Afstunga, vinnupappír og spá sem raungerist

Orðlof

„Þegar að“ og „ef að“ 

Þegar og ef sem spurt er um teljast til samtenginga. Þegar er tíðartenging og ef skilyrðistenging.

Margar fleiri samtengingar eru notaðar í íslensku, til dæmis nema (skilyrðistenging), sem (tilvísunartenging) og hvort (spurnartenging). 

Tilhneiging er til að bæta að við allar þessar samtengingar og telst það ekki rétt mál. 

Ekki er til dæmis rétt að segja: „maðurinn *sem að kom í gær er frændi minn.“ Rétt er: „maðurinn sem kom í gær er frændi minn.“ 

Sömuleiðis er ekki rétt að bæta við að í: „allir fóru heim *þegar að leikurinn var búinn.“

Vísindavefurinn, Guðrún Kvaran, prófessor. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Grín­leik­kon­an Anna Kendrick var að vinna í Evr­ópu ný­lega og fékk því tæki­færi til að ferðast um Evr­ópu í sum­ar, þar á meðal Amster­dam.“

Frétt á mbl.is.           

Athugasemd: Þetta er samhengislaus málsgrein og vanhugsuð, raunar bull. „Var að vinna“, betra er vann. Nafnið Evrópa er tvítekið. Hún var þarna „nýlega“ og “í sumar“. Annað hvort hefði dugað. „Þar á meðal Amsterdam“. Inn í þetta vantar vantar til, til Amsterdam.

Tillaga: Grín­leik­kon­an Anna Kendrick vann í Evr­ópu í sumar og fór meðal annars til Amster­dam.

2.

„Til­kynnt var um grun­sam­leg­ar manna­ferðir í Hlíðunum á ní­unda tím­an­um en við eft­ir­grennsl­an lög­reglu kom í ljós að þær ættu sér eðli­leg­ar skýr­ing­ar.“

Frétt á mbl.is.           

Athugasemd: Allt er talið til frétta jafnvel þetta hér að ofan. Grunsamlegar mannaferðir áttu sér eðlilegar skýringar. Hver er þá fréttin?

Síðar segir:

Til­kynnt var um tvo menn í átök­um í Breiðholti á ní­unda tím­an­um í gær­kvöldi. Árás­araðili var far­inn þegar lög­reglu bar að vett­vangi en árás­arþoli var enn á staðnum. 

Þetta er aldeilis stórkostleg „frétt“. „Árásaraðili“ er orð sem sjaldan sést og „árásarþoli“ er ekki mjög algengt. Þau sjást einna helst í löggufréttum þegar löggan eða blaðamaðurinn hrökkva í einhvern stofnanagír og gleyma staðreyndum. Þær eru að tveir menn slógust og annar lá eftir en hinn hvarf út í myrkrið. Sá sem löggan gómaði gæti svo sem hafa verið „árásaraðilinn“. Oft bjarga flestir „árásarþolar“ sér á hlaupum. 

Öllum þeim sem stunda skriftir er óhætt að skrifa fleiri orð til skýringar í stað þess að nota nafnorð í sparnaðarskyni. „Árásaraðili“ er léleg samsetning. Betra að tala um þann sem réðst á hinn, beitti ofbeldinu. Sannast sagna er aldrei gott að búa til nýyrði með orðinu „aðili“. Þá mætti alveg eins búa til „þolunaraðili“ um þann sem ráðist er á. Þannig breyting verður íslenskri tungu síst af öllu til góðs.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Lög­regla hand­tók tvo menn og konu í Grafar­holti á sjötta tím­an­um í gær­kvöldi, en þau eru grunuð um rán, þjófnað, nytjastuld bif­reiðar, umferðaró­happ og afstungu …“

Frétt á mbl.is.           

Athugasemd: Fáránleikin birtist oft í löggufréttum fjölmiðla. Berum saman fréttir fjögurra veffjölmiðla um atburð nætur, mbl.is., ruv.is, dv.is og frettabladid.is.

