Meginstraumsmiðlar, þungt hjarta og óráð að gera ráð fyrir

Orðlof

Orðfátæktargildra 

Og það getur reynst erfitt að bjarga börnum og unglingum úr orðafátæktargildru skilaboðaskjóða símamiðlanna þegar þau hætta að lesa lengri texta en þá sem rúmast á skjánum eða hætta að tala í heyranda hljóði við sér eldra fólk og jafnaldra. 

Segja má að það sé jaðarskatturinn sem unga fólkið greiðir fyrir afþreyinguna í símanum: orðaforðinn skreppur saman miðað við það sem hann gæti verið með þroskandi málnotkun í ræðu og riti.

Gísli Sigurðsson, Tungutak á blaðsíðu 26 í Morgunblaðinu 28.9.2019.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Er kon­an á göngu­leiðinni upp Þver­fells­horn, sem er í um 400 metra hæð og er ökkla­brot­in.“

Frétt á mbl.is.          

Athugasemd: Þetta er furðuleg frétt þó stutt sé. Látum nú vera staðreyndavilluna að Þverfellshorn sé sagt í 400 m hæð (er meira en 300 m hærra). Látum líka vera að fréttin byrji á sagnorði og og er því rétt eins og spurning. Verra er tuðið, nástaðan. Nafnorðið kona kemur fram í öllum fjórum málsgreinum fréttarinnar.

Í fréttinni segir:

Fyrstu viðbragðsaðilar voru komn­ir upp til kon­unn­ar um klukk­an átta í morg­un …

Enginn veit hverjir „viðbragðsaðilar“ eru. Samkvæmt orðanna hljóðan eru það þeir sem bregðast við. Þeir geta því verið samferðamenn, aðrir göngumenn, fuglar, refir og jafnvel björgunarsveitir, sjúkraflutningamenn, löggan, slökkviliðið, geislavarnir, hafnarstarfsmenn, flugvallarstarfsmenn, hásetar á fraktskipum, þú og kannski ég. 

Hvaðan kemur þetta orð, „viðbragðsaðili“. Má vera að blaðamenn þekki enska orðalagið „response team“.

Á vef Wikipediu segir:

An incident response team or emergency response team (ERT) is a group of people who prepare for and respond to any emergency incident …

Í Málfarsbankanum segir:

Athuga að ofnota ekki orðið aðili. Fremur: tveir voru í bílnum, síður: „tveir aðilar voru í bílnum“. Fremur: sá sem rekur verslunina, síður: „rekstraraðili verslunarinnar“.

Oft eru til góð og gegn orð í málinu sem fara mun betur en ýmsar samsetningar með orðinu aðili. 

T.d. fer mun betur á að segja ábyrgðarmaður, dreifandi, eigandi, hönnuður, innheimtumaður, seljandi, útgefandi en „ábyrgðaraðili“, „dreifingaraðili“, „eignaraðili“, „hönnunaraðili“, „innheimtuaðili“, „söluaðili“, „útgáfuaðili“. 

Undir þetta er tekið hér. Aðili er frekar óljóst og kjánalegt stofnanaorð. „Viðbragðsaðili“ er ekki samheiti yfir hóp sem kemur á slysstað. 

Betur fer á því að segja frá starfsheitum þeirra í stað þess að nota hið loðna, óskýra orð sem sveipað er dularhjúpi leyndar.

Tillaga: Hún [konan] er öklabrotin á göngu­leiðinni upp á Þver­fells­horn, sem er í um 780 metra hæð.

2.

„Hann seg­ir demó­krata vera í „upp­lýs­inga­stríði gegn for­set­an­um“ og að meg­in­straumsmiðlar vest­an­hafs hafi tekið þátt í því stríði með þeim.“

Frétt á mbl.is.          

Athugasemd: Nokkrum sinnum hefur orðið „meginstraumsmiðlar“ komið fyrir í fréttum og þá einkum í fleirtölu. 

Greinilegt er að orðið er þýðing á enska fyrirbrigðinu „mainstream media“. Um það segir í orðabók:

The mainstream media refers to conventional newspapers, television and other news sources that most people know about and regard as reliable.

Ég er ekki alveg viss um að íslenska þýðingin sé góð. Straumur er vissulega fallegt orð sem hefur margvíslega merkingu. Er haft um rennsli vatns, mannfjölda á hreyfingu, rafmagn, sjávarföll og fleira. 

Meginstraumur er ekki heldur slæmt orð. Stundum er hægt að sjá hvernig fljót rennur, meginstraumurinn getur verið í henni miðri eða uppi við annan bakkann og svo framvegis.

Orðið „meginstraumsmiðill“ fær mig til að hugsa um mann sem sér meira á „meginstraumsmiðilsfundi“ en aðrir „meginstraumsmiðilsfundargestir“ … 

Íslensku orðin straumur og streyma eru skyld svipuðum orðum í tungumálum nágrannalandanna. 

Miðað við ensku skilgreininguna finnst mér betur fara á því að „mainstream media“ séu nefndir helstu fjölmiðlar.

Tillaga: Hann seg­ir demó­krata vera í „upp­lýs­inga­stríði gegn for­set­an­um“ og helstu fjölmiðlar vest­an­hafs hafi tekið þátt í því með þeim.

3.

„62% svar­enda sem þátt tóku í skoðun­ar­könn­un …“

Frétt á mbl.is.          

Athugasemd: Blaðamaðurinn sem skrifaði ofangreint upphaf fréttar er óvanur. Hann veit ekki að betur fer á því að skrifa tölur í bókstöfum eða umorða. Hvergi tíðkast að byrja setningu á tölustöfum, í flestum tungumálum er varað við því. 

Af hverju? Vegna þess að þeir eru allt annars eðlis en bókstafir og oftast til annarra hluta nytsamlegri. Á eftir punkti kemur stór upphafsstafur, það er reglan hvort sem skrifað er á íslensku, ensku, dönsku eða þýsku. Tölustafir á eftir punkti eru alltaf eins og aðskotahlutir, gefa ekki það sama til kynna og bókstafir.

Á vefnum Grammar Monster segir: 

It is considered untidy to start sentences with figures. You should either reword your sentence or write the number in full.

Svo virðist sem það sé algengara á Mogganum og vefmiðli hans að blaðamenn skrifi tölustafi í upphafi setninga.

Tillaga: Af þeim sem tóku þátt í skoðanakönnun Félagsvísindastofnunar Háskólans eru 62% svarenda …

4.

„Það er með afar þungt hjarta sem banda­ríska júdósam­bandið til­kynn­ir óvænt and­lát landsliðsmanns­ins, Jacks Hatt­ons.“

Frétt á mbl.is.          

Athugasemd: Mennskt hjarta vegur um það bil 300 grömm. Auðvitað veit ég ekki hvað hjarta mitt vegur. Í fyllingu tímans munu einhverjir rífa það út úr lífslausum skrokknum og henda því á vigtina. Væntanlega hrópar einhver aldeilis forviða: Þessi náungi hlýtur að hafa verið sorgbitinn alla æfi, svo þungt er hjarta hans.

Þetta er líklega ekkert fyndið. Enginn tjáir sorg á íslensku með því að tala um „þungt hjarta“. Þyngd segir ekkert um sorg.

Í enskri orðabók segir um „Heavy heart“:

a great deal of sadness: 

• It is with a heavy heart that I bring you this bad news.
• I announced my decision to leave with a heavy heart.

Í málfarsbankanum segir:

Rétt er með farið að segja liggja eitthvað þungt á hjarta (hafa áhyggjur). Ekki tíðkast hins vegar að tala um að hafa „þungt hjarta“.

Þetta er á við um áhyggjur, ekki sorg. Oftast er betra að tala hreint út, sleppa vafasömu orðalagi og öllum öðru sem valdið getur misskilningi. Til að geta gert það þurfa blaðamenn að búa yfir nokkuð digrum orðaforða og þekkingu til að nota hann.

Tillaga: Með sorg í hjarta tilkynnir banda­ríska júdósam­bandið óvænt and­lát landsliðsmanns­ins, Jacks Hatt­ons.

5.

„Það væri óráð að gera ráð fyrir að óskarsverðlaunastyttum fyrir besta leik muni nokkurn tímann rigna yfir Rambo-myndirnar …“

Dálkur um kvikmyndir á blaðsíðu 52 í Morgunblaðinu 28.9.2019.         

Athugasemd: Sá sem þetta skrifar er blaðamaður á Mogganum og mjög vel ritfær en öllum getur nú yfirsést. 

Óráð merkir hér slæmt ráð en á alls ekki við í þessu samhengi. Hér á betur við að nota lýsingarorðið ólíklegt.

Með hjálparsögninni muni (rigna) er innifalin framtíð og því óþarfi að bæta við „nokkurn tímann“. Orðasambandið muni rigna er hér í viðtengingarhætti nútíðar, fullyrðing sem á við framtíð.

Tillaga: Ólíklegt er að óskarsverðlaunastyttum fyrir besta leik muni rigna yfir Rambo-myndirnar …“

Haga sér, samanstanda og íbúahús

Orðlof

Er … að

„Fjöldi barna er að alast upp á tveimur heimilum.“ Nei, „Fjöldi barna elst upp“ o.s.frv. Ekkert „er ... að“. 

Það á við um e-ð sem á sér stað á líðandi stund: Ég er að borða hafragrautinn minn. Ég er að flýta mér á fund. Ég er að verða vitlaus. 

Hver segði: „Ég er að búa á Stöðvarfirði“? „Ég er að trúa á guð“?

Málið, blaðsíðu 21 í Morgunblaðinu 23. september 2019.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Vallarþulurinn bað menn um að haga sér.“

Frétt í íþróttaþætti Sjónvarps Ríkisútvarpsins 23.9.2019, kl.19:30         

Athugasemd: Hér er glöggt dæmi um „enska íslensku“. Íþróttafréttamaðurinn heldur að enska orðið „behave“ hafi sömu merkingu íslenska sögnin að hegða. 

Í ensku orðabókinni minni segir:

[often in imperative] (also behave oneself) conduct oneself in accordance with the accepted norms of a society or group: Just behave, Tom, he said, they were expected to behave themselves.

Á ensku á orðið „behave“ ekki við íslenska sögnina að hegða sér nema því aðeins að eitthvert lýsingarorð fylgi sem lýsir hátterninu; hegða sér vel eða illa.

Tillaga: Vallarþulurinn bað menn um að haga sér vel.

2.

„Dekk sprakk, hann réði ekki við bílinn á þessum hraða og því fór sem fór.“

Athugasemdir um málfar í fjölmiðlum, Sigurður Sigurðarson.         

Athugasemd: Nú fór í verra. Ég las fróðlegan pistil Eiríks Rögnvaldssonar á vefsíðu hans. Eiríkur var prófessor í íslenskri málfræði, er afburða fróður þykir nokkuð frjálslyndur í málnotkun. Í pistlinum ræðir hann um sögnina að ráða og segir um sögnina að ráða í þátíð:

Sjálfur hef ég lært að það „eigi“ að nota réð en ekki réði og geri það stundum í rituðu máli. 

Það er þó í algerri andstöðu við málkennd mína – hann réð þessu ekki og ég réð ekki við þetta orkar á mig sem rangt mál. 

Þetta er eitt af þeim dæmum þar sem málstaðallinn er í ósamræmi við málkennd og málnotkun meginþorra málnotenda. Mér finnst fráleitt að kalla þátíðina réði ranga.

Þetta er nú huggun harmi gegn. Ég fletti upp „réði“ í pistlum mínum og fann tuttugu og sjö dæmi um orðið. Þar af einu sinni í athugasemdum um málfar í fjölmiðlum. Þetta skiptir svo sem ekki miklu máli en bendir til að málkennd mín og málnotkun sé svipuð og Rögnvalds. Ekki leiðum að líkjast. Skrýtið samt hvernig málkenndin ræður orðalagi.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Craig Mazin þakkar fyrir verðlaunin sem hann hlaut fyrir skrif þáttanna Chernobyl.“

Myndatexti á blaðsíðu 29 í Morgunblaðinu 24.9.2019.         

