór yfir á rauðu ljósi og klessti utan í annan bíl.

Framlag Ríkisútvarpsins til stofnanastíls löggufrétta er að fólkið „klessti utan í annan bíl“. Líklega er þetta þetta bara barnamál. 

Orðið nytjastuldur vekur hrifningu fréttamannsins en eins og á Mogganum finnst honum það ekki nytjastuldur þegar þríeykið stal farsíma mannsins? Nei, bara þjófnaður.

Á DV er löggumálið endurtekið án athugasemda en þeim á DV er ekki alls varnað:

Fólkið var handtekið og vistað í fangageymslu vegna rannsóknar málsins.

Til fyrirmyndar að blaðamaðurinn skrifar: „… vegna rannsóknar málsins“.

Í Fréttablaðinu talar blaðamaðurinn um tvo menn og konu í glæpnum og svo segir:

Aðilarnir voru allir vistaðir í fangageymslu lögreglu fyrir rannsókn málsins.

Fólkið umbreytist í aðila, ekki einu sinni heldur tvisvar. Það er framlag Fréttablaðsins til stofnunarstíls löggufrétta. Eða er framtakið bara heimatilbúin rassbaga hjá blaðamanna? Að öðru leyti apar hann eftir skrif löggunnar og birtir orðrétt, nytjastuldinn, „vistunina“, „… fyrir rannsókn málsins“ og allt!

Niðurstaðan er sú að fjölmiðlar birta nær orðrétt fréttir frá löggunni, jafnvel þær sem eru illa skrifaðar. Stundum er reynt að breyta þeim örlítið, sem oft gerir bara vont verra, en frá því eru samt undantekningar.

Tillaga: Engin tillaga

4.

„Eigðu góðan dag.“

Almenn kveðja, sérstaklega í verslunum.           

Athugasemd: Mér finnst þetta alveg ómöguleg kveðja, þýðing úr ensku „have a good day“. Tek undir með málfarslöggunni sem segir um „eigðu góðan dag“:

Þó að mér finnist þessi kveðja vinaleg og falleg, þá þoli ég hana samt ekki. Ég dey alltaf pínulítið innra með mér þegar ég heyri hana. Mér líður alltaf jafn illa þegar ég er búinn að segja „sömuleiðis“ við starfsfólkið eftir að það hefur sagt mér að eiga góðan dag.

Hvað er kveðja. Almennt er sagt að fólk kveðji þegar það fer. Ein algengasta kveðja í íslensku máli er góðan dag, gott kvöld. Hún er notuð í upphafi aldrei þegar kvatt er, bara þegar er heilsast. Hvað mælir á móti því að nota góðan dag sem kveðju?

Þegar ég fer frá kassanum í verslun eftir að hafa borgað verður sagt: “

Þakka þér fyrir og góðan dag“. 

Og ég svara: 

Takk sömuleiðis og góðan dag.

Í fyrstu virðist þetta dálítið stirt en það kemst upp í vana rétt eins og enskugerða kveðjan, sú sem er að gera út af við málfarslögguna.

Hins vegar verður að varast þann pytt að segja: Góðan dag til þín. Þannig á ekki að orða neina kveðju, ekki segja til hamingju til þín, gleðileg jól til þín gleðilega páska til þín, gleðilegt sumar til þín eða álíka.

Ekkert mælir á móti að heilsa með því að bjóða góðan dag og kveðja á sama hátt. Einnig má segja: 

Ég óska þér góðs dags rétt á sama hátt og: ég óska þér gleðilegra jóla, gleðilegs árs, gleðilegs sumar …

Tillaga: Góðan dag.

5.

„… er spurn­ing­in sem hag­fræðing­arn­ir Gísli Gylfa­son og Gylfi Zoega pró­fess­or reyna að svara í nýj­um vinnupapp­ír sem birt­ur hef­ur verið á vef Hag­fræðistofn­un­ar Há­skóla Íslands.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Hvernig má það vera að hámenntaðir hagfræðingar geta ekki komið frá sér efni á skiljanlegri íslensku.

Pappír er aðeins pappír og skiptir engu hvort hann sé nýr eða gamall. „Vinnupappír“ getur verið afrifa af eldhúsrúllu, notað umslag eða kompa með minnispunktum. Raunar er það þannig að á vef hagfræðistofnunar er talað um „vinnupappíra“, það er í fleirtölu. Er það vegna þess að blaðsíðurnar eru fleiri en ein eða hvað?

Pappír er ekki ritgerð á íslensku þó þannig geti verið á ensku („paper“, „essey“). „Paper“ getur þýtt svo ótalmargt á ensku, meðal annars skilríki. Í enskri orðabók segir meðal annars um „paper“:

An essay or dissertation, especially one read at an academic lecture or seminar or published in an academic journal.

Um „Working Paper“ segir í sömu orðabók:

A preliminary draft or version of an academic paper made available for commentary, discussion, or feedback.

