Alvarleiki ástands, brjálaður náungakærleikur og það sem friggin gerðist

Orðlof

Fósturjarðartrog

Þetta er hlutur sem notaður er við jarðarfarir, við moldun, þegar skóflunum er kastað. Það er, ílát fyrir moldina (og rekuna).

Nýyrðavefur Stofnunar Árna Magnússonar í íslenskum fræðum, sjá hér. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Að því er kemur fram í tilkynningunni varð til­kynnandi fyrst var við stífluna í fyrra­dag en dregið hafi úr al­var­leika ástandsins í árinni í gær.“

Frétt á frettabladid.is.              

Athugasemd: Þetta er ekki vel skrifuð frétt og hvorki blaðamanninum né útgáfunni til sóma. 

Þarna er nástaða, „tilkynningunni“ og „tilkynnandi“. Hvort tveggja óþarft. Nóg hefði verið að segja:

Fyrst varð vart við stífluna í fyrradag …

Svo er það þetta, hrikaleg nafnorðaárátta blaðamannsins:

… dregið hafi úr alvarleika ástandsins …“

Má vera að sumir blaðamenn haldi að stofnanamálið bæti fréttirnar, geri þær virðulegri og jafnvel gáfulegri. Það er ekki svo.

Í þokkabót virðist blaðamaðurinn ekki kunna að fallbeygja nafnorðið á með greini, þolfallið vefst fyrir honum:

Áin, um ána, frá ánni, til árinnar.

Klakastíflan er í ánni.

Við fyrstu sýn kann blaðamaðurinn að hafa ruglað orðinu saman við þágufall orðsins ár, tækið sem notað er til að róa bát. Það fallbeygist svona:

Árin, um árina, frá árinni, til árarinnar.

Fréttin er svo illa skrifuð að halda mætti að markmiðið útgáfunnar sé ekki miðlun frétta heldur dreifa málvillum.

Tillaga: Fyrst varð vart við stífluna í fyrra­dag en ástandið hafði skánað í gær.

2.

„Sveitarstjórn hafnar veiðum við efri hluta Þjórsár.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 4 í Morgunblaðinu 14.1.2019.              

Athugasemd: Venjulega er veitt í Þjórsá ekki „við“ hana enda yrði það líklega erfileikum bundið. Þó getur veiðimaður staðið á við ána, það er á bakkanum og veitt í henni. Um það er ekki verið að ræða í fréttinni.

Í henni segir:

Sveitarstjórn Skeiða- og Gnúpverjahrepps leggst alfarið gegn því að heimiluð verði tilraunaveiði í og við efri hluta Þjórsár.

Með því að rýna í alla fréttina má með velvilja skilja það svo að „í og við“ eigi við efri hluta Þjórsár og „hliðarám“ hennar. Það breytir ekki því að þetta er illa orðað.

Grundvallarreglan er sú að skiljist ekki það sem skrifari telur hnitmiðað orðalag þá verður að breyta og lengja. Til dæmis svona:

Sveitarstjórn Skeiða- og Gnúpverjahrepps leggst alfarið gegn því að heimiluð verði tilraunaveiði í efri hluta Þjórsár og þeim ám sem renna þar í hana.

Held að þetta sé skiljanlegra en það sem blaðamaðurinn skrifar.

Tillaga: Sveitarstjórn hafnar veiðum í efri hluta Þjórsár. 

3.

„Ferðamennirnir voru því skiljanlega fegin að sjá björgunarsveitarmennina þegar þeir komu þeim til bjargar.“

Frétt á visir.is.               

Athugasemd: Þetta er klaufaleg villa og kemur varla fyrir annars staðar en hjá byrjendum í skrifum. Jú, að vísu líka hjá þeim sem eru fljótfærir og lesa ekki yfir það sem þeir hafa skrifað.

Tillaga: Ferðamennirnir voru því skiljanlega fegnir að sjá björgunarsveitarmennina sem komu þeim til bjargar.

4.

„Hafmeyjan er gerð að fyrirmynd ævintýris H.C. Andersen og var byggð af hálfíslenska myndhöggvaranum Edvard Eriksen.“

Frétt á ruv.is.                

Athugasemd: Stundum flögrar að manni að íþróttafréttamenn ættu helst ekki að skrifa neitt. Sumum þeirra veitti ekkert af einkaritara þar sem prófarkalesarar eru týnd stétt.

Ekki er hægt að segja að styttan af hafmeyjunni sé „gerð að fyrirmynd einhvers“. Með þessu er fullyrt að hún sé fordæmi einhvers, höfð til eftirbreytnis. Eða þá að hún sé höfð sem fyrirmynd öðrum til eftirbreytni. Hvorugt á við.

Það sem íþróttafréttamaðurinn á við er að listamaðurinn sem bjó til listaverkið hafði ævintýrið sem fyrirmynd, það var honum innblástur.

Þar að auki byggja menn sjaldnast listaverk. Menn búa þau til.

Tillaga: Fyrirmynd hafmeyjunnar er ævintýri H.C. Andersens og bjó 

5.

„Starfsmaðurinn sagði fyrir dómi að hann hefði varað manninn við því að passa sig á gryfjunni …“

Frétt á visir.is.               

Athugasemd: Maður nokkur sagði: Nei, ég stal ekki bílnum sem ég stal ekki. Annar segir: Varaðu þig á því að passa þig á gryfjunni. 

Svo lesa menn væntanlega textann yfir og sjá ekkert athugunarvert við svona og birta átölulaust á fréttavefnum.

Veit ekki hvort maður eigi að hneykslast á blaðamanninum eða yfirmönnum hans. Hallast helst að því að þarna séu of margir klaufar.

Tillaga: Starfsmaðurinn sagði fyrir dómi að hann hefði varað manninn við gryfjunni …

6.

„Brjálaður ná­ungakær­leik­ur í brjáluðu veðri.“

Fyrirsögn á mbl.is.                

Athugasemd: Er þetta orðalag við hæfi? Mörg önnur og miklu betri lýsingarorð er skýrari en þessi sem þó eru höfð eftir skólastjóra. Hann ætti að kunna sig betur.

Vissulega kann veðrið að hafa verið brjálað en varla náungakærleikurinn. Hann hefur án efa verið mikill, fagur, skínandi, bjartur, yndislegur … Kærleikur getur ekki verið „brjálaður“. Þetta sýnir betur en margt annað hversu orðfæri fólks er fátæklegt.

Tillaga: Starfsmaðurinn sagði fyrir dómi að hann hefði varað manninn við gryfjunni …

7.

„Það friggin gerðist fyrir mig í dag.“

Frétt á dv.is.                

Athugasemd: Skilur einhver þessa setningu? Nei, varla. 

„Blaðamaðurinn“ þýðir eitthvað úr ensku sem hann kann ábyggilega miklu betur en íslensku. 

Stjórnendur fjölmiðilsins finnst þetta bara góð frammistaða. Tilgangurinn með „fréttinni“ er enginn. Þetta er allt bara svo viðvaningslega gert og asnalegt.

Tillaga: Engin tillaga.

 

Rútan endaði á þakinu, liggur undir grun fyrir morð og Bandaríkjamenn sigra innrásina

Orðlof

Strjúgur

Strjúgsstaðir heitir bær í Langadal í A-Hún. „Upp undan bænum er Strjúgsskarðið. Eftir því rennur lækur, sem kallaður er Strjúgsá.“ Örnefnin Strjúgshólma, Strjúgshjalla, Strjúgsgil, Strjúgsfoss, Strjúgshaug, Strjúgstjörn og Strjúgsnibbu er þar líka að finna …

Á það var minnst að strjúgur hafi haft merkinguna hroki. En orðið getur samkvæmt orðabókum merkt ýmislegt fleira. Til dæmis getur strjúgur verið matur sem búinn er til úr dýra- eða fiskabeinum með því að leggja þau í súr. Einnig getur orðið merkt reiði og staðbundið getur það staðið fyrir kalsavind.

Athyglisvert er að í öllum tilfellunum tengjast örnefni með strjúg-ám eða lækjum með einum eða öðrum hætti: Strjúgsár eru þrjár talsins, Strjúgshylur einn og um Strjúgsgil rennur Strjúgsgilslækur. 

Hugsanlegt er að í strjúgi sé varðveitt orð sem merkt hefur upphaflega eitthvað í líkingu við streyma eða renna og upphaflega sé Strjúgur árheiti.

Örnefnasafn Árnastofnunar, sjá hér. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Rútan valt og endaði á þakinu.“

Frétt á ruv.is kl. 15:00, 12.01.2020.             

Athugasemd: Á hvaða þaki lenti rútan? Nei, hún endaði á hvolfi, valt. Sögnin að velta er sjaldan notuð. Í fréttum lendir allt eða endar á hvolfi. 

Hins vegar getur maður dottið og lent á bakinu, jafnvel endað á bakinu, en það er dálítið annað jafnvel þó bak og þak rími. Fjölbreytni í orðavali skaðar ekki í fréttaskrifum.

Tillaga: Rútan valt og endaði á hvolfi.

2.

„Íslendingur liggur undir grun fyrir morð.“

Undirfyrirsögn á forsíðu Morgunblaðsins 13.1.2020.

Athugasemd: Nokkur mundur er á ofangreindri fyrirsögn og tillögunni hér fyrir neðan.

Orðalagið „liggur undir grun“ er ekki rangt en ógott. Ótrúlegt er að blaðamaðurinn skuli ekki hafa notað sögnina að gruna í stað nafnorðsins grunur. Ástæðan er nafnorðavæðing sem algeng er meðal yngri blaðamanna, sérstaklega þeirra sem hafa ekki stundað lestur frá unga aldri, orðaforði þeirra er rýr.

Almennt er sagt að einhver sér grunaður um eitthvað, ekki fyrir. Sá sem skrifar er greinilega óvanur.

Tillaga: Íslendingur grunaður um morð.

3.

„Óttast hið versta í yfir­vofandi eld­gosi á Filipps­eyjum.“

Fyrirsögn á frettabladid.is. 

Athugasemd: Eldgos sem þegar er byrjað er ekki lengur yfirvofandi. Orðið merkir það sem er í vændum, vofir yfir.

Í fréttinni segir frá Taal eldfjallinu sem er í stöðuvatni á stærstu eyju Filipseyja, Lúson. Aska streymir upp úr gígnum en búist er við því að hraun taki að renna innan skamms.

Blaðamaðurinn er ekki sterkur í jarðfræðinni. Hann segir:

Við höfum greint hraun­kviku, sem enn er djúpt í jarð­veginum og hefur ekki náð upp á yfir­borðið.

Hér áttar blaðamaðurinn sig ekki á því að jarðvegur er allt annað en jarðskorpa. Kartöflur geta vaxið í jarðveginum en ólíklegt er að þar sé kvika enda myndi hann brenna væri svo. Miðað við jarðskorpuna er jarðvegur afskaplega þunnur. Yfirleitt er talað um kviku í iðrum jarðar en hraun á yfirborði.

Á Vísindavefnum segir:

Ysti hluti jarðarinnar kallast jarðskorpa. Þykkt hennar er á bilinu 6-40 km, eftir stöðum á jörðinni. Meðalþykkt hennar er um 17 km sem er um það bil 0,2% af geisla (radíus) jarðar sem er 6370 km.

Þegar þannig háttar að gígur eldfjallsins er í stöðuvatni eru miklar líkur á að gosið sé fyrst í stað öskugos, þá hefur vatn komist í snertingu við kvikuna. Um leið er hætta á gufusprengingum. Eftir að gígurinn kemst upp úr vatnsyfirborðinu tekur hraun að renna. 

Blaðamaðurinn hefði átt að leita til íslenskra jarðvísindamanna um upplýsingar en ekki láta nægja að þýða hugsunarlaust grein úr erlendum vefmiðli.

Tillaga: Óttast hið versta í eld­gosinu á Filipps­eyjum.

4.

„Hvenær sigra Bandaríkjamenn innrásina í Írak og Afganistan?“

Grein í frettabladid.is. 

Athugasemd: Þetta er meinleg villa. Seint mun innrásaliðið sigra innrásina, skiptir engu máli hvers lenskt það er. Það segir sig sjálft. Sama á við keppni. Íslenska handboltalandsliðið mun til dæmis aldrei sigra Evrópukeppnina en vonir standa til að það sigri í keppninni.

Hins vegar getur innrásarlið sigrað heimamenn þó mörg dæmi séu um hið gagnstæða. Nefna má innrás Ítala í Grikkland 1940 en þeir höfðu ekki erindi sem erfiði og hrökkluðust til baka.

Tillaga: Hvenær sigra Bandaríkjamenn í Írak og Afganistan?

5.

„Ný vending í máli Auðar.“

Frétt á dv.is. 

Athugasemd: Til ef kvenmannsnafnið Auður. Einnig er til karlmannsnafnið Auðar. Á þessum tveimur nöfnum er grundvallarmunur. Auðar beygist svona:

Auðar, um Auðar, frá Auðari, til Auðars.

Nafnið Auður beygist svona:

Auður, um Auði, frá Auði, til Auðar.

Í fréttinni er rætt um mann sem ber listamannsnafnið Auður. Ekki er ljóst hvort að um sé að ræða kvenmanns- eða karlsmannsnafnið. Sé fyrrnefnda nafnið notað er fyrirsögnin rétt. Ef ekki á að skrifa Auðars.

Tillaga: Engin tillaga.

Virkja veðuraðvörun, gómaður með konu undir stýri, og ríkjandi meistari

Orðlof

Skemur og skemmra

Skemur er miðstig atviksorðsins skammt og merkir: í styttri tíma.

Skemmra er miðstig lýsingarorðsins skammur í hvorugkyni og merkir: styttra. 

Það er því annars vegar rétt að segja hún dvaldi skemur en áður og hins vegar það leið skemmra en áður (= það leið skemmri tími en áður) en ekki „það leið skemur en áður“ (enda er ekki hægt að segja „það leið í styttri tíma en áður“). 

Einnig er rétt að segja búvörulögin ganga skemmra en búist var við en ekki „búvörulögin ganga skemur en búist var við.“

Málfarsbankinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Í nótt virkjaði Veðurstofan appelsínugula veðuraðvörun.“

Frétt á Bylgjunni klukkan 16:00, 9.1.2019.             

Athugasemd: Svo óskaplega vinsælt er sögnin að virkja að hún er notuð nær hugsunarlaust. Almannavarnarnefnd er virkjuð, samfélag er virkjað, lögreglan er virkjuð, björgunarsveitir eru virkjaðar, þjóðaröryggisráð er virkjað og svei mér þá ef Jón á neðri hæðinni virkjaði ekki tryggingafélag þegar ekið var á bílinn hans. Mér heyrðist að Jón hafi virkjað konuna sína eldsnemma í morgun. Sjálfur vaknaði ég við óhljóðin og virkjaði syfjaðan skrokkinn til að fara fram úr rúminu. Í vinnunni virkjaði ég tölvuna mína og því næst prentarann. Við útför mun presturinn hafa virkjað söfnuðinn til söngs. Hinn látni var látinn óvirkjaður.

Meira bullið þetta, rétt eins og í tilvitnuðu orðunum.

Tillaga: Veðurstofan gaf út appelsínugula viðvörun.

2.

„Rooney var gómaður með annari konu undir stýrið.“

Frétt dv.is.              

Athugasemd: Þetta er óskiljanleg setning. Samt dálítið spaugileg en það var ábyggilega ekki ætlun blaðamannsins. Þarna á líklega að standa „stýri“, þágufall án greinis, og „skilst þá setningin vitlaust“ eins og einhver sagði.

Þegar viðvaningar skrifa fréttir er erfitt að skilja þær. Óákveðna fornafnið í kvenkyni, þágufalli er skrifað annarri. 

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Starfsmenn Boeing voru ekki ánægðir með hönnun 737 MAX flugvélanna og börðust gegn því að flugmenn yrðu skilyrtir í sérstaka flughermaþjálfun vegna flugvélanna.“

Frétt visir.is.               

Athugasemd: Vont er að viðvaningar skrifi fréttir, fólk sem hefur ekki nægan orðaforða til að segja eðlilega frá.

Skilyrða er sagnorð sem merkir að binda eitthvað ákveðnu skilyrði. Í Málfarsbankanum segir:

Frekar skyldi segja: skilyrði er að menn komi óþreyttir, síður: „skilyrt er að menn komi óþreyttir“.

Svona orðalag held ég að þekkist ekki. Varla er hægt að fullyrða að 153.000 starfsmenn flugvélaverskmiðjunnar séu „ekki ánægðir með hönnun 727 Max flugvélanna“ og hafi barist gegn flughermaþjálfun flugmanna.

Í fréttinni segir:

Þingmaðurinn Peter DeFazio, sem stýrir samgöngunefnd fulltrúadeildar Bandaríkjaþings, segir samskiptin sýna að fyrirtækið virðist hafa markvisst komið sér undan eftirlit og gagnrýni á sama tíma og starfsmenn fyrirtækisins hafi verið að hringja viðvörunarbjöllum innanhúss.

Málsgreinin er illa samin. Eru virkilega aðvörunarbjöllur innanhúss ...? Fréttin virðist einnig röng. Á vef BBC sem er greinilega heimildin segir:

US House transportation committee chairman Peter DeFazio - who has been investigating the 737 Max - said the communications "show a co-ordinated effort dating back to the earliest days of the 737 Max programme to conceal critical information from regulators and the public“.

Blaðamaðurinn þýðir rangt og bætir við ummælum sem eiga sér ekki stoð, að minnsta kosti ekki í enska textanum. Þetta er ámælisvert og trúverðugleiki frétta í Vísi bíður hnekki.

Tillaga: Starfsmenn Boeing voru ekki ánægðir með hönnun 737 MAX flugvélanna og börðust gegn því að flugmenn yrðu skyldaðir í flughermaþjálfun vegna flugvélanna.

