Fylla á afurð, lærð viðhorf og sláandi staðreyndir.

Orðlof

Rétt mál

Austurríkismaðurinn Ludwig Wittgestein, sem er einn fremsti málvísindamaður síðustu aldar og margir heimspekingar sækja hugmyndir sínar til, fékkst við greiningu á daglegu máli, einkum hlutverkum orða og notkunarsamhengi þeirra. 

Grundvallarkenning Wittgensteins og fylgismanna hans er sú, að orð hafi merkingu, þegar þau eru notuð á eðlilegan hátt, en séu merkingarleysa þegar þau stangast á við venjulega málnotkun og tungumálið hafi merkingu þegar notkun þess er í samræmi við þær reglur sem um tungumálið gilda. 

Minnir þessi kenning rökgreiningarheimspekinga, eins og þeir eru kallaðir, á kenningar málræktar- og málverndarmanna um rétt mál og rangt: að rétt mál sé í samræmi við reglur málsins.

Vikudagur, Tryggvi Gíslason.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Tryggvi: Mjög gott að komast að­eins heim og fylla á af­urðina að heiman.“

Fyrirsögn á visir.is.                

Athugasemd: Þetta er slæm fyrirsögn, stenst ekki rökhugsun og er þar af leiðandi tómt bull. Með hverju ætlar hann að „fylla á afurðina“?

Svo talar enginn og hafi viðmælandi blaðamannsins sagt þetta ber honum skylda til að lagfæra orðalagið. Blaðamenn eiga ekki að dreifa bulli heldur fréttum sem eru vel orðaðar. 

Allt bendir til að manninum þyki gott að fá íslenskan mat. Sé svo, af hverju er það ekki sagt frekar en að flækja sig í orðaþvælu.

Þar fyrir utan er nástaða í fyrirsögninni, heim og heiman. Getur blaðamaðurinn ekki gert betur?

Í fréttinni segir:

Þetta kemur mjög mikið af vörninni, um leið og við náum að læsa þeim og loka á það sem þeir eru að leita að þá náum við að ráðast á þá.

Ég hef áhuga á körfubolta en skil ekki þetta. Sé hægt að segja þetta svo ég skilji af hverju er þá verið að þvæla svona?

Tillaga: Tryggvi: Gott að komast heim og fá íslenskan mat.

2.

„Meginþungi góðrar stjórnunar eru lærð viðhorf og hegðun.“

Fyrirsögn á visir.is.                

Athugasemd: Ég hef aldrei heyrt getið um „lærð viðhorf“ né „lærða hegðun“. Viðhorf og skoðun eru nátengd hugtök og byggja á því sem einstaklingnum finnst og það snertir hegðun hans. 

Varla er hægt að segja að viðhorf séu lærð. Með því lendum við í heimspekilegum vangaveltum um hvaðan skilningur kemur og hvernig viðhorf myndast. Í stuttu máli höfum við lært allt sem við vitum, ekkert er meðfætt. Á grundvelli þess sem við lærum byggist upp viðhorf og skoðun.

Mig grunar að hér hafi viðmælandi blaðamannsins þýtt erlent orðalag á þennan hátt. Líklega hefði verið betra að tala um þekkingu, hún er nær því að teljast „lærð“. Hins vegar er ýmis konar hegðun „lærð“, þó tölum við um áunna hegðun. Hegðun getur verið bæði góð og slæm. Yfirleitt innrætum við börnum kurteisi, hjálpsemi, dugnað og svo framvegis. Þó furðulegt megi virðast þarf ekki að kenna börnum ókurteisi, frekju, leti og svo framvegis.

Ég hef svolítið lært í stjórnunarfræðum og þar er yfirleitt kappkostað að byggja þekkingu stjórnandans svo hann eigi auðveldar með að takast á við verkefni líðandi stundar og horfa fram á veginn.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Sig­ríður Elín Sig­fús­dóttir, fyrr­verandi fram­kvæmda­stjóri fyrir­tækja­sviðs Lands­bankans, lagði Ís­land fyrir Mann­réttinda­dóm­stól Evrópu í Strass­borg í dag.“

Fyrirsögn á visir.is.                

Athugasemd: Þessi málsgrein er eins vitlaus og hún getur orðið. Réttara er að segja að hún hafi lagt íslenska ríkið, haft betur eða jafnvel unnið. Þetta bendir til að sá sem samdi fyrirsögnina sé frekar illa að sér og það bitnar á okkur, lesendum.

Tillaga: Sig­ríður Elín Sig­fús­dóttir, fyrr­verandi fram­kvæmda­stjóri fyrir­tækja­sviðs Lands­bankans, vann mál sitt gegn ríkinu fyrir Mann­réttinda­dóm­stól Evrópu í Strass­borg í dag.

4.

„Slá­andi staðreynd­ir um myntu.“

Fyrirsögn á mbl.is.                 

Athugasemd: Mér finnst sláandi hversu málvilltir sumir blaðamenn geta verið. Fjölmiðlar hafa birt nokkrar sláandi staðreyndir um útbreiðslu Kínaveirunnar. Uppblástur gróðurlendis á Íslandi er sláandi.

Af orðinu slá, sem merkir berja, veita högg og jafnvel drepa eins og segir í orðabókinni, er dreginn lýsingaháttur nútíðar, sláandi, sá sem sífellt er að slá. Orðið getur aldrei verið notað í jákvæðri merkingu eins og gert er í fyrirsögninni.

Tillaga: Áhugaverðar staðreyndir um myntu.

5.

„Griezmann kom Barcelona til bjargar.“

Undirfyrirsögn á blaðsíðu 26 í Morgunblaðinu 26.2.2020.                

Athugasemd: Leikmaður fótboltaliðs vinnur með félögum sínum og tilgangurinn er að sigra í leiknum. Þess vegna er furðuleg sú árátta margra íþróttablaðamanna að láta eins og einstakir leikmenn komi liði sínu til bjargar þó þó skori eitt eða fleiri mörk. Hvað með þá sem ekki skora mark, eru þeir dragbítar á lið sitt.

Fyrirsögnin er frekar vanhugsuð þegar litið er á eðli leiksins. Var Griezmann einn á móti ellefu andstæðingum?

Mér finnst frekar ómerkilegt þegar svona er skrifað. Orð án innihalds.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Hinn nýi dráttarbátur Faxaflóahafna, Magni, er væntanlegur til hafnar í Reykjavík fyrir hádegi í dag, fimmtudag. Hann er væntanlegur að bryggju í Gömlu höfninni um klukkan 10.30.“

Frétt á blaðsíðu 18 í Morgunblaðinu 27.2.2020.                 

Athugasemd: Of mörg orð er ekki til bóta í fréttaskrifum. Ekki heldur endurtekning orða, slíkt er kallað klifun, tuð eða nástaða. Dráttarbáturinn er væntanlegur til hafnar og líka væntanlegur að bryggju. Góður blaðamaður les skrif sín yfir

Fréttin er örstutt og þar er líka tala um heimsiglingu og heimför sem telst nástaða.

Tillaga: Nýi dráttarbátur Faxaflóahafna sem ber nafnið Magni leggst að bryggju í gömlu höfninni í Reykjavík í dag um klukkan 10:30.

7.

„Danskur fréttastjóri greinist með COVID-19.“

Fyrirsögn á frettabladid.is.                  

Athugasemd: Þetta er ekki rangt, en vitlaust er það. Hvað kemur starf mannsins því við að hann veiktist eða er veikur? Aðalatriðið er að í fyrsta sinn hefur Dani veikst af þessum sjúkdómi.

Tillaga: Fyrst Daninn greinist með COVID-19.

Frábrigðarfrálag, hamagangur í sjó og hola í gegnum vegg

Orðlof

Hvannjóli

Það bar til um vorið eftir að þeir Þorgeir og Þormóður fóru norður á Strandir og allt norður til Horns. Og einn dag fóru þeir í bjarg að sækja sér hvannir og í einni tó er síðan er kölluð Þorgeirstó skáru þeir miklar hvannir. 

Skyldi Þormóður þá upp bera en Þorgeir var eftir. Þá brast aurskriða undan fótum hans. Honum varð þá það fyrir að hann greip um einn hvannjóla með grasinu og hélt þar niðri allt við rótina ella hefði hann ofan fallið. Þar var sextugt ofan á fjörugrjót. 

Hann gat þó eigi upp komist og hékk þar þann veg og vildi þó með öngu móti kalla á Þormóð sér til bjargar þó að hann félli ofan á annað borð og var þá bani vís sem vita mátti.

Þormóður beið uppi á hömrunum því að hann ætlaði að Þorgeir mundi upp koma. En er honum þótti Þorgeiri dveljast svo miklu lengur en von var að þá gengur hann ofan í skriðuhjallana. Hann kallar þá og spyr hví hann komist aldrei eða hvort hann hefir enn eigi nógar hvannirnar.

Þorgeir svarar þá með óskelfdri röddu og óttalausu brjósti: „Eg ætla,“ segir hann,„að eg hafi þá nógar að þessi er uppi er eg held um.“

Þormóð grunar þá að honum muni eigi sjálfrátt um, fer þá ofan í tóna og sér vegsummerki að Þorgeir er kominn að ofanfalli. Tekur hann þá til hans og kippir honum upp enda var þá hvönnin nær öll upp tognuð. Fara þeir þá til fanga sinna.

Fóstbræðra saga, 13. kafli.

Njóli, jóli

hvannjóli k. ‘hvannstilkur’. Sjá hvönn, jóli og njóli, sem fengið hefur upphafs-n-ið við ranga atkvæðaskiptingu þessa orðs.

málið.is. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Með frábrigðum er fyrst og fremst átt við hvert það frálag skólans […] sem ekki uppfyllir gæðamarkmið hans um ánægju viðskiptavina og yfirfærða þekkingu til þeirra.“

Hugtök og skilgreiningar, Tækniskólinn 24.5.2018.               

Athugasemd: Einhvers staðar sá ég orðið „frábrigðarfrálag“. Ég skildi það ekki og samhengið auðveldaði mér ekki skilning. Vinur minn einn benti mér á ofangreinda texta frá Tækniskólanum í þeirri von að hann hjálpaði. Nei, hann flækir bara málið.

Í heild er ofangreind tilvitnun svona:

Með frábrigðum er fyrst og fremst átt við hvert það frálag skólans (sem framleiðir „vöruna“ kennslu áfanga og námskeiða) sem ekki uppfyllir gæðamarkmið hans um ánægju viðskiptavina og yfirfærða þekkingu til þeirra. Einnig getur verið um að ræða óhapp, (nærri því) slys eða (nærri því) tjón sem á sér stað í starfsemi skólans. Frábrigði þýðir með öðrum orðum (ISO 001:2015 kafli 10.2) „það að uppfylla ekki kröfur“ sem er hið andstæða við samræmi.

Í gamla daga sagði fólk sem ekki skildi: Þetta er eins og latína fyrir mér. Síðar var talað um „Orwelsku“ og nú er talað með nokkurri um stofnanamál, og það telst síður en svo hól.

Frábrigði er samkvæmt orðanna hljóðan það sem bregður frá, oftast því sem er venjulegt. Í orðabókinni minni segir að orðið merki slátrun og skýrt með þessu dæmi; að ærin er góð til frálags, gefur mikið af sér.

Í læknisfræði er til frábrigði og sem afbrigði eða afbrigðileiki. Í tölvunarfræðum er frábrigði þýðing á enska orðinu „exception“, sjá hér. Hjá Bílgreinasambandinu er frábrigði sagt vera „það að uppfylla ekki kröfu“. Sjá hér.

Frálag er þekkt orð sem yfirleitt er notað í fleiri fræðum. Það er líka þýðing á enska orðinu „output“ eins og segir á malid.is. Orðið lifir enn góðu lífi í málinu þó merking þeirra sé ekki alltaf hin sama.

Niðurstaðan er hins vegar þessi. Ef þokkalega skýrt fólk skilur ekki texta er hann ekki góður. Þá þarf að rita hann aftur og lagfæra. Sumir skrifa án þess að hugsa til þeirra sem eiga að lesa.

Ég ætla ekki að reyna mig við hið furðulega orð „frábrigðarfrálag“. Svona stofnanamál er hræðilegt.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Log­in­ov, sem held­ur á gull­medal­íu í sprett­göngu, átti að keppa í boðgöngu karla síðar í dag …“

Frétt á mbl.is.               

Athugasemd: Þetta er ekki myndatexti og ekki er verið að lýsa aðstæðum. Blaðamaðurinn er einfaldlega að segja að Loginov hafi unnið gull í sprettgöngu á skíðum, hann sé verðlaunahafi.

Á ensku kann orðalagið að vera svona: 

Leganov holds the gold medal in sprint … 

Skyndilega kviknar á perunni hjá blaðamanninum og hann fer að þýða. Hann veit þó ekki að á íslensku þýðir þetta alls ekki að maðurinn „haldi á gullmedalíu“. Þannig skrifa aðeins viðvaningar. 