Fyrr má nú vera tilætlunarsemin að þröngva „vinnupappír“ upp á íslenskt mál. Hvað er þá hægt að nota í staðinn fyrir „vinnupappír“? Hingað til hefur verið talað um ritgerð og þær geta verið af ýmsu tagi, til dæmis fræðiritgerð, skólaritgerð, verkefni, stíll, rit og fleira. Í fljót bragði finnst mér að nota mætti bráðabirgðaskýrsla, frumskýrsla, vinnuritgerð eða vinnurit, það er rit sem ekki er fullklárað en engu að síður birt.

Sé fréttin á mbl.is lesin kemur í ljós að „vinnupappírinn“ er líka kölluð grein sem byggist á BS ritgerð.

Tillaga: … er spurn­ing­in sem hag­fræðing­arn­ir Gísli Gylfa­son og Gylfi Zoega pró­fess­or reyna að svara í bráðabirgðaskýrslu sem hef­ur verið birt á vef Hag­fræðistofn­un­ar Há­skóla Íslands.

6.

„Efnahagsspár eru ekki að raungerast.“

Sagt í Kastljósi Ríkissjónvarpsins 2.10.2019.           

Athugasemd: Mér finnst ekki svo ýkja langt síðan að sagt var að spár hafi annað hvort ræst eða ekki. Nú telst miklu flottara að segja: spár eru að „raungerast“ …

Veðurfræðingar gefa út spár en tala aldrei um að þær hafi „raungerst“. Stjörnuspámenn, spilaspámenn, kaffikellingar og rýnendur í innyfli dýra telja sig geta spáð fyrir um framtíðina en þeir eiga það þó sameiginlegt að tala aldrei um að spárnar geti „raungerst“ eða ekki. Ég er ekki góður að spá fyrir um framtíðina en ég veit að ýmislegt hefur „raungerst“ í fortíðinni.

Næst verður ábygglega sagt að spár geti „veruleikagerst“.

Tillaga: Efnahagsspár hafa ekki ræst.

Misþyrming á íslensku máli í íslenskum lögum

Eftirfarandi pistill er úr Málfarsbankanum. Höfundurinn er Jón G. Friðjónsson, málfræðingur. Þetta er sláandi samantekt um villur og ambögur í lögum um útlendinga sem samþykkt voru á Alþingi 20. september 2016.

Maður verður hreinlega agndofa eftir lesturinn. 

Hér er pistillinn, ég hef bætt við greinaskilum, undirstrikað og feitletrað.

Vorið 2017 las ég yfir meistaraprófsritgerð í lögfræði fyrir frænku mína. Hún hefur alltaf verið mjög öflugur námsmaður og því þótti mér vart einleikið að ýmsar tilvitnanir hjá henni voru að mínu mati gallaðar.

Ég varð mér því úti um lögin sem hún vitnaði oft í (Lög um útlendinga, nr. 80 16. júní 2016) og las allvandlega fyrstu fjórar síðurnar. Þá kom í ljós að ekki var við frænku mína að sakast, hún hafði vitnað rétt til en ýmislegt þótti mér miður fara í lagatextanum og frágangi hans.

Það varð mér einkum íhugunarefni að það sem mér fannst aðfinnsluvert var af öðrum toga en ég hef átt að venjast á liðlega hálfrar aldar starfsævi minni sem íslenskukennari. Beinar villur eru fáar en það stingur í augu að notkun orða og orðasambanda er alloft naumast í samræmi við hefðbundna málbeitingu, vekur á stundum þá tilfinningu að um umorðun eða þýðingu erlends efnis sé að ræða. Lesendum til fróðleiks skulu tilgreind örfá dæmi, innan hornklofa eru athugasemdir eða skýringar mínar og undirstrikanir eru mínar:

(1) Í 8.tl. 3.gr. er þessi skilgreining:

„Flóttamaður: Útlendingur sem er utan heimalands síns [fjarri heimalandi sínu] eða ríkisfangslaus einstaklingur sem er utan þess lands þar sem hann hafði reglulegt aðsetur [fjarri því landi þar sem hann dvaldist reglulega] vegna þess að hann hefur ástæðuríkan ótta um [hefur (fulla) ástæðu til að óttast] að verða ofsóttur vegna kynþáttar, trúarbragða, þjóðernis, aðildar að tilteknum þjóðfélagshópi eða vegna stjórnmálaskoðana og getur ekki eða vill ekki vegna slíks ótta [af þeim sökum] færa sér í nyt vernd þess lands [sem hann kom frá].”

Þessi töluliður er að mínu mati ofhlaðinn, nánast samanbarinn. Ég þurfti að marglesa hann til að fá botn í merkinguna. – Sumt af því sem ég hef merkt við kunna sumir að telja álitamál, t.d. muninn á dveljast e-s staðar reglulega og hafa reglulegt aðsetur e-s staðar og muninn á því að vera hræddur um e-ð og hafa ótta um e-ð og enn fremur kann sumum að þykja nýyrðið ástæðuríkur fagurt en það tel ég misheppnað.