Á vef Moggans segir:

… en þau eru grunuð um rán, þjófnað, nytjastuld bif­reiðar, umferðaró­happ og afstungu …

Þarna er talað um nytjastuld, sem er greinilega annað en rán og þjófnaður sem þó er nefnt.

„Afstunga“ er framlag Moggans til stofnanastíls löggufrétta. Þjófarnir keyrðu á annan bíl og blaðamaðurinn kallar það „umferðaóhapp“. Ekki taldist það „óhapp“ í fréttinni að þremenningarnir börðu eiganda bílsins og ekki nytjastuldur að bófarnir rændu af vesalings manninum farsímanum hans.

Svo segir:

Voru þau vistuð í fanga­geymslu lög­reglu fyr­ir rann­sókn máls­ins.

Þetta er óeðlilegt. Fólkið var sett í fangelsi vegna rannsóknar málsins.

Á vef Ríkisútvarpsins stendur þetta:

Þríeykið keyrði síðan yfir umferðareyjur, fór yfir á rauðu ljósi og klessti utan í annan bíl.

Framlag Ríkisútvarpsins til stofnanastíls löggufrétta er að fólkið „klessti utan í annan bíl“. Líklega er þetta þetta bara barnamál. 

Orðið nytjastuldur vekur hrifningu fréttamannsins en eins og á Mogganum finnst honum það ekki nytjastuldur þegar þríeykið stal farsíma mannsins? Nei, bara þjófnaður.

Á DV er löggumálið endurtekið án athugasemda en þeim á DV er ekki alls varnað:

Fólkið var handtekið og vistað í fangageymslu vegna rannsóknar málsins.

Til fyrirmyndar að blaðamaðurinn skrifar: „… vegna rannsóknar málsins“.

Í Fréttablaðinu talar blaðamaðurinn um tvo menn og konu í glæpnum og svo segir:

Aðilarnir voru allir vistaðir í fangageymslu lögreglu fyrir rannsókn málsins.

Fólkið umbreytist í aðila, ekki einu sinni heldur tvisvar. Það er framlag Fréttablaðsins til stofnunarstíls löggufrétta. Eða er framtakið bara heimatilbúin rassbaga hjá blaðamanna? Að öðru leyti apar hann eftir skrif löggunnar og birtir orðrétt, nytjastuldinn, „vistunina“, „… fyrir rannsókn málsins“ og allt!

Niðurstaðan er sú að fjölmiðlar birta nær orðrétt fréttir frá löggunni, jafnvel þær sem eru illa skrifaðar. Stundum er reynt að breyta þeim örlítið, sem oft gerir bara vont verra, en frá því eru samt undantekningar.

Tillaga: Engin tillaga

4.

„Eigðu góðan dag.“

Almenn kveðja, sérstaklega í verslunum.           

Athugasemd: Mér finnst þetta alveg ómöguleg kveðja, þýðing úr ensku „have a good day“. Tek undir með málfarslöggunni sem segir um „eigðu góðan dag“:

Þó að mér finnist þessi kveðja vinaleg og falleg, þá þoli ég hana samt ekki. Ég dey alltaf pínulítið innra með mér þegar ég heyri hana. Mér líður alltaf jafn illa þegar ég er búinn að segja „sömuleiðis“ við starfsfólkið eftir að það hefur sagt mér að eiga góðan dag.

Hvað er kveðja. Almennt er sagt að fólk kveðji þegar það fer. Ein algengasta kveðja í íslensku máli er góðan dag, gott kvöld. Hún er notuð í upphafi aldrei þegar kvatt er, bara þegar er heilsast. Hvað mælir á móti því að nota góðan dag sem kveðju?

Þegar ég fer frá kassanum í verslun eftir að hafa borgað verður sagt: “

Þakka þér fyrir og góðan dag“. 

Og ég svara: 

Takk sömuleiðis og góðan dag.

Í fyrstu virðist þetta dálítið stirt en það kemst upp í vana rétt eins og enskugerða kveðjan, sú sem er að gera út af við málfarslögguna.