Athugasemd: Þetta er frekar illa samið. Þættirnir um Chernobyl skrifuðu ekkert. Maðurinn sem nefndur er skrifaði handritið að þáttunum. Þó svo að hér hafi verið prédikað að skrifa stutt mál, nota punkta sem oftast, verður að segjast eins og þegar farið er eftir þessu geta skrifin stundum orðið eins og snubbótt stofnanamál.

Tillaga: Craig Mazin þakkar fyrir verðlaunin sem hann hlaut fyrir handrit að þáttunum um Chernobyl.

4.

„Það var fagnað verulega fyrir austan eftir sigurinn og fóru flugeldar til að mynda á loft.“

Frétt á dv.is.          

Athugasemd: Þvílíkt hnoð sem þetta er, algjörlega hugsunarlaust og ekki lesendum bjóðandi. „Það var fagnað verulega …“ Hvað þýðir þetta?

„… og fóru flugeldar til að mynda á loft.“ Var þeim skotið á loft eða „fóru þeir á loft“ af sjálfsdáðum? Hvert er flugeldum skotið ef ekki upp í loft? 

„Til að mynda“ er orðalag sem hefur þarna enga merkingu.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Fasteignagjöldin samanstanda af fasteignaskatti, lóðarleigu, fráveitugjaldi, vatnsgjaldi og sorpgjöldum.“

Skýring á frétt um fasteignagjöld á blaðsíðu 14 í Morgunblaðinu 25.9.2019.         

Athugasemd: Sagnorðið „samanstanda“ er oft misnotað. Mörgum þykir það flottara en sögnina að vera. Til viðbótar er orðið frekar „stofnanalegt“ og þar af leiðandi virðist það virðulegra en almúgasögnin að vera.

Má vera að þetta sé misskilningur en samt fer betur á því í ofangreindri málsgrein að sleppa orðinu og hafa þetta svipað og í tillögunni hér fyrir neðan.

Tillaga: Í fasteignagjöldum eru af fasteignaskattur, lóðarleiga, fráveitugjald, vatnsgjald og sorpgjöld.

6.

„Bæjarstjórinn í Courmayer segir að íbúahús á svæðinu stafi ekki sérstök hætta en að verið væri að rýma fjallakofa á svæðinu í varúðarskyni.“

Frétt á visir.is.         

Athugasemd: Málsgreinin er ófullkomin. „Íbúahús“ hef ég aldrei séð áður, er líklega ekki til, en gæti allt eins verið því í mörgum húsum býr fólk. Almennt er þó talað um íbúðir, íbúðahús og eða einfaldlega hús. 

Í fréttinni gleymist að fallbeygja orðið „íbúahús“ (ætti að vera íbúðahús). Sögnin að stafa stjórnar þágufalli í þessu tilviki.

Vel má vera að aðeins íbúðahús séu nálægt fjallinu sem um er rætt í fréttinni. Gæti það verið að séu fleiri hús þarna, sem ekki væri óeðlilegt, að þeim stafaði engin hætta á skriðuföllum.

Velta má fyrir sér muninum á „sérstök hætta“ og hætta. Skýringu vantar á því hver hættan er, það er ekki ljóst af efni fréttarinnar.

Þetta er léleg frétt og flausturslega samin og lítið á henni að græða. Henni fylgir engin mynd af staðháttum og ekki heldur kort. Fréttin virðist bara vera uppfylling, innihaldsrýr texti.

Tillaga: Engin tillaga.

 

Íslandsmeistaratitillinn á lofti og þjálfarinn spilar leikmönnum

Orðlof

Tjör

Orðhlutinn Tjör- í Tjörnes merkir líklega: furutré (Íslensk orðsifjabók).

Málfarsbankinn. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Sæv­ar Karl lif­ir lista­manna­lífi í Mið-Evr­ópu.“

Fyrirsögn á mbl.is.          

Athugasemd: „Lífið er stutt en listin er löng,“ segir einhvers staðar og í því felst djúp speki. Stundum heyrist hvatningin lifðu lífinu lifandi. Ekki vera dauðyfli.

Hvernig fer sá að sem „lifir listamannalífi“. Getur verið að hann lifi eins og listamaður? Hins vegar er algjörlega óljóst í hverju „listamannalíf“ felst, og að lifa eins og listamaður. Er það að sinna list sinni, drekka rauðvín, éta franska osta og fleka konur? Spyr sá sem ekki veit.

Davíð Stefánsson orti af mikilli list í Ítalíuferð sinni árið 1920. Hann var skáld, listamaður, og hefur eflaust sopið af rauðvíni og etið ítalska osta og án efa hafði hann auga fyrir fegurð ítalskra kenna. Ljóðið um Lapí er þrungið þrótti, gleði og list:

Í Flórens hafa fjöldamargir ferðalangar gist,
og hvergi hærri klukknaturn og hvergi meiri list
Þar anga blóm, þar blikar vín, það besta er jörðin á,
og þarna er litla Lapí sem er listamannakrá.
[…]
Enga leikur Amor ver
en unga listamenn,
og Flórenzdætur forðast ekki
farandskáldin enn,
og blótprestarnir bera vín
um borðin endilöng,
uns drykkjukráin dynur öll
af dansi og gleðisöng.

Jakob Hafstein gerði lag við þetta fallega kvæði og enn heyrist hann syngja það í Ríkisútvarpinu: „… En Lapí er og Lapí verður listamannakrá.“

Tillaga: Sæv­ar Karl lif­ir sem listamaður í Mið-Evr­ópu.

2.

„Tveir val­kost­ir vegna Sunda­braut­ar.“

Fyrirsögn á mbl.is.         

Athugasemd: „Valkostur“ er fáránlegt orð. Í staðinn má nota sögnina að velja, af því er dregið nafnorðið val. Einnig nafnorðið kostur (úrræði) sem hefur svipaða merkingu og val. Þar af leiðir að einstaklega stíllaust er að hnýta þessi tvö orð saman.

Fáir myndu samþykkja orð eins og „taktekt“, „akbíll“, „sjónarhorf“, „lánsleiga“ eða álíka samsetningar orða sem búin eru til úr orðum sem eru svipaðrar merkingar.

Má vera að nú sé orðið „valkostur“ svo útbreitt að vonlaust sé að berjast gegn því. Það bætist þá við furðuorðin sem íslenskan uppfull af og eru engu skárri. Nefna má tvítekningarorð eins pönnukökupanna, bílaleigubíll og tréherðatré.

Má vera að ég taki hér fullmikið upp í mig því jafnvel örnefni eru mörg ansi skringileg með endurtekningum sínum, eins og Hólahólar, Staðarstaður, Dalsdalur, Hoffellsfjall, Bakkarárholtsá og Vatnsdalsvatn.

„Valkostur“ er hrikalegt klunnalegt orð, verra er þó að sjá orð eins „valkostagreining“ og „valkostaval“.

Tillaga: Tveir kostir vegna Sundabrautar.

3.

„Íslandsmeistaratitillinn í Pepsímax deild kvenna fór á loft í dag.“

Íþróttafréttir kl. 19:20 í sjónvarpi Ríkisútvarpsins 21.9.2019.

Athugasemd: Íþróttafréttamaðurinn sem segir alltaf í lok frétta; „þá er þetta komið hjá mér“ rétt eins og hún sé ein ábyrg fyrir fréttum Sjónvarpsins. Vel má vera að svo sé. Gerum hann þá ábyrgan fyrir ofangreindri tilvitnun. Hún er röng.Titillinn fór ekki á loft. Hann er hugtak, óáþreifanlegt. Hins vegar lyftu knáar Valskonur Íslandsmeistarabikarnum á loft og úuðu ógurlega af því tilefni.

Í fréttinni segir:

En Keflvíkingar voru ekki búnir að gefast upp.

Af hverju sagði ekki fréttamaðurinn?:

En Keflvíkingar gáfust ekki upp.

Svona orðalag er mjög algengt hjá yngra fólki. Margir geta ekki talað hreint út. Sagt er „við erum búnir að fara“ þegar nægir að segja við fórum. 

Í Málfarsbankanum segir þetta meðal annars og er hér vísað til hans um nánari umfjöllun:

Mikill (of)vöxtur hefur færst í þetta nýmæli í nútímamáli. Ýmsar hömlur eru á notkun þess, t.d. munu fæstir geta notað það með sögnunum sofna, vakna, deyja, lifna við og mörgum fleiri. Hliðstæður við eftirfarandi dæmi eru þó auðfundnar:

Svo er rosaleg sorg í hópnum. Það eru svo margir vinir búnir að deyja (Frbl 4.4.18, 4).

Hér er ekki svigrúm til að fjalla nánar um þetta en lesendum til athugunar skal teflt fram nokkrum dæmum sem ekki samræmast málkennd þess sem þetta ritar:

Það er ljóst að við erum búin að vera að hækka laun, ef horft er til baka, langt umfram það sem þekkist hjá okkar nágrannaþjóðum (Mbl 15.9.17, 2);

Danir eru búnir að fjölmenna innan teigsins (Sjónv 6.8.2017);

Heimir er búinn að þurfa að gera eina skiptingu (Sjónv 5.9.2016);

NN er ekki búinn að vera hættulegur í leiknum (30.5.18);

Okkur [hljómsveitarmenn] er búið að langa lengi að koma saman aftur (2.6.18).

Trúr orðalagi íþróttablaðamanna getur fréttamaðurinn ekki sagt að Valur hafi sigrað í leiknum, heldur „siglt sigrinum heim“. Sem auðvitað er rosalega fínt og flott hefði keppnin verið á sjó.

Best að forðast klisjur á borð við þessa, þær hjálpa okkur, lesendum, hlustendum og áhorfendum, ekkert. 

Að lokum sagði fréttamaðurinn að Valur væri „ríkjandi“ Íslandsmeistari í fótbolta, handbolta og körfubolta.

Hver er munurinn á á að vera „ríkjandi Íslandmeistari“ og Íslandsmeistari? Enginn. Alls enginn. Hvers vegna er þá verið að troða orðinu „ríkjandi“ inn í frásögnina? 

„Þá er þetta allt komið hjá MÉR í kvöld, „veriði“ sæl.“ 

Aldrei taka aðrir fréttamenn fréttastofu Sjónvarps þannig til orða. Hvers vegna?

Tillaga: Íslandsbikarinn í Pepsímax deild kvenna fór á loft í dag.

4.

„Ole Gunnar Solskjær lofar því að spila ungum leikmönnum Manchester United mikið í vetur.“

Frétt á visir.is. 

Athugasemd: Hvað merkir þessi málsgrein? Ekkert hún er bull.

Vefmiðillinn Sky Sport virðist vera heimildin fyrir fréttinni. Þar segir í fyrirsögn:

Manchester United boss Ole Gunnar Solskjaer to play youngsters in Premier League.

Blaðamaður Vísis heldur að hann geti þýtt orðin beint yfir á íslensku en hvorugt tungumálið virðist honum tamt.

Þetta er ekki nein tilviljun eða yfirsjón hjá blaðamanninum. Síðar í fréttinni segir hann:

„Þú lærir mikið á að spila ungum leikmönnum,“ sagði Solskjær við Sky Sports.

Auðvitað er ekki alltaf hægt að þýða beint, stundum þarf að umorða og það þurfa allir blaðamenn að gera.

Tillaga: Ole Gunnar Solskjær lofar því að ungu leikmennirnir fá að spila mikið með Manchester United í vetur.

Eigin sala ráðherrans, borhola reist og þrjár formennskur

Orðlof

Helmingi þyngra

Þegar talað er um að eitthvað sé helmingi þyngra en eitthvað annað getur það merkt tvennt: 

1. að hluturinn sé 100% þyngri
2. að hluturinn sé 50% þyngri.