4.

„Mál fyr­ir lítið sam­fé­lag að taka við hundrað manns.“

Frétt á mbl.is.                

Athugasemd: Setningin er ófullgerð. Annað hvort er það mikið mál eða lítið mál að taka við fjölda fólks. Það getur seint verið mál að taka við fólki þó stundum sem mál að taka á móti fólk. Þetta er talmál sem ekki á erindi í ritmál.

Svo má spyrja sig hvort samfélagið taki við fólki eða taki á móti fólki í neyð. Líklega er það fyrrnefnda réttara þegar þannig á við.

Í fréttinni segir:

Heilt byggðarlag var virkjað til þess að þjón­usta um hundrað há­skóla­nema eft­ir að rút­an sem helm­ing­ur þeirra var í valt í gær. 

Sínkt og heilagt er tönglast á sögninni að virkja, sjá hér á undan. Sögnin að virkja er svo vinsæl að hún er ofnotuð. Blaðamenn þurfa að geta skrifað, hafa orðaforða til að byggja frásögn sína á. Ekki þyngja orðfæri sitt með einhvers konar stofnanamállýsku eða löggumáli. Í þeim úir og grúir af vettvöngum (eintöluorð), viðbragðsaðilum, brotaþolum, slysaþolum, gjörningsmönnum og öllu þessum orðum sem verða þreytandi við óhóflega endurtekningu og missa þannig smám saman gildi sitt.

Svo er það þetta með rassböguna „viðbragðsaðili“ sem einhver bjó til vegna þess að hann saknaði enska orðasambandsins „rescue team“. 

Þegar ég starfaði sem blaðamaður var þetta orð ekki til og engin þörf var fyrir það frekar en nú. Þá var einfaldlega talað um lögreglu, slökkvilið, sjúkraflutningsmenn, björgunarsveitir og þá alla sem eiga leið framhjá og bregðast við þegar óhöpp eða slys verða.

Blaðamenn eiga að kalla þá sem við bregðast, sinna slysum og útköllum sínum réttu nöfnum. „Viðbragðsaðili“ er ekki til. Þar að auki eigum við ekki að setja saman orð með endingunni aðili. Er ekki líka hægt að tala um „útkallsaðila“, „upphringiaðila“, „tilhlaupaaðila, „hjálparaðila“ eða „aðstoðaraðila“. Mér finnst þessi orð jafnvitlaus og „viðbragðsaðili“.

Blaðamaðurinn sem skrifar fréttina er vel máli farinn en mætti vanda sig betur. Til dæmis á enginn að skrifa orðrétt upp eftir viðmælanda sínum sé sá ekki vel máli farinn eða hnitmiðaður. Frekar að umorða. Verkefni blaðamanna er ekki að dreifa slæmu máli.

Tillaga: Mikið mál fyr­ir lítið sam­fé­lag að taka við hundrað manns.

5.

„Stór­kost­legur sigur gegn ríkjandi heims- og Ólympíum­eisturum.“

Frétt á frettabladid.is.                 

Athugasemd: Lið sem er heimsmeistari er ekki „ríkjandi heimsmeistari“ vegna þess að heimsmeistari er bara heimsmeistari. Punktur. 

Hvað er sá sem er ekki „ríkjandi heimsmeistari“? „Óheimsmeistari“

Ekkert orð er til mótvægis við „ríkjandi“. Orðið bætir hér engu við.

Þjóðhöfðingjar kunna hins vegar að vera ríkjandi. Þó er engin ástæða til að segja að Elísabet Englandsdrottning sé ríkjandi þjóðhöfði Breta. Hún er það bara. 

Vestanvindar hafa verið ríkjandi hér á landi en norðaustanáttin er skammt undan.

Sumir telja að borgarstjórinn eigi að víkja en ekki er vitað hvort sú skoðun sé ríkjandi.

Ríkjandi merkir yfirleitt þann sem ríkir, stjórnar. Getur einnig þýtt skoðun sem hefur meirihlutafylgi. 

Á málið.is segir meðal annars:

sagnorð: ´stjórna, ráða, sitja að völdum´; […] so. vísast leidd af lo. ríkur og upphafleg merking ´að vera voldugur, ráða´.

Þegar öllu er á botninn hvolft er ekki hollt að vera einhæfur í orðavali. Fjölbreytni er góð. Lesendur eiga kröfu á að fréttir séu rétt skrifaðar og vel skrifaðar. Til að mæta þessari kröfu þurfa blaðamenn að geta byggt á drjúgum orðaforða. Hann hafa ekki allir blaðamenn og þeir gera sér ekki grein fyrir því.

Tillaga: Stór­kost­legur sigur gegn dönsku heims- og Ólympíumeisturunum.

Koikoi en ekki Vínber, lærisveinar þjálfarans og tímapunktur

Orðlof

Brjóstbirta

Í orðabók sinni segir Björn Halldórsson að brjóstbirta merki e-ð hjartastyrkjandi; hressing og í Íslenskri orðabók er merkingin sögð ´góður biti´ og ´vín til hressingar´. 

Vafalaust er þetta allt rétt en mér er einungis síðasta merkingin töm. Í ritmálssafni Orðabókar Háskólans eru 11 dæmi, m.a. eftirfarandi:

Síðan þakkaði hann fyrir sig og kallaði [mjólkina] mikla brjóstbirtu verið hafa (SögÍsaf I, 301 (GKon));

Þeir luku úr troginu og báðu guð að launa svo góða brjóstbirtu (f20 (ÞjóðsSigfSigf X, 101));

Sagði „að minna mætti ei duga“, gaf honum brennivín í brjóstbirtu og kallaði „kaupfestu“ (m20 (Grímaný III, 163)).

Í fornu máli (Jóns sögu postula) er kunnugt dæmi sem mér virðist af sama meiði og varpa nokkru ljósi á merkinguna:

Og sakir þess að hann var fagur maður í ásjón [´ásýndum; í útliti´] og öllum vexti virðist honum oftar en um sinn [´oftar en einu sinni´] sem jungfrúin sjái kærlega til hans á kveldið, einkanlega þá er öl birtir brjóstið [´huginn´] og alla alvöru þar um (Pst 507 (1350–1400)).

Nýlegt dæmi sýnir reyndar og sannar að það getur komið sér bölvanlega ef öl birtir brjóstið.

Málfarsbankinn, Jón G. Friðjónsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Fyrirtækin verða ekki sameinuð en nafni Vínbers verður breytt í Koikoi.“

Frétt á blaðsíðu 6 í Viðskiptamogganum 8.1.2019.              

Athugasemd: Já, auðvitað er Koikoi miklu þjálla og betra orð en Vínber eða önnur álíka hallærisleg íslensk orð. Forðumst íslenskuna og tökum upp útlensku eða einhvern blending af fögrum útlenskum orðum. Viðskiptalífið er óðum að hverfa frá íslenskum nöfnum.

Auðvitað verður þetta til þess að íslenskan hverfur og öllum er andskotans sama.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Snjóflóð hafa fallið yfir bæði Siglufjarðarveg og Ólafsfjarðarveg og eru báðir vegirnir lokaðir vegna snjóflóðahættu og ófærðar.“

Frétt á Facebook-síðu Veðurstofunnar.              

Athugasemd: Þarna er tönglast á orðinu vegur. Það liggur í augum uppi að þegar snjóflóð hefur fallið á veg er hann oftast ófær og því lokaður.

Í fréttinni segir ennfremur:

Við þessar aðstæður heldur áfram að safna í gil og hlíðar sem eru hlémegin við vindáttina.

Hér er átt við að snjó safnist í gil og hlémegin í hlíðar. Aftur á móti ætti öllum að vera ljóst að orðið hlémegin á við þar sem er skjól, vinds gætir ekki. Hlé getur að sjálfsögðu verið í giljum.

Frétt Veðurstofunnar er fljótfærnislega skrifuð.

Tillaga: Snjóflóð hafa fallið yfir Siglufjarðarveg og Ólafsfjarðarveg og eru þeir nú lokaðir. Þar er enn hætta á snjóflóðum.

3.

„Rúnar Kristinsson og lærisveinar hans í KR hefja titilvörnina á Íslandsmóti karla …“

Frétt blaðsíðu 69 í Morgunblaðinu 9.1.2020.              

Athugasemd: Hvenær skyldu „lærisveinar“ Rúnars útskrifast? Sumir eru búnir að vera ansi lengi hjá „læriföðurnum“ en ekkert bólar á útskrift. Samt varð liðið Íslandsmeistari á síðasta ári sem ætti nú að teljast meiriháttar árangur „lærisveina“.

Blaðamenn Moggans smjatta sí og æ á orðinu lærisveinn sem þeir af vanþekkingu sinni telja að á helgidögum megi það koma í staðinn fyrir orðið þjálfari. 

Yfirleitt er mælt með því að blaðmenn segi hlutina beinum orðum en skreyti ekki fréttir sínar með orðagjálfri eða ómarkvissu hjali. Þar að auki er það síst af öllu verkefni íþróttablaðamanna Morgunblaðsins að breyta tungumálinu og dreifa ambögum sínum yfir áskrifendur. Við eigum betra skilið.

Tillaga: KR-ingar hefja titilvörnina á Íslandsmóti karla …

4.

„Á þessu ári munu koma sá tímapunktur að menn hafa búið samfleytt í geimnum í heil tuttugu ár.“

Frétt á visir.is.               

Athugasemd: Hvaðan merkir þetta orð „tímapunktur“ og hvers vegna er hann á hreyfingu? Nei, svona er ekki hægt að taka til orða. Berið þessa málsgrein saman við tillöguna hér fyrir neðan.

Fyrirsögn fréttarinnar er svona:

Haugur af vélmennum sendur til Mars á árinu.

Hvað er haugur. Á málið.is segir að haugur sé hrúga af einhverju, til dæmis rusli eða dóti. Haugur getur einnig verið „hlaðinn legstaður (frá fornöld“. Hvorugt merkingin passar inn í fyrirsögnina.

Í nútímamáli er óreglusamur maður oft nefndur haugur, svona í hálfkæringi, og er það ekki hrós. Á unglingsárunum ætlaði ég að fá bílasölu til að  selja gamlan bíl sem ég átti. Sölumaðurinn hló og kallaði bílinn haug, og það voru ekki meðmæli.

Blaðamaður hefur ekki leyfi til að skrifa í einhverjum hálfkæringi. Hann ber ábyrgð gagnvart lesendum og það eitt á að setja honum sjálfkrafa skorður í orðavali. Sá sem ekki skilur það er bölvaður haugur.

Í myndatexta segir:

X-37B er ekki stórt í smíðum.

Ekki er ljóst hvað þarna er átt við. Allir þekkja orðalagið „stórt í sniðum“ sem merkir það sem mjög stórt eða risavaxið. Vera má að samsláttur hafi orðið í huga blaðamannsins og hann sett smíðum í stað sniðum. Draga má í efa að eitthvað sé „stórt í smíðum“ en það er þó ekki útilokað.

Í fréttinni segir einnig:

Þá óttast sérfræðingar að öngþveiti muni myndast á braut um jörðina á næstu árum þar sem gervihnöttum fer sífellt fjölgandi. Fleiri ríki senda þá út í loft og það gera fyrirtæki einnig.

Líklega eru fleiri en ein braut í geimnum fyrir ofan jörðu. Furðulegt er að orða það þannig að ríki sendi gervihnetti út í loft.

Enn furðulegra er að enginn lesi yfir fréttir sem eiga að birtast á visir.is. Furðulegast er þó að á fréttavefinn sé ráðið fólk sem er ekki vel skrifandi á íslenskt mál. 

Allt þetta bitnar á okkur lesendum og um leið dregur úr trúverðugleika vefsins. Vilja stjórnendur hans það?

Tillaga: Á þessu ári hafa menn búið samfleytt í geimnum í tuttugu nár.

Horfa framan í stríð og hlusta á tilboð

Orðlof

Að fyrna mál

Hjördís telur (2002:46-47) að lagamálið skapi ekki eins mikil vandræði hér hjá okkur og víða annars staðar, sérstaklega í engilsaxneskum löndum, en þar með sé ekki sagt að staðan sé algóð hérlendis. 

„Við lögfræðingar erum að mörgu leyti föst í gömlum hefðum og hættir ósjálfrátt til að fyrna mál okkar og skrifa langar og stundum óskýrar setningar. 

Kansellístíllinn er mörgum lögfræðingi enn hjartfólginn og einnig svonefndur júridískur þankagangur. Hef ég grun um að misskilningur á merkingu þessa hugtaks hafi á stundum átt sök á því að ekki var gætt að skýrri og markvissri framsetningu á rökstuðningi í lögfræðilegum skrifum. 

Einnig eru ýmsir lagatextar óþarflega snúnir og mætti gera þá aðgengilegri með skýrara orðafari og setningaskipan.“ (2002:47).

Einfalt mál, gott mál, skýrt mál; Ari Páll Kristinsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Við erum ekki að horfa framan í Persaflóastríðið.“

Frétt á visir.is.                   

Athugasemd: Svona er ekki hægt að taka til orða. Blaðamaðurinn má ekki skrifa á þennan veg jafnvel þó orðin séu viðmælandans. Verkefni blaðamanns er öðrum þræði að lagfæra orðalag viðmælenda. Síst af öllu á hann að dreifa röngu og vitlausu máli yfir alþjóð.

Enginn horfir framan í stríð jafnvel þó á ensku kunni að vera sagt:

We might be facing a war.

Á íslensku tölum við um að stríð gæti orðið, við horfum fram á stríð eða átök. 

Viðmælandi blaðamannsins á greinilega við að nýtt Persaflóastríð sé ekki í uppsiglingu.

Tillaga: Við þurfum ekki að óttast nýtt Persaflóastríð.

2.

„Tom Hanks brotnaði niður í ræðu sinni á Golden Globe.“

Fyrirsögn á visir.is.                   

Athugasemd: Greinilegt er að blaðamaðurinn sem skrifað þessa fyrirsögn veit ekki hvað orðasambandið að brotna niður merkir. Í orðabókinni merkir þetta að vera í sorg eða kvöl vegna einhvers. Hann getur ekki heldur sagt frá því sem gerðist, finnur ekki réttu orðin.

Eftir myndklippunni að dæma komst leikarinn við. Síst af öllu brotnaði hann niður þegar honum var veitt mikil viðurkenning. Í erlendum fréttamiðlum eru notuð orð eins og „emotional“, „breaks down in tears“ og svo framvegis. Ekkert taugaáfall eða niðurbrot.

Viðvaningar í skrifum á íslensku og þeir sem hafa ekki nægan orðaforða til að tjá sig á eðlilegan hátt, þýða rangt úr enskunni sem þeir halda að þeir skilji svo vel. Enginn leiðbeinir nýliðunum og viðvaningunum heldur fá þeir að leika lausum hala og skemma fréttir. Lesendurnir skipta engu máli.

Tillaga: Tom Hanks komst við í ræðu sinni á Golden Globe.

3.

„Ég get svo svarið það,“ trúði Bubbi tónleikagestum og útvarpshlustendum fyrir og hló eins og hross sem gefið er í nefið.“

Ljósvakinn, pistill á blaðsíðu 3  í Morgunblaðinu 7.1.2020.                

Athugasemd: Sem betur fer eru til afar ritfærir og góðir blaðamenn á íslenskum fjölmiðlum. Þeir sem hafa lesið gagnrýni mína á málfar í fjölmiðlum gætu haldið að svo væri ekki.

Þegar ritfærir blaðamenn bregað á leik geta lesendur skemmt sér. Blaðamaðurinn segir í pistlinum frá Þorláksmessutónleikum Bubba Morteins og niðurstaðan bráðfyndin.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Ég reyndi að segja þeim hvað þeir máttu búast við og …“

Frétt á visir.is.                 

Athugasemd: Blaðamaðurinn notar þátíð framsöguháttar í stað viðtengingarháttar þátíðar og afleiðingin verður ómarkviss og slöpp málsgrein.

Tillaga: Ég reyndi að segja þeim hvað þeir mættu búast við og …

5.

„Halda því fram að Ancelotti sé tilbúinn að hlusta á tilboð í Gylfa.“

Fyrirsögn á visir.is.                 

Athugasemd: Mér finnst það dálítið lélegt að orða það þannig að maðurinn sé tilbúinn til að hlusta á tilboð. Hvað ef þau eru skrifleg? 

Á vef Football Insider segir:

Carlo Ancelotti is ready for Everton to listen to offers for Gylfi Sigurdsson …

Þokkalega rifær blaðamaður myndi ábyggilega orða þetta eins og segir í tillögunni hér fyrir neðan.

Tillaga: Halda því fram að Ancelotti sé tilbúinn að íhuga tilboð sem kunna að berast í Gylfa.

Flugeldum kastað í íþróttahús, innbrot framið og prófarkalesara vantar

Orðlof

Fréttastjóri með kröfur

Þegar Emil Björnsson var fréttastjóri og dagskárstjóri Frétta- og fræðsludeildar Sjónvarpsins hér um árið gerði hann þá kröfu, að engin málvilla heyrðist í Sjónvarpinu.

Þetta kostaði það að hann las sjálfur yfir allt sem sagt var í fréttatímanum, leiðrétti og færði til betri vegar. Ef einhver Íslendingur hefur verið uppi með óbrigðult málskyn, var það hann.

En hann gerði enn meiri kröfur. Hann krafðist þess að allur texti væri á lipru og auðskildu máli.

Þegar ég var nýbyrjaður á fréttastofunni fékk ég þá bestu kennslu í þessum efnum sem ég hef fengið.

Eftir að handrit að frétt hafði legið inni hjá honum í meira en klukkustund, kallaði hann á mig inn til sín.

