Misþyrming á íslensku máli í íslenskum lögum

Eftirfarandi pistill er úr Málfarsbankanum. Höfundurinn er Jón G. Friðjónsson, málfræðingur. Þetta er sláandi samantekt um villur og ambögur í lögum um útlendinga sem samþykkt voru á Alþingi 20. september 2016.

Maður verður hreinlega agndofa eftir lesturinn. 

Hér er pistillinn, ég hef bætt við greinaskilum, undirstrikað og feitletrað.

Vorið 2017 las ég yfir meistaraprófsritgerð í lögfræði fyrir frænku mína. Hún hefur alltaf verið mjög öflugur námsmaður og því þótti mér vart einleikið að ýmsar tilvitnanir hjá henni voru að mínu mati gallaðar.

Ég varð mér því úti um lögin sem hún vitnaði oft í (Lög um útlendinga, nr. 80 16. júní 2016) og las allvandlega fyrstu fjórar síðurnar. Þá kom í ljós að ekki var við frænku mína að sakast, hún hafði vitnað rétt til en ýmislegt þótti mér miður fara í lagatextanum og frágangi hans.

Það varð mér einkum íhugunarefni að það sem mér fannst aðfinnsluvert var af öðrum toga en ég hef átt að venjast á liðlega hálfrar aldar starfsævi minni sem íslenskukennari. Beinar villur eru fáar en það stingur í augu að notkun orða og orðasambanda er alloft naumast í samræmi við hefðbundna málbeitingu, vekur á stundum þá tilfinningu að um umorðun eða þýðingu erlends efnis sé að ræða. Lesendum til fróðleiks skulu tilgreind örfá dæmi, innan hornklofa eru athugasemdir eða skýringar mínar og undirstrikanir eru mínar:

(1) Í 8.tl. 3.gr. er þessi skilgreining:

„Flóttamaður: Útlendingur sem er utan heimalands síns [fjarri heimalandi sínu] eða ríkisfangslaus einstaklingur sem er utan þess lands þar sem hann hafði reglulegt aðsetur [fjarri því landi þar sem hann dvaldist reglulega] vegna þess að hann hefur ástæðuríkan ótta um [hefur (fulla) ástæðu til að óttast] að verða ofsóttur vegna kynþáttar, trúarbragða, þjóðernis, aðildar að tilteknum þjóðfélagshópi eða vegna stjórnmálaskoðana og getur ekki eða vill ekki vegna slíks ótta [af þeim sökum] færa sér í nyt vernd þess lands [sem hann kom frá].”

Þessi töluliður er að mínu mati ofhlaðinn, nánast samanbarinn. Ég þurfti að marglesa hann til að fá botn í merkinguna. – Sumt af því sem ég hef merkt við kunna sumir að telja álitamál, t.d. muninn á dveljast e-s staðar reglulega og hafa reglulegt aðsetur e-s staðar og muninn á því að vera hræddur um e-ð og hafa ótta um e-ð og enn fremur kann sumum að þykja nýyrðið ástæðuríkur fagurt en það tel ég misheppnað.

Ég tel mig geta fært rök að því að það sem ég hef merkt við samræmist ekki hefðbundinni málnotkun. Orðin aðild að tilteknum þjóðfélagshópi geta engan veginn talist í samræmi við eðlilega eða venjulega málbeitingu og sama á við um orðasambandið hafa ótta um e-ð í merkingunni óttast e-ð. Reyndar tel ég óþarft að fjölyrða um einstök atriði, lesendur eru vitaskuld fullfærir um að meta þetta.Niðurstaða mín er sú að tilvitnaður bútur getur hvorki talist vel orðaður né auðskilinn.

(2) Í 18.tl. 3. gr. er enn skilgreining:

„Ofsóknir: Athafnir sem í eðli sínu eða vegna þess að þær eru endurteknar fela í sér alvarleg brot á grundvallarmannréttindum, einkum [á] ófrávíkjanlegum grundvallarmannréttindum á borð við réttinn til lífs og bann við pyndingum eða ómannúðlegri eða vanvirðandi meðferð eða refsingu, bann við þrældómi og þrælkun og bann við refsingum án laga. Sama á við um samsafn athafna, þ.m.t. ólögmæta mismunun, sem hafa eða geta haft sömu áhrif eða sambærileg áhrif á einstakling.”