Úr því að orðasambandið hefur tvær merkingar í íslensku kann það að valda misskilningi í málnotkun.

Málfarsbankinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Það var leikið sér með virðingu mína.“

Fyrirsögn á visir.is.         

Athugasemd: Ekki er boðlegt að búa til vitleysu og dreifa til almennings. Þess ber þó að geta að vel má vera að annar en sá sem skráður er fyrir fréttinni hafi skrifað fyrirsögnina. 

Fréttin er á forsíðu Vísis en þegar smellt er á hana birtist önnur yfir fréttinni. Einhverjum innan dyra hefur líklega ofboðið vitleysan og breytt fyrirsögninni sem þó hangir enn inni á forsíðunni.

Þetta er skemmd frétt.

Tillaga: Virðing mín var öðrum að leiksoppi.

2.

„Nú kann hins vegar að hafa áhrif fyrirhugað frumvarp dómsmálaráðherra um heimild til sölu á eigin framleiðslu og heimild til áfengiskaupa í netverslun …“

Frétt á visir.is.         

Athugasemd: Framleiðir dómsmálaráðherra áfengi eða eitthvað annað sem hann þarf að selja? Þetta er einfaldlega fullyrt ofangreindri málsgrein í Vísi.

Nei, þetta er enginn útúrsnúningur!

Já. Þegar lengra er lesið er ljós að ekki er verið að heimila dómsmálaráðherra að selja eigin framleiðslu. Samt er það sagt í fréttinni …

Málgreinin er hnoð og varla hægt að laga hana. Efnislega hefur hún ekkert gildi. Hún stendur bara í miðri fréttinni eins og sker í lygnum sjó og fæstir sem hana lesa verða einhvers vísari. Sem sagt: málalenging.

Tillaga: Engin tilaga.

3.

„Að­dá­endur kín­verska Loch Ness skrímslisins urðu fyrir miklum von­brigðum þegar í ljós kom að skrímslið al­ræmda væri tuttugu metra langur loft­púði sem lent hafði í Y­angtze ánni.“

Frétt á frettabladid.is.         

Athugasemd: Þetta er kjánalega orðað. Loch Ness er stöðuvatn í Skotlandi og í því er sagt að skrímsli felist. Ekkert stöðuvatn í Kína ber sama nafn. Meint skrímsli sást í fljótinu Yangtze, sem er hið lengsta í Asíu og þriðja lengsta í heiminum, og á ekkert sameiginlegt með skoskum vötnum. 

Í fréttinni segir:

… þar sem mátti sjá móta fyrir dular­fullu svörtu formi fljóta í ánni.

Aðdáendur svartra kökuforma hafa eflaust orðið fyrir vonbrigðum. Líklega er orðalagið komið úr ensku, „black figure“ eða álíka.

Einnig stendur þetta í fréttinni:

Mynd­bandið, sem er ekki í sérlega góðum gæðum …

Gæði er fleirtöluorð sem er náskylt lýsingarorðinu góður. Þetta er svona álíka eins og að segja „stór stærð“, „heitur hiti“ eða álíka. 

Í Málfarsbankanum segir:

Athuga muninn á merkingu íslenska orðsins gæði (skylt góður) og erlendu orðanna kvalitet, quality o.s.frv. sem borið geta fremur hlutlausa merkingu: eiginleikar. Í íslensku er unnt að tala um góða eiginleika en illa er talið fara á orðalaginu „góð gæði“ og „léleg gæði“. Fremur: mikil gæði, lítil gæði.

Allir blaðamenn eiga að vita þetta nema þeir sem sváfu í íslenskutímum í framhaldsskóla. Slíkir eiga lítið erindi í blaðamennsku.

Tillaga: Engin tilaga.

4.

„Hægra meg­in á mynd­inni, við ána, er bor­hol­an sem Hita­veita Ran­gæ­inga reisti um síðustu alda­mót.“

Myndatexti á mbl.is.         

Athugasemd: Frægt var með endemum þegar verðbólgan seig upp á við. Risherbergi í kjallara til leigu, stóð einhvern tímann í dagblaðsauglýsingu. Svipuð reisn er yfir myndatextanum.

Má vera að borhola sé reist þó hún sé gat ofan í jörðu. Til er hús sem kallað er hola

Tillaga: Engin tilaga.

5.

„Stjórnarandstaðan hefur þrjár formennskur.“

Morgunþáttur í Ríkisútvarpinu kl. 7:40, 20.9.2019.         

Athugasemd: Mennska er nafnorð sem aðeins er til í eintölu. Stjórnmálamaður sem talar um „mennskur“ er ekki góð fyrirmynd. Raunar er svona tal afar niðurdrepandi og gefur varla fyrirheit um glæsta framtíð íslenskunnar.

Hvernig á þá að orða það sem maðurinn sagði í ofangreindri tilvitnun?

Sáraeinfalt.

Tillaga: Stjórnarandstaðan hefur formennsku í þremur nefndum.

6.

„Aldrei séð svona mikið vatn.“

Fyrirsögn á mbl.is.          

Athugasemd: Í Þingvallavatni er fjári mikið vatn, jafnvel í þurrkatíð. Atlantshafið er rosalega stór pollur með enn meira vatni, að vísu söltu. Stundum nær það upp að bryggjugólfi.

Í ónefndu bæjarfélagi stóð hafnarnefndin á bryggjunni og horfði ofan í sjóinn. Við þurfum að dýpka höfnina og það er rosalega dýrt, sagði formaðurinn. Hér geta fá skip lagt að. Má vera að það sé bara ódýrara að hækka bryggjuna, sagði fulltrúi minnihlutans, og beit í tunguna. Orð sem einu sinni eru sögð verða ekki aftur tekin.

Tillaga: Engin tillaga.

7.

„Appel­sínu­gul við­vörun til morguns: Enn hætta þó hætti að rigna.“

Fyrirsögn á frettabladid.is.         

Athugasemd: Þó svo að tvö orð hafi ólíka merkingu kallast það nástaða þegar þau standa nálægt hvoru öðru. Krakkar í blaðamennsku vita ekkert um þetta né heldur veldur orðafátæktin þeim áhyggjum enda fá þeir engar leiðbeiningar.

Hvað segjum við þegar „það hættir að rigna“?

Jú, það styttir upp. Þá kemur uppstytta, hlé á rigningu, að minnsta kosti þangað til aftur rignir.

Í fréttinni segir:

Það er búið að vera alls­konar vatns­veður í dag og vegir farið í sundur. 

Samkvæmt orðabókinni merki vatnsveður mikil rigning. Hins vegar er algjörlega óljóst hvað allskonar vatnsveður merkir. Líklega er þetta sérfræðilegt hugtak í veðurfræði og ekki fyrir okkur dauðlega að velta vöngum yfir.

Allskonar má rita í einu orði en betur fer á því að skrifa alls konar. Í ritreglum er ritháttur skilgreindur svo (sjá aukafallsliði, grein 2.5):

Ýmis fallorð í aukafalli með atvikslega merkingu skal rita í samræmi við uppruna, þ.e. hvert orð út af fyrir sig. Þau vísa gjarna til tíma, staðar eða háttar.

Blaðamaðurinn, og ugglaust líka viðmælandi hans, gerir ekki greinarmun á svæði og landshluta. Rigningu er spá á „vesturhelmingi“ landsins og því eykst rennsli í ám og lækjum á „svæðinu“. Vesturland telst varla svæði þó fótboltavöllurinn í Borgarnesi sé það eða kannski Húsafellsskógur.

Fljótfærnin er að drepa blaðamanninn. Í fréttinni segir:

Vegna vatna­vaxta hafði vegurinn farið í sundur. Að­gerðum lauk á vett­vangi um klukkan 16, en þurfti að kalla þyrlu Land­helgis­gæslunnar til vegna þess að vegurinn hafði farið í sundur.

Svo virðist sem margir blaðamenn lesi ekki fréttir sínar yfir fyrir birtingu. Það er slæmt. Verra er þó ef blaðamenn sjá ekki villurnar, þá skiptir engu máli hversu oft fréttin er lesin yfir. Oft þarf „fersk augu“ til yfirlestrar. Slíkt tíðkast ekki enda telja fjölmiðlar ekki eftirsóknarvert að birta villulausar fréttir.

Tillaga: Appel­sínu­gul við­vörun til morguns: Enn hætta þó stytti upp.

 

Óhliðhollur gluggi og sýna ógnandi hegðun

Orðlof

Takk eða þökk

Sumir hafa amast við orðunum takk fyrir vegna danskra áhrifa.

Benda má á þökk fyrir eða þakka þér fyrir í þeirra stað.

Málfarsbankinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Örlyg­ur Hnef­ill Örlygs­son, safnstjóri safns­ins, segir í sam­tali við mbl.is að hann sé staðráðinn í að opna safnið á ný síðar.“

Frétt á mbl.is.         

Athugasemd: Safnstjóri safnsins ætlar að opna safnið aftur. Auðvelt er að orða þetta betur og komast hjá meinlegri nástöðu. 

Þetta er stutt frétt, aðeins 164 orð. Þar af kemur orðið safn fyrir átta sinnum þar af orðið könnunarsafn þrisvar sinnum. Þetta er ekki vel skrifað.

Nafnið er Könnunarsafn og ætti að vera ritað með stórum staf í allri fréttinni, svo er ekki.

Tillaga: Örlyg­ur Hnef­ill Örlygs­son, safnstjóri sagði í sam­tali við blaðamann að hann sé staðráðinn í að opna það aftur.

2.

„Félagaskiptaglugginn var ekki hliðhollur Val.“

Frétt á vísir.is.        

Athugasemd: Félagaskiptagluggi er tímabil að sumri sem leikmenn í fótbolta mega skipta um félög. Ekki er ljóst hvers vegna þetta er kallaður gluggi, önnur orð henta betur, til dæmis tími og tímabil. Ekkert í fótbolta réttlætir að þetta sé kallaður gluggi enda vísast einhver sérviska sem hefur orðið vinsæl.

Á malid.is segir:

gluggi, gluggur k. birtuop á vistarveru (oftast með gagnsæju efni í (t.d. gleri)); heiðríkjublettur á lofti …

Orðalagið „félagaskiptagluggin var ekki hliðhollur Val“ er bara tóm della, bjánalegt orðalag sem útilokað er að réttlæta.

Í fréttinni er þetta haft eftir einum álitsgjafanum í fótbolta:

„Það sem þú upplifir með Valsliðið er ótrúlega mikil gæði en liðið er ekki í góðu ásigkomulagi.“

Þetta er talmál og ekkert út á það að segja fyrr en ræðan hefur verið sett á blað. Þá er kemur í ljós að talið er bara samhengislaust rugl. Hver er þessi „þú“ sem er verið að ávarpa. Enginn, orðalagið er komið úr ensku. 

Sögnin að upplifa á ekki heldur heima þarna. Blaðamanni er skylt að breyta og laga orðalag viðmælenda sinna ella er hann að dreifa villum og bulli og það er ekki tilgangur fjölmiðla.

Valsliðið getur ekki bæði verið gott og í slæmu ásigkomulagi. Betra hefði verið að segja:

Valsliðið er ótrúlega gott en einstaka leikmenn hafa verið meiddir.

Fréttin er illa skrifuð og lesendum ekki bjóðandi.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Ef Rúnar myndi fá gott tilboð þá væri Heimir Guðjónsson fyrsti maðurinn á blaði til að taka við starfinu.“

Frétt á vísir.is.        

Athugasemd: Skrýtið að orða þetta svona, en blaðamaðurinn er ábyggilega án efa afar vel að sér í íþróttum. Hann hann er mun lakari í skrifum.

Tillaga: Ef Rúnar fengi gott tilboð væri Heimir Guðjónsson efstur á blaði.

