Lærisveinar, sitjandi tónleikar og strandrof sem hótar vita

Orðlof

Hláka og hlær

Komum við þá að orðum eins og hláka, hlána, og lýsingarorðinu hlár sem upphaflega merkti þíður eða volgur, en fékk seinna niðrandi merkingu. 

Þá var líka til að hláka væri ekki aðeins haft um þíðviðri, heldur einnig í merkingunni glaðleg kona, en það fór stundum eins og með hlár, að merkingin varð miður vingjarnleg. Tók þá orðið hláka að merka „kvensa", lítilfjörleg kona. 

Hlákulegur er ekki bara haft um veðrið, heldur einnig um menn, og þá helst = glaðhlakkalegur, en einnig óráðinn og til alls vís.

Hlár gat að fornu tekið i-hljóðvarpi og breyst í hlær, en merkingin er söm: hlýr, þíður, volgur.

Íslenskt mál, Gísli Jónsson, 793. þáttur, Morgunblaðinu 22.4.1995.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Lærisveinar Heimis Hallgrímssonar töpuðu …“

Íþróttafréttir Ríkissjónvarpsins 21.10.2019               

Athugasemd: Íþróttafréttamaður í Sjónvarpinu er farinn að kalla leikmenn fótboltaliða „lærisveina“. Þetta apar hann eftir nokkrum íþróttablaðamönnum prentmiðla.

Þjálfarar í íþróttum eru ekki „lærifeður“ heldur einfaldlega þjálfarar. Leikmenn eru ekki „lærisveinar“, þeir eru ekki að læra heldur undir verkstjórn þjálfara. Í hópíþróttum eru þeir leikmenn. 

Þetta er svo óskaplega vitlaust að engu tali tekur og gengur þvert á alla málhefð. Fréttamenn á Ríkisútvarpinu eru ekki lærisveinar fréttastjórans né eru blaðamenn lærisveinar ritstjóra eða ritstjórnarfulltrúa.

Ef þetta verður látið óátalið má allt eins kalla þá lærlinga eða lærisveina sem starfa undir verkstjórn annarra. Á sama hátt mætti kalla stjórnendur lærifeður. Auðvitað gengur þetta ekki. Svokallað „íþróttamál“ má ekki brjóta gegn málfræði og málhefð.

Að lokum má geta þess að liðið tapaði og þjálfarinn er hluti af því. Varla getur það verið að leikmennirnir hafa tapað en ekki þjálfarinn.

Tillaga: Lið Heimis Hallgrímssonar tapaði ...

2.

„Ég held að Kenny hafi ekkert með þetta að gera, til þess að vera hreinskilinn.“

Frétt á visir.is.               

Athugasemd: Hér skín enskan í gegn, þýðingin er léleg. Líklegast er að blaðamaðurinn noti Google Translate sem skilur ekki blæbrigði íslensks máls enda var forritið ekki lengi að snara þessu svona aftur yfir á ensku:

I think Kenny has nothing to do with that, to be honest.

Google Translate ætti ekki að starfa í blaðamennsku á Íslandi. „Hann“ hefur að vísu nægan orðaforða en kann ekki að nýta sér hann svo vel sé. 

Tillaga: Í hreinskilni sagt held ég að Kenny hafi hvergi komið nálægt þessu.

3.

„Eftir nokkur lög fara tvær stelpur fyrir framan okkur að dilla sér sem er náttúrulega kannski ekkert athugavert nema það að þetta eru sitjandi tónleikar …“

Frétt á dv.is.                

Athugasemd: Á sumum tónleikum er gert ráð fyrir að áheyrendur sitji, á öðrum eru engin sæti og fólk stendur. Oft er erfitt að ráða við sig tónlistin streymir frá listamönnunum og fólk rís ósjálfrátt úr sætum sínum og dillar sér og dansar.

Eitthvað ókunnuglegt og óeðlilegt er að tala um „standandi“ eða „sitjandi“ tónleika því þeir eru atburður sem getur hvorki staðið né setið. Orðalagið er komið úr ensku. Cambridge Dictionary virðist ekki þekkja „sitting concert“ en Google þekkir þetta mætavel.

Vera má að þetta sé ekki aðalatriðið heldur málhefðin. Tónleikar geta ekki staðið þó áhorfendur standi eða sitji. Ekki frekar en við getum talað um „akandi vegi“, „gangandi fjöll“, „skrifandi borð“, „hlaupandi stíga“, „greiðandi öpp“, „fundandi sal“ svo nokkur fáránleg en sambærileg dæmi séu nefnd um vegi, skrifborð, hlaupastíga, bankaöpp og fundarsal.