Hann veifaði handritinu framan í mig og benti á það með fingrinum um leið og hann sagði með bylmingshárri röddu:

Ég er fréttastjóri hér og hef nóg annað við tímann að gera en það sem ég er búinn að vera að strita við í langan tíma, að reyna að koma þessu bulli þínu á mannamál! Þetta gengur ekki! 

Sérðu, hver afraksturinn er: Krafs með leiðréttingum mínum út um allt blað! Þetta er ónýtt! Ég hef unnið til einskis og geri þá kröfu að ég þurfi ekki að eyða dýrmætum tíma mínum í svona vitleysu!

Hann hækkaði róminn enn frekar og sagði með miklu þunga:

Þetta má aldrei koma fyrir aftur! Farðu og skrifaðu þetta allt saman aftur á máli sem fólkið skilur!

Íslands þúsund ár, blogg Ómars Ragnarssonar frá 2014.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Eldur kom upp í bíl eftir árekstur tveggja þeirra á Korpúlfsstaðavegi á milli Barðastaða og Vesturlandsvegar um klukkan átta í morgun.“

Frétt á visir.is.                   

Athugasemd: Eldur kvirknar í bíl eftir árekstur tveggja þeirra. Þeirra hverja? Fréttin er viðvaningslega skrifuð og blaðamaðurinn fljótfær. 

Svo virðist sem blaðamaðurinn telji að það sé frétt að enginn hafi verið fluttur á slysadeild. Því hefði mátt sleppa því það hefði verið frétt ef einhver hefði slasast.

Í fréttinni segir:

Veginum hefur verið lokað vegna slyssins á meðan viðbragðsaðilar vinna á vettvangi.

Hverjir eru „viðbragðsaðilar“. Þetta er eitthvað orð sem hvergi er skilgreint og þar að auki frekar illa samansett orð.

Á málið.is segir:

Athuga að ofnota ekki orðið aðili. …

Oft eru til góð og gegn orð í málinu sem fara mun betur en ýmsar samsetningar með orðinu aðili. …

Ofangreind málsgrein hefði að skaðlausu mátt vera svona:

Veginum hefur verið lokað meðan hreinsað er til þar sem áreksturinn varð.

Ekkert slys varð í árekstrinum eða vegna eldsins. Slys er atburður sem veldur meiðslum eða er þeim mun alvarlegri. Þar af leiðir að ófært er að kalla þetta „slysstað“.

Tillaga: Tveir bílar lentu í árekstri á Korpúlfsstaðavegi um klukkan átta í morgun og kviknaði eldur í öðrum þeirra.

2.

„Ásgeir Jónsson, seðlabankastjóri, segir mest um skipulagsbreytingar í fyrsta kasti.“

Frétt á visir.is.                   

Athugasemd: Skilur einhver þessa setningu?

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Þeir ætluðu að forða sér þegar þeir urðu varir við lögreglu án árangurs.“

Frétt á visir.is.                   

Athugasemd: Setningin hér að ofan er svo flöt og illa gerð að furðu sætir. Merkingin er þessi:

Lögreglan náði þeim.

Á undan segir:

Í Njarðvík eru unglingar sagðir hafa verið staðnir að því að sprengja flugelda inni í nýbyggingu.

Merkingin er þessi:

Unglingar sprengdu flugelda inni í nýbyggingu og voru staðnir að verki.

Og svo er það þetta:

Lögreglumenn ræddu við þá um atvikið og höfðu jafnframt tal af forráðamönnum þeirra.

Merkingin er þessi:

Löggan gaf þeim tiltal og sögðu forráðamönnum þeirra frá.

Tilhneigin er sú að nota fleiri orð en þörf er á. Ástæðan er einfaldlega kunnáttuleysi blaðamanna og þeirra sem skrifa fyrir lögguna.

Í fréttinni segir einnig:

Þá var lögreglu tilkynnt um pilta sem voru að kasta flugeldum í íþróttahús.

Ekkert má nú. Miklu alvarlegra er að kasta grjóti í íþróttahús en flugeldum. Grjótið skemmdir en pappírshólkar sem nefnast flugeldar skemma ekkert sé þeim kastað í hús. Nema auðvitað að þeim sé kastað logandi inn í hús en um það segir ekkert í fréttinni. Til að skilja þessa málsgrein þarf að lesa fréttir í öðrum fjölmiðlum. 

Tillaga: Þeim tókst ekki að forða sér undan löggunni.

4.

„Eftir að honum varð bjargað var O´Conner fluttur á spítala þar sem hann er nú í stöðugu á­standi og bíður eftir fjöl­skyldu­með­limum sínum.“

Frétt á frettabladid.is.                    

Athugasemd: Það er svo sem ekkert að því að tala um meðlimi í hinu og þessu. Sumir ætla sér að vera svo flottir þeir gleyma að fjölskylda er betra en fjölskyldumeðlimir og áhöfn er miklu betra orð en áhafnarmeðlimir og svo má lengi upp telja.

Á vef CNN sem er heimildin fyrir fréttinni segir:

He is undergoing a medical evaluation and is in stable condition awaiting family members to join him …

Í íslensku fréttinni gleymist að geta um meðhöndlunina á spítalanum. Á CNN kemur fram orðalagið „family members“ og það þýðir blaðmaðurinn snarlega sem „fjölskyldumeðlimur“ af því að hann er að flýta sér og hann þekkir orðin. Hann hefði eftir smá umhugsun getað sagt að maðurinn væri að bíða eftir fjölskyldu sinni.

Ég hnýt um þetta „stöðugt ástand“ sem einatt er talað um. Það getur eiginlega þýtt hvað sem er, allt frá því að maðurinn sé meðvitundarlaus með næringu í æð og tengdur við alls kyns tæki og tól, og upp í það að hann sitji í rúmmin, horfir á sjónvarpið og bíði eftir að vera sóttur.

Tillaga: Eftir að honum var bjargað var O´Conner fluttur á spítala. Hann bíður eftir fjöl­skyldu­með­limum sínum.

5.

„Innbrot var framið í eina af höllum Margrétar Danadrottningar …“

Frétt á blaðsíðu 10. í Fréttablaðinu 4.1.2020.                    

Athugasemd: Allt bendir til að brotist hafi verið inn í höllu drottningar. Nafnorðavæðingin er slæm. Íslenska sagnorðamál en enskan heldur upp á nafnorðin. Þess vegna notum við hér sögnina að brjóta. 

Ég skrifaði viljandi „höllu drottningar“. Flestir beygja kvenkynsnafnorðið höll svona:

Höll, um höll, frá höll, til hallar.

Þó þekkist þessi beyging mætavel:

Höll, um höllu, frá höllu, til hallar.

Hægt er á leita á Google og velja til dæmis leitarorðin „höllu drotningar“ eða „höllu konungs“ og þá koma upp dæmi allt frá fornsögunum og fram á síðustu ár um beygingu orðsins.

Merkilegt er þó að höll með ákveðnum greini beygist aðeins svona

Höllin, um höllina, frá höllinni, til hallarinnar.

Ekki er viðurkennt að í þolfalli og þágufalli megi nota „hölluna“ og „höllunnar“.

Tillaga: Brotist var inn í eina af höllum Margrétar Danadrottningar …

6.

„Prófarkalesarar óskast til starfa á Fréttablaðinu.“

Auglýsing á blaðsíðu 10 í atvinnuauglýsingum Fréttablaðsins 4.4.2020.                    

Athugasemd: Þetta heyrir til tíðinda og ber að fagna. Prófarkalesarar hafa ekki starfað á Fréttablaðinu eftir því sem ég best veit. Dreg þá ályktun meðal annars af óleiðréttu málfari í fréttum blaðsins.

Vonandi verður vefurinn frettabladid.is einnig prófarkalesinn. Mikilvægt er að allar fréttir verði að minnsta kosti lesnar yfir eftir á og lagfærðar, sé þörf á. Hvorugt er núna gert.

Í auglýsingunni stendur:

Prófarkalesari þarf að hafa góða tilfinningu fyrir íslensku máli og búa yfir framúrskarandi stafsetningarkunnáttu.

Stafsetningakunnáttan þar ekki að vera framúrskarandi þar sem tölvur eru búnar leiðréttingaforriti sem lagfærir stafsetningarvillur. Tölvur kunna hins vegar ekki málfar og því ættu allir blaðamenn að hafa góða tilfinningu fyrir íslensku máli. 

Eitt er að leiðrétta villur í texta og annað að leiðbeina blaðamönnum. Prófarkalestur er nauðsynlegur fyrir lesendur en hjálpar blaðamönnum lítið.

Þegar ritstjórar ráða í starf blaðamanns ættu þeir að spyrja hvaða fornrit umsækjandanum þyki mest varið í og hvers vegna. Til viðbótar mættu þeir spyrja hvort hann hafi til dæmis lesið Fjallkirkjuna, Íslandsklukkuna og Höll minninganna. 

Sá sem ekki hefur lesið neitt í fornsögunum eða hefur ekki lesið neitt eftir til dæmis Gunnar Gunnarsson, Halldór Laxnes eða Ólaf Jóhann Ólafsson er ekki vænlegt efni í blaðamann.

Hvers vegna?

Blaðmennska veltur öðrum þræði á drjúgum orðaforða og kunna að beita honum. Aðeins lestur bókmennta eykur orðaforða einstaklings. Sá sem ekki stundar lestur verður aldrei skýr í skrifum.

Tillaga: Engin tillaga.

7.

„United átti 15 skot að marki Wolves en tókst ekki að skjóta á markið einu sinni.“

Frétt á dv.is.                    

Athugasemd: Fóboltalið átti fimmtán skot að marki en samt tókst því ekki að skjóta á markið. Skilur einhver þetta?

Þar fyrir utan kemur orðalagið „einu sinni“ síðast í málsgreininni. Ekki veit ég hvað það á að þýða. Er átt við að að ekki hafi tekist að skjóta einu sinni á markið? Sé svo hefði mátt orða þetta svona:

… en tókst aldrei á skjóta á markið.

Símskeytastíllinn í íþróttafréttum á vef DV er svo sem ágætur en því miður er textinn oftar en ekki óskýr og jafnvel hroðvirknislega saminn. Hvort tveggja er slæmt. Enginn leiðbeinir viðvaningunum á DV.

Tillaga: Engin tillaga.

Inn í nóttina og bílaumferð verður lokað

Orðlof

Lést friðsamlega

Í fréttum Ríkisútvarps á miðnætti á jóladag var sagt svona frá láti frægs erlends tónlistarmanns: Hann lést í kyrrþey á heimili sínu. Þetta var endurtekið í fréttum klukkan eitt og klukkan tvö eftir miðnætti. Enginn las yfir. Hann fékk hægt andlát á heimili sínu.

Mbl.is segir líka frá láti söngvarans og orðar það sínum hætti: „Í til­kynn­ingu frá fjöl­miðlafull­trúa hans kem­ur fram að Michael hafi lát­ist „friðsam­lega heima hjá sér.“ …

Á íslensku er talað um að fá hægt andlát. 

Þegar ferill tónlistarmannsins var rakinn í hádegisfréttum Ríkisútvarp sá annan í jólum var sagt frá hljómsveit,sem hann var í sem hefði leyst upp laupana. Of algengt að heyra misfarið með orðtök, sem eru föst í tungunni. Að leggja upp laupana, er að hætta, gefast upp. Enginn les yfir. Ekkert gæðaeftirlit með framleiðslunni!

Bloggsíða Eiðs Guðnasonar, 29.12.2016. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Leita áfram inn í nótt­ina að manni á Snæ­fellsnesi.“

Fyrirsögn á mbl.is.                  

Athugasemd: Árið 1985 kom út bíómynd í Bandaríkjunum sem heitir „Into the night“. Leikstjórinn er John Landis og í aðalhlutverkunum eru meðal annarra Jeff Goldblum og Michelle Pfeiffer. Myndin fær 6,5 á IMDb en ég mæli ekkert sérstaklega með henni.

Ólíkt skemmtilegra er lagið „Into the night“ með Santana, hraður taktur og fjalla um manninn sem ætlar að stökkva fram af háu hús en sér þá stúlku dansa. Sjá myndbandið, til dæmis hér hér. 

Svo fallega er ort:

Like a gift from the heavens, it was easy to tell,
It was love from above, that could save me from hell …

Hinn ágæti rithöfundur Ólafur Jóhann Ólafsson skrifaði bókina Höll minninganna sem kom út árið 2001 og er mikið lofuð. Bókin var þýdd á ensku og fékk nafnið „Walking into the night“.

Á íslensku er sagt að rökkrið komi hægt og hljótt og á eftir fylgir nóttin, dimm eða björt eftir árstíma. Sumarið kemur, einnig veturinn og sama má segja um ýmsa daga, jólin koma, páskarnir og afmælisdagurinn svo dæmi séu tekin.

Held það séu um það bil tíu ár síðan ágæt kona sagðist ganga kát „inn i sumarið“. Ég varð hissa, þurfti nokkrar sekúndur til að skilja ummælin. Þetta er þó alþekkt orðalag á ensku og hefur náð fótfestu hér á landi. Ástæðan er líklega sú að orðin eru svo auðþýdd og merkingin skiljanleg. Við göngum inn í hús en varla árstíðir. Þó þekkist að menn hafi gengið í björg og jafnvel fjöll en það er nú önnur saga (sögur).

Svona eru nú áhrif enskunnar á íslenska tungu.

Tillaga: Leitað fram á nótt að manni á Snæfellsnesi.

2.

„Tveir eru tald­ir hafa orðið fyr­ir meiðslum en von­ast er ekki til þess að þau séu ekki al­var­leg.“

Frétt á mbl.is.                  

Athugasemd: Fljótfærni skemmir. Varla er vonast blaðamaðurinn eða einhverjir aðrir til þess að meiðslin séu ekki alvarleg. 

Sá blaðamaður sem tekur starf sitt alvarlega, les yfir og lagfærir orðalag og stafsetningu, ber virðingu fyrir lesendum. Hvað er mikilvægara einum blaðamanni en lesendur fjölmiðilsins?

Tillaga: Tveir eru tald­ir hafa orðið fyr­ir meiðslum en von­ast er að þau séu ekki al­varleg.

3.

„Skot­svæðin og pallarnir verða af­markaðir með keilum og borðum, en ásamt þeim mun sér­stakt gæslu­fólk sjá um að halda skot­glöðum ein­stak­lingum réttu megin við línuna þegar þeir skjóta upp og með því reyna að koma í veg fyrir að fólk fagni ára­mótunum á Bráða­mót­tökunni.“

Frétt á frettabladid.is.                   

Athugasemd: Þetta er löng og flókin málsgrein í illa skrifaðri frétt. Blaðamaðurinn hefði betur lesið fréttina sína yfir fyrir birtingu og haft vit á því að stytta málsgreinina, stutt málsgrein er alltaf betri en löng.

Hver er munurinn á „sérstöku gæslufólki“ og gæslufólki. Líklega hefði verið óhætt að sleppa þessu „sérstaka“

Í fréttinni segir líka:

Fjöldi slysanna sé mjög breyti­legur ár frá ári en ára­mótin séu hins vegar ekki búin enn og því gætu komið upp ein­hver til­vik næstu daga.

Hversu löng geta áramótin eiginlega verið að mati blaðamannsins? Varla eru þau margir dagar eins og þarna kemur fram. Betur fer á því að sleppa ákveðna greininum í orðinu slys í upphafi málsgreinarinnar.

Í lok fréttarinnar segir:

Lög­reglan bendir einnig á það að bíla­um­ferð verður lokuð á Skóla­vörðu­holti …

Þetta er tóm vitleysa. Umferð verður ekki lokað, hins vegar er hægt að loka götum og takmarka þannig umferð.

Blaðamenn Fréttablaðsins virðast margir ungir og óreyndir en fá engu að síður að leika lausum hala á síðum blaðsins og vefnum. Ritstjórarnir hafa ekki tíma til að skóla þá til eða þeim er alveg sama hvers konar skrif eru birt á milli auglýsinga. 

Tillaga: Skot­svæðin og pallarnir verða af­markaðir með keilum og borðum. Gæslu­fólk mun sjá um að halda skot­glöðum ein­stak­lingum réttu megin við línuna. Tilgangurinn er að reyna að tryggja öryggi fólks.

4.

„Kostaði augun úr í sumar en má nú fara.“

Fyrirsögn á dv.is.                   

Athugasemd: Fyrirsögnin er óskiljanleg. Blaðamaðurinn bullar.

Í fréttinni segir:

Pep Guardiola hefur tjáð Cancelo að hann geti farið, stjórinn hefur haldið trausti við Kyle Walker.

Hvað merkir orðalagið að „halda trausti“. Kannast ekki við það. Í upphafi  var talað um Gardiola og Cancelo. Þarna birtist annað nafn, Kyle Walker, en ekkert sagt nánar sagt um manninn.

Fréttin er afskaplega rýr. 

Í annarri frétt á DV skrifar sami blaðamaður:

Raiola er umdeildur umboðsmaður hjá United, Sir Alex Ferguson hataði Raiola og það hefur smitað sér í samskiptum hans við félagið og stuðningsmenn.

Hvað merkir orðalagið að „smita sér“.

Í þessari frétt á DV er fyrirsögnin „Pogba ferðaðist ekki með United – Er hann að fara?“

Í annarri frétt í DV með fyrirsögninni „United tækist að skemma Pele og Maradona,“ og þar segir sami blaðamaður:

Raiola er umdeildur umboðsmaður hjá United, Sir Alex Ferguson hataði Raiola og það hefur smitað sér í samskiptum hans við félagið og stuðningsmenn.

Glöggir lesendur sjá að þessar tvær tilvitnanir eru alveg eins. Raunar eru fréttirnar alveg eins, frá upphafi til enda. Aðeins fyrirsagnirnar eru ólíkar. Svona lagað er tómt svindl, svik við lesendur. Þar að auki er lesandinn engu nær um efni seinni fyrirsagnarinnar.