4.

„Kon­ur og minni­hluta­hóp­ar standi verst.“

Frétt á mbl.is.         

Athugasemd: Ofnotkun á viðtengingarhætti er því sem næst orðin óþolandi í fyrirsögnum fréttamiðla. Í flestum tilvikum er það viðmælandi sem fullyrðir og til að lesendur misskilji ekki er viðtengingarháttur notaður.

Við lesendur veltum þessari fyrirsögn fyrir okkur enda segir hún bókstaflega að konur og minnihlutahópar eigi að standa verst.

Hér áður fyrr notuðu blaðmenn framsöguhátt. Samkvæmt því hefði fyrirsögnin verið svona:

Kon­ur og minni­hluta­hóp­ar standa verst.

Allir skilja þessa fyrirsögn, hún er mun betri en sú með viðtengingarhættinum. Fullyrðingin skýrist betur sé fréttin lesin.

Tillaga: Kon­ur og minni­hluta­hóp­ar standa verst.

5.

„Menn­irn­ir voru ósam­vinnuþýðir og sýndu ógn­andi í hegðun.“

Frétt á mbl.is.         

Athugasemd: Hvernig sem litið er á málsgreinina er hún rökleysa, jafnvel þó gert sé ráð fyrir einni villu. 

Forsetningunni í er ofaukið, hún á ekkert erindi í setninguna nema öðru sé breytt.

„Sýna hegðun“ er ekki íslenska nema því aðeins að lýsingarorði sé bætt við, til dæmis slæma eða vonda hegðun. Menn geta verið ógnandi. Of mikið er að segja: „sýna ógnandi hegðun“.

Svona byrjar fréttin:

18 ára kona var hand­tek­in í Okla­homa í Banda­ríkj­un­um …

Reglan er þessi: Ekki byrja setningu á tölustöfum. Það þekkist hvergi í vestrænum tungumálum. Ástæðan er einföld. Með punkti er setningu eða málgrein lokið og þá getur önnur byrjað og það er gert með stórum staf í upphafi fyrsta orðs. Þetta er öllum auðskiljanlegt, truflar ekkert. 

Tölustafur truflar í upphafi setningar vegna þess stóran staf vantar. Tala stendur þarna eins og illa gerður hlutur enda allt annað tákn en bókstafur.

Eigi setning að byrja á tölu er hún skrifuð með bókstöfum.

Tillaga: Mennirnir voru ósamvinnuþýðir og ógnandi.

Arkitektateiknað hús, sívaxandi mælir og body checkið

Orðlof

Sjá eða heyra

Auk þess þykir skilríkum mönnum óþarfi að breyta orðinu sjónarvottur í „sjónvitni“ (á ensku eyewitness ). Og: Einhver sagðist í útvarpinu vilja "sjá áherslubreytingu". Er það hægt? Ég heyri hinsvegar stundum áherslubreytingar í tali manna.

Íslenskt mál, Morgunblaðið, Gísli Jónsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Mikill öldugangur og vindur var í Reynisfjöru í dag þegar ferðamenn spókuðu sig um í fjörunni.“

Frétt á visir.is.        

Athugasemd: Já, mikill vindur … Skyldi hafa verið hvasst? Blaðamenn þekkja ekki lengur gömul orð yfir vindstyrk. Nú er talað er um lítinn, mikinn vind eð sterkan vind. Líklega er þess skammt að bíða að orðið vindgangur sé tekið í gagnið í veðurlýsingum.

Í fréttinni segir:

Í myndbandi sjást öldurnar ná töluverðum hæðum áður en þær koma að landi af miklum þunga.

Eiginlega er ekkert rangt við þetta en margur kann að velta því fyrir sér hvað átt sé við með „töluverðum hæðum“. Hvergi í fréttinni er talað um brim í Reynisfjöru. Vita ungir blaðamenn ekki hvað brim er?

Í Reynisfjöru spókuðu sig ferðamenn í fjörunni. Blaðamenn hafa ekki hugmynd um hvað nástaða er. Þess vegna eru sömu orðin jórtruð. Líklega væri það frétt ef ferðamenn í Reynisfjöru spókuðu sig uppi á fjalli.

Tillaga: Í Reynisfjöru var í dag mikið brim og hvasst.

2.

„Gary Martin refsar endurtekið fyrri félögum.“

Fyrirsögn á visir.is.        

Athugasemd: Sá sem svona skrifar hefur ekki mikla tilfinningu fyrir íslensku máli. Auðvitað á hann að nota atviksorðið aftur, jafnvel enn og aftur.

Átt er við að leikmaðurinn hafi skorað fyrir ÍBV þegar liðið lék við Val og ÍA. Þetta kallar blaðamaðurinn að refsa sem er furðulegt orðaval. Fyrir hvað var leikmaðurinn að refsa? Var hann að hefna fyrir brottrekstur? Nei, hann hætti hjá öðru en var rekinn úr hinu. Fótboltaleikur gengur út á það að skora mörk. Má vera að Val og ÍA hafi nú hefnst fyrir að láta Gary Martin fara en um það veit ég ekkert.

Tillaga: Enn skorar Gary Martin gegn fyrri félögum.

3.

„Vel skipulagt og bjart arkitektateiknað einbýlishús …“

Fasteignaauglýsing í Fréttablaðinu 16.9.2019.       

Athugasemd: Vissara er að þeir sem ætla að kaupa íbúð að athuga hvort húsið sé „arkitektateiknað“ en ekki „smiðsteiknað“, „píparateiknað“ eða „fasteignasalateiknað“.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Að undanförnu hefur í sívaxandi mæli runnið upp fyrir mér ákveðið ljós.“

Grein á frettabladid.is      

Athugasemd: Svona getur farið þegar fyrirfram ákveðið orðalagi tekur völdin af skrifaranum. Þegar skilningur vex er oft sagt að menn sjái ljósið eða ljós renni upp fyrir þeim.

Það er hins vegar bráðfyndið þegar mælirinn fær sjálfstæðan vilja. Við þekkjum til dæmis þetta orðalag:

• Í auknum mæli
• Í vaxandi mæli
• Kornið sem fyllir mælinn
• Dropinn sem fyllir mælinn

Sívaxandi mælir er skiljanlegt orðalag en dálítið bjánalegt: Vaxandi mælir þekkist ekki.

Betra hefði verið ef skrifarinn segði: 

Ég áttaði mig smám saman á þessu.

Svo er það ákveðna ljósið. Þeir sem skrifa verða að átta sig á því við yfirlestur hvort orðalagið er skynsamlegt eða tóm della, vera óhræddir að laga og bæta. Hérna hefði höfundurinn hreinlega átt að segja að hann hafi áttað sig á staðreyndum mála.

Allir skilja hvað að undanförnu merkir og einnig smám saman.  Stundum er of mikið að hafa hvort tveggja í sömu setningu. Svona er ekki rangt, telst miklu frekar stílleysa. 

Höfundurinn hefur raunar léttan og leikandi stíl, skrifar auðskilinn texta og oft skemmtilegan. Hann á það þó til að flækjast sig í málalengingum. Á greininni er dálítil fljótaskrift. 

Tillaga: Að undanförnu hef ég smám saman áttað mig á ákveðinni staðreynd.

5.

„Síðastliðna nótt lét frostið einnig á sér kræla …“

Frétt á mbl.is.    

Athugasemd: Smekkur manna er mismunandi. Lítum bara á heimili fólks, varla finnast tvö sem eru alveg eins. Sama er með orðavalið í fréttum, greinum og jafnvel bókum. Sumir eru algerlega blindir á merkingu orðtaka og máltækja. Aðrir eiga það til að nota orð eða orðasambönd sem eiga ekki við. Farsælast er að skrifa án útúrdúra, rita hreinan texta. Nota sem minnst af orðatiltækjum og málsháttum og forðast orð sem ekki eiga við.

Á malid.is segir:

Láta á sér kræla: láta verða vart við sig, verða sýnilegur, vekja á sér athygli.

Málsgreinin í vefútgáfu Moggans hér að ofan er ekki röng en hún er kjánaleg af því að frost lætur ekki á sér kræla, það einfaldlega er, var eða verður. Kuldi er kyrrstaða.

Þetta orðalag fer vel þegar rætt er um fólk, jafnvel dýr eða fugla. En auðvitað veltur þetta eins og svo margt annað á smekk, rétt eins og val á húsgögnum og öðrum húsbúnaði fyrir heimilið.

Tillaga: Síðastliðna nótt var frost …

6.

„Ég hef mjög gaman af því hvernig Kennie Chopart spilar vörn. Gefur kantaranum smá space og býður honum í kaffi, kemur svo á siglingunni í body checkið og segir takkk fyrir komuna.“

Ummæli á Twitter birt á mbl.is.     

Athugasemd: Þetta er bráðskemmtileg lýsing þó sletturnar spilli doldið fyrir. Er ekki alveg viss á hvað þær þýða, er eins og svo margir frekar illa að mér í dönsku …

Fótboltafélagið Knattspyrnufélag Reykjavíkur, þekkt sem KR, varð Íslandsmeistari í fótbolta í gærkvöldi. 

Á vefútgáfu Moggans voru birtar nokkrar skemmtilegar lýsingar rétt eins og þessi fyrir ofan. 

Árangur KR er einkar glæsilegur. Munum samt að félagið er ekki „ríkjandi“ Íslandsmeistari í fótbolta heldur er einfaldlega Íslandsmeistari í fótbolta.

Tillaga: Engin tillaga

Sápugerðin Friggs og flugvél sem neyðarlenti

Orðlof

Upplýsingaöld eða …

Ekki er sama hvort ritað er upplýsingaöld eða upplýsingaröld.

1. Upplýsingaöld er orð sem stundum er haft um nútímann, sbr. tölvu- og upplýsingaöld.
2. Upplýsingaröld er það tímabil þegar fræðslustefnan var öflugust (á Íslandi oft talin 1770–1830) (Íslensk orðabók).

Málfarsbankinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„… forstjóri Sápugerðarinnar Friggs.“

Dægradvöl, dálkur á blaðsíðu í Morgunblaðinu 11.9.2019.        

Athugasemd: Í Dægradvöl er getið um æviferil fólks sem á afmæli og birt ættartré. Athyglisverðar og fróðlegar upplýsingar. Faðir eins afmælisbarnsins er sagður hafa verið forstjóri „Sápugerðarinnar Friggs“. Þetta á auðvitað að vera Friggjar.

Frigg er fornnorrænt gyðjuheiti og beygist svona: Frigg, Frigg, Frigg, Friggjar. Beygingarmyndin í tilvitnuninni er ekki til.

Tillaga: … forstjóri Sápugerðarinnar Friggjar.

2.

„Skógafoss er 60 metra hár og 25 metra breiður. Fossinn er friðlýstur og telst sem náttúruvætti. Skógafoss er gríðarlega kraftmikill og er talinn meðal fegurstu fossa landsins.“

Frétt í frettabladid.is.         

Athugasemd: Væri hægt að bæta við orðinu foss í þessa lýsingu? Ég gerði tilraun:

Skógafoss er 60 metra hár foss og 25 metra breiður (foss). Fossinn er friðlýstur (foss) og telst sem náttúruvætti. Skógafoss er gríðarlega kraftmikill (foss) og er talinn meðal fegurstu fossa landsins.

Er þetta ekki um of? Jú, nástaða er aldrei viðunandi en hér tekur út yfir allan þjófabálk. Jafnvel án viðbótarinnar er þetta illa skrifað, algjörlega stíllaust. Þó má hæla blaðamanninum fyrir að skrifa ekki Skógafoss með erri og fyrir stuttar málsgreinar. Verra er þegar blaðamaður veit ekkert hvað nástaða er og tönglast á sama orðinu í sífellu.