Fyrirsögn fréttarinnar er svona:

Gerðu byssu skíðaskot­fim­iskappa á nær­bux­un­um upp­tæka.

Ekki er metnaðurinn mikill á Mogganum. Byssan og nærbuxurnar skipta auðvitað engu máli, því fréttin fjallar um lyfjamisferli Rússa á HM á skíðum, ekkert annað. Mogginn hagar sér eins og „gula pressan“ í fyrirsagnagerð.

Tillaga: Log­in­ov sem vann gull­medal­íu í sprett­göngu átti að keppa í boðgöngu karla síðar í dag …

3.

„Myndband sem Landhelgisgæslan birtir á Facebook í dag sýnir ölduhæðina og hamaganginn í sjónum sem gekk yfir skipið.“

Frétt á mbl.is.               

Athugasemd: Fólk sem skrifar um sjógang og og óveður á sjó þarf ekki að hafa verið á sjó til að geta lýst aðstæðum. Hins vegar er það dálítið barnalegt orðalag að tala um „hamagang í sjónum“, eiginlega bara doldið sætt orðalag svona í einfaldleika sínum.

Skip geta orðið fyrir áföllum á sjó, skemmst og jafnvel sokkið. Fyrir kemur að skip verði fyrir hnútu, öldu sem rís skyndilega upp og skellur á því. Þetta er líka kallað ólag. 

Tillaga: Myndband sem Landhelgisgæslan birtir á Facebook í dag sýnir ólag sem gekk yfir skipið.

4.

„Hola í vegg fær hæstu ein­kunn“

Frétt á mbl.is.               

Athugasemd: Slæmt þykir ef blaðamaður er orðvilltur, kann ekki skil á merkingu orða. Blaðamaður Moggans skrifar frétt um vegg og segir að í honum sé hola. Á mynd sem fylgir kemur berlega í ljós að „holan“ nær í gegnum vegginn, sem er haganlega hlaðinn múrsteinum og ekki síður er opið afspyrnu fallega unnið. Meistaraverk, myndu sumir segja um gatið eða opið.

Heimild blaðamannsins er vefur BBC. Þar er talað um „hole in a wall“. Barnið á fréttavaktinni hleypur til og hrópar af kæti: Ég veit, ég veit, ég veit hvað þetta þýðir.“ Forviða lesendur fréttavefs Morgunblaðsins lesa stuttu síðar um holu sem nær í gegnum vegg. 

Vera kanna að sumir séu komnir með holu á buxurnar eða holu á sokkinn. Vera má að ýmsir eigi ekki fimmeyring með holu. Aðrir eiga eflaust átta holu tryllitæki. Margir standa sig vel í prófum, aðrir standa á holu. Jæja, maður verður að kunna sér hóf, ekki éta á sig holu. Eflaust aka margir um Hvalfjarðarholuna. 

Líklega hafa lesendur skilið þessa tilraun mína til að vera fyndinn. En það er ekkert gamanmál þegar  krakkar sem hafa engan orðaforða, hafa aldrei ótilneyddir lesið bók, en eru allt í einu orðnir „blaðamenn“ fá frjálsar hendur við að misþyrma tungumálinu daglega. Og trúið mér, þetta er smáatriði miðað við það sem skráð hefur verið hér á þessum vettvangi. „Skæri eru ekki barnameðfæri“, stendur einhvers staðar. Jú, hvaða vitleysa, leyfðu ómálga barninu að leika sér með skæri, hníf og jafnvel byssu. Hvernig á barnið annars að læra?

Ábyrgð þeirra sem sjá um að ráða blaðamenn er mikil. Og kann að vera afdrifarík.

Tillaga: Vinsælt að skoða hringlaga op á múrvegg.

Ríkjandi meistarar, endurreisa draugabæ og mastera egg

Orðlof

Viskí

Sumir hafa lýst Laphroaig þannig að drykkurinn leiði fólk í ferðalag um þær slóðir þar sem viskíið verður til á eyjunni Islay, miðja vegu milli Skotlands og Írlands. 

Er eins og megi bragða á landslaginu; finna keim af söltum sjó, svörtu grjóti og grænum Það eimir lengi eftir af sopanum, og þegar lagst er til hvílu eftir rólega kvöldstund með viskí í glasi, er ekki laust við að megi greina angan af karamellu rétt í þann mund sem augun lokast.

Morgunblaðið, viðskiptablað 19.2.2020, blaðsíða 12 (nokkuð vel skrifað og skáldlega). 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Annars vegar mætast Atlético Madríd og ríkjandi meistarar Liverpool …“

Frétt á dv.is.               

Athugasemd: Þetta er svo vanhugsað og órökrétt að telja það lið sem sigraði í keppni á síðasta ári vera „ríkjandi meistari“. Annað hvort er liðið meistari eða ekki. 

Þetta leyfa íþróttafréttamenn sér að gera þó þeir viti mætavel að meistaralið ársins er einfaldlega meistaralið og því algjörlega óþarfi að bæta við „ríkjandi“ því önnur lið koma ekki til greina.

Tillaga: Annars vegar mætast Atlético Madríd og meistarar Liverpool …

2.

 „Fjöldi skáta í Bandaríkjunum hefur dregist verulega saman á undanförnum árum.“

Frétt á visir.is.                

Athugasemd: Réttar er að segja að skátum hafi fækkað. Nafnorðaáráttan er slæm. Íslenska byggir á sagnorðum en enskan á nafnorðum. Blaðamenn ættu að hafa það í huga.

Á ensku væri þetta skrifað svona:

The number of scouts in the United States has declined significantly in recent years.

Google-Translat skilur þetta ágætlega enda er íslenska orðaröðin eins og í ensku.

Tillaga: Skátum í Bandaríkjunum hefur fækkað verulega á undanförnum árum.

3.

 „Hyggjast endurreisa draugabæ á þekktum sumarleyfisstað.“

Fyrirsögn á dv.is.                

Athugasemd: Varla getur þessi fyrirsögn verið rétt. Dettur nokkrum í hug að „endurreisa draugabæ“. Merkingin er sú að breyta eigi bæ þar sem er líf og fjör í draugabæ, mannlausan bæ.

Þegar fréttin er lesin kemur í ljós að fyrirsögnin er tóm della. Ætlunin er að opna mannlausan bæ fyrir almenningi, endurreisa bæ sem byggir á gamalli frægð.

Í fréttinni segir:

Fuat Oktay, forsætisráðherra Tyrklands, telur að sögulegt tækifæri felist í að endurlífga bæinn og það geti styrkt efnahagslífið.

Ég mæli með „munn við munn“ aðferðinni eða hjartahnoði. Nei, líklega var það misráðið hjá blaðamanninum að nota sögnina að endurlífga jafnvel þó bærinn hafi lengi verið mannlaus, „dauður“. Betra hefði verið að orða það þannig að nú sé tækifæri að opna bæinn og byggja hann upp aftur. Orðaval þarf að vera við hæfi, fylgja efni fréttar eða frásagnar.

Tillaga: Hyggjast breyta draugabæ í sumarleyfisstað.

3.

 „Í síðustu viku slasaðist einn vegfarandi í einu umferðarslysi á höfuðborgarsvæðinu.“

Frétt á logreglan.is.                 

Athugasemd: Verra gat það verið. Ef þessi óheppni vegfarandi hefði slasast í tveimur eða fleiri umferðaslysum væri hann í slæmum málum. Hrikalega viðvaningslega skrifað.

Annars staðar á lögguvefnum segir:

… því óku allmargir ökumenn, eða 10%, of hratt eða yfir afskiptahraða.

Ég veit hvað hámarkshraði en ekki hvað „afskiptahraði“ merkir.

Tillaga: Í síðustu viku slasaðist [aðeins] einn vegfarandi í umferðarslysi á höfuðborgarsvæðinu.

4.

 „Hver hef­ur ekki glímt við að mastera hleypt egg í helgar­bröns­in­um sem hef­ur gengið erfiðlega?“

Frétt mbl.is.                  

Athugasemd: Vel má vera að ég hafi lent í þessu en vandamálið er að ég veit ekki hvað er að „mastera“ hleypt egg. Ekki heldur veit ég hvað „helgarbransi“ eða „helgarbröns“ er. Ástæðan er líklega sú að ég er ekki góður í framandi tungum en það getur varla skipt máli að ég er afar fákunnandi í matseld.

Í fréttinni eru gefnar leiðbeiningar. Í þeim segir í boðhætti; skerðu, settu, láttu og svo framvegis. Svo kemur að því sem á að gera í „örbylgju“ og er líklega átt við örbylgjuofn þó það sé ekki sagt:

Þú skalt sjóða vatn. 
Helltu vatn­inu í skál sem þolir að fara inn í ör­bylgju­ofn. 
Settu egg­in …

Þarna lendir blaðamaður í erfiðleikum. Hann veit ekki hvernig sögnin að sjóða er í boðhætti eintölu sem er sjóddu. Þess í stað notar sögnina skulu og þverbrýtur samræmið í frásögninni.

Gleðibankinn söng forðum daga í Júróvisjón:

Þú skalt syngja lítið lag
Um lífsgleðina sjálfa í brjósti þér
Og láttu heyra að þú eigir litið gleðihús
Kósí lítið lag, sem gæti gripið mig og hvern sem er
Þú leggur ekki inn í Gleðibankann tóman blús

Þetta þótti nú ekki neinn tímamóta kveðskapur enda er lagið aðalatriðið, frábært, textinn til uppfyllingar. Margir vildu að orðalagið í upphafi væri svona: „Syngdu lítið lag …“ En það hefði raskað taktinum illilega, tvö atkvæði í einu orði í stað fjögurra í þremur, ósönghæft. 

Þó kann að vera að hægt sé að matreiða samkvæmt uppskriftinni hér að ofan, það er „ef vatnið brennur ekki við“ eins og kallinn sagði.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Flatey Pizza opnar á Garðatorgi.“

Fyrirsögn á visir.is.               

Athugasemd: Fyrirtæki opna ekki neitt, þau bókstaflega geta það ekki. Enn og aftur átta blaðamenn á Vísi sig ekki á þessari staðreynd. Fyrirtæki taka til starfa, eru opnuð, hefja rekstur og svo framvegis.

Hitt er nú alvarlegra, þessi hálf-enska eða hálf-íslenska. Fyrirtækið heitir „Flatey Pizza“, eigendum datt ekki í hug að kalla það Flateyjar-Pizza eða einfaldlega Flatey. Nei, eigendurnir hafa engan áhuga á íslensku máli og gefa því engan gaum, hallast að hálf-ensku. 

Trúið mér, enskuskotin fyrirtækjaheiti eru að ganga af íslenskunni dauðri. Barnabörn eigenda fyrirtækis munu ekki tala íslensku.

Í fréttinni eru birt tíst einhverra kunningja og vina eigenda Flateyjar-pizzu. Einni segir:

Af óteljandi hlutum sem þú hefur gert fyrir mig, að hækka fasteignamat íbúðarinnar minnar er by far það fallegasta af þér.

Maðurinn þurfti endilega að sýna hvað hann kynni mikið í hálf-íslensku en því miður er þetta ekki honum til neins sóma, þvert á móti. Hann hefði þó getað sagt að þetta vera langfallegast af þér eða af öllu fallegast af þér.

Annar ljúflingur segir það vera „brjótandi tíðindi“ að fyrirtækið opni veitingastað í Garðabæ. Hann er að rembast við að þýða enska orðalagið „breaking news“ og er svona „ossalega dullegur“ eins og foreldrar segja þegar barnið þykist hafa gert vel.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

 „Sala á upp­runa­ábyrgðum grafi und­an ímynd Íslands.“

Fyrirsögn á mbl.is.                

Athugasemd: Viðtengingarháttur er vandmeðfarinn í fyrirsögnum. Við fyrstu sýn virðist hann vera hvatning til aðgerða. Í ofangreindri fyrirsögn er vefútgáfa Moggans ekki að hvetja til þess að með upprunaábyrgðum verði grafið undan ímynd Íslands. 

Í fyrirsögn á frettabladid.is segir:

Segja sölu upp­runa­á­byrgða grafa undan í­mynd Ís­lands.

Og til samanburðar er þetta aftur frá Mogganum:

Sala á upp­runa­ábyrgðum grafi und­an ímynd Íslands.

Hvort finnst lesandanum betra? Hjá Fréttablaðinu er notaður framsöguháttur en viðtengingarháttur hjá Mogganum.

Mér finnst fyrirsögnin á Fréttablaðinu skýrari. 

Sannast sagna finnst mér yfirleitt óþarfi að nota viðtengingarhátt í fyrirsögn og oft getur hann valdið misskilningi. Tilbúið dæmi: Menn berji börn. Er verið að hvetja til þess að menn berji börn?