Útgefandi og ritstjóri DV þurfa greinilega að gefa blaðamanninum tiltal. Hann ætti að velta því fyrir sér hvort blaðamennska henti honum.

Tillaga: Engin tillaga.

Kona kvænist, ísbjörn sem mætti og bátur sem hvolfdist ekki

Orðlof

Hríðum

Þetta atviksorð er gleymt í nútímamáli, en að fornu merkti það oft, iðulega eins og fram kemur í Íslendinga sögu. Þar segir um vígamenn tvo að þeir voru „stundum í Hvammi en hríðum að stað“ (Sturlunga saga I 82). Orðanotkun er eins og síðar í sama riti. 

Snorri Sturluson átti löngum í átökum. 

„Snorri kveðst illa trúa Sunnlendingum, „en þó mun ég suður fara fyrst og síðan og skipa til búa minn,“ sagði hann, „og fara þá vestur og þá „hríðum á Hólum en stundum í Saurbæ““ (I 439).

Í ONP eru dæmi um orðið og eitt í OH frá fyrri hluta 19. aldar. Sjá hríð.

Geymdur og gleymdur orðaforði, Sölvi Sveinsson, blaðsíða 175.

Viðbót: Hríðum gæti svo ágætlega komið í stað hins ofnotaða atviksorðs ítrekað sérstaklega ef skrifendur þráast við að nota orð eins og oft, aftur, enn og aftur, endurtekið, sífellt og svo framvegis.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Marta Lovísa, sem var kvænt Ara frá árunum 2002 til 2016 …“

Frétt á frettabladid.is.                 

Athugasemd: Sá fær falleinkunn sem segir að kona „kvænt“ karli.

Í Málfarsbankanum segir einfaldlega:

Sögnin kvænast merkir: giftast konu. Konur giftast mönnum en kvænast þeim ekki.

Í framhaldi af þessu er ekki úr vegi að vitna til Vísindavefsins, þar segir svo skemmtilega:

Í Íslenskri orðsifjabók Ásgeirs Blöndals Magnússonar er vísað frá sögninni kvænast í sögnina að kvongast (1989:530) giftast, fá sér konu. 

Sú sögn er leidd af nafnorðinu kvon (eldra kván) í merkingunni kona, eiginkona. 

Samkynhneigðar konur geta því vel kvænst. Þar gengur kona að eigi konu.

Þetta læra þeir sem hafa lesið bækur af áhuga en ekki eintómri skyldurækni. Aðrir eiga það til að klúðra fréttaskrifum og skemma fréttir.

Tillaga: Marta Lovísa, sem var gift Ara frá árunum 2002 til 2016 …

2.

„Klessti sport­bíl­inn, klædd­ur sem snjó­karl.“

Frétt á frettabladid.is.                 

Athugasemd: Líklega má telja það meðmæli með leikskólum landsins að löngu síðar er blaðamanninum enn tamt að nota orðalagið sem hann lærði þar. 

Stundum tala fullorðnir óskiljanlega, nota orð eins og árekstur, rekast á, beygla, skemma og álíka þegar verið er að lýsa því þegar bíll rekst á eitthvað. 

Blaðamaðurinn sem enn varðveitir barnið í sér talar um að einhver hafi „klesst“ bílinn. Öðrum finnst þetta líka barnalegt orð og ekki lýsandi um það sem gerðist. Svo sætt og „dúllulegt“ að lesa svona í fjölmiðli sem vill láta taka sig alvarlega.

Tillaga: Skemmdi sportbílinn, klæddur sem snjókarl.

3.

„Sami ísbjörn og mætti í Longyearbyen á Svalbarða mætti aftur í morgun.“

Frétt á frettabladid.is.                 

Athugasemd: Þetta er hörmulega illa skrifuð frétt. Í henni eru nástöður, orðaval er sums staðar rangt og blaðamaðurinn hefur í þokkabót ekki nennt að lesa skrifin yfir fyrir birtingu og það sem verst er, ritstjórum blaðsins virðist alveg sama.

Ísbjörn „mætir“ ekki í bæinn. Hann kemur. Sögnin að mæta hefur meðal annars þessa merkingu samkvæmt málið.is:

hitta, koma til móts við, koma á fund eða e-n stað,…

Í fréttinni segir:

Hann sagði við til­efnið að það væri sjald­gæft að birnir færu svo langt inn í bæinn líkt og þessi. 

Þetta er illskiljanlegt. „Hann sagði við tilefnið …“ Við hvern var hann að tala? „Sjaldgæft að birnir færu svo langt inn í bæinn …“, blaðamaðurinn er að tala við mann sem er í bænum og þá á við að segja að sjaldgæft sé að birnir komi svo langt inn í hann.

Svo skrifar blaðamaðurinn og hefur eftir viðmælanda sínum:

En það er bara myrkur og þar eru ljósa­staurarnir í fyrsta skiptið …

Þetta er algjörlega óskiljanlegt. Lesandinn skilur ekki skrifin og draga má í efa að blaðamaðurinn geri það.

Þeir eru eitt­hvað lítið mannaðir núna út af jóla­fríi, svo þeir hafa verið að nýta allan mann­skapinn til að ýta honum út úr bænum, sömu leið og hann er að koma, sem er reyndar sett spurningar­merki við þar sem hann er að koma aftur og aftur,…

Afsakið nástöðuna hjá mér, en þetta er illskiljanleg málsgrein, flókin, alltof löng og … tómt bull. Hafi þetta verið orðalag viðmælandans er það verkefni blaðamannsins að færa til betri vegar. Blaðamaðurinn á ekki að dreifa bulli.

Og loks er það þetta sem seint verður talið til gullkorna:

Þetta er víst ungur björn. Yfir­leitt sjást þeir mjög snemma en af því að það er þessi jóla­tími að þá er ekki eins mikið af fólki.

Já, það er „jólatími“. Nei, ekki jól heldur „þessi jólatími“ sem líklega er allt annað en hinn „jólatíminn“. Og þá er ekki mikið af fólki.“ Sá átt við fjölda fólks í bænum af hverju er það ekki sagt?

Vera má að aumingja blaðamaðurinn geri það sem hann getur. Ábyrgðin er hins vegar ritstjóra Fréttablaðsins. Ráða þeir blaðamenn eftir útliti, skóstærð, hárlit, hæð eða einhverju álíka sem engu máli skiptir? Í stuttu máli þurfa blaðmenn að vera læsir og skrifandi, hafa þekkingu í samfélagsmálum, skilning á íslensku máli, geta sannarlega skrifað og skynsemi og greint á milli aðalatriða og aukaatriða. 

Tillaga: Engin tillaga. 

4.

„Kapparnir kláruðu verkið á þrettán dögum en róið var allan sólarhringinn svo báturinn hvolfdist ekki í köldum sjónum.“

Frétt á visir.is.                  

Athugasemd: Eflaust má kalla siglingu „verk“ en sá sem er betur að sér í íslensku máli hefði talað um siglingu. 

Sögnin að hvolfa stýrir þágufalli, það þýðir að ekki má segja að „báturinn“ hvolfdi, heldur bátnum hvolfdi. 

Þessu til viðbótar er að sögnin á að vera í þátíð, hvolfdi. Eða þá með hjálparsögninni að hafa; svo bátnum hefði ekki hvolft.

Í fréttinni segir:

Árabáturinn sem þeir reru er um níu metrar á lengd og lár þannig að kaldur sjór gekk yfir mennina allan tímann. 

Sögnin að róa er réru í þátíð í fleirtölu eða reru, hvort tveggja er til. Báturinn getur ekki verið „lár“ þó undir honum sé lár (merkir sjór). Hér ætlar blaðamaðurinn ábyggilega að segja að báturinn sé lágur. Hvers konar bátur er það? Eftir myndinni að dæma virðist sem að borðin miðskips séu lág, þófturnar eru í sömu hæð og borðin.

Ekki er rangt að kalla bátinn árabát en hver skyldi vera munurinn á árabát og róðrarbát?

Á málið.is segir um árabát:

bátur sem eingöngu er knúinn áfram með árum

Í huga flestra er árabátur gamaldags trébátur sem notaður var til veiða. Slíkum báti er róið af einum eða fleirum. Forðum voru stærra bátar kallaðir skip. Þá var talað um tvíæring, feræring, sexæring, áttæring, tíæring og jafnvel tólfæring. Orðin eru mynduð af fjölda ára. 

Á málið.is segir:

æra, s. róa, leggja út árar. Af ár ... Af sama toga, leitt af ár, er lo. ærður búinn árum.

Á Wikipedia segir um báta sem nefndir voru tvíæringar eða stærri:

Heitið segir til um fjölda þófturúma en þarf ekki að passa við raunverulegan fjölda ára. Talað er um fjórróinn, sexróinn, áttróinn o.s.frv. bát sem þá segir til um fjölda ára.

Róðrarbátur er keppnisbátur og getur verið úr tré, áli eða plasti. Líkur benda til að báturinn sem frá segir í fréttinni hafi verið róðrarbátur, hugsanlega úr plasti.

Í fréttinni segir:

Fiann skrifar á heimasíðu sinni að hann hafi ákveðið að leggja í þessa ferð í apríl 2017 og fyrsti áhafnarmeðlimurinn var fundinn í september 2017.

Af þessu má ráða að áhöfnin hafi týnst og sá fyrsti fundist aftur í september. Nei, varla. Blaðamaðurinn skrifar bara texta sem ekki skilst.

Í Málfarsbankanum segir: 

Fremur en að nota orðið „áhafnarmeðlimur“ ætti að nota: skipverji, einn úr áhöfninni, flugverji. Flugverjar skiptast í flugliða (starfa í stjórnklefa) og þjónustuliða.

Fleira mætti gagnrýna í þessari frétt. Hún er skemmd og fréttavefnum ekki til sóma.

Tillaga: Kapparnir luku siglingunni á þrettán dögum. Þeir réru allan sólarhringinn svo báturinn hvolfdi ekki í köldum sjónum.

5.

„Stakk fólk kerfisbundið.“

Frétt kl. 19 á ruv.is 29.12.2019.                 

Athugasemd: Hvað er átt við. Glæpamaður stingur fólk kerfisbundið …

Orðabókin segir að orðið merki reglubundinn háttur, skipulagður máti eða eitthvað með ákveðnu kerfi. 

Þrátt fyrir skýringuna í orðabókinni er ég eiginlega engu nær.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„15 manns lentu í hóp­slysi í Bisk­upstung­un­um.“

Fyrirsögn á mbl.is.                  

Athugasemd: Þegar fjöldi fólks lendir í slysi þá er það hópslys. Einn maður getur ekki lent í hópslysi.

Sjaldnast fer vel á því að nota ákveðinn greini með sérnöfnum og örnefnum.

Tillaga: 15 manns lentu í slysi í Bikupstungum.

 

 

Gleðileg jól til ..., barn brjóstfætt og mjúkustu eldhúsrúllurnar

Orðlof

Einhverjir

„Þetta voru einhverjar 5 milljónir; það komu einhverjir 30 manns; samtals urðu þetta einhver 13 ár; þetta voru einhverjir tugir tonna.“ 

Áhrif frá enskunni: some. 

Í rauninni eru þetta einar 5 milljónir, einir 30 manns, ein 13 ár - þ.e.a.s. um það bil. En tugirnir eru bara tugir.

Málið, á blaðsíðu 25 í Morgunblaðinu 24.12.2019. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Gleðileg jól til ykkar allra.“

Algeng kveðja um jól og áramót.                

Athugasemd: Forsetningunni til er hér algjörlega ofaukið. Gleðileg jól er kveðja sem dugar. 

Ekki segja:

Gleðileg jól til ykkar.

Segjum frekar:

Gleðileg jól.

Eða:

Óskum ykkur öllum gleðilegra jóla.

Kveðjur eru þess eðlis að þær rata yfirleitt til þeirra sem sendandinn ætlast til að taki við þeim. Aðrir misskilja þær sjaldnast.

Fallegt er að heilsast með því að segja:

Góðan dag.

Ekki síður er fallegt að kveðjast með því að segja:

Góðan dag.

Við heilsumst og kveðjumst með því að segja gleðileg jól. Ekki flækja málið. Heilsum og kveðjum með því að segja góðan dag. Þessi tvö orð duga þegar við hittumst og einnig þegar við förum. Í fyrstu kann kveðjan að vera dálítið ókunnugleg en hún venst yndislega vel og er margfalt betri en að segja „eigðu góðan dag“.

Tillaga: Gleðileg jól.

2.

„Lögreglan á Suðurlandi vill koma því á framfæri að lokun hefur verið sett á Dyrhólahey á meðan leit stendur yfir í og við eynna. Umferð verður hleypt á eynna um leið og leit lýkur í dag.“

Frétt frá lögreglunni á Facebook.                

Athugasemd: Ég hef sagt það áður og endurtek það hér, lögreglan er varla skrifandi. Tilvitnunin hér fyrir ofan sannar það. Til skammar er að löggan skuli ekki hafa innan sinna raða þokkalega ritfært fólk og hneyksli að hún skuli birta þennan texta.

Svo upptekin er löggan af stofnanastílnum að hún „setur lokun á Dyrhólahey“ í stað þess að loka henni. Nafnið þar að auki rangt skrifað í ofangreindum texta. Margir hafa komið upp á eyjuna eða ætti ég að segja „heyjuna“?

Svo er sagt að lokunin sé á meðan „leit stendur yfir í og við eyunna“ í stað þess að segja á einfalda máta að lokað verði meðan leitað er. Í þokkabót verður „umferð hleypt á eynna“ í stað þess að vegurinn verði opnuð aftur.

Loks er það fallbeygingin sem virðist flækjast fyrir löggunni. Rangt er að segja á meðan „leit stendur yfir í og við eynna“. Þarna á að standa eyjuna, nota skal þolfall með greini. Þetta orð „eynna“ er ekki til

Eintala: eyja, um eyju, frá eyju til eyju. 

Eintala með greini: eyjan, um eyjuna, frá eyjunni til eyjunnar.

Í annarri færslu á Facbook segir löggan: 

Leitað var fram á kvöld í gærkvöld …

Kvöld, kvöld ... Þetta er nástaða. Af hverju er þetta ekki orða svona?:

Leitað var fram á gærkvöldið.

Svona tvítekningar eru ekki óalgengar hjá löggunni og raunar víðar. Kallast nástaða.

Tillaga: Lögreglan á Suðurlandi vill koma því á framfæri að Dyrhólaey hefur verið lokað meðan leitað er. Hún verður opnuð um leið og leit lýkur í dag.

3.

„Lög­regl­an seg­ir frá því að kon­an hafi verið með ungt barn sitt í bif­reiðinni og var að brjóst­fæða barnið er lög­regla kom á vett­vang.“

Frétt á mbl.is.                 

Athugasemd: Eitt er að gefa barni brjóst og annað að brjóstfæða. Hið fyrra merkir að móðir gefur barni næringu úr brjósti sínu. Hið síðara merkir … tja, ég hef ekki grænan grun. 

Líklega er þetta talsmáti þeirra sem hafa þekkingu sína úr enskum bíómyndum eða sjónvarpsþáttum frekar en menntun í íslensku máli eða lestri íslenskra bóka. Á útlenskunni er sagt „breastfeed“ og er þá barni gefið brjóst. Þó hægt sé að þýða orðið nær bókstaflega hefur merking þess á íslensku ekki þá sömu og á ensku.

Þar að auki er málsgreinin illa skrifuð. Konan var með barn og var að brjóstfæða barnið. Hefur blaðamaðurinn enga tilfinningu fyrir þessari leiðinlegu nástöðu. Og var knýjandi nauðsyn til að koma þessu ofnotaða lögguorði „vettvangur“ inn í fréttina?

Tillaga: Lög­regl­an segir að þegar hún kom að bílnum hafi kon­an verið að gefa ungu barni sínu brjóst.

4.

„Kastaðist út úr bíl sínum eftir alvarlegt umferðarslys.“

Frétt á visir.is.                  

Athugasemd: Ekki er ein báran stök, er stundum sagt þegar áföllin koma í röðum. Maður getur sannarlega vorkennt manninum. Fyrst lendir hann í umferðaslysi og að því loknu kastast maðurinn út úr bíl sínum. Þetta og ekkert annað gerðist samkvæmt tilvitnaðri setningu.

Auðvitað eru þetta ekki tveir atburðir. Maðurinn kastaðist út úr bílnum í slysinu. Slíkt gerist stundum.

Blaðamaðurinn er bara fljótfær, reynir að hespa skrifunum af enda er ekkert bitastætt í þeim, skrifar raunar fréttina upp eftir frétt á ruv.is sem er álíka fátækleg en skár skrifuð. Þar segir þó ekkert um að maðurinn hafi kastast út úr bílnum eftir slysið. Það er bara uppspuni blaðamanns DV.

Tillaga: Kastaðist út úr bíl sínum í alvarlegu umferðarslysi.

5.

„Betri en margar af frammistöðum Gylfa Þór Sigurðssonar, sem hefur skilað liðinu inn á tvö stórmót.“

Frétt á dv.is.                   

Athugasemd: Málsgreinin er illskiljanleg. Frammistaða er nafnorð sem ekki er til í fleirtölu. Hins vegar getur fólk staðið eins og því sýnist og það hefur margvíslegar stöður. Hér er átt við að frammistaða er ekki til fleirtölu en nafnorðið staða er það.

Til þess að vita þarf blaðamaður að hafa einhverja grunnþekkingu. Hér er því haldið fram að löggan geti varla skrifað villulausan texta. Sumir íþróttablaðamenn eru lítið skárri.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Jafn­vel mjúk­ustu eld­húsrúll­urn­ar eru ekki að fara koma í staðinn fyr­ir …“

Frétt á mbl.is.                   