Verst er að í fyrstu útgáfu fréttarinnar stóð: „Ferðamaður vaðaði út í Skógá.“ Einhver á Fréttablaðinu rak augun í villuna og lét leiðrétta hana, þó ekki fyrr en að lesandi nefndi þetta í athugasemdum við fréttina.

Hvað er annars þessi þjófabálkur sem mér varð að orði? Í bókinni Mergur málsins segir:

Þjófabálkur: Sérstakur kafli í Jónsbók (lögbók frá árinu 1281) sem nefnist þjófabálkur en þar var fjallað um refsingar fyrir þjófnað. Það hefur þótt kasta tólfunum ef ákvæði hans hafa ekki náð yfir eitthvert brot. Af því er líkingin dregin.

Orðalagið merkir það sem er fráleitt eða forkastanlegt.

Í tilvitnuninni kemur frá orðalagið að kasta tólfunum. Merkingin er það sem er yfirgengilegt og svo segir í bókinni:

Líkingin er dregin af teningskasti, sbr. kasta sex tvö, kasta tólfin, þ.e. vísar til þess þegar sex kemur upp á tveimur teningum.

Ansi fróðlegt, finnst mér, jafnvel þó þetta tvennt tengist ekkert tilvitnuninni úr Fréttablaðinu.

Tillaga: Skógafoss er 60 metra hár og 25 metra breiður. Hann er friðlýstur sem náttúruvætti og er meðal fegurstu fossa landsins.

3.

„Talsmaður Ross neitar því að hann hafi hótað neinum uppsögn.“

Frétt á visir.is.         

Athugasemd: Í orðabókinni segir að óákveðna fornafnið neinn sé notað sérstætt og með neitun. Oftast með orðalaginu ekki, til dæmi þarna er ekki neinn.

Mér finnst ofangreind tilvitnun í frétt Vísis dálítið ókunnugleg. Var ekki hótað neinni uppsögn eða var einhverjum einum ekki hótað uppsögn?  

Inn í tilvituðu orðin vantar líklega atviksorðið ekki. Hins vegar passar það engan veginn inn í málsgreinina vegna þess að í henni er sagnorðið neita. 

Betra er að umorða, segja að maðurinn hafi ekki hótað neinum uppsögn eða neinum uppsögnum. Hið fyrra á við að hann hafi ekki hótað manni uppsögn og hið síðara mönnum uppsögnum

Tillaga: Talsmaður Ross segir því að hann hafi ekki hótað uppsögnum.

4.

„Neyðarlentu eftir að kaffi helltist niður.“

Frétt á ruv.is.         

Athugasemd: Flugmaður farþegaþotu hellti óvart niður kaffi sem varð til þess að flugvélinni var lent á Írlandi. Hvernig á að orða það öðru vísi en en að flugvélin hafi „neyðarlent“? Ég held að vísu að sagnorð sé ekki til, en hugsanlega ætti svo að vera. En …

Á vef BBC sem virðist vera heimild fréttarinnar segir ekki að flugvélin hafi „neyðarlent“ en það er aukaatriði. Á ensku er ekki til eitt orð fyrir neyðarlendingu. Þess í stað er notað „emergency landing“, það er lending í neyð. Þetta er því orðað svona:

Pilot made emergency landing … 
Flight makes emergency landing …

Er hægt að nota annað orð á íslensku en að „neyðarlenda“ flugvél þegar hætta steðjar að? Jú, hugsanlega má segja „flugvél hafi lent vegna neyðar“. Þetta er hins vegar nokkuð þvingað orðalag, jaðrar við hnoð. Hvað skyldu lesendur segja?

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Vafa­samt „aðsókn­ar­met“ slegið.“

Fyrirsögn á mbl.is.          

Athugasemd: Aldrei hafa fleiri komið bráðamóttöku Landspítalans í Fossvogi en á þessu ári. Þetta kallar vefútgáfa Moggans vafasamt aðsóknarmet.

Þegar eitthvað er vafasamt má í orðsins fyllstu merkingu efast um það. Sá sem er vafasamur er varhugaverður að einu eða öðru leyti. Vafasamt aðsóknarmet er því aðsóknarmet sem líklega  má draga í efa að sé rétt.

Blaðamaðurinn án efa við að það sé ekki gott að þeim fjölgi sem þurfi á læknisaðstoð að halda vegna slysa eða sjúkdóma. Aðsóknarmetið er því slæmt eða óheppilegt fremur en vafasamt. Hins vegar er engin ástæða til að hafa aðsóknarmet í gæsalöppum vegna þess að það er réttnefni.

Tillaga: Slæmt aðsókn­ar­met slegið.

6.

„Það voru misheppnaðar sendingar og skot, sjúkraþjálfari sem fékk hálfgerða hárþurrkumeðferð og vítadómur eftir að samherjar klesstu á hvorn annan.“

Frétt á visir.is.          

Athugasemd: Til eru nokkrir vel skrifandi íþróttablaðamenn. Enginn slíkur skrifaði ofangreinda málsgrein.

Hvernig er hægt að byrja málsgrein á persónufornafninu „það“. „Það“ hvað? Hverju lýsir „það“? Svona orð er leppur, kallað aukafrumlag sem flestir góðir blaðmenn og aðrir reyna að forðast vegna þess að oftast bjóðast betri kostir (ekki „valkostir“ þeir eru ekki til).

Börn segja að bílar sem lenda í árekstri klessi. Leikmenn sem rekast hvor á annan eru líka sagði hafa klesst saman. Langflestir leggja barnamálið af eftir því sem þeir eldast og þroskast. Hinir gerast íþróttablaðamenn. 

Tillaga: Engin tillaga.

7.

„Hann nefnir dæmi um það þegar hann labbaði frá Kirkjubæjarklaustri til Víkur en það var lítið af gististöðum þar á milli.“

Frétt á visir.is.          

Athugasemd: Töluvert afrek er að ganga hringinn í kringum landið og ekki síst að ná því að halda góðum gönguhraða og ýta jafnframt á undan sér hjólbörum fullum af farangri. Engu að síður kallar blaðamaðurinn þetta „labb“. Í fréttinni er ýmist tala um göngu eða labb. Blaðamaðurinn hefði átt að gæta samræmis og nota sögnina að ganga.

Hvað merki labb eða labba? Á malid.is segir:

Labba s. (17. öld) rölta, ganga; sbr. nno. labba þramma …

Ganga er ekki alltaf labb en labb er ganga. Ég labba stundum út í búð, örstutta leið, labba líka upp og niður stiga. Ég geng á  Esju, Vífilsfell og önnur fjöll. Ég labbaði ekki yfir Sprengisand og Kjöl og alls ekki um Hornstrandir. Aldrei labbaði ég upp á Hvannadalshnúk en gekk upp nokkrum sinnum.

Vera má að fólk geri ekki greinarmun á göngu og labbi. Mín tilfinning er sú að labb sé svipað og rölt.

Tillaga: Hann nefnir dæmi um það þegar hann gekk frá Kirkjubæjarklaustri til Víkur en fáir gististaðir eru á leiðinni.

Lægðin sem mætti, menn sem haga sér og löggjafarþing Alþingis

Orðlof

Traustatak og þjófnaður

Orðasambandið taka traustataki merkir strangt til tekið: taka eitthvað án leyfis en í trausti þess að leyfi hefði fengist. 

Gerður er greinarmunur á merkingu þessa orðasambands og taka eitthvað ófrjálsri hendi en það merkir: stela einhverju.

Málfarsbankinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Fellibylurinn Dorian mætti að ströndum Kanada í gær með gríðarmiklu regni og kröftugum vindum.“

Frétt á visir.is.         

Athugasemd: Í frétt Ap fréttastofunnar sem er heimild fyrir þessari frétt Vísis segir:

Dorian arrived on Canada’s Atlantic coast Saturday with heavy rain and powerful winds …

Þegar sögnin „to arrive“ we notuð í ensku fréttinni er ómögulegt að þýða hana með íslensku sögninni að mæta vegna þess að hann mætti ekki heldur kom. Hins vegar mætir fólk á réttum tíma í vinnuna eða á fund. 

Kæruleysilegt eða fljótfærnislegt orðalag bendir ekki til þess að sá sem skrifar beri neina virðingu fyrir lesendum. 

Tillaga: Fellibylurinn Dorian kom að ströndum Kanada í gær með gríðarmiklu regni og kröftugum vindum.

2.

„Mér fannst hann dæma þetta ágætlega, en rétt eins og ég og aðrir þá þurfum við að haga okkur og segja fallega hluti.“

Frétt á visir.is.         

Athugasemd: Annað hvort haga menn sér vel, illa eða á einhvern annan hátt. Lýsingarorð þarf að fylgja sögninni. 

Áhrifin af ensku sögninni „to behave“ eru mikil. Hana má ekki þýða hugsunarlaust með sögnunum að haga (sér) eða hegða (sér). 

Orðin að haga eða hegða (án lýsingarorðs) er orðið æ algengara í fjölmiðlum og margir halda að þannig eigi það að vera. Svo virðist sem blaðamenn viti ekki betur, noti orðin hiklaust.

Í ensku orðabókinni minni segir:

Behave: Act correctly, act properly, conduct oneself well, act in a polite way, show good manners, mind one's manners, mind one's Ps and Qs; be good, be polite, be well behaved.

Sögnin haga segir til um hegðun. Hún getur greinilega ekki staðið sjálfstætt eins og enska sögnin „behave“ eins og fram kemur í ensku tilvitnuninni.

Tillaga: Mér fannst hann dæma þetta ágætlega, en rétt eins og ég og aðrir þá þurfum við að haga okkur vel og segja fallega hluti.

3.

„Tveimur mönnum bjargað úr bát sem strandaði.“

Fyrirsögn á visir.is.         

Athugasemd: Strandaði báturinn eftir að mönnunum var bjargað eða hafði hann strandað áður? Fyrirsögnin er einfaldlega tvíræð þó svo að vitum að báturinn var þegar strandaður er mönnunum var bjargað.

Að sumu leyti er þetta furðulega skrifuð frétt. Sagt er að björgunarsveitir hafi verið sendar á „staðinn“. Fiskibátur gat ekki „athafnað sig á svæðinu“ og svo kom björgunarbátur á „staðinn“. Loks er sagt að „standstaður var undir bjargi“. Frekar einhæf lýsing, mikil nástaða og endurtekningar. 

Svo kemur þetta „gullkorn“:

Við birtingu verða aðstæður svo skoðaðar betur með tilliti til björgunar á bátnum. 

Blaðamanninum datt greinilega ekki hug að skrifa svona:

Við birtingu verður kannað hvort hægt sé að bjarga bátnum.

Því miður er þetta skemmd frétt.

Tillaga: Tveimur mönnum bjargað úr strönduðum báti.

4.

„150. löggjafarþing Alþingis var sett í gær með tilheyrandi athöfn.“

Frétt á blaðsíðu fjögur í Morgunblaðinu 11.9.2019.        

Athugasemd: Fréttin hefst með tölustöfum og punkti. Víðast er ráðið gegn því að byrja setningu á tölustöfum. Ástæðan er einfaldlega sú að þeir eru ekki bókstafir, heldur tákn sem merkja tölu.

Raðtalan 150 er ekki skrifuð svona: Eitthundraðasta og fimmtugasta.

Svo er það hitt. Alþingi er löggjafarþing þjóðarinnar. Er þá rétt að segja löggjafarþing Alþingis? 

Í upphafi ávarps síns sagði forseti þingsins þetta:

Ég býð hv. alþingismenn og gesti Alþingis velkomna við setningu 150. löggjafarþings.

Forsetinn býður gesti Alþingis velkomna í tilefni setningar löggjafarþingsins. Orð hans skýra það sem segir í frétt Morgunblaðsins. Þetta er eitthundrað og fimmtugasta löggjafarþingið sem sett er í þeirri stofnun sem nefnist Alþingi. Þar af leiðir að orðalagið í fréttinni er líklega rétt. 