Tillaga: Sala á upprunaábyrgðum grafa undan ímynd Íslands.

7.

„Ýjaði að því að „gengið hefði verið fram af“ föður sem myrti fjöl­skyldu sína.“

Fyrirsögn á visir.is.                

Athugasemd: Hvað þýðir þessi fyrirsögn. Ég skil hana ekki, jafnvel þó ég hafi reynt að lesa fréttina. Hún er viðvaningslega skrifuð, rétt eins og blaðamaðurinn hafi ekki vitað um aðalatriðin heldur hnoðað öllu saman, aðal- og aukaatriðum.

Orðalagið að ganga fram af einhverjum, merkir að hneyksla, vekja furðu eða álíka. Mjög varhugavert er að nota orðtök í fyrirsögnum eða almennt í fréttum. Blaðamaðurinn verður að minnsta kosti að vita hvað þau merkja og nota þau rétt. Best er að sleppa þeim og tala bara almennt.

Þetta er hræðileg frétt, ótrúlega ljót og viðbjóðsleg, og þar af leiðandi hef ég ekki geð í mér til að gagnrýna efnistök blaðamannsins frekar.

Tillaga: Engin tillaga.

Olli kvika ekki landrisinu við Grindavík?

Jarðskjálftahrinunni við Grindavík og Þorbjarnarfell er svo til lokið. Frá miðnætti hafa aðeins þrír jarðskjálftar mælast þar. Hins vegar er stór hrina í gangi á Reykjanesi, það er við Reykjanesvita. Þannig fór sem margir spáðu að jarðskjálftarnir myndu færast smám saman vestar.

Fyrir leikmenn er stórmerkilegt að fylgjast með skjálftavirkninni á sunnanverðum Reykjanesskaga síðustu mánuði. Þeir virðast hafa byrjað með lítilsháttar skjálftahrinu við Kleifarvatn, síðan varð mikil hrina við austanvert Fagradalsfjall og þá líka vestan við það.

Síðan lék allt á reiðiskjálfi við Grindavík og voru afleiðingarnar sagðar hafa verið þær að kvika hefði smeygt sér upp vestan við fjallið Þorbjörn. Meginskjálftarnir voru þó fjarri, það er sunnan við Stóra-Skógarfell á gígaröð sem kennd er við Sundhnúk. Þar gaus fyrir um tvö þúsund árum og rann hraunið að hluta til þar sem Grindavík stendur nú.

Loks færðust skjálftarnir til vesturs, voru margir í Eldvarpahrauni en þar gaus eftir landnám, en svo fór jörð að skjálfa við Reykjanesvita, bæði á sjó og landi, sérstaklega norðvestan við hann. Svo virðist sem hrinan þar sé miklu vægari en við Grindavík. Sjá græna kortið sem er af vef Veðurstofunnar. hitt kortið er frá Loftmyndum og sýnir hvernig jarðskjálftar hafa þróast á síðustu sex mánaðum, færst frá austri til vesturs.

Eins og kom fram hér á undan og í fyrri pistlum benda líkur til þess að kvikuinnskot hafi lyft landi rétt vestan við Þorbjarnarfell að minnsta kosti um fimm sentímetra. Fjölmargir óttuðust að eldgos væri í nánd en jarðfræðingar bentu á að það gæti aldrei orðið stórt enda bentu mælingar til þess að kvikan var mjög lítil að rúmmáli.

Fjölmiðar hafa greinilega misst áhuga á hugsanlegu eldgosi, landrisi og jarðskjálftum við Grindavík. Þeir sem fylgjast með hafa þó tekið eftir því að Ólafur G. Flóvenz, forstjóri ÍSOR, Íslenskra orkurannsókna, birti minnisblað á vef fyrirtækisins og benti á að ekki væri óyggjandi að kvika hefði valdið landrisinu. Áhugasamir geta séð minnisblaðið hér.

Ólafur segir:

Við vitum þannig að til eru fleiri skýringar á landrisi samhliða jarðskjálftavirkni en kvikuinnskot, en hverjar þessar skýringar eru vitum við ekki. Helst hefur verið rætt um einhvers konar gaslosun eða fasabreytingar í tengslum við suðu eða yfirmarksástand vökva.

Hann skýrir þetta með þessu:

að einhverjar vökva- eða gastengdar breytingar hafi orðið í jarðhitakerfinu við skjálftana 22. janúar sem hafi leitt af sér þrýstiaukningu á 3–5 km dýpi og landlyftingu.

Mörgum kann að þykja þetta forvitnilegt og ekki síður að jarðskjálftarnir hafi ekki orðið vegna landrisins heldur öfugt. Þá hefur kvikuinnskotið eða fasabreytingarnar orðið til vegna jarðskjálftanna.

Ólafur færir nokkur rök fyrir hvort tveggja, með og gegn kvikuinnskotstilgátunni. Í stuttu máli er tilgáta hans þó þessi en með fylgja ýmsir fyrirvara á henni (greinaskil og feitletranir eru mínar):

Jarðskjálftahrina, líklega með blöndu af sniðgengis- og siggengisskjálftum, hófst 22 janúar.

Skjálftarnir orsökuðust af venjulegri spennuuppsöfnun á flekamótunum sem ganga eftir Reykjanesskaga og fór yfir brotstyrk bergsins. Skjálftarnir ollu þrýstilækkun á 3–5 km dýpi á aflokuðu dýptarbili undir þeim hluta jarðhitakerfisins við Svartengi þar sem niðurdæling fer fram. Á þessu dýptarbili var vökvi í yfirmarksástandi.

Þrýstilækkun vegna skjálftanna í lokaða rýminu á 3–5 km dýpi leiddi til þess að vökvinn færðist úr yfirmarksástandi í yfirhitaða gufu og veldur verulegri rúmmálsaukningu og þar með landlyftingu.

Sú staðreynd að hvorki varð merkjanleg innskotavirkni né eldgos á þeim stað þar sem stóru jarðskjálftarnir urðu bendir til þess að kvika sé ekki að streyma upp í efri hluta jarðskorpuna þar nærri.

Jafnframt veltir Ólafur því fyrir sér hvort „hvort vinnsla og/eða niðurdæling í Svartsengi geti að einhverju leyti verið orsök þessara atburða“. Hann telur þó að svo sé ekki en lesandinn veltir því fyrir sér hvers vegna hann nefnir vinnslu og niðurdælingu. Vera má að hann vilji alls ekki útiloka þetta. Það eitt er stórmerkilegt og ekki síður hvers vegna.

Loks segir Ólafur að talsverðir kostir geti fylgt því ef tilgáta hans sé rétt. Þá kunni að vera meiri vökvi í nýtanlegu ástandi undir Svartsengi. Um leið heldur hann því fram að minni líkur séu á eldgosi á þessum slóðum sem ógnað geti virkjuninni og Bláa lóninu.

Opna ráðstefnu, fundur kallaður og bíll klessir á tré

Orðlof

Kjör

Eintala orðsins kjör (kjörið) merkir: kosning, val. Ná kjöri. Vera í kjöri.

Fleirtalan (kjörin) merkir: skilmálar. Greiðslukjör, launakjör o.fl.

Málfarsbankinn. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Þeir Pierre-Emerick Aubameyang, Nicolas Pepe, Mesut Özil og Alex Lacazette skoruðu mörk Arsenal í þægilegum 3-0 sigri. Bæði mörkin komu í seinni hálfleik en …“

Frétt á dv.is.               

Athugasemd: Íþróttafréttaskrifari DV kann greinilega ekki að telja. Hann nefnir fjóra markaskorara í liði Arsenal. Samt fór leikurinn þrjú núll. Í þokkabót segir skrifarinn að „bæði mörkin“ hafi komið í seinni hálfleik. Rétt er að Arsenal skoraði fjögur mörk en andstæðingurinn ekkert.

Svona vinnubrögð eru slæm, og ofan á allt annað, virðingarleysi fyrir lesendum.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Björguðu sjómanni vélarvana fiskibáts.“

Fyrirsögn á visir.is.              

Athugasemd: Fyrirsagnir eiga að vera stuttar og hnitmiðaðar. Góður blaðamaður semur fyrirsögn sem er lýsandi fyrir fréttina sem fylgir. Þessi er slæm vegna þess að í hana vantar forsetninguna „á“. 

Þarf að taka það fram að sá sem er á fiskibát sé sjómaður. Eftir fréttinni að dæma var bátnum bjargað og var hann dreginn til hafnar með sjómanninum innanborðs.

Í fréttinni stendur:

Þar segir að mannbjörg hafi átt sér stað í nótt.

Til hvers er orðalagið „eiga sér stað“. Þetta er bara tilgangslaust orðahjal, engu breytir þó orðunum sé sleppt:

Þar segir að manni hafi verið bjargað í nótt.

Er þetta ekki skiljanlegt?

Tillaga: Björguðu vélarvana fiskibáti.

3.

„Frank-Walter Steinmeier, forseti Þýskalands, opnaði ráðstefnuna …“

Fyrirsögn á visir.is.              

Athugasemd: Forseti Þýskalands opnaði ekkert. Hann setti ráðstefnuna og er það í samræmi íslenska málvenju. Blaðamenn þýða blint eins og Google-Translate. Þeir eru gagnslausir ef þeir geta ekki gert betur en GT.

Svona er málgreinin sem vitnað er til:

Frank-Walter Steinmeier, forseti Þýskalands, opnaði ráðstefnuna þar sem pólitískir leiðtogar heimsins koma saman, auk herforingja og erindreka, á því að saka ríkisstjórn Donald Trump um að „hafna alþjóðasamfélaginu“.

Takið eftir því hvernig blaðamaðurinn slítur fyrstu setninguna í sundur með tveimur innskotssetningum sem eru ekkert í samhengi við það sem forsetinn segir. Þar að auki hrærir blaðamaðurinn saman nútíð og þátíð sem ruglar lesandann. 

Betra hefði verið að orða þetta svona:

Frank-Walter Steinmeier, forseti Þýskalands setti ráðstefnuna og sakaði ríkisstjórn Donald Trump um að „hafna alþjóðasamfélaginu“.

Hinar setningarnar hefðu átt að koma annars staðar í fréttinni.

Í fréttinni segir:

Hann sagði Bandaríkin ekki hafa verið meira í varnir Evrópu frá lokum Kalda stríðsins …

Þetta er einfaldlega óskiljanlegt nema því aðeins að feitletraða orðið hafi átt að vera „varið“ (af sögninni að verja). Þetta bendir til hroðvirkni.

Orðanotkunin í greininni er einhæf rétt eins og blaðamaðurinn lítinn orðaforða. Nokkrum sinnum notar hann orðið „ítreka“, virðist ekki kunna orð eins og oft, margoft, aftur, endurtaka og álíka.

Í fréttinni segir:

… að Bandaríkin þyrftu að verja skuldbindingu sína gagnvart Evrópu á sama tíma og ríkið væri að verja milljörðum dala til varnar heimsálfunnar. 

Blaðamaðurinn áttar sig ekki á nástöðunni. Annars vegar merkir sögnin að verja að halda uppi vörnum og hins vegar að eyða peningum. Hann hefði getið orðað þetta á annan hátt en þess í stað notar hann eingöngu sögnina að verja.

Í fréttinni segir:

Þetta árið var sendinefnd Bandaríkjanna mun stærri en oft áður og innihélt bæði meðlimi ríkisstjórnar Trump og fjölmarga þingmenn. 

Hann hefði getað sloppi við þessi feitletruðu orð sem þykja nú ekki merkileg í þessu sambandi.

Nú var sendinefnd Bandaríkjanna mun stærri en oft áður. Í henni voru ráðherrar og fleiri úr ríkisstjórn Trumps og fjölmargir þingmenn.

Strax á eftir er þetta í fréttinni:

Allir Bandaríkjamenn virðast sammála um að tónn Evrópumanna hafi komið þeim á óvart. Þingmenn Repúblikanaflokksins hafa lýst yfir miklum áhyggjum og jafnvel reiði út í forsvarsmenn Evrópu.

Orðalagið er skrýtið. Betra hefði verið að nota viðhorf í stað „tónn“. Einnig sleppa „forsvarsmenn Evrópu“ og nota Evrópubúa enda er það í samræmi við að nota Bandaríkjamenn en ekki „forsvarsmenn Bandaríkjanna“.

Ég hreinlega gafst upp á að lesa greinina í Vísi. Svo mikið rugl er í henni að útilokað var að halda áfram, hvað þá að tíunda allar vitleysurnar. 

Blaðamaðurinn hefur ábyggilega góð þekkingu í ensku og jafnvel alþjóðamálum en hann skrifar illa. Málvillur eru margar, hann hefur ekki nægan orðaforð og gæti ekki að stíl þannig að úr verður hnoð. Allt bitnar þetta svo á lesendum. Hverjum öðrum? 