Athugasemd: Öll fréttin er illa skrifuð og enginn hjálpar hinum unga blaðamanni, leiðréttir og lagar skrif hans.

Fréttin byrjar svona:

Það er svo hand­hægt að grípa í eld­húsrúll­una og þurrka upp allskyns óhöpp og nota við þrif. En þó að rúll­an sé auðveld­asti kost­ur þá er hún ekki alltaf besti kost­ur­inn. Hér eru fimm atriði þar sem eldhúsrúll­an ætti ekki að koma við sögu.

Þetta er ekki vel skrifað. „Handhægt að grípa til“ er of mikið, annað hvort dugar. Í einni og sömu setningunni er nástaða, kostur nefndur tvisvar. 

Í þremur tilvitnuðu málsgreinunum kemur orðið eldhúsrúlla eða rúlla þrisvar fyrir. Það er of mikið.

Þetta væri betra:

Þó eldhúsrúllan sé góð hentar hún ekki alltaf. Í þessum tilvikum ætti ekki að nota hana:

Margt skilst ekki. Í fréttinni er talað um „skothelt vopn“, „uppsafnað ryk“ og skyndilega er lesandinn ávarpaður sem „þú“ en óljóst hvort það sé ég eða aðrir.

Mikið væri nú gott ef byrjendur í blaðamennsku og skrifum fengju lágmarks tilsögn á Mogganum. Skemmdar fréttir bitna á lesendum. Er öllum sama þarna innan dyra?

Tillaga: Jafnvel mýkstu eldhúsrúllurnar koma ekki í staðinn fyrir …

7.

„Við erum að leita að góðum leikmenn allan tímann …“

Frétt á dv.is.                   

Athugasemd: Fljótfærnin getur verið slæm eins og ofangreind málsgrein sýnir. Blaðamaðurinn gleymir að fallbeygja nafnorðið leikmenn ætti að vera í þágufalli, leikmönnum. 

Hvað merkir viðbótin „allan tímann“? Þetta er haft eftir þjálfara Manchester United og svo kemur bara punktur. Ekkert meir um „allan tímann“. Vefst fyrir blaðamanni að þýða „all the time“?

Frekar illa skrifuð frétt og ómerkileg.

Tillaga: Við erum alltaf að leita að góðum leikmönnum.

Metfé, skotmark og viðeigandi jólalög

Orðlof

Skemmstur dagur

Bæði orðin sólhvörf og sólstöður eru notuð í sömu merkingu í íslensku, um það þegar sólin er allra hæst á lofti í júní og þegar hún sýnir sig styst í desember áður en dag tekur að lengja á ný. …

Í þessu samhengi er orðið hvörf haft í merkingunni „þáttaskil“ eða „umskipti“,þ.e. þegar eitthvað snýst, breytist, tekur nýja stefnu. Af sama stofni er sögnin hverfa sem getur m.a. merkt „snúa“. Sú merking orðsins kemur vel fram t.d. þegar talað er um að einhver eigi að einhverju að hverfa, hverfi aftur til fyrri starfa eða hverfi aftur heim (sbr. afturhvarf) og þar fram eftir götum. 

Til er einnig kvenkynsorðið hverfa í merkingunni „hlið“, sbr. orðin rétthverfa og ranghverfa, um réttuna og rönguna á flíkum. Sagt er að eitthvað snúist í andhverfu sína, og lýsingarorðið andhverfur merkir hið sama og andsnúinn. 

Í hugann kemur einnig orðið hverfisteinn, þ.e. steinn sem er látinn snúast, og orðasambandið á hverfanda hveli (hvel merkir „hjól“), um það sem er fallvalt og getur hæglega breyst, eins og hjól snýst. Í Grettis sögu er í orðasambandinu haft hjól en ekki hvel; Ásmundur hærulangur segir um son sinn að sér þyki „á mjög hverfanda hjóli um hans hagi“.

Tungutak, Ari Páll Kristinsson, blaðsíðu 26, Morgunblaðið 21.12.2019. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Reynsluleysi flugvirkja olli alvarlegu flugatviki.“

Fyrirsögn á mbl.is.                

Athugasemd: Má vera að orðið atvik sé nú alfarið notað yfir óhapp, bilun, slys eða álíka. Í heilbrigðisgeiranum eru skráð „atvik“, það er óheppileg tilvik, óhöpp, slys og svo framvegis.

Í íslenskri orðsifjabók segir:

at-vik h. árás, áverki; atburður, aðstæður; atlot; sóttur eða aðkeyptur hlutur; sbr. nno. åtvik greiðvikni. Leitt af so. víkja að (at).

Þegar svo er komið að orðið óhapp þykir svo neikvætt að finna þarf nýtt orð sem ekki hræðir almenning. Þá er gripið til orðsins atvik. Vandinn er hins vegar sá að smám saman verður merking þess orðs í hugum fólks hið sama og óhapp, slys eða annað sem enginn vill lenda í. Þá þarf að finna annað orð …

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Carlo Ancelotti verður að öllum líkindum nefndur sem knattspyrnustjóri Everton á næstu dögum ef marka má heimildir enskra fjölmiðla.“

Frétt á visir.is.                 

Athugasemd: Margt má segja um málsgreinina en þó helst að hún segir ekki það sem blaðamaðurinn ætlast til. Spurst hefur út að maðurinn verði líklega ráðinn sem knattspyrnustjóri enska úrvalsdeildarliðsins Everton. Hann er ekki nefndur sem slíkur, hann er eða verður þegar hann hefur tekið við starfinu. 

Eitt er að vera nefndur, annað að vera útnefndur og hvorugt merkir að vera ráðinn, síst af öllu hið fyrrnefnda. Hins vegar eru oft margir tilnefndir en enginn hreppir hnossið annar en ofannefndur Ancelotti.

Sá sem er nefndur getur merkt margt. Í málið.is segir:

kalla nafni, gefa nafn; minnast á; tilnefna

Verði Acelotti ráðinn er ekki hægt að segja að hann sé nefndur, miklu frekar útnefndur. Hið síðastnefnda er þó sjaldnast notað um ráðningu í starf.

Tillaga: Carlo Ancelotti verður að öllum líkindum ráðinn sem knattspyrnustjóri Everton á næstu dögum ef marka má heimildir enskra fjölmiðla.

3.

„Banksy-verk seldist á metfé.“

Frétt á visir.is.                 

Athugasemd: Margt er misskilið af blaðamönnum sem ekki eru vel lesnir. Segja má að kynslóðin sem ólst ekki upp við lestur sé fyrir nokkru farin að stunda blaðamennsku. Ekki er furða þótt hún viti ekki hvað metfé merkir.

Eiður Guðnason sagði í málfarspistlum sínum á Molum:

Morgunblaðsfrétt (10.9.2014) hefst á þessum orðum: „Met­fé var greitt fyr­ir gaml­an Range Rover á upp­boði í Englandi um helg­ina.“ Orðið „metfé“ merkir ekki met upphæð heldur kostagripur.

Vel getur verið að tungumálið sé að breytast gömul og gild orð frá fyrri tímum öðlist nýja merkingu.

Fé merkti upphaflega kindur. Enn er talað um kvikfénað. Gömul orð ganga í endurnýjun lífdaga í nútímamáli. Hagfræðin hefur lag á endurnýjun talar um kvikt fé, sem er laust fé, lausafé. 

Ásgeir Daníelsson, hagfræðingur, sagði til dæmis í málstofu  hagfræðideildar HÍ 14.10.2011:

Það getur verið slæmt ef mikið af mjög kviku fé leitar til tiltekins lands. Ástæðan er annars vegar að það getur leitt til óæskilegrar hækkunar á gengi myntarinnar og hins vegar að fjármálakerfið á erfitt með að nýta þetta fé skynsamlega vegna þess hversu kvikt það er. 

Væntanlega þarfnast þetta engrar skýringa við en skyldi hagfræðingurinn vera að tala um útigangsfé, fé sem er ekki í banka en er geymt undir koddum eða í skrifborðsskúffum. 

Allir vita að til er banki sem nefnist Kvika, sem merkir lifandi iðandi ...

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Skot­mark United mætt til Kat­ar.“

Frétt á mbl.is.                 

Athugasemd: Í fréttinni er fjallað um fótboltakappa sem enska liðið Manchester United langaði til að fá í sínar raðir. Af einhverjum undarlegum ástæðum er kapppinn kallaður „skotmark“ í fyrirsögn fréttarinnar.

Hér er illa farið með íslenskt orð. Skotmark er það sem skotið er á með byssu, boga eða öðrum tólum. Það getur verið fast mark. Stundum er skotið á fólk, leyniskyttur reyna að myrða þá sem þær sjá. 

Kennedy var skotmark Oswalds. Japanska borgin Hiroshima var skotmark bandaríska hersins í seinni heimsstyrjöldinni. Skytta á hvalveiðiskipi hefur hval sem skotmark.

Fyrirtæki sem vill fá mann í vinnu hefur hann ekki að skotmarki. Það segir sig sjálft. Með hverju ætti að skjóta manninn? 

Fyrirsögnin er svo mikið bull að ekki tekur nokkru tali. Hvaða önnur verkefni er ritstjórum og öðrum stjórnendum á fjölmiðli svo mikilvæg að þeir geti ekki leiðbeint og kennt viðvaningum í blaðamennsku. Íþróttablaðamaður sem kann skil á öllum íþróttum en getur ekki tjáð sig skilmerkilega er ómögulegur blaðamaður.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Í samstarfi við … ætla ég að gefa TVEM heppnum besties: … Uppáhalds krullujárnið mitt at the moment sem gerir þessar fallegu beachy bylgjur …“

„Frétt“, birt á dv.is.                 

Athugasemd: Lesandi síðunnar sendi mér ofangreinda tilvitnun sem DV hafði uppskorið af Twitter og birt ásamt fleiri tístum og kallar „frétt“. Með þessari furðulegu „frétt“ fylgja myndir af nokkrum ungum konum sem sumar hverjar líta ekki út fyrir að vera lífs en aðrar virðast hafa verið „lagfærðar“ af veruleikafirrtum hönnuðum. Sorglegt að sjá.

Sumar þessara kvenna eru sagðar „áhrifavaldar“ en óljóst er hver markhópurinn er, íslensku- eða enskumælandi. Að minnsta kosti virðist sú sem samdi ofangreint ekki geta tjáð sig á íslensku.

Framhald tilvitnunarinnar er hér, táknmyndum er sleppt:

You know the drill!!

1. Likea þessa mynd

2. Followa @sunnevaeinarss , @marcinbaneiceland og @hhsimonseniceland

3. Tagga ur glow up bestie

Sagt hefur verið að fegurðin komi að innan. Af þessu má draga þá ályktun að hún er að minnsta kosti ekki skrifleg. 

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Hamrahlíðarkórinn og Kór Menntaskólans við Hamrahlíð leiddu Friðargönguna og sungu viðeigandi lög.“

Myndatexti á blaðsíðu 4 í Morgunblaðinu 24.12.2019.                

Athugasemd: Þetta er flatneskja. Birt er falleg mynd af ungu fólki í Hamrahlíðarkórnum og ber það kyndla og syngur. Stemningin er nærri því áþreifanleg en svo les maður textann og öll fegurðin gufar upp.

Hvernig dettur blaðamanni í hug að segja að kór sem gengur á Þorláksmessu niður Laugaveginn syngi „viðeigandi lög“? Líklega er það þakkarvert að hann skuli ekki hafa sungið „óviðeigandi lög“. Það hefði þá verið saga til næsta bæjar. 

Ég þori að fullyrða að kórarnir hafi sungið jólalög og mikið óskaplega vildi ég hafa verið nærri og mátt hlusta og njóta.

Tillaga: Hamrahlíðarkórinn og Kór Menntaskólans við Hamrahlíð leiddu Friðargönguna með söng.

Jólakveðjur á Þoddláki ... svo jólalegt

Í morgun gekk ég út á svalir, eins og ég geri jafnan árla á Þorláksmessu, dró nokkrum sinnum djúpt andann og hrópaði síðan af öllum kröftum:

Sendi ættingjum og vinum bestu óskir um gleðileg jól og heillaríkt nýtt ár. Þakka allt á árinu sem er að líða.

Svo beið ég í dálitla stund þangað til svörin bárust:

Já, sömuleiðis, gleðileg jól, kallaði einhver.

Haltu kjafti, helv... þitt. Fólk er að reyna að sofa hérna, öskraði rámur kall.

Ha ..., kaseiru? hrópaði skræk kona.

Hundur gelti, annar tók umsvifalaust undir og köttur mjálmaði. Nagladekk skröltu á íslausu malbiki.

Ég gekk inn í stofu, nennti ekki að hlusta á hundgá, jafnvel þótt fyrr eða síðar myndi hundur sonar míns, hann Fróði (sko hundurinn heitir Fróði ekki sonurinn) hugsanlega gelta, mér eða einhverjum öðrum til ánægju.

Engu að síður velti ég því samt fyrir mér hvort ekki væri skynsamlegra að senda jólakort eða tölvupóst. Þetta hef ég hins vegar gert á Þorláksmessu frá því ég var barn og með því sparað mér ótrúlegar fjárhæðir í kaupum á jólakortum og frímerkjum.

Nú kann ábyggilega einhver að misskilja mig og halda að ég sé að gagnrýna þann hálfra aldar gamla sið að senda jólakveðjur á gufunni Ríkisútvarpsins.

Nei, nei, nei ... Því er nú víðsfjarri, en úr því að verið er að brydda upp á þessu, man ég aldrei eftir að hafa heyrt jólakveðju til mín eða einhvers sem ég þekki og aldrei hef ég kannast við nöfn þeirra sem senda kveðjur. Sendendur eru alltaf einhverjir sem enginn þekkir, til dæmis „Stína, Barði, börnin“ og fleiri sem ég man ekki hvað heita enda 3.322 kveðjur þetta árið.

Sko, ég held því síst af öllu fram að kveðjurnar séu bara feik eins og kókakólakallinn í rauðu fötunum með bómullarskeggið (er þó ekki alveg viss). Á samfélagsmiðlum er því haldið fram að kveðjurnar séu að mestu leyti uppdiktaðar innan Ríkisútvarpsins. Mörgum finnst grunsamlegt hversu þær eru allar líkar. Í öllum koma fyrir fyrir orðin óskir, jól, gleðilegt, þakka, ár, nýtt, líða og svo kryddað með innihaldsríkum samtekningum og forsetningum af ýmsu tagi. Nokkuð til í þessu.

Nú má vel vera að enginn sendi mér jólakveðju í útvarpinu, sem í sjálfu sér er dálítið sorglegt. Hitt kann þó að vera jafn líklegt að útilokað sé að hlusta með einbeittri athygli á yfir þrjú þúsund þrjúhundruð tuttugu og tvær jólakveðjur lesnar í belg og biðu í tvo daga samfleytt og ná að grípa þá réttu. Aðferðafræðin er doldið kjánaleg, svona markaðslega séð. 

Þar af leiðir að svo margir nenna ekki lengur að hlusta á jólakveðjurnar sem er synd, illa farið með góða sorg sem óhjákvæmilega til verður þegar ekki næst að grípa þá kveðju sem maður vonar að séu sér sendar.

Hitt er ku vera dagsatt að Ríkisútvarpið græði milljónir króna á tiltækinu. Í anda samkeppni og þjóðþrifa mun ég nú um áramótin bjóða landsmönnum að hrópa aftur nýárskveðjur af svölunum heima. Svo vel hefur tekist til á undanförnum árum að þetta er að verða siður. Spyrjið bara þá sem sendu og fengu kveðjur. Allir sammála (vinsamlegast ekki spyrja nágrannana, plís). 

Verðið er miklu betra en hjá Ríkisútvarpinu, heilum 17,5% lægra. Og það sem meira er, komist kveðja sannanlega ekki til skila fær kaupandinn 33,9% endurgreiðslu. Samkeppnisaðilinn getur sko ekki toppað þetta.

Fyrst verið er að misskilja viljandi tilganginn með þessum skrifum mínum vil ég nefna þá staðreynd í fullkominni vináttu, kurteisi og virðingu fyrir hefðum fólks að það er ábyggilega ódýrara og markvissara að hrópa kveðjur af svölunum en að borga Ríkisútvarpinu fyrir að lesa þær út í rafræna tómið sem er umhverfislega stórhættulegt og um síðir kann það að yfirfyllast. Hvað þá? Jú, yfirborð sjávar hækkar um fimm sentimetra á næstu þrem árum.

Þá hrekkur þetta eflaust upp úr lesandanum:

En það er svo gasalega jólalegt að hlusta á jólakveðjulesturinn á gufunni.

Já, því skal ég nú trúa. Það er líka obbbbb-ooooðs-leeeeeg-aaaa-a jólalegt að tala til þjóðarinnar úti á svölum á Þorláksmessumorgni. 

(Vilji svo til að einhver glöggur lesandi telji sig hafa lesið ofangreindan pistil á Þorláksmessu á síðasta ári skal tekið fram að höfundur fer jafnan út á svalir þennan dag)

 

Hraði á vettvangi, bát rekur í land og piltbarn

Orðlof

Heypokaloðmullan

Árni Johnsen, alþingismaður, fékk ávítur í ræðustóli Alþingis í nótt fyrir orðanotkun þegar hann flutti ræðu um Icesave-frumvarp ríkisstjórnarinnar. Árni sagðist nota íslenskt mál en enga heypokaloðmullu.

Árni sagði m.a. í ræðunni, að ekki væri ótilhlýðilegt að bera saman raunsögur úr veruleikanum til að sýna fram á vinnubrögð ríkisstjórnarinnar. Þannig hefði í Meðallandi, fyrir 100 árum, strandað frönsk skúta og 20 sjómönnum var bjargað og dreift á bæi í Meðallandi. Einn sjómaðurinn fór á bæ þar sem voru hjón en ekki aðrir íbúar. Þar var eitt rúm, hjónarúm, og sjómanninum var í virðingarskyni boðið að sofa á milli þeirra hjóna.