Hafa lesendur einhverja skoðun á þessu?

Að lokum. Mikið er ég á móti skammstöfunum í rituðu máli. Fyrir tíma tölvunnar var reynt að spara pláss í blýsetningu. Þess þarf ekki lengur.

Tillaga: Eitthundrað og fimmtugasta löggjafarþing Alþingis

 

Sérstakt þing, reipbrennandi og fellibylur ferðast

Orðlof

Traustatakið

Orðasambandið taka traustataki merkir strangt til tekið: taka eitthvað án leyfis en í trausti þess að leyfi hefði fengist. 

Gerður er greinarmunur á merkingu þessa orðasambands og taka eitthvað ófrjálsri hendi en það merkir: stela einhverju.

Málfarsbankinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Á morgun fer fram sérstakt aukalandsþing Sambands íslenskra sveitarfélaga þar sem …“

Frétt á blaðsíðu 4 í Fréttablaðinu 5.9.2019.        

Athugasemd: Hvort er réttara að segja að þing sé haldið eða það fari fram? Hver er munurinn á aukalandsþingi og sérstöku aukalandsþingi?

Spyr sá sem ekki veit. Hins vegar er alveg ljóst hvað fer betur.

Í fréttinni segir:

Drög að þingsályktunartillögu um stefnuna voru kynnt um miðjan ágúst. Þar er meðal annars að finna tillögur …

Í stað orðagjálfursins „þar er meðal annars að finna“ hefði mátt orða þetta svona:

Drög að þingsályktunartillögu um stefnuna voru kynnt um miðjan ágúst. Í þeim eru tillögur …

Einnig stendur fréttinni: 

Er meðal annars gert ráð fyrir …

Til að ofnota ekki orðasambandið „meðal annars“ hefði mátt sleppa því, segja gert er ráð fyrir …

Blaðamenn eru margir háðir orðum eins og „fjármunir“ í stað þess að tala um fé. Ekki eru allir fjármunir peningar. Fé er peningar nema á á fæti sé.

Tillaga: Á morgun verður haldið aukalandsþing Sambands íslenskra sveitarfélaga þar sem …

2.

„354 reiðhjólaþjófnaðir voru skráðir hjá lög­regl­unni …“

Frétt á mbl.is.         

Athugasemd: Svona byrjar frétt á Morgunblaðinu og alls ekki í fyrsta sinn. Blaðamaðurinn veit ekkert hvað hann er að gera.

Tölustafir og bókstafir eru gjörólíkir. Þetta vita flestir og þar af leiðandi eru tölustafir aldrei notaðir í upphafi setninga.

Á vefnum Grammar Monster segir:

It is considered untidy to start sentences with figures. You should either reword your sentence or write the number in full.

Mjög auðvelt er að hafa hér annan hátt á en að byrja á tölustöfum, sjá tillöguna.

Tillaga: Lögreglan skráði 345 reiðhjólaþjófnaði …

3.

„Reipbrennandi.“

Engin heimild.        

Athugasemd: Í gamla daga þurfti maður að læra ljóð og kunna þau reiprennandi, einnig margföldunartöfluna. Orðið er komið af því er reipi, kaðall eða álíka, rennur til dæmis yfir borðstokk, án flækju. Sem sagt reip-rennandi.

Orðið „reipbrennandi“ er hins vegar ekki til í orðabók en gæti verið það af ástæðu sem hér skal nefna.

Í æsku minni voru skíðalyftur frekar frumstæðar. Í Kerlingarfjöllum, Bláfjöllum og víðar voru traktorar eða jeppar notaðir til að knýja þær. Farartækin voru hækkuð upp að aftan, annað afturdekkið var tekið af, kaðli var brugðið um felguna og einnig um aðra felgu langt uppi í brekku. Síðan var vélin gangsett og kaðallinn rann upp og niður, hring eftir hring.

Skíðamenn gripu í kaðalinn og þeir drógust upp í brekkuna. Sumir áttu þessar fínu klemmur til að grípa í kaðalinn.

Við hinir gripum berhentir eða með vettlingum í kaðalinn og væri gripið ekki nógu fast átti maður á hættu að fá brunasár þegar hann dróst hratt í gegnum greiparnar. Þetta má eflaust hafa heitið „reipbruni“, „reipbrennandi“ hætta. Reip-brennandi.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Eftir að hafa ferðast með austurströnd Flórída er fellbylurinn Dorian …“

Frétt á Stöð2.         

Athugasemd: Fellibylurinn sem gekk yfir Bahamaeyjar heitir Dorian. Enskumælandi taka svona til orða, sjá til dæmis hér:

Dorian had been predicted to travel northwest …

Á íslensku er „ferðast“ veðurbrigði ekki. Venjan er sú að hæðir, lægðir og fellbylir fari eða gangi yfir land eða haf. 

Tillaga: Eftir að fellibylurinn Dorian hafði farið með austurströnd Flórída …

5.

„Veðurfræðingurinn fer með veðurfréttir hér á eftir.“

Frétt í ríkissjónvarpinu kl. 19, 5.9.2019.         

Athugasemd: Veðurfræðingurinn fer með veðurfréttir og prestur fer með bænir. Skyldi fréttamaðurinn fara með fréttirnar, flytja þær eða lesa?

Ég hef hins vegar farið með Gunnarshólma eftir Jónas Hallgrímsson, þó ekki flutt hann opinberlega. Mörg önnur ljóð eftir Jónas hef ég líka lesið.

Tillaga: Veðurfræðingurinn flytur veðurfréttir hér á eftir.

 

Bíll með fjórum hurðum og maður sem mætti lausamöl með vikri

Orðlof

Dyr og hurð

Orðið dyr merkir op eða inngangur, t.d. inn í hús, herbergi eða bíl. 

Hurð er hins vegar einhvers konar fleki sem nota má til að loka opinu, innganginum. 

Því er eðlilegt að tala um að opna og loka dyrunum sem maður fer inn um (eins og talað er um að opna og loka gati eða opi). Síður skyldi segja: „opna hurðina, loka hurðinni“.

Málfarsbankinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Tuga saknað eft­ir eld í bát í Kali­forn­íu.“

Fyrirsögn á mbl.is.        

Athugasemd: Auðvitað var eldur í báti (þágufall). Mikilvægt er að fallbeygja rétt. Þó þekkist nefnifallsáráttan. Í mörgum tilvikum notar fólk aðeins nafnorð og jafnvel lýsingarorð í nefnifalli, sleppir aukaföllunum.

Tillaga: Tuga saknað eft­ir eld í báti í Kali­forn­íu.

2.

„Að sögn lög­reglu var ekk­ert þar að sjá þegar hún kom á vett­vang.“

Frétt á mbl.is.         

Athugasemd: Þegar ekkert er í fréttum er ekkert í fréttum jafnvel þó blaðamaðurinn viti að ekkert sé í fréttum en vilji ekki segja frá því að ekkert sé í fréttum. Ofangreind málsgrein er um ekkert í fréttum.

Í fréttinni segir um:

Til­kynnt var til lög­reglu um grun­sam­leg­ar manna­ferðir við Krón­una í Garðabæ um fjög­ur í nótt. Að sögn lög­reglu var ekk­ert þar að sjá þegar hún kom á vett­vang.

Greinilega ekkert í fréttum. Vettvangurinn var samt þarna.

Svo segir:

Fyrr um nótt­ina hafði verið til­kynnt um þrjá menn vera að stela úr garði í Kópa­vogi. Þegar lög­regl­an kom á vett­vang voru þeir farn­ir á brott og ekki vitað hverju þeir stálu.

Þeir voru „vera að stela“. Betra hefði verið að segja þrjá menn sem voru að stela. Með öðrum orðum; ekkert í fréttum. Löggan finnur sem fyrr alltaf einhvern vettvang.

Þetta er samt ekki nóg, enn bætist við:

… og síðan var lög­regl­an kölluð út vegna ölv­un­ar­ástands ann­ars manns en það mál var afgreitt á vett­vangi.

Af þessu má ráða að enn sé ekkert í fréttum, en guði sé lof fyrir vettvanginn. Líklega hefði ekki verið hægt að „afgreiða“ fulla kallinn án hans.

Loks segir:

Til­kynn­ing barst um mann liggj­andi í göt­unni í miðborg­inni en hann var far­inn þegar lög­regla kom á vett­vang. 

Alveg er það með ólíkindum að löggan geti fundið vettvang hvar sem er. Mér finnst það hins vegar dónaskapur af manninum að standa upp og fara af vettvanginum. Engu að síður fann löggan vettvanginn. 

Líklega er ekkert í fréttum þegar ekkert er fréttaefnið. Það breytir því ekki að afar auðvelt er að skrifa frétt um ekkert eins og þessi sannar. Blaðmaðurinn virðist þó halda að ofnotkun á orðinu „vettvangur“ geri „fréttina“ fréttlegri.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Hér má sjá þverfaglegt teymi Streituskólans og Forvarna sem samanstendur af öflugu og reynslumiklu fagfólki af fjölbreyttum fræðasviðum.“

Myndatexti á blaðsíðu 2 í kynningarblaðinu Fréttablaðsins 3.9.2019.

Athugasemd: Texti undir ljósmynd sem er svo stór að hún þekur hálfa blaðsíðuna byrjar svona: „Hér má sjá …“ Margir blaðamenn eru sífellt (ekki ítrekað) að reyna að orða það sem þarf ekki að segja frá.

Hópurinn, teymið, er sagt að „samanstandi af öflugu fólki …“. Þó er einfaldara að segja að í hópunum sé öflugt fólk, eða taka mið af því sem segir í tillögunni hér að neðan.

Tillaga: Þverfaglegt teymi Streituskólans og Forvarna, öflugt og reynslumikið fagfólki af fjölbreyttum fræðasviðum.

4.

„… gerði sér lítið fyrir og setti nýtt brautarmet bæði fyrir framdrifsbíla og bíla með fjórum hurðum.“

Frétt á blaðsíðu 2 í bílablaði Fréttablaðsins 3.9.2019.

Athugasemd: Fljótaskriftin á þessum texta er mikil. Staðreyndin er nefnilega sú að án dyra eru hurðir gagnslausar. 

Strax í næstu setningu á eftir þeirri sem er hér að ofan segir hann:

Fyrra met fjögurra dyra bíla …

Greinilegt er að hann var að flýta sér, las ekki yfir fyrir birtingu. Þegar blaðamaðurinn skrifar ýmist um „fjögurra hurða“ bíla og „fjögurra dyra“ bíla er eitthvað að.

Í Málfarsbankanum segir:

Orðið dyr er fleirtöluorð í kvenkyni. Einar, tvennar, þrennar, fernar dyr. Tvennra dyra bíll og fernra dyra bíll (ekki „tveggja dyra“ eða „fjögurra dyra bíll“).

Þrátt fyrir þetta er leitun að þeim sem tala eða skrifa fernra dyra bíll. Flestir segja „tveggja dyra bíll“, „þriggja dyra“ og svo framvegis. Þetta er miður en afleiðing þekkingarleysi og jafnvel leti.

Munum að fjölmiðlar eru um margt fyrirmyndir. Málfræðilegar vitleysur sem festa rætur í fréttaflutningi dreifast meðal fólks sem veit ekki betur. Ábyrgð fjölmiðla er því gríðarlega mikil.

Tillaga: … gerði sér lítið fyrir og setti nýtt brautarmet bæði fyrir framdrifsbíla og bíla með fernum dyrum.

5.

„Hann var á hjóli og staddur við gatnaðarmótin á Bústaðavegi og Sogavegi þegar hann mætti lausamöl með vikri.“

Frétt á dv.is. 

Athugasemd: Maður á reiðhjóli féll og slasaðist þegar hann „mætti lausamöl með vikri“. Ekki fylgir sögunni hvort lausamölin með vikrinum hafi verið hjólandi, akandi eða gangandi. 