Stundum hefur maður lent í standandi vandræðum með eitthvað. Þá eru vandræðin mikil. Sá sem er standandi hissa er afar undrandi og sá sem er í vanda staddur en kemur standandi niður hefur ekki skaðast verulega. Þetta orðalag er þó varla sambærilegt við „standandi tónleika“ eða sitjandi tónleika“.

Tillaga: Eftir nokkur lög byrja tvær stelpur fyrir framan okkur að dilla sér sem er svo sem allt í lagi nema vegna þess að ætlast er til þess að tónleikagestir sitji í sætum sínum  …

4.

„DV tókst ekki að ná tali af Gísla Pálma eða Ástrósi þrátt fyrir ítrekaðar tilraunir.“

Frétt á dv.is.                

Athugasemd: Nafnið Ástrós er þarna rangt fallbeygt. Það beygist svona:

Ástrós, um Ástrós, frá Ástrós, til Ástrósar.

Kvennafnið Rósa beygist á annan veg:

Rósa, um Rósu, frá Rósu, til Rósar.

Aftur á móti beygist kvenkynsnafnorðið rós eins og Ástrós:

Rós, um rós, frá rós, til rósar.

Auðvelt er að sækja sér hjálpar á málið.is. Þar er vísað til fallbeyginga allra orða í eintölu og fleirtölu, án og með greini.

Tillaga: Eftir nokkur lög fara tvær stelpur fyrir framan okkur að dilla sér sem er svo sem allt í lagi nema vegna þess að ætlast er til þess að tónleikagestir sitji í sætum sínum  …

5.

„… en strandrof frá Norður­sjó hef­ur um tíma hótað vit­an­um að steypa hon­um niður í sjó.“

Frétt á mbl.is.                

Athugasemd: Fréttin er fróðleg og skemmtileg en málfarið er slæmt, eiginlega mjög vont. Skrifin eru dálítið útlendingsleg og viti menn, ofangreind málsgrein er komin úr ensku og líklega þaðan úr dönsku.

Á vef BBC segir:

… but coastal erosion from North Sea winds threatened to topple it into the sea.

Betur fer á því að tala um sjávarrof en strandrof, sjórinn ógnar vitanum, ströndin rofnar vegna ágangs sjávar. Líklega stendur vitinn á sandhæð og vel má vera að vindurinn eigi einhverja sök á rofinu. Miðað við myndir sem fylgja fréttinni er líklegast að brimið sé stóri skaðvaldurinn og smám saman rýrnar hæðin rétt eins og dæmi eru til hér á landi. Nefna má til dæmis Valahnúk á Reykjanesi.

Hér minnist maður þess sem segir í góðri bók:

En hver sem heyrir þessi orð mín og breytir ekki eftir þeim, sá er líkur heimskum manni, er byggði hús sitt á sandi. Steypiregn skall á, vatnið flæddi, stormar blésu og buldu á því húsi. Það féll, og fall þess var mikið.

Ekki er gott að segja „strandrof hótar vitanum“. Nær er að rofið ógni vitanum.

Í fréttinni segir:

Það mun taka nokkr­ar klukku­stund­ir að færa vit­ann en það er ekki hægt að hreyfa hann hraðar en 12 metra á hverri klukku­stund.

Orðalagi að „hreyfa vitann 12 metra á klukkustund“ er dálítið furðulegt og getur varla verið rökrétt. Betra að að nota orð eins og flytja, ýta, draga eða álíka.

Í fréttinni segir einnig:

Svæðið í kring­um vit­ann mun nú vera fyllt með sementi.

Hér er ókeypis ráð. Ekki dreifa sementi í kringum vitann, það styrkir ekki undirstöðurnar. Betra er að steypa í kringum hann. Líklegast hefur það verið gert þrátt fyrir orðalagið í fréttinni.

Tillaga: … en sjávarrof hefur ógnað undirstöðum vitans. 

6.

„Nú eru tvær vik­ur áður en hann fer í skurðaðgerð sem mun að öll­um lík­ind­um draga hann til dauða.“

Frétt á mbl.is.                 

Athugasemd: Þarna er réttara að segja þar til hann fer. Skera upp er fallegra orðalag en að „fara í skurðaðgerð“.

Tillaga: Nú eru tvær vikur þar til hann verður skorinn upp sem að öllum líkindum verður banamein hans.