„Það leið ekki á löngu þar til sjómaðurinn fór að snúa sér að húsfreyjunni og gekk það fyrir sig eins og efni standa til án athugasemda frá eiginmanni sem bylti sér þó allmikið. Þar kom, að konan snýr sér að bónda sínum og segir: Segðu manninum að hætta. Þá svaraði bóndi: Ég, ég tala ekki útlensku.

Þetta er nákvæmlega það sama, virðulegi forseti, sem ríkisstjórn Íslands er að bjóða Íslendingum uppá í dag. Hún er að láta erlendar þjóðir riðlast á Íslendingum, riðlast á sjálfstæði Íslendinga, og belgja sig út..."

Nú tók Árni Þór Sigurðsson, forseti Alþingis, í taumana og bað þingmanninn að gæta orða sinna. Árni svaraði og sagðist tala íslenskt mál, hispurslaust en ekki heypokaloðmullu.

eyjar.net. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Leyfður hámarkshraði á vettvangi er 90 kílómetrar á klukkustund við bestu aðstæður.“

Frétt á visir.is.               

Athugasemd: Þetta gengur ekki alveg upp. Hvernig getur verið hámarkshraði á vettvangi?  Vettvangur er ofnotað orð og afleiðingin er sú að það er oft rangt notað. 

Vettvangur er staðurinn þar sem slysið varð. Hvergi er hámarkshraði á vettvangi (athugið að þetta er eintöluorð, ekki til í fleirtölu). Vettvangur getur varla verið allur Suðurlandsvegurinn og þaðan af síður allt Suðurland, Ísland eða Evrópa. 

Á málið.is segir:

Vettvangur, véttvang(u)r, víttvangur k. staður þar sem e-ð gerist, atburðasvið, mótstaður. Af vétt- bardagi, víg og vangur völlur. Upphafl. merk. vígvöllur, staður þar sem barist er. 

Suðurlandsvegur er ekki vettvangur heldur aðeins lítið brot af honum, slysstaðurinn.

Tillaga: Leyfilegur hámarkshraði þar sem slysið varð er 90 km.

2.

„Bát og skútu rak í land í óveðrinu.“

Fyrirsögn á mbl.is.               

Athugasemd: Öllum getur nú orðið á mistök en flestum ætti þó að vera ljóst að báta rekur ekki í land, ekki heldur skútur.

Almennt er talað um að fley reki á land og þá stranda þau. Rekaviður berst á land, jafnvel getur hann rekið á land.

Tillaga: Bát og skútu rak á land í óveðrinu.

3.

„Mesti afli sem landaður hef­ur verið á einu ári.“

Fyrirsögn á mbl.is.               

Athugasemd: Stundum hefur maður talsverðar áhyggjur af málfarinu í Mogganum. Þessi fyrirsögn dregur ekki úr þeim. 

Yfirleitt er talað um að afla sé landað. Mjög óalgengt er að orða það þannig að hann sé landaður.

Hér er talað um mestan afla sem útgerðin hefur fengið á einum ári með skipum sínum. 

Þetta má orða á marga vegu en allra síst eins og segir í fyrirsögninni.

Tillaga: Mesti afli sem fengist hef­ur verið á einu ári.

4.

„Komdu við í búðinni okkar eða sérpantaðu og sóttu.“

Auglýsing á blaðsíðu 27 í Morgunblaðinu 19.12.2019.               

Athugasemd: Auglýsandinn ávarpar lesandann, notar sögnina að koma í boðhætti; komdu. Upphaf setningarinnar er í lagi en svo bregst honum bogalistin: Hann notar sögnina að sækja í þátíð fleirtölu; sóttu.

Þetta gengur ekki upp er ferlega slæm villa í laglegri auglýsingu.

Tillaga: Komdu við í búðinni okkar eða sérpantaðu og sæktu.

5.

„Boðflennur grunaðar um að hafa drepið brúðgumann fyrir utan.“

Fyrirsögn á visir.is.                

Athugasemd: Til eru blaðamenn sem kunna ekki að búa til almennilegar fyrirsagnir og telst það nokkuð slæm fötlun. Þessi fyrirsögn er illa samin.

Hvað er þetta „fyrir utan“? Jú, af fréttinni má ráða að maðurinn hafi verið drepinn fyrir utan salinn þar sem brúðkaupsveislan var haldin.

Þetta er ein af þessum ómerkilegu „fréttum“ sem nýliðar í blaðmennsku eru þvingaðir til að þýða úr erlendum vefmiðlum. Fréttagildið er ekkert fyrir íslenska lesendur, höfða aðeins til einhverrar lágkúru. Greinilegt er að sé einhver ritstjórnarfulltrúi eða ritstjóri Vísis með fréttanef hafa þeir verið víðsfjarri þegar ákveðið var að birta fréttina. Eða þá að fréttnefið hafi ekki verið tryggilega fast í andliti þeirra.

Tillaga: Boðflennur drápu brúðgumann að tilefnislausu.

6.

„Holdtekjan (þegar hið skapandi orð Guðs varð hold í piltbarninu í jötunni í Betlehem) þýðir að öll jörðin er heilög …“

Grein á blaðsíðu 56 í Morgunblaðinu 19.12.2019.                

Athugasemd: Ég minnist þess ekki að hafa áður séð orðið „piltbarn“. Það finnst ekki í gömlu orðabókinni minni en þar segir þó:

Piltur: Ungur karlmaður, strákur, nemandi, vinnumaður.

Ungbarn getur verið drengur eða stúlka. Þegar rætt er um barnið í jötunni í Betlehem vita allir hver það er. Það var drengur sem síðar varð piltur og loks fullvaxta maður. Annað mætti ræða í tilvitnuðum texta sem er svona frekar upphafinn og illskiljanlegur.

Tillaga: Engin tillaga.

Sitjandi tónleikar, högg á kerfið og tengivirki datt út

Orðlof

Ríður rækjum

Óskar Guðmundsson í fiskbúðinni Hafberg hefur næmt eyra fyrir mismælum fréttamanna og viðmælenda þeirra. 

Fréttamaður: „Ertu með reið svör á höndum?“ Ráðherrann: „Já, ég er með reið svör á höndum.“ – 

Annar fréttamaður (að sögn Óskars fisksala): „Nú ert þú einn af forsetum handhafavaldsins.“ – 

Mismæli af þessu tagi flokkast undir spúnerisma, en orðið er dregið af nafni Williams A. Spooner (1844-1930), prests og skólamanns í Oxford. 

Meðal frægustu mismæla Spooners voru lokaorðin í ræðu til heiðurs Viktoríu drottningu: „Three cheers for our queer old dean!“ (dear old queen). 

Þekkt íslensk dæmi um spúnerisma eru þvagferlegur (þverfaglegur), rauð dolla (dauð rolla) og ríður rækjum (ræður ríkjum). 

Tungutak, Baldur Hafsstað, blaðsíða 26 í Morgunblaðinu 14.12.2019.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Eins og maður sér á götum Reykjavíkurborgar núna þá eru mjög fáir á ferðinni og ég held að við veðrum að taka það úr því að fólk er augljóslega að fara að þessum fyrirmælum, þau hafa náð til fólks og það eru miklu færri á ferðinni. “

Frétt á visir.is.              

Athugasemd: Þetta er óskiljanleg málsgrein. Hún er höfð eftir viðmælanda en blaðmennirnir, þeir eru tveir skrifaðir fyrir fréttinni, gera enga tilraun til að lagfæra orðalagið, skrifa bara orðrétt upp eftir viðmælandinum og eru ekki gagnrýnir á það sem hann segir.

Vinsælt virðist að segja að einhver „mæti á staðinn“ en hafi ekki komið.

Blaðamennirnir vita tönglast á „einhverju“ þegar hæglega er hægt að sleppa orðinu eða nota önnur. Hvað er „einhver veggklæðning“? Er átt við tegund veggklæðingar, staðsetninguna eða annað. Hvað er átt við með „einhverjar tilkynningar“.

Þetta telst skemmd frétt enda hroðvirknislega unnin. 

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Rafmagnstruflun er í gangi landskerfinu á austurlandi öllu og er verið að vinna í að byggja upp kerfið.“

Frétt á rarik.is og á vefmiðlum.             

Athugasemd: Líklega er það innanbúðartal þegar sagt er að nú þurfi að „byggja upp kerfið“. Fæstir vita hvað þetta þýðir en geta svo sem giskað á það. Slíkt er ekki nóg. Forráðamenn RARIK eiga að sjá til þess að orðlag í fréttatilkynningum sé á eðlilegri íslensku.

Ég giska á að með tilvitnuðu orðunum sé átt við að verið sé að koma rafmagni á og koma í veg fyrir truflanir. Þá veltir maður því fyrir sér af hverju það er ekki bara sagt svona.

Á mbl.is segir:

Unnið er að því að byggja upp kerfið, sam­kvæmt vefsíðu Rarik.

Misvísandi orðalag dreifist með vefmiðlum og allir þurfa að giska.

Samkvæmt orðanna hljóða merkir það sem verið er að byggja upp einfaldlega það sem sagt er, byggja upp, vinna við uppsetningu, framkvæma. Varla hrundu rafmagnslínur og staurar svo nauðsynlegt sé að byggja upp aðra línu, eina eða fleiri, frá upphafi til enda?

Heiti landshluta eru skrifuð með stórum staf, Austurland, Suðurland, Norðurland vestra og svo framvegis.

Tillaga: Rafmagnstruflanir eru á landskerfinu á Austurlandi og er unnið að því að koma rafmagni aftur á.

3.

„Stærstu sitjandi tónleikar Íslandssögunnar.“

Auglýsing í sjónvarpi.             

Athugasemd: Verið er að auglýsinga tónleika með frægum, útlendum söngvara. Tekið er fram að tónleikarnir eru „sitjandi“ er hér átt við að áhorfendur sitji í sætum, standi ekki. Þetta virðist saklaust og skilst en gengur gegn hefðum í íslensku. 

Enginn talar um ríðandi göngur eða akandi göngur. Gangnamenn fara sumir í göngur á hestum, jafnvel er smalað á ökutækjum þó svo að enn gangi flestir. Ekki er talað um „akandi flug“ þó svo að flestir fari akandi að flugstöð. Auðvitað eru þetta asnaleg dæmi, út í hött, rétt eins og tónleikaauglýsingin.

Tónleikarnir eru hvorki sitjandi né standandi. Hins vegar geta flytjendur staðið og setið að vild en tónleikarnir þó hvorki kallaðir „sitjandi“ eða „standandi“. Orðalagi á við áhorfendur sem ekkert leggja þeir til, eru „bara“ áhorfendur, hlustendur.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Stöðvarnar sem Landsvirkjun seldi 2014 hafi hvorug komið að notum nú.“

Frétt á blaðsíðu 4 í Morgunblaðinu 16.12.2019.             

Athugasemd: Þarna hefði verið rétt að nota viðtengingarhátt þátíðar, það er hefðu. Í fréttinni er fjallað um rafstöðvar sem Landsvirkun seldi og hvort að þær hefðu getað komið að notum í vonda veðrinu í síðustu viku.

Viðtengingarháttur nútíðar beygist svona í fleirtölu:

Við höfum, þið hafið, þeir/þær/þau hafi

Viðtengingarháttur þátíðar beygist svona í fleirtölu: 

Við hefðum, þið hefðuð og þeir/þær/þau hefðu.

Af þessu má sjá að viðtengingarháttur nútíðar gengur ekki.

Tillaga: Stöðvarnar sem Landsvirkjun seldi 2014 hefðu hvorug komið að notum nú.

5.

„Það vantaði hnappinn svo ég klippti gatið í burtu.“

Myndasögur á blaðsíðu 23 í Morgunblaðinu 16.12.2019.             

Athugasemd: Frá barnsaldri hef ég lesið myndasögur Moggans og annarra fjölmiðla. Barna á milli voru þær stundum kallaðar skrípó en orðið heyrist varla í dag. Stundum eru þær oft bráðfyndnar sem og myndaskrýtlurnar (heyrist varla lengur). Hermann kom ekki vel út í dag. Berum saman tilvitnuðu orðin og tillöguna hér að neðan.

Aukafrumlagið „það“ er oftast óþarft en er engu að síður hrottalega ofnotað svo stíll stórskaðast í mörgum fréttum fjölmiðla og víðar.

Afar mikilvægt er að vanda orðaval. Myndasögurnar og grínmyndirnar eru hreinlega ekkert grín. Þær hafa uppeldislegt gildi fyrir fólk á öllum aldri.

Tillaga: Hnappinn vantaði svo ég klippti gatið í burtu.

6.

„Högg kom á kerfið þegar tengi­virki datt út.“

Frétt á mbl.is.              

Athugasemd: Í fréttinni er verið að tala um raforkukerfið fyrir norðan og að „högg“ hafi komið á það. Ég veit hvað högg er en skil ekki orðið í þessu samhengi. Skil ekki heldur hvað gerist þegar „tengivirki datt út“.

Þetta er ábyggilega orðalag sem aðeins innvígðir skilja en við hin, blaðamenn meðtaldir, höldum að við skiljum orðalagið því orðin eru kunnugleg og þar að auki er svo algengt að svona sé tekið til orða.

Einna helst held ég að tröll hafi komist í rafmagnslínurnar og veitt því högg með slæmum afleiðingum. Mér hefur þó verið sagt að tröll séu ekki til en er samt ekki alveg viss. Af hverju skyldu tröll ekki vera til rétt eins og jólasveinar, huldufólk, álfar og sjóræningjar?

Tillaga: Engin tillaga.

Bætti við sig 1,2% atkvæða en fékk 56% þingsæta

Íhaldsflokkurinn í Bretlandi bætti aðeins við sig 1,2% atkvæða í þingkosningunum í gær en fékk engu að síðu 56% þingsæta. Hins vegar tapaði Verkamannaflokkurinn miklu, 7,8%, missti 59 þingsæti.

Athyglisverðast er þó að kosningaþáttakan var aðeins 67,3%. Þáttakan í Alþingiskosningunum árið 2017 var 81,2% og þótti lítil.

Því miður virðast íslenskir fjölmiðlar ekki gera bresku kosningunum nægileg skil. Hvergi sjást myndrænar niðurstöður þeirra líkt og sjá má á bbc.com.

Grundvallarmunur er á kosningum í Bretlandi og á Íslandi og víðar. Þar er kosið í einmenningskjördæmum og keppikeflið er aðeins að fá meirihluta atkvæða í hverju og einu. Íhaldsflokkurinn fékk 43,6% atkvæða á landinu öllu en engu að síður 364 þingsæti af 650, mikinn meirihluta. Minna en helmingur landsmanna kaus flokkinn en engu að síður er hann sigurvegari.

Einmenningskjördæmin eru þess eðlis að atkvæði þeirra flokka sem fá ekki meirihluta skipta engu máli. Þau gagnast ekki á landsvísu.

Auðvitað má deila um hvort þetta sé sanngjarnt en Bretar vilja ekki breyta fyrirkomulaginu. Mikill meirihluti telur það sanngjarnt. Þó margir haldi því fram að einmenningskjördæmi séu ekki lýðræðisleg þá er það lýðræðisleg ákvörðun að halda kosningafyrirkomulaginu óbreyttu.

Myndin er af BBC og sýnir úrslitin í stórum dráttum.

Niðurstaðan er því sú að Íhaldsmenn munu fara að vilja þjóðarinnar og afgreiða brottför landsins úr Evrópusambandinu. Bresk stjórnmál hafa síðustu þrjú árin hafa verið hræðileg, niðurlægjandi fyrir Breta sem hafa oftsinnis gengið með betlistaf í hendi fyrir hina háu herra í Brussel og grátbeðið um betri samning og frestun á gildistöku.

Nú virðist runnin upp betri tíð í Bretlandi og raunar líka í Evrópusambandinu, því þar er ný forusta að taka við völdum. Ég spái því að á næstu árum munu samband Breta og ESB batna að mun, því hvorugt getur verið án hins, bæði efnahagslega og stjórnmálalega. Mér sýnist að hinn nýi forsætisráðherra geti orðið farsælli en margir telja eða vona.

 

Almenningsrými fyrir almenning, nú blæs upp og jeij gafakortaforrit

Orðlof

Mæddur

Orðið merkir nú niðurdreginn, jafnvel sorgmæddur, þjakaður af sorg, en upprunaleg merking er móður, eiginlega mjög móður. Menn mæddust, urðu móðir, mæddir. […] 

Dæmi eru orðsins í ONP og í OH eru dæmi frá því á 17. öld og fram á miðja 20. öld. Þeir sem komu dreyttir heim úr ferðalagi voru farmóðir. 

Bókin Geymdur og gleymdur orðaforði, Sölvi Sveinsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Nýtt Hlemmtorg verður endurskapað sem almenningsrými fyrir alla aldurshópa með aðgengi fyrir alla.“

Frétt á blaðsíðu 16 í Morgunblaðinu 7.12.2019.              

Athugasemd: Hvað er „almenningsrými“? Og hvað er „almenningsrými fyrir alla aldurshópa“? Að síðustu hvað er „… með aðgengi fyrir alla“.

Þetta er bar þvæla, innihaldslaust og marklaust tal. Ástæðan er einfaldleg sú að það sem er „rými“ fyrir almenning hlýtur að vera fyrir alla aldurshópa því almenningur er allt fólk, ekki bara sumt. Ella stendur þetta „almennings“ og „alla“ ekki undir loforðunum. 