Velti því fyrir mér hvað hefði gerst ef maðurinn hefði mætt jólaköku með rúsínum.

Hér er síst af öllu verið að gera lítið úr manninum sem slasaðist en frétt DV er hörmulega illa skrifuð. Takið eftir að hann var „staddur við gatnaðaramót á Bústaðavegi og Sogavegi“. Hann var „staddur“ þar, ekki var. Og hann var „við gatnamót á“. „Gatnaðarmót“ stendur í tilvitnuðum texta. Hvað er nú það. Eins gott að a-ið í upphafi orðsins „gatnaðarmót“ breytist ekki í e, þá hefðu nú margir rekið upp stór augu.

Í fréttinni segir:

Þá missti hann stjórn á hjólinu og þreyttist af því.

Svona skrif viðvaninga eru ekki boðleg. Þetta eru skemmd frétt sem bitnar á neytendum. Útgefandi og ritstjóri eiga að hafa það hugfast að svona skrif fæla lesendur frá fjölmiðlinum.

Tillaga: Hann var á hjóli við gatnamót Bústaðavegar og Sogavegar þegar hann rann til í lausamöl.

 

Sólan losnaði, orkukræfs iðnaðar og nýverið verið rekinn

Orðlof

Læra frá

Í sjónvarpsfréttum í gær heyrði ég ungan viðmælanda segja „Ég hef virkilega lært frá þessu“. Þetta hef ég ekki heyrt áður en gúgl skilar mér nokkrum dæmum um þetta frá síðustu árum. Í íslenskri málhefð er forsetningin af vitanlega notuð með læra – við lærum af einhverju, ekki frá því. Það virðist nokkuð ljóst að hér sé um að ræða áhrif frá ensku, learn from.

Það eru dæmi af þessu tagi sem mér finnst mikilvægast að taka eftir og vekja athygli á. Auðvitað eru þetta engin stórkostleg málspjöll, út af fyrir sig. Við tölum um að verða fyrir áhrifum af og verða fyrir áhrifum frá, og þá er stutt yfir í læra frá. En svona dæmi sýna hins vegar hvernig enskan læðist inn í íslenskuna án þess að við tökum eftir því.

Viðbrögðin við því eiga ekki að vera stríð gegn enskunni, eða nöldur yfir einstökum atriðum, heldur styrking íslenskunnar – áhersla á að fólk, ekki síst börn og unglingar, lesi sem mest á íslensku og noti hana á öllum sviðum.

Eiríkur Rögnvaldsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Maður­inn er vistaður fyr­ir rann­sókn máls í fanga­geymslu lög­reglu.“

Frétt á mbl.is.        

Athugasemd: Þetta er beinlínis rangt mál. Maðurinn var settur í fangelsi vegna þess að verið er að rannsaka málið.

Orðalagið er svokallað löggumál. Blaðamenn virðast eiga afar bágt með að segja frá störfum lögreglunnar nema nota sérstakt orðfæri sem ber mikinn keim af stofnanamáli. 

Í stuttri frétt eru allir „vistaðir fyrir rannsókn málsins“ rétt eins og ekki sé hægt að nota annað orðalag. Blaðamaðurinn étur annað hvort upp vitleysuna frá löggunni eða spinnur hana sjálfur. 

Tillaga: Maðurinn var settur í fangelsi meðan verið er að rannsaka málið.

2.

„Sól­an losnaði á takka­skón­um og tæp­lega heppi­legt að hlaupa fram og til baka eft­ir hliðarlín­unni við slík­ar aðstæður.“

Frétt á mbl.is.        

Athugasemd: Neðan á skóm heitir sóli og er karlkynsorð. „Sóla“ er ekki til á skóm. Þetta er ábyggilega fljótfærnisvilla en á ekki að koma fyrir. Fljótaskrift bitnar á lesendum, það er neytendum fjölmiðla og er ekki traustvekjandi.

Til skýringar er hér vitnað í malid.is en þar segir:

Fljótaskrift nafnorð kvenkyn. Óvandað verk sem unnið er í flýti 

Þegar sóli losnar undan skó er nánast útilokað að nota skóinn. Þegar það gerist kallast það vart „aðstæður“ eins og segir í fréttinni, miklu frekar ástand.

Allir vita hversu slæmt er að vera í ónýtum skóm. Blaðamaðurinn telur hins vegar skilningi lesenda sé ábótavant og telur sig knúinn til að skýra málið enn frekar. Þar ályktar hann um of.

Tilvitnuð orð má kallað úrdrátt. Um það segir í Málfarsbankanum:

Orðið úrdráttur er notað yfir ákveðið stílbragð sem felst í því að nota veikara orðalag en efni standa til. Það er ekki mjög kalt hérna, í merkingunni: það er heitt hérna. Þetta var ekki sem verst, í merkingunni: þetta var mjög gott. 

Að skaðlausu hefði blaðamaðurinn mátt sleppa þessari úrdrættinum. Hann er að mestu óþarfur.

Í fréttinni segir:

Fleiri skakka­föll urðu á Meist­ara­velli í kvöld en vall­ar­klukk­an fór ekki í gang og var leikið í fyrri hálfleik án þess að leik­menn eða áhorf­end­ur vissu hversu mikið væri búið af leikn­um.

KR er við götu sem heitir Meistaravellir (fleirtöluorð). Ekki veit ég hvort leikvangurinn kallist Meistaravöllur, dreg það í efa. Í því ljósi er rangt að tala um Meistaravöll(eintöluorð), rétt er Meistaravöllum sé blaðamaðurinn á annað borða að tala um staðinn þar sem fótboltavöllur KR er.

Rétt er að geta þess að skakkafall (eintöluorð í hvorugkyni) getur merkt óhapp eða tjón og er alls ekki rangt notað í fréttinni.

Tillaga: Sólinn losnaði á takkaskónum og með aðstoð Þor­vald­ar Árna­son­ar fjórða dóm­ara tókst að leysa málið eins og sést á meðfylgj­andi mynd …

3.

„Krefjast skýrrar stefnu í málefnum orkukræfs iðnaðar.“

Frétt á mbl.is.        

Athugasemd: Orðið í setningunni fékk mig til að hugsa mig um. Hvort er réttara að tala um orkukræfan iðnað eða orkufrekan iðnað. 

Í vinsælum slagara eftir Jónas Árnason er sungið á útopnu:

Jón var kræfur karl og hraustur
Sigldi um hafið út og austur
Jón var kræfur karl og hraustur
Hann var sjóari í húð og hár.

Þarna er vísað til hans Jóns, kræfs karls. Kræfur merkir ósvífinn, jafnvel frekur, og það hefur kallinn í vísunni ábyggilega verið. 

Kræfur er skylt kraftur. Af þessu leiðir að orkukræfur og orkufrekur virðast vera svipaðrar merkingar og má varla á milli sjá hvort er betra. Hingað til hefur líklega verið algengara að tala um orkufrekan iðnað.

Tillaga: Engin tillaga

4.

„Árásarmaðurinn í Texas hafði nýverið verið rekinn.“

Frétt á visir.is.        

Athugasemd: Nýverið er atviksorð sem merkir fyrir stuttu. Orðið er myndað úr tveimur orðum nýr og vera. Hér er því sögnin að vera tvítekin sem er alls ekki gott.

Enginn segir: Maðurinn hefur verið nýlega verið rekinn.

Mikilvægt er að blaðamaður skilji orðin sem hann notar og átti sig á hvað hentar og hvað ekki. Þar að auki er ágætt að lesa skrifin yfir fyrir birtingu en það gagnast bara þeim sem hafa góðan skilning á íslensku og búa yfir drjúgum orðaforða.

Tillaga: Árásarmaðurinn í Texas hafði nýlega verið rekinn.

5.

„Lagfærð frétt“

Frétt á visir.is.        

Athugasemd: Eiríkur Rögnvaldsson, íslenskufræðingur, prófarkalas frétt á Vísi og birti svo á vef sínum. Hann segir:

Hér hefur oft verið rætt um málfar fjölmiðla og vissulega er þar oft pottur brotinn. Ég tók upp – orðrétt og stafrétt – eina frétt af Vísi í gær og fór yfir hana með augum kennarans. Fréttin var ekki tekin beinlínis af handahófi því að ég hafði vissulega tekið eftir ýmsu athugaverðu í henni, en ég hefði getað tekið margar aðrar sambærilegar af sama miðli og öðrum. [Sjá myndina]

Það er samt rétt að benda á að í þessari frétt er lítið sem ekkert um það sem venjulega er flokkað undir „rangt mál“. Engin „þágufallssýki“, ekki nýja þolmyndin, ekki farið rangt með málshætti eða orðtök, ekki rangar beygingar (nema eignarfallið af strætó ætti strangt tekið að vera strætós á tveimur stöðum en það segir held ég enginn), – í stuttu máli sagt, ekki neitt af þeim hefðbundnu „málvillum“ sem iðulega er einblínt á. Samt held ég að við getum flest orðið sammála um að þetta sé ekki góður texti.

Kannski ættum við að leggja megináherslu á að þjálfa nemendur í ritun og frágangi texta en gefa orðflokkagreiningu og „málvillum“ frí.

Tvísmella má á myndina og við það stækkar hún og verður auðlesanleg. 

Tillaga: Engin tillaga.

 

Elta hjarta, Tesla opnar, gera fréttir og tvær kúlur í hnakkann

Orðlof

Mínar síður

Eignarfornöfn í íslensku eru minn, þinn, sinn og vor. […] Eins og nafnið gefur til kynna eru eignarfornöfn notuð til að tákna og gefa til kynna eignir á hlutum og fyrirbærum.

En hvenær á að nota eignarfornöfn og hvenær á ekki að nota þau? Og hvar eigum við þá að nota þau?

Dæmi:

Turninn minn stendur uppi í hlíðinni.

Þarna er augljóst að ég á turninn. Turninn minn gefur til kynna að ég eigi hann. En breytum nú setningunni og segjum:

Minn turn stendur uppi í hlíðinni.

Ég mundi setja ákveðið spurningarmerki við þessa setningu. Hún er á mörkum þess að geta staðið ein og sér án samhengis. Því það er ekki eðlilegt í íslensku að eignarfornafnið standi á undan nafnorðinu sem verið er að lýsa yfir eigninni á. Undantekning er þó ef verið er að leggja sérstaka áherslu á eignina. Dæmi:

Turninn hans Tóbíasar er niðri á torgi en minn turn stendur uppi í hlíðinni.

Við könnumst við aðgangsstýrðar vefsíður hjá stofnunum og fyrirtækjum þar sem netnotendur geta sinnt einkamálum sínum, skoðað reikningsyfirlit, viðskiptasögu og fleira. Þessar síður heita yfirleitt Mínar síður. Þetta heiti er undir sterkum áhrifum frá ensku, sbr. My pages. Í ensku (og fleiri tungumálum) er þetta eðlileg orðaröð. En á íslensku væri eðlilegra að kalla þær Síðurnar mínar. […]

Orðabókin, málfarslögreglan.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Maður verður að elta hjartað.“

Fyrirsögn á visi.is.       

Athugasemd: Til eru þeir sem tapað hafa útlim, jafnvel nýru, lungu og að ónefndum árans botnlanganum. Verra er þó að missa hjarta sitt. Það gerist þó iðulega. Hjartað mitt hefur brostið nokkrum sinnum en slær þó enn án afláts. Nokkrum sinnum hefur maður verið með hjartað í buxunum af hræðslu. 

Ekkert lát er á furðulegum hugmyndum um sjálfið og er það einatt fengið úr ensku og troðið upp á íslenskuna. Margir hafa, nauðugir viljugir, þurft að „elta drauma sína“ út um allar trissur, til útlanda og hvaðeina. Væri ekki ráð að stofna ferðaskrifstofu sem sérhæfir sig í að elta hjörtu, drauma, hugmyndir, ástina og annað sem skreppur úr sjálfinu?