Blaðamaðurinn heldur að hann hafi staðið sig vel vegna þess að enginn leiðbeinir honum.

Tillaga: Frank-Walter Steinmeier forseti Þýskalands setti ráðstefnuna …

4.

„… en við bíðum eft­ir því að fund­ur verði kallaður.“

Frétt á mbl.is.                

Athugasemd: Hvað merkir að „kalla fund“? Þegar fólk kemur saman má kalla það fund. Nema að það sé afmæli, ráðstefna, bíósýning eða eitthvað allt annað.

Hér gæti vantað eitt orð í niðurlagið, saman, það er að kalla saman fund. Einnig má hugsa sér að kalla til fundar. Þetta er þó engin tilviljun því í tvígang notar viðmælandi fréttasíðunnar orðalagið að „kalla fund“. Auðvitað hefði blaðamaðurinn átt að lagfæra orðalagið því þetta orðalag þekkist ekki eftir því sem ég best veit.

Hins vegar er oft boðað til fundar. Forseti Alþingis boðar til þingfundar, forseti Íslands boðar til ríkisráðsfundar, forsætisráðherra boðar til fundar í ríkisstjórn, formaður húsfélagsins boðar til fundar, ríkissáttasemjari boðar til fundar, allir boða til fundar nema þeir sem kalla til fundar sem er bara ágætt orðalag. Útilokað er samt að kalla fund. Þó eru til kallafundir en það má varla („valla“) kalla fund ef einn mætir. Þó getur verið að einhver kalli: „Fundur“ eða „nú verður haldinn fundur“

Tillaga: … en við bíðum eft­ir því að boðað verði til fundar.“

5.

„Flúði lög­reglu og hafnaði á tré.“

Frétt á mbl.is.                

Athugasemd: Ökumaðurinn ók á tré, hafnaði ekki á því. Blaðamenn og löggumenn reyna að vera virðulegir í lögguskrifum. Þá dugar ekki að nota hversdagsleg orð eins og árekstur. Nei, þá ber að nota sagnorð eins og „hafna“ í stað þess að rekast á, lenda á. Svo má ekki nota orði sökudólgur, bófi, fyllikall, dópisti eða önnur álíka gildishlaðin og lýsandi nafnorð, heldur ber að vera virðulegur og nota orðið „gerandi“.

Í fréttinni segir:

Til­kynnt var um tvö inn­brot í bif­reiðar í gær­kvöldi, ann­ars veg­ar í Breiðholti á sjöunda tím­an­um og hins veg­ar í miðbæn­um á ell­efta tím­an­um. Mun­ir voru tekn­ir úr bif­reiðunum.

Auðveldlega má gera betur:

Brotist var inn í tvo bíla í gærkvöldi og stolið úr þeim.

Þó er þetta kjarni málsins.

Loks segir í fréttinni:

Á tólfta tím­an­um voru af­skipti höfð af manni á veit­inga­húsi í miðbæn­um vegna fjár­svika. Hann hafði fengið af­greidd­ar veit­ing­ar sem hann gat ekki greitt fyr­ir.

Hefði ekki mátt skrifa þetta svona:

Löggan handtók mann sem gat ekki greitt fyrir fyrir mat sem hann keypti veitingahúsi í miðbænum.

Svo var það allt annar blaðamaður sem sagði að fyllikall hafi ekið á kyrrstæðan ljósastaur. Þá hlógu lesendur.

Tillaga: Flúði lögreglu og ók á tré.

6.

„… en ökumaðurinn lagði á flótta og klessti á tré.“

Fyrirsögn á frettabladid.is.               

Athugasemd: Líklega er ofmælt að kenna blaðamönnum um léleg skrif, nær er að kenna stjórnendum um. Enginn leiðbeinir eða hjálpar nýliðunum. Þeir halda að þeim hafi bara tekist ansi vel upp þegar þeir eru í raun búnir að klúðra einfaldri frétt.

Í stað þess að segja að bíl hafi ekið á tré þá segir nýliðinn að bíllinn hafi klesst á tré. Leikskólastíllinn leynir sér ekki.

Og ekki batnar það þegar að hvarflar að blaðamanninum að orðið árekstur sé til. Þá skrifar hann:

… en akstrinum lauk með árekstri við tré við íbúðarhús.

Nei, bílnum var ekki ekið á tré eins og eðlilegra hefði verið að skrifa. Ekki er vitað hvaða máli íbúðarhúsið skiptir í þessu sambandi. Líklega engu.

Eftir stendur eitt lítið álitamál: þar sem bíll lenti í árekstri við tré má þá gera ráð fyrir að tréð hafi lent í árekstri við bíl þó kyrrstætt væri?

Tillaga: … en ökumaðurinn lagði á flótta og ók á tré.

7.

„Draugaskip rak á strendur Írlands.“

Fyrirsögn á dv.is.               

Athugasemd: Það er naumast að skipið hafi verið stór fyrst það gat rekið á allar strendur landsins. En auðvitað var það ekki svo. Skipið strandaði á suðurströnd Írlands eins og fram kemur í fréttinni.

Írland er mjög vogskorið land eins og berlega sést á landakorti og því mjög ónákvæmt að orða fréttina á þennan hátt. 

Tillaga: Draugaskip rak á land á Írlandi.

Tilboð hefjast, veður gengur eftir og varað við akstri á Breiðafirði

Orðlof

Vitleysan

Popptónlist er frábær þegar hún heppnast vel en ef við erum alveg hreinskilin, þá er afar sjaldgæft að sú jafna gangi upp. Þegar hún gengur ekki upp situr maður uppi með einhverja útþynnta og athyglissjúka drullu sem á sér voðalega stóra drauma eða ætlar að vekja athygli á einhverju svakalega brýnu málefni. 

Auðvitað langar mann ekki að tala illa um tónlist og maður segir þetta ekki við börnin, tekur meira að segja þátt í vitleysunni með þeim upp að vissu marki.

Ljósvakinn, á blaðsíðu 30 í Morgunblaðinu 14.2.2020. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Ný tilboð hefjast á morgun.“

Auglýsing í tölvupósti frá Costco.               

Athugasemd: Tilboð geta varla „hafist“. Hins vegar má orða það svo að þau taki gildi á tilteknum tíma. Varla get ég sagt að tilboð séu í boði, þá er ég orðinn blindur á samsetningu orðsins.

Tillaga: Ný tilboð á morgun.

2.

„Veðrið að ganga eftir.“

Fyrirsögn á mbl.is.                

Athugasemd: Blaðamaðurinn á við að veðurspáin gangi eftir. Þetta er vonandi fljótfærnisvilla en höfð eftir viðmælanda sem raunar er fulltrúi almannavarna. Hann þarf nauðsynlega að vanda mál sitt betur. Blaðamaðurinn hefði átt að hafa vit á því að laga ummælin.

Á ruv.is segir í fyrirsögn:

Veðurspáin að ganga eftir.

Þarna kemur það. Gott hjá fréttamanninum.

Í fréttinni á vef Moggans segir almannavarnarmaðurinn:

Við erum búin að vera með foktjón á Suður­land og …

Þetta er skrýtinn talsmáti. Að hætti barna myndar fullorðinn maður þátíð með því að hnoða saman „búinn“ og nafnhætti sagnar. Það sem maðurinn á við er líklega þetta:

Foktjón hafa orðið á Suðurlandi og …

Og þannig hefði blaðamaðurinn átt að orða það.

Eftirfarandi er haft eftir almannavarnarmanninum:

Vissu­lega höf­um við haft eigna­tjón en …

Ekki er þetta betra, kallast löggumál. „Hafa tjón“ er bara bull. Eðlilegra hefði verið að orða þetta svona:

Tjón hefur orðið á eignum en …

Verkefni fjölmiðla er segja fréttir á vönduðu mál. Því miður vantar oft mikið upp á að það sé gert. Ástæðan er viðvaningsháttur blaðamanna og yfirmenn sem standa sig ekki.

Tillaga: Veðurspáin rætist.

3.

„Kjall­ari húss­ins er á floti, auk þess …“

Frétt á mbl.is.                 

Athugasemd: Eftir myndinni að dæma hefur eflaust flætt inn í kjallara hússins. Þar með er ekki sagt að hann sé á floti þó stundum sé það orðað þannig í talmáli.

Lakari var fyrirsögnin á visir.is. Þar var beinlínis sagt að húsið hafi verið á floti.

Tillaga: Flæddi inn í kjallarann auk þess …

4.

„Kevin Hart neðansjávarfornleifa- fræðingur talar um mögulegar fornleifar neðanvatns á Þingvöllum …“

Frétt á blaðsíðu 11 í Morgunblaðinu 15.2.2020.                

Athugasemd: Hér brestur mér þekking. Orðið „neðanvatns“ er ókunnuglegt, minnist þess ekki að hafa séð það áður. Hér er átt við það sem er undir vatnsyfirborðinu. Er orðið ekki gott og gilt rétt eins og annað atviksorð, neðansjávar sem til er í ýmsum samsetningum; neðansjávarmyndavél, neðansjávareldgos og fleiri mætti nefna? 

Í tveimur orðum, neðan vatns, er ábyggilega átt við það sem er fjær stöðuvatninu, ósi þess, lægra í landinu. Oftast tölum við um það sem er í vatninu, á kafi, eða undir vatnsyfirborðinu. 

Fyrir þá sem ekki þekkja aðstæður er ekkert vatn á Þingvöllum. Skammt frá völlunum er hins vegar stórt stöðuvatn sem heitir Þingvallavatn.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Í kjölfarið sagði formaður Kristilegra demókrata sig frá embætti.“

Frétt á ruv.is.                 

Athugasemd: Fólk getur auðveldlega sagt sig frá einhverju verkefni. Almennt hættir sá sem ekki getur haldið áfram í starfi, segir af sér. Þetta kemur fram í frétt eða fréttaskýringu um þýsk stjórnmál.

Í fréttinni segir:

… varð þá hlutskarpastur í kosningu þingmanna um nýjan forsætisráðherra ríkisins. 

Sá sem fær flest atkvæði í kosningu sigrar. Sá sem er hlutskarpastur kann að hafa sigrað en það á ekki við í þessu tilviki. Á þingi eru atkvæðagreiðslur, þingmenn greiða atkvæði, fólk kýs í kosningum.

Þetta kemur fram í fréttinni:

Hann hafði betur í baráttunni við Bode Ramelow, frambjóðanda vinstriflokksins Die Linke og forsætisráðherra Thuringen til síðustu sex ára. 

Sá sem sigrar í atkvæðagreiðslu hefur betur en andstæðingar hans. Hins vegar er skýrara að nota sögnina að sigra. 

Blaðamönnum er mörgum hverjum tíðrætt að segja að einhver hafi verið í ákveðinni stöðu til fjölda ára, ekki í mörg ár. Má vera að þeir haldi að þetta sé betra mál. Það má vel vera en yfirleitt er einfalt mál skiljanlegra. Fjölbreytni í málfari skaðar ekki.

Í fréttinni segir:

Ástæðan er sú að það var fyrir tilstuðlan stuðnings þingmanna …

Skýrara er að segja:

Ástæðan er sú að vegna stuðnings þingmanna …

Í fréttinni segir:

Til að skilja hversu þýðingamikill atburður rétt tæplega sólarhringsseta Thomasar Kemmerich á forsætisráðherrastóli í Thuringen hefur haft á þýsk stjórnmál, sem og þýskt samfélag, þarf að skilja úr hvaða farvegi AfD- flokkurinn sem hefur nú hleypt öllu í bál og brand, kemur. 

Þetta er löng málsgrein og loðin, endar á sagnorði sem hefur orðið viðskila við samhengið. Höfundurinn flækir sig í orðunum og lesandinn á erfitt með að fylgja þræðinum.

Eflaust er hægt að gera betur. Hér er tilraun til þess:

Í tæpan sólarhring var Thomas Kemmrich forsætisráðherra í Thüringen og hafði það mikil áhrif á þýs stjórnmál og samfélag. Til að skilja ástæðuna þarf að líta á hvernig stjórnmálaflokkur AfD er.

Í fréttinni segir:

Vilja gera það að verkum að stóru flokkarnir færu á bak orða sinna.

Þetta er ekki falleg málsgrein. Höfundurinn hefði getað orðað þetta svona:

Vildu að stóruflokkarnir gengu á bak orða sinna.

Hér er loks enn ein tilvitnun í fréttina:

Kjörtímabilið hefur nefnilega ekki farið mjúkum höndum um Kramp-Karrenbauer. 

Útilokað er að orða þetta svona. Kjörtímabil hefur hvorki hendur né sjálfstæðan vilja. Þetta er skárra:

Kramp-Karrenbauer hefur ekki gengið vel á kjörtímabilinu.