Hins vegar verður að varast þann pytt að segja: Góðan dag til þín. Þannig á ekki að orða neina kveðju, ekki segja til hamingju til þín, gleðileg jól til þín gleðilega páska til þín, gleðilegt sumar til þín eða álíka.

Ekkert mælir á móti að heilsa með því að bjóða góðan dag og kveðja á sama hátt. Einnig má segja: 

Ég óska þér góðs dags rétt á sama hátt og: ég óska þér gleðilegra jóla, gleðilegs árs, gleðilegs sumar …

Tillaga: Góðan dag.

5.

„… er spurn­ing­in sem hag­fræðing­arn­ir Gísli Gylfa­son og Gylfi Zoega pró­fess­or reyna að svara í nýj­um vinnupapp­ír sem birt­ur hef­ur verið á vef Hag­fræðistofn­un­ar Há­skóla Íslands.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Hvernig má það vera að hámenntaðir hagfræðingar geta ekki komið frá sér efni á skiljanlegri íslensku.

Pappír er aðeins pappír og skiptir engu hvort hann sé nýr eða gamall. „Vinnupappír“ getur verið afrifa af eldhúsrúllu, notað umslag eða kompa með minnispunktum. Raunar er það þannig að á vef hagfræðistofnunar er talað um „vinnupappíra“, það er í fleirtölu. Er það vegna þess að blaðsíðurnar eru fleiri en ein eða hvað?

Pappír er ekki ritgerð á íslensku þó þannig geti verið á ensku („paper“, „essey“). „Paper“ getur þýtt svo ótalmargt á ensku, meðal annars skilríki. Í enskri orðabók segir meðal annars um „paper“:

An essay or dissertation, especially one read at an academic lecture or seminar or published in an academic journal.

Um „Working Paper“ segir í sömu orðabók:

A preliminary draft or version of an academic paper made available for commentary, discussion, or feedback.

Fyrr má nú vera tilætlunarsemin að þröngva „vinnupappír“ upp á íslenskt mál. Hvað er þá hægt að nota í staðinn fyrir „vinnupappír“? Hingað til hefur verið talað um ritgerð og þær geta verið af ýmsu tagi, til dæmis fræðiritgerð, skólaritgerð, verkefni, stíll, rit og fleira. Í fljót bragði finnst mér að nota mætti bráðabirgðaskýrsla, frumskýrsla, vinnuritgerð eða vinnurit, það er rit sem ekki er fullklárað en engu að síður birt.

Sé fréttin á mbl.is lesin kemur í ljós að „vinnupappírinn“ er líka kölluð grein sem byggist á BS ritgerð.

Tillaga: … er spurn­ing­in sem hag­fræðing­arn­ir Gísli Gylfa­son og Gylfi Zoega pró­fess­or reyna að svara í bráðabirgðaskýrslu sem hef­ur verið birt á vef Hag­fræðistofn­un­ar Há­skóla Íslands.

6.

„Efnahagsspár eru ekki að raungerast.“

Sagt í Kastljósi Ríkissjónvarpsins 2.10.2019.           

Athugasemd: Mér finnst ekki svo ýkja langt síðan að sagt var að spár hafi annað hvort ræst eða ekki. Nú telst miklu flottara að segja: spár eru að „raungerast“ …

Veðurfræðingar gefa út spár en tala aldrei um að þær hafi „raungerst“. Stjörnuspámenn, spilaspámenn, kaffikellingar og rýnendur í innyfli dýra telja sig geta spáð fyrir um framtíðina en þeir eiga það þó sameiginlegt að tala aldrei um að spárnar geti „raungerst“ eða ekki. Ég er ekki góður að spá fyrir um framtíðina en ég veit að ýmislegt hefur „raungerst“ í fortíðinni.

Næst verður ábygglega sagt að spár geti „veruleikagerst“.

Tillaga: Efnahagsspár hafa ekki ræst.