Ég tel mig geta fært rök að því að það sem ég hef merkt við samræmist ekki hefðbundinni málnotkun. Orðin aðild að tilteknum þjóðfélagshópi geta engan veginn talist í samræmi við eðlilega eða venjulega málbeitingu og sama á við um orðasambandið hafa ótta um e-ð í merkingunni óttast e-ð. Reyndar tel ég óþarft að fjölyrða um einstök atriði, lesendur eru vitaskuld fullfærir um að meta þetta.Niðurstaða mín er sú að tilvitnaður bútur getur hvorki talist vel orðaður né auðskilinn.

(2) Í 18.tl. 3. gr. er enn skilgreining:

„Ofsóknir: Athafnir sem í eðli sínu eða vegna þess að þær eru endurteknar fela í sér alvarleg brot á grundvallarmannréttindum, einkum [á] ófrávíkjanlegum grundvallarmannréttindum á borð við réttinn til lífs og bann við pyndingum eða ómannúðlegri eða vanvirðandi meðferð eða refsingu, bann við þrældómi og þrælkun og bann við refsingum án laga. Sama á við um samsafn athafna, þ.m.t. ólögmæta mismunun, sem hafa eða geta haft sömu áhrif eða sambærileg áhrif á einstakling.”

Hér er að ýmsu að hyggja, fæst af því fellur undir málfræði eða málbeitingu, varðar fremur rökhyggju og skýra hugsun.

– Getur endurtekning athafna orðið til þess að þær feli í sér alvarleg brot á mannréttindum?

Telst bann við þrældómi og þrælkun og bann við refsingum án laga til mannréttinda?

Hvað merkir refsing án laga, kannski refsing án dóms? – Er þetta kannski orðrétt þýðing á lat. Nulla poena sine lege [Engin refsing án laga. SS]? Ef svo er hefur það enga stoð í íslensku, öllum óskiljanlegt.

(3) Í 4. gr. segir:

„Ráðherra fer með yfirstjórn laga þessara.”

Hvað merkir þetta eiginlega? Alþingi setur lög sem forseti staðfestir. Lögregla sér um að farið sé að eða eftir lögum og dómarar skera úr ágreiningi sem upp kann að koma.

Aldrei hef ég heyrt talað um yfirstjórn laga enda finnst mér orðasambandið nánast merkingarlaus klisja. Lögum er ekki stjórnað, þau eru sett og þeim er fylgt eða eftir þeim farið. Svipuðu máli gegnir reyndar einnig um orðasambandið annast framkvæmd laga (4. gr.).

Eins og ég gat um í upphafi hef ég einungis lesið fjórar síður af 68, nenni satt best að segja ekki að lesa meira af svo góðu. Þegar á unglingsárum var mér kennt að lög og allt sem þeim fylgir (dómar, úrskurðir, greinargerðir) væru fyrir allan almenning en alls ekki málefni einungis ætluð sérfróðum. Þess vegna finnst mér sjálfsagt að vandað sé til lagatexta í hvívetna en á því virðist mér hafa orðið misbrestur hvað varðar Lög um útlendinga. Það hlýtur að teljast mikilvægt að lagatextar séu skýrir og þannig orðaðir að merking sé ótvíræð.

Ótrúlegt til þess að vita að þeir sem þá sátu á þingi og starfsfólk Alþingis skuli ekki hafa lesið lögin yfir og lagfært. Raunar er furðulegt ef engin prófarkalestur tíðkist á löggjafarsamkundunni. Jafnslæmt og jafnvel verra er að dómsmálaráðuneytið láti frá sér fara svona illa samin lög sem fá falleinkunn hjá málfræðingi. Þess ber að geta að lögin hafa enn ekki verið lagfærð.

Færði þingið löggjafarvaldið til ráðherra með orðalaginu í 4. grein laganna, sjá hér að ofan? Svo virðist vera og og það án nokkurra þvingana.

Sú hugsun læðist svo að manni að eitthvað meira sé aðfinnsluvert í málfari, notkun orða og orðasambanda í öðrum lögum sem þingið hefur sett.

Hvað er til úrbóta?

1. Tvímælalaust að fá góðan málfræðing til að lagfæra lögin um útlendinga, fella þau úr gildi og samþykkja síðan lögin aftur eftir lagfæringu.
2. Sett verði í lög að að ráðuneyti og Alþingi skuli láta lesa yfir öll lög sem þegar hafa verið samþykkt á síðustu árum og lagfæra villur og málfar.
3. Framvegis verði engin frumvörp til laga lögð fram eða reglugerðir birtar nema þau hafi verið lesin yfir af þeim sem gerst þekkja í íslensku máli.

Á Alþingi er iðulega deilt og jafnan um keisarans skegg. Þar virðast margir gáfumenn starfa og eru jafnan önnum kafnir. Hjá almenningi vakna þó efasemdir um skýrleika þingmanna sem taka við lögum úr ráðuneytum, lesa þau ekki yfir, leiðrétta ekki málfar heldur samþykkja óbreytt. Verra er þó ef skilningur þingmanna og ráðuneytismanna á íslensku máli er ekki betri en fram kemur í lögum um útlendinga.