Hér hefur aðeins nokkur atriði verið tíunduð. Fréttin er einfaldlega ekki vel skrifuð. Málsgreinar eru langar og flókar, stílleysi algjört. Blaðamaðurinn verður að láta málfarsráðunaut stofnunarinnar lesa yfir fréttir sínar og greinar fyrir birtingu. Svona skrif eru óvirðing við hlustendur og lesendur.

Tillaga: Í kjölfarið hætti formaður Kristilegra demókrata.

 

6.

„Gular við­varanir á norð­vestur­hluta landsins og varað við akstri á Breiða­firði.“

Fyrirsögn á frettabladid.is.                 

Athugasemd: Það er huggun harmi gegn að óhætt verði að aka á Faxaflóa. Margir blaðamenn sjá ekki né skilja merkingu orða, reyna að sleppa með fljótfærnislegu orðalagi. 

Hjá Veðurstofunni eru nokkur spásvæði skilgreind og þeirra á meðal er svæðið sem nefnt er Breiðafjörður. Þar með er ekki sagt að spáin veðurspáin gildi einungis fyrir sjóinn. Nei, hún er líka fyrir aðliggjandi landssvæði, norðanvert Snæfellsnes, Dalasýslu og sunnanverða Vestfirði.

Ég dreg stórlega í efa að starfsfólk Veðurstofunnar hafi orðað það þannig sem segir í fyrirsögninni. Þá væri mikið að.

Tillaga: Engin tillaga.

7.

„City sendi frá sér tilkynningu þar sem sagt var að niðurstaðan hefði verið viðbúin.“

Frétt kl. 20:20 í Ríkisútvarpinu 16.2.2020.                 

Athugasemd: Þetta er ekki vel orðað. Hvernig niðurstaða er „viðbúin“? Líklega hefur blaðamaðurinn átt við að félagið hafi búist við niðurstöðunni. Af hverju er ekki sagt frá á einföldu máli?

Jú, líklega hefur hann þýtt þetta beint úr ensku: „The ban was expected“.

Tillaga: Engin tillaga.

Leita af, veður í kortunum og banaslys á sjómönnum

Orðlof

Eignarfallsflótti

Eitt fyrirbrigði, sem ég gæti nefnt í þessu sambandi, er það sem Helgi Skúli Kjartansson nefnir eignarfallsflótta í samnefndri grein sem hann skrifaði fyrir um það bil tíu árum. 

Ég hef svolítið gert að því að fylgjast með þessu fyrirbrigði og læt hér fylgja nokkur dæmi:

Forsætisráðherra á fárra kosta völ, annarra en þá (ætti að vera þeirra eða þess) að ganga til samstarfs. (Fréttir í Ríkisútvarpinu 28. janúar 1990)

Bókin Óljóð hefur alltaf staðið hálfpartinn í skugga Sjödægru, meistaraverki (ætti að vera meistaraverks) Jóhannesar [úr Kötlum] frá 1955. (Skólaritgerð í Menntaskólanum við Hamrahlíð, desember 1989)

X er kominn í stjórn Guinness Peace Aviation, einni stærstu (ætti að vera einnar stærstu) flugvélaleigu heims. (Ríkisútvarpið, 6. febrúar 1990)

Við minnumst góðs drengs, fullan (ætti að vera fulls) af starfsgleði. (Morgunblaðið, minningargrein 27. ágúst 1989, C 25)

Þessi dæmi sýna það að jafnvel í virtustu fjölmiðlum landsins getur mönnum orðið hált á þessu.

Hugleiðingar um íslenskt lagamál, blaðsíðu 5, Kristján Árnason. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Sigrar hennar í einliðaleik á risamótunum áttu sér stað frá árinu 1978 til 1990.“

Frétt á blaðsíðu  í Morgunblaðinu 12.2.2020.               

Athugasemd: Orðalagið er ekki vel valið. Í fréttinni á íþróttasíðunni er fjallað um sigursælan tennisleikara sem sigraði í mörgum keppnum á þessum árum. Þar af leiðandi hentar ekki að segja að „sigrar hennar áttu sér stað“.

Til að skilja orðalagið þarf að huga að „staðnum“ þar sem eitthvað gerðist.

Árekstur kann að eiga sér stað, ekki umferð.

Mótmæli eiga sér stundum stað á Austurvelli, ekki mótmælaganga.

Afmælisveisla á sér stað en síður árafjöldi.

Í stuttu máli orðalag í ræðu og riti þarf að hæfa efninu. Annars „á eitthvað sér stað“ eins og „þruma úr heiðskírum læk“.

Orðalagið að eiga sér stað er miskunnarlaust misnotað í fjölmiðlum, sérstaklega ef skrifarar eru óvanir. Yfirleitt breytist ekkert þó orðalaginu sé sleppt. Sama á við annað jórtur í fréttum, til dæmis „um að ræða“, „fer fram“ og álíka.

Tillaga: Hún sigraði á risamótum í einliðaleik frá 1978 til 1990.

2.

„… og talaði hann um að fólk ætti alltaf að búast við því versta í fólki en leita af því besta.“

Frétt á visir.is.                

Athugasemd: Leikari fékk Óskarinn og hélt ræðu af því tilefni. Blaðamaðurinn skildi ábyggilega ræðuna enda var hún á ensku. Hann áttar sig þó ekki á því að á íslensku er leitað að, ekki af. Skiptir engu hvort leitað sé að kindum, leitað að hamingju, leitað að fólki eða öðru. Alltaf leitum við að.

Strax eftir þessa málsgrein kemur önnur, ekki skárri:

Hann tileinkaði verðlaununum börnunum sínum en ræðuna má sjá hér að neðan.

Tileinkaði maðurinn verðlaununum eða verðlaunin? Slæmt er vera „fallvilltur“ en verst að hafa ekki þá tilfinningu fyrir málinu að sagnorðin stjórna föllum nafnorða.

Blaðamaðurinn segir að sami leikari hafi „fengið Óskar fyrir framleiðslu á kvikmyndinni 12 Years a Slave árið 2014“. Já, ekki fyrir gerð myndar heldur „framleiðslu myndar“. Óvenjulegt orðaval.

Skyldi Kjarval hafa framleitt málverk, Halldór Laxnes framleitt Íslandsklukkuna og Andri Snær Magnason framleitt söguna Um tímann og vatnið, Hildur Guðnadóttir framleitt tónlistina í Jókernum? Sé svo er vísst að blaðamaðurinn framleiddi fréttina.

Tillaga: … og sagði hann að fólk ætti jafnan að vera viðbúið hinu versta en sækjast eftir því besta.

2.

„Ofsa­veður í kortunum …“

Fyrirsögn á frettabladid.is.                

Athugasemd: Ekkert er að óttast, veðrið er bara „í kortunum“. Sama er með Wuhan-veiruna, hún er bara í fréttunum.

Hvernig er hægt að fá blaðamenn til að hætta að nota klisjur sem hafa enga þýðingu fyrir fréttir. Hvers vegna er „ofsaveður í kortunum“. Af hverju getur blaðamaðurinn ekki gert eins og kollegi hans á Ríkisútvarpinu en sá fréttamaður sagði að austanbáli væri spáð á landinu á föstudaginn? Annar á sama miðli sagði illviðri spáð þann sama dag.

Jónas heitinn Kristjánsson, fyrrum blaðamaður segir á vef sínum:

Góður stíll felst alls ekki í að kunna rétta stafsetningu. Menn geta fyrst byrjað að fást við stíl, þegar þeir kunna stafsetningu. Stafsetning er bara forsenda, sem allir þurfa að kunna. Hún er ekki millistöð og hvað þá endastöð í leit okkar að góðum stíl.

Og hann segir ennfremur (framsetningu breytt):

Vondur stíll einkennist af löngum málsgreinum og löngum málsliðum. 

Af of lítilli notkun sagnorða og hossi á stirðum nafnorðum

Af of mikilli notkun lýsingar- og atviksorða og smáorða yfirleitt. 

Af notkun þolmyndar og af stöðugum klisjum og endurtekningu.

Fjölmargir blaðamenn hefðu gott af því að lesa vefsíðu Jónasar, sérstaklega þeir ungur og raunar allir. 

Tillaga: Ofsaveðri spáð …

3.

„Föstudagslægðin er ekki „Denni dæmalausi“ sem kemur á laugardaginn.“

Fyrirsögn á visir.is.                 

Athugasemd: Ekki er ljóst hvað á að kalla það þegar blaðamenn rugla orðaröðinni svo úr verður bjánaleg málsgrein. Fyrirsögnin er frekar ruglingsleg. 

Djúp lægð sem nefnd hefur verið „Denni dæmalausi“ er væntanleg hingað til lands á laugardaginn. Önnur lægð kemur á föstudaginn og mun valda miklu óveðri en er hins vegar nafnlaus.

Hér hefði hjálpað að setja kommu á eftir dæmalausi og sleppa „sem“, rétt eins og gert er í tillögunni hér fyrir neðan.

Engin prófarkalestur er á fjölmiðlum og því lekur öll vitleysa inn á fréttavefi. Engin gæðastefna er á þeim og allt bitnar á lesendum. Aldrei nokkurn tímann hefur vef- eða prentmiðill beðið lesendur sína afsökunar vegna illra gerðra frétta. Þeir láta eins og ekkert sé, þegja um yfirsjónir sínar og halda síðan áfram. Á fjölmiðlamáli er þetta kallað „yfirhylming“ og „samtrygging“. Hver á að passa gæslumennina, „fjórða valdið“?

Tillaga: Föstudagslægðin er ekki „Denni dæmalausi“, hann kemur á laugardaginn.

4.

„Hátt í 1.400 eru nú látnir á heimsvísu af völdum kórónaveirunnar …“

Frétt á ruv.is.                  

Athugasemd: Ein fyrsta vísan sem margir læra er um afa og ömmu úti á Bakka. Heimsvísa er þó allt öðru vísi og ekki kveðskapur. Heimsósómi er þó annað, fimmtán erinda ljóð og sem ort var á 16. öld og Skáld-Sveinn talinn höfundur. Í því er þetta erindi:

Hart má holdi hefna,
það hefur svo margt til böls,
leti með langa svefna,
lysting matar og öls.
Þá hann gleður sinn gráðugan kvið,
þykir þá jafnt sem öndin aum
einskis þurfi við.

Eins og talað úr mínu hjarta (eða um mig). Stuttur en fróðlegur pistill eftir Tryggva Gíslasonar um veraldarviljann er hér.

Nú er ég kominn nokkuð úr vegi „heimsvísunnar“ sem áður er getið. Læt duga að „heimsvísa“ hafi verið óþarft orð, sjá tillöguna.

Tillaga: Hátt í 1.400 eru nú látnir í heiminum af völdum kórónaveirunnar …

5.

„Engin banaslys urðu á íslenskum sjómönnum á síðasta ári.“

Frétt kl. 7 í Ríkisútvarpinu.                  

Athugasemd: Þetta er rangt, banaslysi verður ekki á fólki. Fólk slasast og margir deyja. Sem betur fer hefur fréttinni verið breytt og ofangreint orðalag er ekki að finna í fréttinni sem er hér á ruv.is. Fyrirsögnin á þeirri frétt er góð:

Engin banaslys á sjó þriðja árið í röð.

Í fréttinni á vefnum stendur og haft upp úr ársskýrslu rannsóknarnefndar samgönguslysa:

Nefndin skráði 57 atvik þar sem slys urðu á fólki.

Hefði ekki verið nær að sleppa nafnorðasmitinu og segja til dæmis:

Skráð er að fimmtíu og sjö sinnum slasaðist fólk.

Stjórnsýsluliðið skrifar sitt eigið stofnanamál þar sem nafnorðin ríkja. „Atvik“ gerast, „slys verða á fólki“.

Líklega halda höfundar ársskýrslu rannsóknarnefndar samgönguslysa að stofnanamálið sé farsælast svo fjölmiðlar og stjórnmálamenn taki mark á skýrslunni. Lakara væri ef höfundarnir séu ekki skrifandi. 

„Atvik“ er vinsælt orð hjá skýrslugerðarframleiðendum ríkisins, ekki bara hjá rannsóknarnefnd samgönguslysa heldur líka hjá Landspítalanum-háskólasjúkrahúsi og eflaust fleirum í þessum iðnaði.

Hér áður fyrr var sjaldan talað um atvik í skýrslum eða fréttum og því til sönnunar skaðaðist enginn lesan „atvik“ skaða af.

Svo koma nýjar kynslóðir, fólk sem ólst ekki upp við lestur og hefur því úr litlum orðaforða að moða en treyst til að framleiða skýrslur á stofnanamáli, þungar og illskiljanlegar eins og lagatextar almennt eru. Þetta fólk gerir sér ekki grein fyrir takmörkunum sínum enda eru ritlist ekki kennd í háskólum landsins. Sumir telja það góða skýrslu ef engin stafsetningavilla finnst í þeim. 