Sá ágæti maður sem „eltir“ hjarta sitt segir í fréttinni í Vísi:

Maður þarf að finna hvað hjartað segir og elta það. Það hefur alltaf verið útgangspunkturinn.

Ekkert er að því að fylgja hjarta sínu eða draumum. Orðalagið kemur úr ensku. Þar hafa orðin oft merkingu svo ekki sé talað um tilfinningu og því varhugavert að þýða orðrétt yfir á íslensku. Enskumælandi segja „follow your dream“ eða „follow your heart“. Málvenjan á ensku er á margan hátt allt önnur en á íslensku. 

Svo er það þetta orð „útgangspunktur“. Það er fengið úr sama ruslahaugnum og „tímapunktur“. Óþörf orð. Betra að segja: Það skiptir öllu máli, er aðalatriðið eða álíka.

Fjölmiðlar og þýðendur bíó- eða sjónvarpsmynda mega margir ekkert vera að því að gæta að blæbrigðum tungumála. Þeir kenna okkur að „elta“ draum eða hjarta. Og við gleypum allt hrátt sem stendur í fjölmiðlunum og í ensku bíómyndunum og sjónvarpsþáttunum. Það læra börnin sem fyrir þeim er haft. Um þetta skeyta útgefendur fjölmiðla, ritstjórar og blaðamenn engu enda „elta“ þeir hvorki hjarta né drauma heldur „monninga“.

Tillaga: Við þurfum að fylgja hjartanu.

2.

„Heyrðu tón­list Hildar Guðna­dóttur í nýjustu stiklu Jókersins.“

Fyrirsögn á visir.is.       

Athugasemd: Heyrðu þetta og heyrðu hitt, er tíðum sagt. Enginn segir: Heyrðu í lóunni, heyrðu þytinn í fjallaskarðinu, heyrðu kliðinn í ánni. Flestir segja hlustaðu á lóuna, hlustaðu á þytinn í skarðinu, hlustaðu á  tónlist Hildar.

Engu að síður segir í ljóði Gríms Thomsen, Landslag:

Heyrið vella á heiðum hveri,
heyrið álftir syngja í veri:
   Íslands er það lag.
Heyrið fljót á flúðum duna,
foss í klettaskorum bruna:
   Íslands er það lag.

Og hvers vegna segir Grímur „heyrið“ en ekki hlustið? Þetta er „herhvöt“, hvatning. Hann er hann að vekja lesendur sína, áheyrendur, ýta undir skilning þeirra á landinu okkar, umhverfinu, náttúrunni.

Í fréttinni segir:

Íslenska tónskáldið Hildur Guðnadóttir, sem vakti mikla athygli fyrir hljóðrás sína fyrir þættina Chernobyl, semur tónlistina fyrir myndina og er tónlistin áberandi í nýju stiklunni.

Hvort semur tónskáldið hljóðrás eða tónlist? Get ómögulega skilið þessa málsgrein sem þar að auki er klúðurslega orðuð. Tónskáldið vakti mikla athygli fyrir tónlist, fyrir þættina og fyrir myndina. Og svo semur það tónlist sem er áberandi tónlist. Skelfing er að lesa nástöðu, endurtekningu á orðum.

Þetta er skemmd frétt.

Tillaga: Hlustaðu á tón­list Hildar Guðna­dóttur í nýjustu stiklu Jókersins.

3.

„Það verður dregið í riðla fyrir Evrópudeild UEFA nú fyrir hádegi …“

Frétt á visir.is.       

Athugasemd: Það hvað …? Af hverju orðar blaðamaðurinn þetta ekki þannig að dregið verður í riðla? Berum málsgreinina saman við tillöguna hér fyrir neðan. Ólíkt meira ris er á henni.

Margir blaðamenn kunna ekki lengur þá list að búa til grípandi fyrirsagnir hvað þá að þeir skilji eðli fyrirsagna.

Tillaga: Dregið verður í riðla fyrir Evrópudeild UEFA nú fyrir hádegi …

4.

„Að lokum seldu þau gistihúsið til sonar þeirra.“

Frétt á dv.is.        

Athugasemd: Hér eru ensku áhrifin áberandi. Samt er þetta ekki rangt, en á ensku gæti þetta verið svona:

Finally, they sold the guest house to their son.

Fréttin er rammíslensk en blaðamaðurinn segir engu að síður að húsið hafi verið selt til sonarins. Við hin myndum eflaust hafa orðað það þannig að þau hafi selt syni sínum húsið.

Svona er nú enskan til heimabrúks.

Tillaga: Að lokum seldu þau syni sínum gistihúsið.

5.

„Tesla opn­ar á Íslandi í sept­em­ber.“

Frétt á mbl.is.         

Athugasemd: Nicola Tesla (1856-1943) var serbnesk-bandarískur uppfinningamaður, eðlisfræðingur, véla- og rafmagnsverkfræðingur. Hann er dáinn og opnar ekkert lengur. 

Fyrirtækið sem kennt er við hann og framleiðir rafmagnsbíla opnar ekkert heldur, vegna þess að það hefur ekki máttinn til þess. Eigendur fyrirtækisins og starfsmenn geta hins vegar opnað verslun í Reykjavík.

Í fréttinni segir:

At­hafnamaður­inn og stofn­andi raf­bíla­fram­leiðand­ans Tesla, Elon Musk, seg­ir að Tesla muni opna þjón­ustumiðstöð fyr­ir eig­end­ur Tesla-bif­reiða 9. sept­em­ber.

Þetta er einfaldlega rangt.

Tillaga: Þjónustumiðstöð Tesla verður opnuð á Íslandi í september.

6.

„Ég man þegar ég byrjaði að gera fréttir í sjónvarpi.“

Pistill á blaðsíðu 6 í Morgunblaðinu 31.8.2019.         

Athugasemd: Annað hvort semja menn fréttir eða vinna að fréttum. Varla getur verið rétt mál að „gera fréttir“.

Pistillinn er eftir einn snjallasta pistlahöfund Moggans og þó víðar væri leitað. Kostir hans er léttur og leikandi stíll og efnislega skemmtilegur. Þess vegna stingur svona þessi setning í augu.

Í pistlinum segir:

Það sem hefur ekki breyst er að rangur hlutur verður ekki réttur þótt þú endurtakir hann í sífellu. 

Hér er vel að orði komist. Allir vita að sannleikurinn er ekki alltaf fylginautur áróðurs. Fjölmargir trúa lyginni þegar hún er sífellt endurtekin. Fjöldi dæma er um slíkt meðal annars hér á landi síðustu misseri.

Tillaga: Ég man þegar ég byrjaði að semja fréttir í sjónvarpi.

6.

„Fyrst skal frægasta telja stjórn viðskiptaráðs. Hún samanstendur af launahæstu forstjórum landsins.“

Pistill á blaðsíðu 6 í Morgunblaðinu 31.8.2019.         

Athugasemd: Skelfing er leiðinlegt þegar svona er tekið til orða. Er sögnin að samanstanda eitthvað betri eða fullkomnari er sögnin að vera?

Á málið.is segir:

samanstanda sagnorð: vera myndaður af, settur saman úr (e-u): hlaðborðið samanstóð af ýmsum heitum og köldum réttum.

Stjórn Viðskiptaráðs „er sett saman úr launahæstu forstjórnum landsins“. Svona myndi enginn tala, síst af öllu reyndur stjórnmálamaður og fyrrum fréttamaður.

Tillaga: Fyrst skal frægasta telja stjórn Viðskiptaráðs. Í henni eru launahæstu forstjórar landsins.

7.

„Ekkert hámhorf á nýju streymisveitunni hjá Disney.“

Fyrirsögn á visir.is.         

Athugasemd: Hér er nýyrði sem ég hef ekki áður séð. Orðið er ekki til á málið.is en á vefnum ordabokin.is segir um það:

Þegar horft er á margar kvikmyndir eða sjónvarpsþætti í röð, með litlu eða engu hléi á milli. Yfirleitt myndir eða þætti sem eru í sömu mynda- eða þáttaröð.

Greinilegt er að orðið er myndað úr tveimur orðum, háma og horfa. Hið fyrra merki að borða hratt og með mikilli lyst. Í Íslenskri orðsifjabók segir að orðið merki að „éta græðgislega“. 

Yfirleitt tek ég nýyrðum með dálítilli tortryggni. Hins vegar finnst mér þetta dálítið snjallt orð og skemmtilegt. Beygist einfaldlega eins og hvorugkynsnafnorðið horf.

Tillaga: Engin tillaga.

8.

„Maðurinn sem varð fyrir árásinni nefbrotnaði og fékk tvær kúlur í hnakka.“

Frétt á ruv.is.          

Athugasemd: Líklega er nefbrotið léttvægt miðað við að fá tvær kúlur í hnakkann. Nei, þetta var ekki aftaka heldur var náunginn laminn svo kúlur mynduðust á höfuð hans, hnakkanum.

Fréttin er hlægileg, eiginlega bráðfyndin. Um leið afar sorgleg því efni hennar er ekkert gamanmál. Ég hlustaði á fréttamanninn lesa hana í hádegisútvarpinu 31.8.2019. Hann las hratt, rétt eins og hann mætti ekki vera að þessu, væri búinn að lofa sér á annan og merkilegri stað en í hljóðstofu.

Öll fréttin er hérna. Takið eftir nástöðu orðanna maður og persónufornafninu hann, hvort tveggja í eintölu og fleirtölu. Lesið fréttina upphátt með einhver konar „fréttamannatón“, sæmilega hratt og leggið áherslu á nástöðuorðin. Fólk mér tengt táraðist í hláturkviðunum:

Tveir karlmenn á þrítugsaldri hafa verið ákærðir fyrir að svipta mann frelsi sínu í Hverafold, beita hann margskonar ofbeldi og hóta honum lífláti. Maðurinn krefst þess að mennirnir verði dæmdir til að greiða honum 2,5 milljónir í miskabætur.

Mennirnir eru ákærðir fyrir að hafa veist að manninum skammt frá Hverafold í Reykjavík í júní fyrir tveimur árum og neytt hann inn í bíl þeirra. 

Annar mannanna er sagður hafa ógnað manninum með hamri og hótað að brjóta á honum hausinn ef hann kæmi ekki inn í bíllinn. Mennirnir er síðan sagðir hafa ekið um höfuðborgarsvæðið, stöðvað við Rauðavatn, Rimahverfi og Suðurbæjarlaug í Hafnarfirði og að endingu ekið honum heim. 

Á meðan ökuferðinni stóð er hinn maðurinn sagður hafa slegið hann ítrekað með flötum lófa og krepptum hnefa í andlit og höfuð, rifið í hár hans og tekið hann margsinnis hálstaki þannig að hann átti erfitt andardrátt og hótað að drepa hann.

Maðurinn sem varð fyrir árásinni nefbrotnaði og fékk tvær kúlur í hnakka. Hann krefst þess að mennirnir tveir verði dæmdir til að greiða honum 2,5 milljónir í miskabætur. Ákæran verður þingfest í Héraðsdómi Reykjavíkur í næstu viku.

Fyrirsögn fréttarinnar er „Ákærðir fyrir að svipta mann frelsi sínu“. Auðvitað er þetta alvarlegt mál en fyrirsögnin gæti verið: Sækjum, berjum, sendum. 

Glæpamennirnir óku svo fórnarlambinu heim eftir að hafa kvalið það og barið. Skyldi heimaksturinn ekki verða þeim skúrkunum til refsilækkunar? Alvöruglæpónar hefðu látið greyið ganga frá Rauðavatni, Rimahverfi eða Suðurbæjarlaug í Hafnarfirði.

Fréttin er hroðvirknisleg og kjánaleg.

Tillaga: Engin tillaga