Hér er að ýmsu að hyggja, fæst af því fellur undir málfræði eða málbeitingu, varðar fremur rökhyggju og skýra hugsun.

– Getur endurtekning athafna orðið til þess að þær feli í sér alvarleg brot á mannréttindum?

Telst bann við þrældómi og þrælkun og bann við refsingum án laga til mannréttinda?

Hvað merkir refsing án laga, kannski refsing án dóms? – Er þetta kannski orðrétt þýðing á lat. Nulla poena sine lege [Engin refsing án laga. SS]? Ef svo er hefur það enga stoð í íslensku, öllum óskiljanlegt.

(3) Í 4. gr. segir:

„Ráðherra fer með yfirstjórn laga þessara.”

Hvað merkir þetta eiginlega? Alþingi setur lög sem forseti staðfestir. Lögregla sér um að farið sé að eða eftir lögum og dómarar skera úr ágreiningi sem upp kann að koma.

Aldrei hef ég heyrt talað um yfirstjórn laga enda finnst mér orðasambandið nánast merkingarlaus klisja. Lögum er ekki stjórnað, þau eru sett og þeim er fylgt eða eftir þeim farið. Svipuðu máli gegnir reyndar einnig um orðasambandið annast framkvæmd laga (4. gr.).

Eins og ég gat um í upphafi hef ég einungis lesið fjórar síður af 68, nenni satt best að segja ekki að lesa meira af svo góðu. Þegar á unglingsárum var mér kennt að lög og allt sem þeim fylgir (dómar, úrskurðir, greinargerðir) væru fyrir allan almenning en alls ekki málefni einungis ætluð sérfróðum. Þess vegna finnst mér sjálfsagt að vandað sé til lagatexta í hvívetna en á því virðist mér hafa orðið misbrestur hvað varðar Lög um útlendinga. Það hlýtur að teljast mikilvægt að lagatextar séu skýrir og þannig orðaðir að merking sé ótvíræð.

Ótrúlegt til þess að vita að þeir sem þá sátu á þingi og starfsfólk Alþingis skuli ekki hafa lesið lögin yfir og lagfært. Raunar er furðulegt ef engin prófarkalestur tíðkist á löggjafarsamkundunni. Jafnslæmt og jafnvel verra er að dómsmálaráðuneytið láti frá sér fara svona illa samin lög sem fá falleinkunn hjá málfræðingi. Þess ber að geta að lögin hafa enn ekki verið lagfærð.

Færði þingið löggjafarvaldið til ráðherra með orðalaginu í 4. grein laganna, sjá hér að ofan? Svo virðist vera og og það án nokkurra þvingana.

Sú hugsun læðist svo að manni að eitthvað meira sé aðfinnsluvert í málfari, notkun orða og orðasambanda í öðrum lögum sem þingið hefur sett.

Hvað er til úrbóta?

1. Tvímælalaust að fá góðan málfræðing til að lagfæra lögin um útlendinga, fella þau úr gildi og samþykkja síðan lögin aftur eftir lagfæringu.
2. Sett verði í lög að að ráðuneyti og Alþingi skuli láta lesa yfir öll lög sem þegar hafa verið samþykkt á síðustu árum og lagfæra villur og málfar.
3. Framvegis verði engin frumvörp til laga lögð fram eða reglugerðir birtar nema þau hafi verið lesin yfir af þeim sem gerst þekkja í íslensku máli.

Á Alþingi er iðulega deilt og jafnan um keisarans skegg. Þar virðast margir gáfumenn starfa og eru jafnan önnum kafnir. Hjá almenningi vakna þó efasemdir um skýrleika þingmanna sem taka við lögum úr ráðuneytum, lesa þau ekki yfir, leiðrétta ekki málfar heldur samþykkja óbreytt. Verra er þó ef skilningur þingmanna og ráðuneytismanna á íslensku máli er ekki betri en fram kemur í lögum um útlendinga.