Kristján Árnason segir um nafnorðastílinn í erindi sem hann kallar Hugleiðingar um íslenskt lagamál:

Þegar rætt er um sérhæft og uppskrúfað málfar verður mörgum tíðrætt um stofnanamálið svokallaða og nafnorðastílinn sem helst er talinn einkenna það. […]

En hvaðan kemur þá nafnorðastíllinn? Ég hygg að að hluta til megi rekja hann til eins konar misskilinnar trúar á skýrleik hans eða tilfinningar um að nafnorðastíllinn sé á einhvern hátt hlutlægari eða vísindalegri.[…]

Við sjáum sem sé að nafnorðastíll er sérfyrirbrigði og engin ástæða til þess að þeir sem semja lagatexta temji sér hann frekar en aðrir.

Mæli með þessu ágæta erindi sem Kristján flutti á fundi dómara og lögmanna árið 1990. Á þrjátíu árum sem liðin eru hefur stofnanamálið aldrei verið „blómlegra“. Raunar svo að blaðamenn „kikna í hnjáliðunum“, „missa vatnið“ og roðna eins og unglingar á skólaballi þegar þeir komast í skýrslur frá rannsóknarnefnd sjóslysa, dagbók löggunnar og álíka fyrirbærum. Þeir kaupa allt orðalag rétt eins og höfundarnir séu íslenskufræðingar og fornritasérfræðingar í háskólum.

Bendir þetta ekki til til að blaðamennirnir séu engu skárri en skýrslugerðarframleiðendur, löggan og aðrir í iðnaðinum?

Veit það ekki, held’ða bara. 

Tillaga: Engin banaslys á sjó á síðasta ári.

 

Gera tónlist, koma upp úr gólfinu og ítrekaðar vegalokanir

Orðlof

Hinn

Hægt er að nota ábendingarfornafnið hinn á undan dagsetningu en það er ekki nauðsynlegt: hinn fimmta júní fóru fram kosningar, fimmta júní var haldin veisla.

Enn fremur þann: þann fimmta júní var haldin veisla en sumir hafa þó amast við þeirri málnotkun.

Málfarsbankinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„… og að lík­ind­um fer val á nýj­um for­manni fram fyrst í sum­ar.“

Frétt á mbl.is.               

Athugasemd: Óvíst er við hvað er átt í tilvitnaðri málsgrein. Verður valið snemma sumars eða  í fyrsta lagi í sumar?

Fréttin einkennist af ofnotkun á orðtökum og orðatiltækjum sem stundum eiga ekki við. Raunar er góð regla að forðast orðtök, máltæki og klisjur, skrifa hreint mál.

Fréttin er mjög illa fram sett og skilst ekki vel. Málsgreinar eru langar og flóknar og stundum er ekkert samhengi í þeim. Skortur á punktum er átakanlegur og stíllinn sundurlaus.

Í fréttinni segir:

Ef FDP hefði ekki viljað koma sín­um manni til valda eft­ir þess­ari leið, hefði hann hafnað kjör­inu um leið og það kom fram, og CDU hefði sömu­leiðis dregið at­kvæði sín til baka um leið og í ljós kom í hvaða fé­lags­skap flokk­ur­inn væri kom­inn.

Ég skil ekki þessa málsgrein. Hef feitletrað að sem er óljóst.

Hér er önnur tilvitnun í fréttina:

Ramelow sósí­alisti hef­ur verið sam­bands­lands­for­seti í Thür­ingen frá því 2014 við ánægju meiri­hluta íbúa en nú var ráðgert að steypa hon­um af stóli – CDU og FDP neituðu að vinna með hon­um, og sam­starf með SPD hefði ekki dugað.

Hér er sagt að maðurinn hafi verið forseti „við ánægju“ meirihluta íbúa. Gæti verið að blaðamaðurinn eigi við að hann hafi notið stuðnings meirihluta íbúa eða flestir hafi verið ánægðir með störf hans?

Hætti meirihluti þings að styðja forseta er ekki verið „að steypa honum af stóli“. Blaðamaðurinn misskilur orðalagið. Lýðræðisleg kosning steypir ekki forseta af stóli. Hins vegar hefur komið fyrir að her hafi steypt forseta af stóli og þá er það gert með valdi.

Í fréttinni segir:

Flokk­ur­inn er í meiri hátt­ar krísu, hef­ur tapað miklu fylgi meðal ann­ars til AfD og þarf að fóta sig í nýju um­hverfi.

Engin tilraun er gerð til að skýra niðurlag málsgreinarinnar. Er flokkurinn kominn í önnur verkefni, til dæmis gatnahreinsun?

Hér er önnur málsgrein, illskiljanleg:

Aðdrag­and­inn að þessu var sá að frá sam­bands­lands­kosn­ing­um í vet­ur hef­ur reynst Bodo Ramelow úr Sósí­al­ista­flokkn­um (Die Lin­ke) ómögu­legt að mynda stjórn, enda reru hægri­menn að því öll­um árum að svo yrði ekki.

Eftirfarandi hefði verið mun skárra:

Frá sam­bands­lands­kosn­ing­um í vet­ur hef­ur Bodo Ramelow úr Sósí­al­ista­flokkn­um (Die Lin­ke) ekki tekist að mynda stjórn enda börðust hægri­menn gegn honum.

Gera má athugasemdir við fjölmargt annað í fréttinni. Niðurstaðan er sú að blaðamaðurinn er ekki vel skrifandi og fær greinilega enga aðstoð frá samstarfsmönnum eða yfirmönnum. Fréttin er stórskemmd og ekki lesendum bjóðandi. Áhugamönnum í þýsk stjórnmál er aftur á móti bent á vel skrifaða grein eftir Hjörleif Guttormsson á blaðsíðu 15 í Morgunblaðinu 11.2.2020.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Hún hefur verið að gera rosa flotta tónlist í mjög mörg ár …“

Frétt á ruv.is.               

Athugasemd: Tónskáld semja tónlist. Útilokað er að segja að þau „geri tónlist“. Blaðamönnum ber að lagfæra orðalag eins og þetta. Sé það ekki gert fær vitleysan vængi og dreifist meðal okkar sem eigum það til að ruglast auðveldlega. Við verðum þá „gerendur“; „gerum tónlist“, „gerum söng“, „gerum sögur“ og „gerum upplestur“.

Sama er með rithöfunda, þeir skrifa og semja.

Svo má alveg íhuga hvað „rosa flott tónlist“. Mér finnst þetta afar kjánalegt orðalag.

Tillaga: Hún hefur verið að semja frábæra tónlist í mjög mörg ár …

3.

„Eminem kom óvænt upp úr gólfinu á Óskarnum og tók eitt sitt þekktasta lag.“

Fyrirsögn á visir.is.                

Athugasemd: Varla hefur nokkur komið upp úr gólfi frá því selurinn í Eyrbyggju kom upp úr eldgrófinni (hlóðunum) forðum daga.

Margir vita að hlerar eru á gólfi leiksviða og koma þar stundum upp skemmtikraftar öllum að óvörum. Lesendur Vísis vita þó ekki hvernig söngvarinn Eminem birtist því blaðamaðurinn blaðrar svo mikið:

Í fréttinni er hann sagður:

1. Hafa komið upp úr gólfinu
2. Stolið senunni
3. Birst á sviðinu
4. Stigið á sviðið

Að hætti óvandaðra blaðamanna les höfundurinn ekki skrifin yfir eða ber ekki skynbragð á það sem hann skrifar. Hann lætur allt flakka og ber enga virðingu fyrir lesendum. Verst er þó að  ritstjórninni virðist alveg sama þó skemmdar fréttir séu bornar á borð fyrir lesendur.

Hvort er þágufallið Óskarnum eða Óskarinum?

Í Eyrbyggju segir:

Það var tíðinda að Fróðá það sama kveld, er Þóroddur hafði heiman farið, að máleldar voru gervir og er menn komu fram sáu þeir að selshöfuð kom upp úr eldgrófinni. Heimakona ein kom fyrst fram og sá þessi tíðindi. Hún tók lurk einn er lá í dyrunum og laust í höfuð selnum. Hann gekk upp við höggið og gægðist upp á ársalinn Þórgunnu. Þá gekk til húskarl og barði selinn. Gekk hann upp við hvert högg þar til að hann kom upp yfir hreifana, þá féll húskarl í óvit. Urðu þá allir óttafullir þeir er við voru.

Þá hljóp til sveinninn Kjartan og tók upp mikla járndrepsleggju og laust í höfuð selnum og varð það högg mikið en hann skók höfuðið og litaðist um. Lét Kjartan þá fara hvert að öðru en selurinn gekk þá niður við sem hann ræki hæl. Hann barði þar til að selurinn gekk svo niður að hann landi saman gólfið fyrir ofan höfuð honum og svo fór jafnan um veturinn að allir fyrirburðir óttuðust mest Kjartan.

Blaðamaðurinn á þó allt betra skilið en selurinn.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Ítrekaðar vega­lok­an­ir.“

Fyrirsögn á mbl.is.                

Athugasemd: Fjórtán sinnum í vetur hefur veginum um Súðavíkurhlíð verið lokað og blaðamaðurinn kallar þetta „ítrekaðar veglokanir“.

Blaðamaðurinn er vís til að halda því fram að markheppin leikmaður hafi „ítrekað“ skorað mörk. Hann gæti allt eins haldið því fram að einhver sem hann þekkir bursti tennurnar „ítrekað“ á morgnanna. Vera má að blaðamaðurinn hafi „ítrekað“ skrifað frétt í Moggann á síðustu vikum.

Margir misnota atviksorðið „ítrekað“ nær daglega. Hóf er á öllu best en misnotkun er alltaf slæm. Orðið ætti fyrst og fremst að nota sparlega, þegar eitthvað hefur stundum gerst aftur.

Ekki skilja útundan ágæt orð eins og oft, stundum, margoft, endurtekið, aftur, aftur og aftur, og álíka sem stundum er hægt að nota og eru skýrari en upptuggan „ítrekað“.

Líklega er ítrekað dregið af því að reka aftur til dæmis erindi. Þá er „ít“ hugsanlega herðandi forskeyti. Í íslenskri orðsifjabók á málið.is er sagt að það sé frá 17. öld og merki að endurtaka eða ámálga. Orðið er rakið til þýsku.

Tillaga: Veginum margoft lokað.

5.

„Ég var svo hljóðlát að ég heyrði eig­in and­ar­drátt.“

Frétt á mbl.is.                 

Athugasemd: Þessi orð eru höfð eftir stúlku sem var nærri hermanninum sem myrti tuttugu og níu manns í Thailandi fyrir skömmu.

Á myndbandi segir stúlkan frá reynslu sinni og meðal annars þetta:

I was so quiet I could hear my breath.

Blaðamaðurinn þýðir enska orðið „guiet“ sem hljóðlát og er það ágætt þó ég velti hér vöngum yfir þýðingunni. Hljóðlátur er haft um þá sem ekki gefa frá sér mikið hljóð eins og segir í orðabókinni.

Fólk getur vissulega verið hljóðlátt en einnig vélar og tæki. Til dæmis heyrist yfirleitt ekkert í Makkanum mínum og ég veit að allir rafmagnsbílar eru miklu hljóðlátari en metanbíllinn minn.

Hér er ég eiginlega búinn að mála mig út í horn í umfjöllun minni um þýðinguna. Finnst hún ekki alveg passa en get vart komið með aðra tillögu með viti. Má vera að stúlkan hafi haft hljótt, verið algjörlega kyrr, ekki bært á sér og svo framvegis. Sumir segjast hafa ekki bært á sig og þannig heyrt eigin hjartslátt.

Niðurstaðan er þó þessi að kunnugleg ensk orð er stundum ekki hægt að þýða beint á íslensku. Ekki er nóg að orðalagið skiljist.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Maður er einhvern veginn alltaf að spila við liðin í deildinni …“

Frétt á ruv.is.                 

Athugasemd: Þessi orð eru höfð eftir leikmanni efstu deildar kvenna í handbolta. Ekki er hægt að skilja þau og enn síður hægt að skilja fréttamanninn sem skrifar orðrétt eftir viðmælanda sínum en gerir enga tilraun til að lagfæra það sem hann segir.

Í upphafi fréttarinnar segir þessi viðmælandi:

Ég átti nú von á þessu, við spilum við þær [í Olísdeildinni] á laugardeginum fyrir, þannig að það eru ótrúlegar tilviljanir í þessu.

Ekki er þetta nú vel orðað og blaðamaðurinn reynir ekki að lagfæra eins og honum ber.

Eftirfarandi er líklega skárra og nær því sem viðmælandinn á við:

Ég átti nú von á þessu. Við munum spila við þær [í Olísdeildinni] laugardeginum á undan. Tilviljanirnar eru oft ótrúlegar.