Í fréttinni segir:

Nýtt yfirborðsefni, setaðstaða, leik- og dvalarsvæði ásamt gróðri verða ríkjandi þættir á nýju Hlemmtorgi ásamt vistvænni nálgun á meðhöndlun yfirborðsvatns.

Hvað merkir „ríkjandi þættir“? Ekkert. Þarna fellur höfundurinn enn og aftur í yfirborðslegt orðagjálfur. Hann hefði einfaldlega getað sagt að „… leik- og dvalarsvæði ásamt gróðri verða á nýju Hlemmtorgi …“. En það er ekki eins fínt og upphafið orðalag. Var annars höfundinum uppálagt að „pakka“ tillögunum inn í áferðafallegar umbúðir. Þá vaknar sá grunur að innihaldið sé ekki upp á marga fiska.

Tillaga: Nýtt Hlemmtorg verður endurbyggt fyrir almenning.

2.

„Þar hangir enn skilti með slagorði nasista: Arbeit macht frei (Vinnan gerir yður frjálsa). Í kjölfarið lagði Merkel blómvönd að Svarta veggnum ... “

Frétt á blaðsíðu 23 í Morgunblaðinu 7.12.2019.              

Athugasemd: Hér er orðalagið „í kjölfarið“ ranglega notað, á alls ekki við. Miklu betra að nota atviksorðið eftir. Val orða verður að hæfa tilefninu. Ekki segja eins og maðurinn í heitapottinum sem lenti í miklum þrætum: Rýkur nú moldin hér í pottinum. Orðalag verður að hæfa aðstæðum.

Tillaga: Þar hangir enn skilti með slagorði nasista: Arbeit macht frei (Vinnan gerir yður frjálsa). Á eftir lagði Merkel blómvönd að Svarta veggnum,

3.

„Er farið að blása upp?“

Frétt í Ríkisútvarpinu kl. 08.00, 10.12.2019.             

Athugasemd: Þannig spurði fréttamaðurinn í upphafi fréttanna og veðurfræðingurinn svaraði: „Já, það er farið að blása upp.“

Þetta er skrýtið orðalag. Svo einhæf er orðanotkunin að ekki lengur er notuð sögnin að hvessa á þeim degi sem búist er við því versta veðri sem komið hefur í áraraðir.

Jú, fréttamaðurinn notaði sögnina að hvessa síðar í fréttunum, það má virða honum til betri vegar.

Allir fjölmiðlar eru uppfullir af „vindi“. Þar masar hver um annan þveran um „að það sé farið að blása“ eða „vindur sé að fara að aukast“.

Af hverju eru ekki notuð gömul og gild íslensk orð í stað þess að tala eins og barn um mikinn eða lítinn vind?

Tillaga: Er farið að hvessa?

4.

„Gjafakortin upp úr skúffu og inn í smáforritið YAY.“

Frétt á blaðsíðu 12 í Morgunblaðinu 10.12.2019.            

Athugasemd: Ungir menn hanna tölvuforrit sem ábyggilega er afar gott og þarft. Þeir nefna það YAY, ufsilon-a-ufsilon, eða á ensku „jeij“.

Ég veit ekki hvernig á að bera þetta nafn fram, á óþjálli íslensku eða óviðeigandi ensku. Forritið er hins vegar ætlað fyrir Íslendinga og hvers vegna ber það ekki þjált íslenskt nafn? Svarið er einfalt, íslenskunni hnignar vegna þess að unga fólkinu finnst hún ekki nógu góð.

Af hverju mega gjafakort ekki heita gjafakort eða álíka

Tillaga: Gjafakortin upp úr skúffu og inn í smáforrit.

5.

„Hlaut þrjá­tíu og þre­fald­an lífstíðardóm.“

Frétt á mbl.is.            

Athugasemd: Þetta er nú frekar klúðurslegt orðalag þó ekki sé það beinlínis rangt. Þó blaðamaðurinn hafi verið stoltur yfir fréttinni sinni hefðu aðrir reynt að umorða fyrirsögnina því hún stingur í augu.

Á vef BBC segir í fyrirsögn:

Serial rapist Joseph McCann given 33 life sentences.

Þarna er þetta sagt á einfaldri og skiljanlegri ensku. Þá ætti að vera auðvelt að skýra þetta út á íslensku eins og hér er gerð tillaga um. Tók bara fjórar sekúndur.

Tillaga: Hlaut þrjátíu og þrjá lífstíðardóma.

Munnsvæði brotaþola ekki fórnarlambs og hafnarmál í halloka

Orðlof

Markmið 

Hættum að reyna að „framfylgja markmiðum“. Það er ekki hægt. 

Maður getur framfylgt ákvörðunum, áformum, áætlunum og þvíumlíku – en markmiðin eru það sem stefnt er að. 

Maður setur sér markmið og framfylgir síðan áformunum um að ná markmiðinu. 

Eitt enn: ekki reyna að „ná fram“ markmiði! 

Málið á blaðsíðu 65 í Morgunblaðinu 5. desember 2019.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Maðurinn var ákærður fyrir að hafa þann 9. júlí 2017 á Selfossi fellt brotaþolann í jörðina þar sem hann hélt honum niðri, þrýsti hné sínu að munnsvæði fórnarlambsins.“

Frétt á visir.is.              

Athugasemd: Löggufréttir fjölmiðla eru stundum skemmtiefni margra sem nenna að lesa þær. Við hin reynum þó að brosa í gegnum tárin.

Hef ekki áður heyrt um „munnsvæði“ fórnarlamba. Latneska orðið er „regio oralis“ segir á málið.is. Það skýrir nú allt ...

Ég held að sumar löggufréttir séu of ítarlegar. Þarna er til dæmis getið um dagsetningu. Sá sem varð fyrir árásinni nefnist fyrst „brotaþoli“, mikilfenglegt orð sem rekur ættir sínar í lögfræðibækur. Sem kunnugt er mega lögfræðimenntaðir ekki tala alþýðlegt mál, eitthvað verður að skilja tíuþúsundkallanna frá þúsundköllunum. 

„Brotaþoli“ í fréttinni verður skýringalaust að „fórnarlambi“ með munnsvæði. Líklega frekar einkenni þess síðarnefnda en hins.

Svo koma fyrir orð eins og jörð og hné. Allt er þetta ofgnótt upplýsinga þegar hægt hefði verið að segja frá þessu öllu með sjö orðum, sjá tillöguna.

Svo segir í fréttinni:

Þar hafi hinn ákærði verið að verki og tjáð sér að hann ætlaði að berja brotaþola fyrir að hafa stungið undan manni. Því næst hafi ákærði slegið brotaþola niður.

Er þetta ekki fyndið? Hann sló manninn niður fyrir að hafa kokkálað hann eða einhvern annan. 

Hugsið ykkur hvað gæti gerst ef blaðamenn hættu að láta löggu og lögfræðinga mata sig og færu að skrifa á alþýðlegri íslensku um öll þessi félagslegu vandamál. Skyldum vér dauðlegir skilja?

Tillaga: Maðurinn var ákærður fyrir að slasa annan.

2.

„Ræktunin fer fram í hátæknigróðurhúsi í Fellabæ, alls á um tvö þúsund fermetrum.“

Frétt á blaðsíðu 20 í Morgunblaðinu 5.12.2019.            

Athugasemd: Nú „fer allt fram“, allt er „um að ræða“ og allt er „til staðar“ úti í bæ eða úti á landi. Svona orðalag er alls ekki rangt en mjög ofnotað í öllum fjölmiðlum. Í mörgum tilvikum er hægt að einfalda málið og nota sögnina að vera.

Í fréttinni segir:

Ragnar Atli segir að um hágæðaframleiðslu sé að ræða …

Líklega á blaðamaðurinn við þetta:

Ragnar Atli segir að fyrirtækið framleiði hágæðavöru …

Einfalt mál er alltaf best nema þegar skrifarinn er stórskáld og þá er einfalt má best.

Tillaga: Plantan er ræktuð í tvö þúsund fermetra hátæknigróðurhúsi í Fellabæ.

3.

„Hafnamálin hafa óneitanlega farið halloka.“

Frétt á blaðsíðu 24 í Morgunblaðinu 5.12.2019.                

Athugasemd: Getur málaflokkur farið halloka. Orðið merkir að tapa, bíða lægri hlut. Má vera að þetta sé ekki rangt, frekar svona kjánalegt. 

Á málið.is segir:

Halloka, fara halloka, bíða lægri hlut, af hallur og ok og líkingin tekin af ækisdrætti dráttardýra.

Líklega hefði mátt finna betra orð en þetta til að lýsa því að umfang og starf að hafnarmálum hafi dregist saman.

Munum að halloki er eintöluorð, ekki til í fleirtölu.

Tillaga: Minni áhersla á hafnarmál en áður.

4.

„Vitni sáu manninn einnig henda hjólinu og poka, sem reyndist innihalda skammbyssu, í nærliggjandi á.“

Frétt á blaðsíðu 24 í Morgunblaðinu 5.12.2019.                

Athugasemd: Hvað var í pokanum? Í honum var skammbyssa. Af hverju er ekki það sagt í stað þess að pokinn innihaldi.

Stundum freistast ég til að skrifa of langar málsgreinar í stað þess að beit punkti og hafa þær stuttar. Stundum getur þó verið nauðsynlegt að hafa málsgrein langa en þá verða einstakir liðir innan hennar að tengjast, eiga eitthvað sameiginlegt. Oftar en ekki er betra að stytta málsgrein sem gerir hana skýrari og setningar á eftir verða markvissari. Allt þetta veltur á þeim stíl sem skrifarinn vill tileinka sér og sýna. Sundurleysi í stíl bitnar á lesandanum. Stílleysi er einkenni margra blaðamanna, alls ekki allra.

Tillaga: Einnig sáu vitni manninn henda hjólinu og poka í nærliggjandi á. Í pokanum var skammbyssa.

Það var ekki sett Sophiu í skanna og það singallaði einhvernveginn

Orðlof

Óþarfa lýsingarorðaflaumur

Oft eru sagðar fréttir af ófærð og tilgreint að mikil ófærð sé hér og þar. Hér finnst mér orðið mikil óþarfi. Ef ófærð er stundum mikil er hún þá ekki stundum lítil? Ef það er ófærð er þá ekki nánast ófært? Þarf að segja mikil eða lítil? 

Það væri hægt að segja þæfingur, þung færð, erfið færð. En ófærð er ófærð og það þarf ekkert að styrkja það með aukaorðum. 

Á sama hátt er stundum talað um mannfjölda og sagt mikill mannfjöldi. Er ekki mannfjöldi frekar margir menn? Fjöldi manna. Fjöldi manna safnaðist saman hér eða þar – óþarfi að segja mikill fjöldi… 

Við gengisfellum stundum góð og gild nafnorð sem eru mjög lýsandi með óþarfa lýsingarorðaflaumi.

Molar Eiðs Guðnasonar, bréf frá „JT“

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Bill Gates vill temja orku sólarinnar og bjarga jörðinni okkar.“

Fyrirsögn á dv.is.              

Athugasemd: Líklega á blaðamaðurinn við að ætlun sé að virkja orku sólarinnar, nýta hana. Það kemur berlega fram í fréttinni. 

Tillaga: Bill Gates vill virkja orku sólarinnar og bjarga jörðinni okkar.

2.

„Það var ekki sett Sophiu í skanna né tekið sýni úr henni …“

Frétt á dv.is.              

Athugasemd: Málgreinin bendir til þess að blaðamaðurinn sé átta ára og óvanur skrifum.

Önnur skýring á orðalaginu er vandfundin.

Tillaga: Sophia var ekki sett í skanna né tekið sýni úr henni …

3.

„Guðný María segir að gluggaopin séu allt of þröng til að hægt sé að henda hlutum út um gluggana, en meðal eiga Ítalans var skrifborð.“

Frétt á dv.is.              

Athugasemd: Eigur eru það sem er eign, einhver á til dæmis skrifborð. Yfirleitt er orðið notað í fleirtölu og svo ætti það að vera í ofangreindri tilvitnun. Þar er orðið þó í röngu falli, ætti að vera eigna. 

Tillaga: Guðný María segir að gluggaopin séu allt of þröng til að hægt sé að henda hlutum út um þau, en meðal eigna Ítalans var skrifborð.

4.

„Maðurinn er grunaður um að hafa ekið fullur og vímaður og var stungið í steininn.“

Frétt á ruv.is.               

Athugasemd: Gott hjá fréttamanni Ríkisútvarpsins. Hann segir hlutina eins og þeir eru, ekkert hjáorðavændi hér. Aðdáendur löggumáls hefðu sagt að maðurinn „hafi ekið undir áhrifum áfengis og vímuefna og verið vistaður í fangageymslu“.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Það singallaði einhvernveginn að málið væri mikilvægt og ég man ekki eftir að hafa séð þau rífast mikið,“ segir Atli.“

Frétt á visir.is.                

Athugasemd: Verkefni blaðamanns er öðrum þræði að koma hugsun viðmælandans á skiljanlegt mál en ekki að útbreiða rugl. Hann á að skrifa fyrir lesendur.

Ómögulegt er að vita hvað átt er við með orðskrípinu „singallaði“. Vera má að þarna hafi runnið saman sögnin að sinna og nafnorðið súkkulaði en málsgreinin er engu skiljanlegri fyrir vikið. 

Þekkt er orðalagið að galla sig, það er að fara í galla, til dæmis kuldagalla, pollagalla eða álíka en málsgreinin verður ekki heldur skiljanlegri fyrir vikið.

Enska orðið „singalong“ er til en dugar ekki hér til skilnings. Eftir er að skoða aðrar „útlenskur“ en það bíður betri tíma. Alltof oft sjást svona furðuskrif á Vísi. Þau eru eflaust merki um eitthvað sem fólk utan ritstjórnarinnar skilur ekki.

Rita á einhvern veginn, ekki einhvernveginn.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

 Að því er fram kemur á vef Guardian undirbýr nefndin nú að ljúka þeim hluta rannsóknarinnar sem snýr að því að finna út allar staðreyndir málsins.“

Frétt á visir.is.                

Athugasemd: Hér má segja að blaðamaður sjóði ólystilegan orðagraut. Viljandi reynir blaðamaðurinn að flækja frásögnina í orðavaðli sem bendir til þess að hann ráði ekkert við skrif sín.

Hvað er eftir þegar búið er „að finna út allar staðreyndir“? Væntanlega er þá rannsókninni lokið. Búast má við að þegar rannsókn sé lokið liggi staðreyndir ljósar fyrir. Það segir sig sjálft.

Margt þyrfti að bæta í fréttinni. Orðalagi er óboðlegt og fljótfærnislegt.

Tillaga: Samkvæmt vef Guardian stefnir nefndin að því að ljúka rannsókninni.

Fyrsti, annar og þriðji veðréttur í jólunum

Er ekki ritað: Hús mitt á að vera bænahús fyrir allar þjóðir? En þið hafið gert það að ræningjabæli.

Í lok ágúst síðastliðinn heyrðust fyrstu jólalögin í leiknum auglýsingum í hljóðvörpum. Elskulegir tónleikahaldarar tóku til að kynna jólatónleika í desember, þremur mánuðum síðar. Markvisst fjölgaði auglýsingunum og sífellt fleiri jólastef hafa glumið í eyrum hlustenda, í september, október og nóvember. Allir vilja redda jólaskapinu og ráð er ekki ráð nema það sé tímalega gangsett.

Kaupsýslumenn, braskarar og kaupahéðnar hafa öðlast fyrsta, annan og þriðja veðrétt í jólunum og vera kann að þeir hafi þegar leyst þau til sín ásamt nauðsynlegum fylgihlutum, til dæmis jólasöngvum. Með valdi hafa himnafeðgarnir hafa verið fjarlægðir og í þeirra stað kemur jólasveinninn, einn eða fleiri eftir hentugleikum, og þeir eru sagðir einstaklega gjafmildir, gefa það sem aðrir kaupa. Í nóvember raular rám röddin í oraauglýsingunni heimsumból og mun ábyggilega gera það fram yfir áramót því hin sanna jólagleði fylgir niðursoðnum grænum baunum.

Við sauðsvartur almúginn hrífumst með auglýsingunum. Jólaskapið er eins og marglit birta sem fellur á okkur í september vegna þess að nágranninn er búinn að setja jólaljósin á svalirnar sínar. Ó, hversu gaman er að vera með. Láta hrífast og segja að þetta sé nú allt gert fyrir barnið sem býr innra með okkur eða hin börnin sem vita ekki hvaðan á sig stendur veðrið.

Enginn er góður nema gjafir fylgi. Auglýsingarnar lofa okkur einstöku fjöri, gleði og skemmtun gegn lítilsháttar gjaldi því það er svo gaman að gefa. Við kaupum til að gefa.

Á miðtorgi lífsins stendur kötturinn stóri og svarti sem minnir vegfarendur á að sá sem ekki kaupir ný föt fyrir jólin verði hreinlega étinn. Þó sá armi lækjartorgsköttur sé úr járngrind en ekki af holdi og blóði sér enginn í gegnum hann. Valkvæð sjón er góð, valkvæður skilningur. Nei, hvaða vitleysa, verslunin á ekki jólin. Það er eftirspurn okkar sem rekur á eftir versluninni, nauðugri viljugri.

Skammdegið er svart og ef ekki væri fyrir heilaga þrenningu verslunarinnar væri engin týra í lífi okkar. Litlu jólin heita nú „blakkfrædei“, „singlesdei“ og endast í marga, marga daga eins og vikulangir þorláksmessutónleikar. Ef ekki væri fyrir heila þrenningu væri skammdegið enn svartar þó stutt sé í aðventuna og fyrsta jólasveininn.

Æ, ekki fara nú, að minnast á boðskap jólanna. Hvað kemur hann málinu við?