Auðvitað er skýrara að tala um leik sem verður áður, tvisvar í sömu vikunni eða laugardeginum á undan. Svo er það þetta eilífa „þannig að …“ sem er orðið ansi leiðgjarnt sem hefur breyst í einhvers konar „hikorð“ eða málalengingu.

Í fréttinni er þetta haft eftir öðrum viðmælanda:

Fram er fyrirstaðan núna og auðvitað ætlum við að komast í gegnum það.

Komast í gegnum hvað? Fyrirstaða er nafnorð í kvenkyni og því þarf að „komast í gegnum hana“.

Er annars ekki málfarsráðunautur starfandi í Ríkisútvarpinu? Hann þyrfti að ræða við íþróttafréttamennina og benda þeim á að „ríkjandi“ Íslandsmeistari eða bikarmeistari er ekki til. Valur getur til dæmis ekki verið bæði „ríkjandi“ Íslandsmeistari og Íslandsmeistari. Er það nokkuð?

Tillaga: Engin tillaga.

Einhverjar tafir, drápsmaður og fjarlægja burt

Orðlof

Kinnhestur

Alloft hef ég verið spurður að því hvað liggi að baki no. kinnhestur. Ég hef svarað því til að hér sé á ferð býsna gangsætt myndmál er vísi til þess er hestur ríður á vanga/kinn þess er fyrir pústrinum verður.

Orðið er kunnugt í fornu máli og algengt allar götur síðan, t.d.:

þá gefur hann henni kinnhest og sér hvernig öllu er háttað, þegar hún kollsteypist af högginu (m19 (ÞjóðsJÁ II, 463));

hann þoldi bönd og hálshögg, kinnhesta og hrækingar (f13 (Íslhóm 49v26));

Svívirðing er í slíkum orðum .... og laust hana kinnhest (s13 (Mork 2));

Finnbogi sat á baki og reið að honum og sló hann kinnhest [vl. kinndrep (m16)] svo að þegar féll hann í óvit (m14 (ÍF XIV, 317)).

Frægasti kinnhestur Íslandssögunnar er vitaskuld kinnhestur sá er Gunnar laust Hallgerði:

lýstur hana kinnhest. Hún kvaðst þann hest muna skyldu og launa ef hún mætti (ÍF XII, 124 (48.k.));

„Þá skal eg nú,” segir hún, „muna þér kinnhestinn ... (ÍF XII, 189 (77.k.)).

No. kinnhestur er að vísu ekki nefnt í orðsifjabókum en dæmi úr Gísla sögu Súrssonar virðist mér taka af allan vafa um hvað að baki liggi, sbr. (útg. Finns Jónssonar):

Þá gengur Þorgrímur að honum [Geirmundi] og slær hann kinnhest og mælti; „Far nú þá ef þér þykir nú betra.” „Nú skal fara,” sagði hann, „þó að nú sé verra en vit það fyrir víst að hafa skal eg vilja til að fá þér þar fylu [‘mertrippi (stálpaða meri)’ > ‘löðrung’] er þú fær mér fola [‘kinnhest’ > ‘snoppung’] og er þó varlaunað [‘vanlaunað’]” (Gísl29, 24).

Þetta virðist bera að skilja svo að Geimundur vill gjalda Þorgrími kinnhestinn ríflega en finnst það þó ekki nóg.

Þess skal loks getið að í rímum af Hrólfi kraka er kunnugt afbrigðið kinnfoli:

*Kinnfolum hún kvaðst ei vön né kjafta hnjátum (m17 (Rím IV, 65)).

Málfarsbankinn, 251. pistill Jóns G. Friðjónssonar.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Það eru lífsglaðir dagar framundan!“

Auglýsing frá nova.is.               

Athugasemd: Svo er lífið að sama daginn er einn hamingjusamur og kátur er annar dapur og þreyttur. Þegar einhver vinnur í lottóinu er annar að jarða ættingja.

Aðeins fólk getur verið lífsglatt. Uppgerðarkæti gleður fáa og illa valin orð gera fáum vel. Ofnotkun vinsælla orða getur „gengisfellt“ þau, dregið úr mikilvægi þeirra.

Svo er með dagana, þeir geta varla verið „lífsglaðir“ og enn síður vegna skilyrðisins, að ég þurfi að kaupa eitthvað til að njóta þeirra.

Svo finnst mér alveg ómögulegt að byrja skrifað mál á „það er“.

„Það“ hvað?

Skrifari sem reynir að sneiða hjá svona orðalagi og um leið batna skrifin.

Tillaga: Næstu dagar verða skemmtilegir.

2.

„Ein­hverj­ar um­ferðartaf­ir urðu vegna árekst­urs­ins.“

Frétt á mbl.is.                

Athugasemd: Margir gera engan greinarmun á óákveðnu fornöfnunum nokkur og einhver. Þetta má glöggt sjá í ofangreindri tilvitnun sem er ágætt að bera saman við tillöguna hér fyrir neðan.

Í Málfarsbankanum segir:

Í staðinn fyrir orðið einhver fer oft betur t.d. á orðunum nokkur og fáeinir. 

Hann var í burtu í fáeina daga. (Síður: „hann var í burtu í einhverja daga“.) 

Þetta kostar nokkrar milljónir. Kostnaðurinn skipti milljónum. (Síður: „þetta kostaði einhverjar milljónir“.)

Fjölmargir nota „einhver“ og halda að það skýri frásögnina en því miður er ekki alltaf svo. „Einhverjir bílar skemmdust“ er sagt í stað þess að segja að nokkrir eða fáeinir bílar skemmdust.

Tillaga: Umferð tafðist vegna árekst­urs­ins.

3.

„Dæmd­ur drápsmaður tek­inn á ný.“

Frétt á mbl.is.                

Athugasemd: Almennt er sá sem hefur viljandi orðið öðrum að bana kallaður morðingi, hann myrti og var dæmdur. Drápsmaður er afar sjaldgæft orð og gamalt í málinu en ekki í þessu sambandi.

Jón Trausti orti áhrifamikið og fallegt kvæði sem nefnist Vendetta og í því stendur:

Það er hann, - þessi fantur sem fyrirleit mig,
og fótum tróð lög mín og rétt,
sem níðst hefir á mér og búið mér böl, 
og blóði á kyrtil minn slett.
- En var hann ei dreginn sem drápsmaður fram,
og dæmdur að ríkisins lögum? -
Nei, blóð fyrir blóð! Það var máltæki mitt
á mínum ágætisdögum …

Í fréttinni segir:

Fljót­lega bár­ust bönd­in að kær­asta hinn­ar látnu, manni á fimm­tugs­aldri sem ekki hitt­ist fyr­ir á vett­vangi en þegar var lýst eft­ir og hand­tók lög­regla hann mótþróa­laust rúmri klukku­stund síðar. 

Líklega er blaðamaðurinn góður í norsku en lakari í íslensku. Hann segir að meintur „drápsmaður“ „hittist ekki fyrir á vettvangi“. Sé þessi „norska“ þýdd á íslensku er átt við að sá grunaði hafi ekki verið á þar sem líkið fannst, það er á víðfrægum vettvangi.

Einnig segir í fréttinni:

Maður­inn hef­ur sætt yf­ir­heyrsl­um í dag …

Ýmsu þurfa menn nú að sæta. Sögnin að sæta merkir meðal annars að verða fyrir. Almennt er ekki talað um að grunað fólk sæti yfirheyrslum heldur sé yfirheyrt.

Loks er það þetta úr fréttinni:

Sá sem nú er grunaður lauk afplán­un sinni árið 2018 og hegg­ur því í sama knérunn reyn­ist hann sek­ur um drápið í gær.

Blaðamaðurinn segir að meintur morðingi hafi áður drepið mann og fengið dóm fyrir. Nú heggur hann í sama knérunn. Það þýðir einfaldlega að annað hvort hefur hann drepið sama manninn tvisvar eða tvo úr sömu ætt eða fjölskyldu. Ég er nokkuð viss um að hver maður deyi aðeins einu sinni svo rökréttast er að álykta að nú hafi hann drepið einhvern úr sömu ætt.

Knérunnur er samkvæmt orðabókinni ættarlína, ættarröð í beinan ættlið. 

Í Málfarsbankanum segir:

Orðatiltækið að höggva/vega í sama knérunn merkir: gera e-m sams konar miska á ný eða gera það sama aftur. Orðið knérunnur merkir: ættarlína, grein ættar.

Samkvæmt þessu mætti með velvild segja að blaðamaðurinn hafi ekki farið rangt með, „drápsmaðurinn“ hafi bara drepið á ný. 

Tillaga: Dæmd­ur morðingi drepur aftur.

4.

„Frakk­ar stað­festa fimm ný Wu­han-veiru smit.“

Fyrirsögn á visir.is.                

Athugasemd: Stundum er orðalag á vefmiðlum ákaflega skrýtið og sömu orðin eru endurtekin sí og æ. Sögnin að staðfesta er eitt þeirra. Gott orð en notkunin er einhæf og tilbreytingarlaus. 

Heimild fréttarinnar er vefur AP, en þar segir í fyrirsögn:

France confirms 5 new cases of virus.

Blaðamaðurinn þýðir samviskusamlega, eiginlega vélrænt: „Frakkar staðfesta“. 

Málfræðilega er ekkert að þessu þó svo að orðabókin segi merkinguna vera segja eitthvað sé rétt, segja að einhverju sé svona háttað.

Hér áður fyrr var eitthvað staðhæft, fullyrt eða kenning kom fram um að eitthvað væri með tilteknum hætti. Stundum er fullyrðingar verið hraktar með rökum en annað staðfest.  

Alfred Wegener lagði fram landrekskenningu árið 1915. Um 1968 kom fram flekakenningin. Báðar skýra rek jarðfleka, hvort með sínum hætti og nú eru þetta almennt viðurkenndar staðreyndir, staðfestar með rökum.

Frakkar hafa eflaust tilkynnt um hugsanlegt veirusmit og svo getað staðfest að þetta sé Wuhan veiran.

Einhæft orðalag er til skaða. Fjölmiðlar hafa mikil áhrif, bein og óbein. Afskaplega er það nú vont þegar blaðamenn þýða vélrænt úr erlendum málum.

Tillaga: Frakkar tilkynna um fimm manns með Wuhan veiruna.

5.

„Þessi strákur bað um treyju leikmannsins og fékk hann ósk sína uppfyllta áður en öryggisverðir þurftu að fjarlægja hann burt.“

Frétt á dv.is.                 

Athugasemd: Sögin að fjarlægja merkir að taka í burtu, setja fjarri eins og orðið bendir til. „Fjalægja í burtu“ er þar af leiðandi tvítekning, sambærilegt við að fara með í „burtu burtu“. Orðalagið bendir ekki til þess að blaðamaðurinn hafi mikinn orðaforða.

Í byrjun er ábendingarfornafnið þessi feitletrað. Fornafninu er ofaukið þarna, hefur engan tilgang sem augljóslega má sjá sé fréttin lesin.

Í lokin segir:

Það hafði engin áhrif á krakkann unga sem fór skælbrosandi af velli eins og má sjá hér.

Fréttin fjallar um lítinn dreng sem hleypur inn á fótboltavöll og leikmaður gefur honum treyjuna sína. Hann er ýmist kallaður strákur eða krakki. 

Fréttin er stíllaus, illa skrifuð, og ekki vottar fyrir neinum tilþrifum í blaðamennsku. 

Tillaga: Drengurinn fékk treyju leikmannsins áður en öryggisverðir leiddu hann á brott.

Verður næsta skjálftahrina við Reykjanesvita?

Líður nú að lokum jarðskjálftahrinunnar norðan við Grindavík. Fór þá svo sem vísindamenn spáðu að kvikan sem olli landrisinu komst ekki upp á yfirborðið enda var hún frekar lítil, mældist 0,001 rúmkm. Engu að síður lyftist landið og það hefur án efa verið lærdómsríkt fyrir jarðfræðinga að fylgjast með og læra.

Einna athyglisverðast fyrir leikmenn er þessi litríka mynd sem sýnir risið til 1. febrúar 3,5 cm. Rauði liturinn sýnir mest. Takið eftir hvað áhrifin af kvikuinnskotinu eru mikil. Land aflagast á um eitt hundrað ferkm svæði.

Annað finnst mér athyglisvert og það er hvar jarðskjálftahrinan byrjaði og hvar og hvernig hún endar. Munum að jarðskjálftar eru ekki nærri því alltaf fyrirboðar um eldgos. Jörð skelfur vegna jarðskorpuhreyfinga, flekar færast til og svo framvegis.

Til hliðar er kort frá Loftmyndum sem sýnir jarðhræringar frá því fyrir allt að sex mánuðum. Á því sést að jarðskjálftar verða við suðvestanvert Kleifarvatn. Síðar verða skjálftar við austanvert Fagradalsfjall og þeir færast vestur yfir fjallið. Loks byrja skjálftar norðan við Grindavík og þá hefst landrisið. Veit ekki hvort komu fyrr, skjálftarnir eða landrisið.