Skyldi maðurinn sem mælti orðin hér í upphafi taka jafnhraustlega til orða væri hann uppi í dag? Varla. Hann væri úthrópaður á samfélagsmiðlunum, kallaður gleðispillir af góða fólkinu sem skrifar í athugasemdadálka fjölmiðlanna og heilög þrenning verslunarinnar myndi hóta honum kreditkortamissi, yfirdráttarlækkun og vaxtahækkun. Verra gæti það nú ekki verið. Þó má ímynda sér að vinsamleg hjálparsamtök myndu gauka að honum húsaskjóli, nál og sprautu svo hann gæti nú róað sig. Tækist það ekki eru til hámenntaðir fagaðilar sem vinna gegn ranghugmyndum sem einstaklingur getur þróað með sér.

Jæja, nú er nóg komið af skrifum. Ég þarf að hlaupa út í pósthús, ryksuguróbótinn sem ég keypti frá Kína er kominn, gasalega mikið jólapiparkökuhúsfjör er í íkeu. Húsgagnafössarinn býður borðstofustóla á tilboðsverði sem er aðeins hærra en í síðustu viku. Hundraðtommusjónvarpið er á álíka díl.

Nei, maðurinn misskildi allt. Þetta er ekki ræningjabæli, að minnsta kosti ekki þegar kaupin ganga svona vel. Jólagjafamarkaðurinn er upphaf og endir tilverunnar. Allt annað er aukaatriði. 

 

 

 

Tennur sem hringja bjöllum og manndráp á manni

Orðlof

Til hliðar

Það er eiginlega enginn maður með mönnum lengur nema að hann hafi „stigið til hliðar“. Menn er löngu steinhættir að draga sig í hlé, víkja sæti, fara í leyfi, láta staðar numið eða hreinlega bara hætta. Það stíga allir til hliðar. Menn stíga hvorki upp né niður, bara til hliðar. Sem minnir mig óþægilega mikið á dansnámskeiðin sem ég var látinn sækja í skólanum sem barn og gera án afláts „hliðar saman hliðar“. Það átti illa við mig. 

En hversu lengi eru menn „til hliðar“? Sigmundur Davíð Gunnlaugsson steig á sínum tíma til hliðar sem forsætisráðherra. Hann hefur ekki tekið aftur við því embætti – alltént ekki ennþá – og þýðir það að hann sé áfram „til hliðar“ enda þótt hann sitji sem fyrr á Alþingi og hafi hlotið til þess brautargengi og nýtt umboð í síðustu kosningum? 

Morgunblaðið, Pistill, Orri Páll Ormarsson, 3.11.2019, blaðsíða 2.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Það að skara fram úr á heimsvísu krefst mikils meira en þess að hafa framúrskarandi hæfileika …“

Bakvörður á blaðsíðu 25 í Morgunblaðinu 22.11.2019.               

Athugasemd: Það að standa upp frá skrifborðinu. Það að horfa út um gluggann. Það að borða matinn sinn. Þetta er nú meiri stílleysan, flatneskja, líflaust mál.

Hverjum datt í hug að byrja setningu á „það að“? Ótrúlega margir blaðamenn gera þetta og það er ekki til eftirbreytni. Það er svokallað aukafrumlag sem mörgum er meinilla við enda hefur það enga sjálfstæða merkingu og þess vegna kallað leppur. Sjá hér.   

Tillaga: Meira þarf til en framúrskarandi hæfileika til að skara fram úr á heimsvísu … 

2.

„Einn örfárra opinberlegra samkynhneigðra aflraunamanna á Íslandi.“

Frétt í íþróttafréttum í Ríkissjónvarpinu 24.11.2019 kl. 19:30.               

Athugasemd: Þetta er nú meiri flækjan. Líklega er hún samin með það í huga að ekki eigi að einfalda hlutina þegar auðveldlega megi flækja þá.

Betra er hins vegar að staldra aðeins við, hugsa sig um og skrifa svo. Jafnvel leita aðstoðar. Er ekki annars málfarsráðunautur starfandi hjá Ríkisútvarpinu? 

Tillaga: Einn örfárra aflraunamanna á Íslandi sem eru opinberlega samkynhneigðir.

3.

„Kennslanefnd norsku rannsóknarlögreglunnar Kripos tókst loks nú fyrir helgina að fá úr því skorið hver kvenmannslík í Ecco-skóm númer 39, sem fannst í sjónum við Kalvøya í Lillesand 29. janúar 2008, hefði verið í lifanda lífi.“

Frétt á mbl.is.                

Athugasemd: Fréttin er hörmulega illa skrifuð og ótrúlegt að hún hafi verið birt. Ofangreind tilvitnun er sýnu verst og er fengin af forsíðu mbl.is en hún er ekki í sjálfri fréttinni. Málgreinin er þvæla.

Næst versta málsgreinin er þessi:

Kennsla­nefnd Kripos hafði ekki úr miklu að moða eft­ir að illa farið kven­manns­lík fannst í sjón­um við Kvaløya í Lillesand í Suður-Nor­egi í janú­ar 2008, kon­an hafði verið 166 senti­metra há, skol­hærð og klædd Ecco-skóm núm­er 39 sem var vegna ástands líks­ins eina hæfa mynd­efnið þegar lög­regla leitaði til al­menn­ings í fe­brú­ar 2008. Slóðin kólnaði hratt en á föstu­dag­inn, tæp­um tólf árum eft­ir fund­inn, varð loks ljóst hver kon­an í Ecco-skón­um var.

Málsgreinin er þvæla. Halda mætti að hún hafi verið þýdd með Google-Translate svo slæmt er málfarið. Málsgreinin er líka alltof löng og þá er punktur til hjálpræðis.

Miklar málalengingar eru í fréttinni og skrýtið orðfæri.

Eftirfarandi málsgrein er slæm og eiginlega ósæmileg:

Tæp­um tólf árum eft­ir að kon­an fannst á floti við Kal­vøya hringdu tenn­ur henn­ar bjöll­um í gagna­grunni sænskr­ar tann­lækna­stofu.

Tennur sem hringja bjöllum ... Er blaðamanninum sjálfrátt?  

Fréttin er afskaplega rýr, ekkert er minnst á hvernig kona hafi látist en tönglast á Ecco-skóm.

Tillaga: Kennslanefnd norsku rannsóknarlögreglunnar Kripos tókst loks að fá upplýst hver konan er sem fannst látin í sjónum við Lillesand fyrir tólf árum. 

4.

„Heima­menn áttu eft­ir að næla í jafn­tefli með marki seint í leikn­um en ungu leik­menn United gerðu eitt­hvað sem ekki hef­ur gerst í efstu deild á Englandi í rúma tvo ára­tugi.“

Frétt á mbl.is.                

Athugasemd: Leikmenn gerðu ekki „eitthvað“. Miklu frekar það eða nokkuð sem ekki hefur gerst lengi.

Málsgreinin er of löng og sundurlaus. Punktur hefði verið við hæfi til að skilja á milli og til að leggja áherslu á hvort tveggja, jafnteflið og afrek ungu leikmannanna.

Í gegnum skrifin skín aðdáun blaðamannsins á Manchester liðinu. Ekkert er sagt hversu vel Sheffield stendur sig, engar álíka upphafnar fréttir eru um liðið í Mogganum. Er það samt í sjötta sæti deildarinnar en stjörnurnar í Manchester eru í því níunda. Þetta kallast hlutdrægni sem ekki myndi líðast annars staðar en í íþróttafréttum.

Tillaga: Heima­menn nældu í jafn­tefli með marki seint í leikn­um. Ungu leik­menn United gerðu nokkuð sem ekki hef­ur gerst í efstu deild á Englandi í rúma tvo ára­tugi.

5.

„Tvítugum karlmanni, sem grunaður er um tilraun til manndráps á kærustu sinni …“

Frétt á ruv.is.                

Athugasemd: Nafnorðavæðingin hefur þær afleiðingar að nú er skrifað á þennan veg. Morðtilraun er „tilraun til manndráps á konunni“. Má vera að sumum þyki þetta mildara orðalag en að reyna að drepa eða myrða annan. Flóknara orðalag virðist núorðið vinsælla en einfalt. Að minnsta kosti hjá þeim sem skrif, ekki lesendum.

Tillaga: Tvítugum karlmanni, sem grunaður er um að reyna að myrða kærustu sína …

Askja opnar Honda, varðandi það hvernig og burning questions

Orðlof

Ágirndin

Ef blaðamaður segði sem svo: Ég fíla mig ekki afstressaðan eftir pásuna, mundi félagsfræðingur svara að bragði: Skammtímavirkni er ferli, sem felur í sér óhæfni til að verjast leiða.

Einhvern tíma í fyrndinni var göngumaður orðinn of þreyttur til að njóta hvíldar og stundi: Sá verður tvisvar feginn, sem á steininn sezt.

Nútímaspakmæli eru farin að birtast í blöðum. Eitt er svona: „Betri er lakkrísborði í vasanum en konfektkassi uppi í tré.“ …

Einhver hagyrðingur hefur þó ekki verið ánægður. Hann hafði ekki kynnst veiðiskógum. Svo hann orti:

Margur ágirnist meira en þarf.
Maður einn fór að elta skarf,
hafði fengið fjóra,
Elti þann fimmta - en í því hvarf
ofan fyrir bjargið stóra.

Þarna kom lífsspekin um ofurkapp ágirndarinnar til skila í dæmisögu úr raunveruleikanum. …

Hver hefur til síns ágætis nokkuð í orðavali á hverjum tíma: „Ég er með dellu fyrir Íslandi“, sagði kunnur skemmtilistamaður. Hann var að tjá ættjarðarást sína í útvarpsviðtali.

Annar skemmtimaður orðaði það svona á öldinni sem leið:

Móðurjörð, hvar maður fæðist,
Mun hún ekki flestum kær ...

Orðaleppar, Oddný Guðmundsdóttir, blaðsíða 36.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Frakkar mæta til leiks sem ríkjandi heimsmeistarar.“

Frétt kl. 19:20 í íþróttaþætti Ríkissjónvarpsins 19.11.2019.               

Athugasemd: Sá sem er „ríkjandi heimsmeistari“ er einfaldlega heimsmeistari. Lýsingarorðið „ríkjandi“ bætir engu við. Þvert á móti er þetta kjánaleg viðbót, málalenging.

Fréttin fjallar um heimsmeistaramótið í handbolta kvenna. Öll lið sem taka þátt „mæta til leiks“. Þarf að taka það fram? Nei, auðvitað ekki. Þetta er önnur tilgangslaus málalenging. 

Þegar hér er komið sögu er fátt eftir af ofangreindri tilvitnun, annað en sú staðreynd að að franska landsliðið tekur þátt. 

Frakkar geta ekki annað en tekið þátt í heimsmeistaramótinu sem heimsmeistarar. Hversu heimskuleg er þá ekki ofangreind tilvitnun?

Tillaga: Frakkar mæta.

2.

„Emergency - Pull the brake now.“

Kynningarspjald hjá áhorfendum í Kastljósþætti um loftslagsmál 19.11.2019.               

Athugasemd: Endalok íslenskunnar sem lifandi tungumáls felst í örsmáum skrefum. Af hverju getur ungt fólk sem hefur knýjandi boðskap í loftslagsmálum ekki tjáð sig á íslensku? Er miklu flottara að nota ensku? Verða áhrifin meiri en ef orðin eru á íslensku? Eða er þetta bara hugsunarleysi eða jafnvel heimska?

Tillaga: Neyðarástand - stígum strax á bremsurnar.

3.

„Taktu þetta með á koddann þinn í kvöld.“

Fyrirsögn á grein í dálknum Skoðun á visir.is.               

Athugasemd: Veit ekki alveg hvað þetta orðalag merkir. Má vera að höfundurinn leggi  til að lesandinn hugsi um efni greinarinnar, að minnsta kosti lokaorðin, þegar hann leggst til svefns að kvöldi dags. Þar segir hann:

Áætlað er að um 220 milljónir barna alist upp ein, hafi misst foreldra sína eða eigi á hættu að missa þá. Þetta er eitt af hverjum tíu börnum í heiminum. Tökum það með okkur á koddann á upphituðum heimilum okkar í kvöld.

Greinin er efnislega áhugaverð en að ósekju hefði höfundurinn þurft að lesa hana betur yfir fyrir birtingu og jafnvel fá einhvern annan til hjálpar. Hann segir til dæmis:

Börnin eru komin í skóla og farin að eignast vini þegar þær er skyndilega rifnar upp með rótum og vísað á brott út í óvissuna. 

Má vera að þarna vísi persónufornafnið í kvk þær til fjölskyldna í málsgreininni á undan. Lesandinn áttar sig ekki á því vegna þess að hann var að lesa um börnin og býst við að persónufornafnið sé í hvorugkyni.

Tillaga: Hugsun um þetta þegar við leggjumst til svefns í kvöld.

4.

„Elísabet II Bretlandsdrottning hefur samþykkt ósk Andrésar prins um að hann hætti að sinna opinberum skyldum sínum fyrir konungsfjölskylduna um ófyrirsjáanlega framtíð.“

Frétt á visir.is.                

Athugasemd: Er hér rétt farið með að prinsinn ætli sér ekki að sinna verkefnum sínum um alla framtíð?

Heimild fréttarinnar er vefur BBC og þar segir:

Prince Andrew, 59, said he had asked the Queen for permission to withdraw for the "foreseeable future“.

„Foreseeable“ merkir það sem er fyrirsjáanlegt:

Able to be foreseen or predicted.

Breytist ekkert mun prinsinn ekki sinna opinberum skyldum sínum um nánustu framtíð.

„Unforeseeable“ merkir þá hið gagnstæða, það sem er ófyrirsjáanlegt.

Hvað er ófyrirsjáanleg framtíð? Á málið.is segir:

Ófyrirsjáanlegur; lýsingarorð: sem ekki er hægt að sjá fyrir
ófyrirsjáanlegar tafir urðu á öllu flugi í gær

Ófyrirsjáanleg framtíð er þá um alla framtíð, það er að öllu óbreyttu. Engu að síður lætur blaðamaðurinn sem svo að „foreseeable future“ sé „ófyrirsjáanleg framtíð“ en það er bara rangt vegna þess að þetta virðist vera hlé á störfum, ekki að maðurinn sé hreinlega hættur öllu þessu vafstri sem felst í því að vera prins.

Tillaga: Elísabet II Bretlandsdrottning hefur samþykkt ósk Andrésar prins að hann dragi sig í hlé konunglegum skyldum í nánustu framtíð.

5.

„Askja opnar Honda á Fosshálsi 1.“

Fyrirsögn í opnuauglýsingu á blaðsíðu sex og sjö í Morgunblaðinu 21.11.2019.              

Athugasemd: Askja er fyrirtæki sem flytur inn bíla. Það opnar ekki neitt, getur það ekki. Hús eða fyrirtæki opna ekkert, fólk gerir það.

Fyrirtækið á að opna bíl af tegundinni Honda, framdyr, afturdyr, bakhlera, glugga eða þaklúgu. Fyrirtæki opnar bíl. Þetta gengur ekki upp.

Askja er stórt og virðulegt fyrirtæki og auglýsingar og allt kynningarefni á því að vera á vandaðri íslensku. Annað er því ekki samboðið.

Tillaga: Askja fagnar komu Honda á Fosshálsi 1.

6.

„Völlurinn er mjög slæmur varðandi það hvernig hann er byggður upp, enda einn sá elsti sem alþjóðlegur fótbolti er spilaður á.“

Frétt á blaðsíðu 55 í Morgunblaðinu 21.11.2019.              

Athugasemd: Þetta er ekki góð málsgrein, illa orðuð. „Varðandi það hvernig …“ er afar klúðursleg orðalag. Ekki fer vel á því að tala um ólíka hluti í sömu málsgreininni. Betra er að skilja á milli og nota punkt.

Þó svo að ofangreint sé haft eftir viðmælanda blaðamannsins ber honum að lagfæra orðalagið. Viðmælendur tala stundum óvarlega og myndu örugglega endurskoða orðalag sitt fengju þeir umhugsunarfrest.

Í fréttinni segir:

Tæknin er þannig í dag að maður getur haldið fótboltaleiki hvar sem er og hvenær sem er …

Þarna hefði blaðamaðurinn átt að lagfæra ummælin, til dæmis svona:

Tæknin er þannig að nú er hægt að spila fótbolta hvar og hvenær sem er …

Viðtalið er áhugavert en blaðamaðurinn hefði mátt lesa það yfir fyrir birtingu eða fá einhvern annan til þess.

Tillaga: Völlurinn er mjög slæmur, illa uppbyggður. Hann einn sá elsti sem nýttur er fyrir alþjóðlegan fótbolta.

7.

„Pétur Jóhann var gestur Egils Ploder í Burning Questions hjá Áttan Miðlar.“

Frétt á blaðsíðu 55 í Morgunblaðinu 21.11.2019.              

Athugasemd: Áttan miðlar er „afþreyingarstöð á samfélagsmiðlunum“ eins og segir á Facebook síðu miðlanna. 

Líklega er svo komið að ungt fólk skilur ensku orðin „burning questions“ miklu betur en hallærislega íslensku. Svona er nú komið að virðingin fyrir henni þverr stöðugt.

Tillaga: Pétur Jóhann var gestur Egils Ploder í knýjandi spurningar hjá Áttan miðlar.

8.

„Virðingaleysi, rangt og óþakklátur.“

Frétt dv.is.              

Athugasemd: Er ekki nóg komið? Þetta er ekki rangt en afar sjaldgæft. 

Hallgrímur Pétursson orti:

Upp á heimsins óþakklæti
er hér dæmi ljóst til sanns.
Margan læknaði son Guðs sæti
sjúkan meðal almúgans.

Nú er spurningin þessi: Gerði blaðamaðurinn þetta af ráðnum hug eða bjó hann til orðið?

Tillaga: Virðingaleysi, rangt og vanþakklátur.