Sé miðað við Grindavíkurveginn sem sjá má rauðmerktan á græna kortinu þá er greinilegt að flestir skjálftarnir eru komnir vestur fyrir hann. Myndin er frá Veðurstofunni og er tveggja daga gömul.

Síðan hefur það gerst að skjálftunum hefur fækkað að miklum mun eins og sést á neðsta kortinu sem er frá því í morgun. Í dag hafa þó orðið nokkrir snarpir skjálftar austan megin við veginn og eru þeir að öllum líkindum afleiðing af skjálftahrinunni og breytingum á sprungum, misgengjum, á svæðinu.

Að öllum líkindum mun jarðskjálftunum við Grindavík halda áfram að fækka en þó er hugsanlegt að hrina verði nær Reykjanesvita en þar við varð skjálfti upp á 3,9 þann 18. janúar.

Það sem hér er skrifað eru aðeins leikmannsþankar, pælingar sem orðið hafa til án nokkurrar þekkingar í jarðfræði. Sé litið í Tarrot spil, kaffibolla, innyfli sláturdýra og til drauma spakra manna leiðir allt að sömu niðurstöðu, skjálftavirkni á Reykjanesskagaa heldur áfram um ókomna tíð.

Hún lést sjálf, Keikó jarðsettur og börn send heim af skóla

Orðlof

Harri

Orðið harri merkti að fornu: konungur, höfðingi, herra, sbr. fornensku hearra, fornháþýsku herre. Einnig kemur það fyrir í Laxdælu sem heiti á uxa. 

Mannsnafnið Harri gæti verið skylt norska nafnorðinu harre (andúð), lýsingarorðinu harren (harður, stífur). 

Einnig gæti það verið stytting af Haraldur, sbr. danska nafnið Harre frá því á 14. öld sem talið er stytting af nöfnum sem hefjast á Har- (Nöfn Íslendinga).

Málfarsbankinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Titanic var 270 metra langt, fór í gegnum 825 tonn af kolum á dag og yfir tíu þúsund ljósaperur voru um borð.“

Frétt á visir.is.               

Athugasemd: Fréttin virðist vera áhugaverð en strax kemur í ljós að viðvaningur hefur skrifað hana og í þokkabót verið að flýta sér. Barn gæti ábyggilega skrifað betur.

Hvernig getur skip farið „í gegnum 825 tonn af kolum“? Og hvað er merkilegt við tíu þúsund ljósaperur? Voru þær geymdar á lagernum, voru þær í sambandi eða voru fleiri eða færri en algengt var í skipum?

Í fréttinni segir: 

John Jacob Astor IV var um borð í skipinu þegar það sökk en hann var þá ríkasti maður heims. Astor fórst í slysinu en eiginkona hans lifði af.

Hefði ekki mátt orða þetta svona:

Ríkasti maður heims, John Jacob Astor IV, fórst í slysinu en eiginkona hans lifði af.  

Einnig segir í fréttinni:

Hjúkrunarfræðingurinn Violet Jessop var um borð í Titanic þegar skipið sökk. Hún lifði aftur á móti af. Jessop var aftur á móti einnig um borð í systurskipi Titanic, Britannic fjórum árum síðar þegar það skip sökk. Hún lifði bæði slysin af. 

Þetta er þvílík della að ótrúlegt er að Vísir skuli bjóða lesendum sínum upp á fréttir skrifað af algjörum viðvaningi. Greinilegt er að útgáfunni er sama um lesendur. Markmiðið virðist ekki vera að segja fréttir og upplýsa.

Það kostaði meira að framleiða kvikmyndina Titanic en skipið sjálft kostaði. Á núvirði kostaði kvikmyndin 360 milljónir dollara og skipið sjálft kostaði 190 milljónir dollara. Kvikmyndin malaði aftur á móti gull þegar hún kom út.

Kostaði, kostaði, kostaði, kostaði. Orðfæðin er átakanleg og enn þetta „aftur á móti“.

Loks er það þetta sem er aldeilis ótrúleg samsetning:

Yngsti farþeginn var aðeins tveggja mánaða og lifðu stúlkan af. Eliza Gladys Dean lést sjálf árið 2009, þá 97 ára.

Er yngsti farþeginn og stúlkan sami maðurinn? Hverjir „lifðu“ af? Öldruð kona „lést sjálf“. Þetta er skelfilegt. Er hægt að afsaka svona bull?

Í fréttinni er aftur og aftur sagt að einhver hafi „lifað af“, rétt eins og blaðamaðurinn þekki ekki ekki sögnina að bjargast.

Nei, þetta er óboðlegt og blaðamanninum og útgáfunni til háborinnar skammar.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Ég held að ef þú hefðir spurt mig fyrir viku þá hefði ég ekki sé fyrir að þetta yrði niðurstaðan.“

Frétt á dv.is.                

Athugasemd: Öllum getur orðið það á að skrifa rangt. Þegar sama villan kemur tvisvar fyrir í fréttinni bendir það til fljótfærni eða jafnvel kunnáttuleysis. Blaðamaðurinn stendur sig illa, er fljótfær.

Tillaga: Fyrir viku hefði ég ekki trúað að niðurstaðan yrði þessi.

3.

„Boltinn er svo­lítið hjá borginni.“

Fyrirsögn á visir.is.                 

Athugasemd: Deilt er um kjaramál og viðmælandi Vísis telur að Reykjavíkurborg eigi næsta leik. Í talmáli heyrist stundum svona orðalaga að einhver eigi að gera eitthvað „svolítið“ … eða álíka. 

Hlutverk blaðamanns er öðrum þræði að lagfæra orðalag þess sem hann talar við, koma talmáli yfir á ritmál. Boltinn getur þó aldrei orðið „svolítið“ hjá borginni því þá hefur myndlíkingin misst marks. 

Í handbolta, fótbolta eða körfubolta getur boltinn aldrei verið „svolítið“ hjá öðru liðinu. Annað hvort liðið er með boltann, að öllu leyti.

Eigi viðmælandinn við að báðir aðilar geti haft frumkvæði þá þarf bara að orða það þannig.

Tillaga: Borgin á frumkvæðið.

4.

„Vill jarða orð­róminn um að Keikó sé ekki grafinn í fjörunni í Norður­mæri.“

Fyrirsögn á visir.is.                 

Athugasemd: Þetta er frekar viðvaningslegt. Ætlunin er að jarða orðróm með því að grafa upp. Væri ekki eðlilegra að orða það þannig að með uppgreftrinum sé ætlunin að eyða honum, afsanna hann?

Stílleysið er algjört en viðvaningar vita ekkert um stíl.

Í fréttinni segir:

Free Willy/Keiko- stofnunin stóð fyrir jarðsetningunni. 

Keikó var ekki jarðsettur, hræið var grafið. Maður deyr og líkið er jarðsett. Dýr drepst og hræið er grafið eða huslað. Svo má eflaust segja að fallegi hundurinn hafi dáið og hann grafinn með viðhöfn. 

Litlu börnunum er sagt að Snati hafi verið jarðaður og þau muna orðið. Síðar verða jafnvel lítil börn fullorðin og sum leggja fyrir sig blaðamennsku.

Tillaga: Vill sanna að Keikó sé grafinn í fjöru á Mæri í Noregi.

5.

„Þurfa að senda tugi barna heim af hverjum skóla.“

Fyrirsögn á frettabladid.is.                 

Athugasemd: Furðulegt orðalag. Getur verið að börnin séu uppi á þaki skóla og nú þurfi að senda þau „af skólanum“? Get ekki ímyndað mér gáfulegri skýringu á orðalaginu.

Máltilfinningin segir að börnin séu send úr skóla, alls ekki af.

Tillaga: Þurfa að senda tugi barna heim úr hverjum skóla.

 

Langt frá landrisinu brestur jarðskorpan

Aðal­atriðið í mál­inu er þetta landris. Skjálft­arn­ir eru af­leiðing af því. Landrisið er ástæðan fyr­ir því að hlut­ir eru á óvissu­stigi, ekki jarðskjálft­arn­ir. Þeir eru al­geng­ir á þessu svæði.

Þetta sagði Magnús Tumi Guðmundsson, jarðeðlisfræðingur, á fundi í Grindavík, samkvæmt frétt á mbl.is. Í örfáum orðum felst mikill sannleikur. Landrisið teygir á jarðskorpunni og þá brestur einhvers staðar, hún rifnar eða heldur áfram að rifna, rétt eins og þegar teygt er á flík.

Afar fáir jarðskjálftar eru við landrisið vestan við Þorbjarnarfell. Vísindamenn hafa mælt þar fjögurra sentímetra hækkun á landi á tíu dögum. Undir er kvika sem skýtur sér inn á milli berglaga, ekki þannig að kvikuhólf sé undir eins og víða annars staðar, til dæmis Heklu eða Öskju.

Hvað er kvikuhólf? Það er staður í jarðskorpunni þar sem bergkvika safnast sama. Sífellt bætist í hólfið en á móti þrýstir hún sér upp á við, inn í sprungur, stundum langar leiðir og stöðvast þar, storknar. Af og til kemst kvikan upp á yfirborð og þá verður eldgos, hraun rennur. Við eldgos rís tæmist kvikuhólfið að öllu leiti eða hluta.

Annað hvort leitar kvikan frekar fljótlega upp á yfirborð og gýs, oftast sem sprungugos af basalt kviku. Eða þá að kvikan treðst inn á milli jarðlaga í efri hluta skorpunnar og myndar innskot, án þess að gos verði, en myndar bólu eða landris á yfirborði.

Þetta segir Haraldur Sigurðsson, eldfjallafræðingur, í viðtali við visir.is. Og það er einmitt það sem er að gerast norðan við Grindavík. Eiginlegt kvikuhólf er ekkert heldur treður kvikan sér upp á við. Vera má að þetta hafi ótal sinnum gerst á Reykjanesi án þess að neinn hafi tekið eftir því. Núna er tækjabúnaður jarðvísindamanna svo mikill og fullkominn að fátt fer framhjá þeim.

Vísindamenn hjá ÍSOR hafa reiknað út að kvikan við Þorbjarnarfell sé aðeins um 0,001 rúmkílómetri, varla að það dugi í almennilegt eldgos, nái það upp á yfirborðið. Hér er dálítill samanburður:

1. Gosið í Holuhrauni var stórt gos. Á tveimur fyrstu vikunum kom þar upp 0,5 rúmkílómetri af hrauni.
2. Hraunið í Heimaeyjargosinu var 0,25 rúmkílómetrar.
3. Margir hafa komið að Vikrahrauni í Öskjuopi, séð gíganna og jafnvel gert sér grein fyrir stærð hraunsins sem þarna rann í október 1961. Það er 0,1 rúmkílómetri.

Af þessu má ráða að ekki er mikil kvika í jarðskorpunni við Þorbjarnarfell.

Okkur leikmönnum finnst skrýtið að jarðskorpan láti undan einhvers staðar fjarri landrisinu. Þegar litið er á þróunina síðustu mánuði má sjá að gríðarleg skjálftavirki hefur verið austan við Fagradalsfjall. Hún hefur á nokkrum mánuðum færst til vestur og er nú norðan við Grindavík.

Hér er kort sem fengið er frá Loftmyndum, rétt eins og hitt kortið (gott er að smella á kortin, þá stækka þau). 

Á því sést hvernig þróunin hefur verið síðustu sex mánuði eða svo. Fyrst var nokkur skjálftavirkni í Kleifarvatni og þar vestan við. Síðan urðu miklir skjálftar austan við Fagradalsfjall sem færðust smám saman austur fyrir fjallið. Loks verður mikil skjálftahrina norðan við Grindavík.

Hvort skjálftahrinurnar tengist eitthvað veit ég ekki. Ekki hefur orðið landris fyrr en hrinan byrjaði norðan við Grindavík. Þá má spyrja hvort hafi komið fyrr, eggið eða hænan, jarðskjálftarnir eða landrisið.

Eftir þessar vangaveltur stendur sú staðreynd ein eftir að það sem virðist vera „lítilsháttar“ landris veldur gríðarlegum skjálftum.

Hnippa harkalega, montréttur og maður hrundi niður

Orðlof

Í gegnum

Forsetningin í gegnum/gegnum er kunn í elsta máli, í beinni merkingu og óbeinni […]

Hér gætir danskra áhrifa enda alkunna að auðnæm er ill danska. 

Jón Ólafsson ritstjóri og skáld segir skemmtilega sögu af samskiptum skólapilts og Páls Melsteds kennara en þar segir:

Einhvern tíma koma það fyrir í sögutíma hjá Páli að hann spurði pilt: 

„Hvernig gat hann séð þetta fyrir fram?“ 

„Hann vissi það gegnum spámanninn,“ svaraði pilturinn. 

„Var þá gat á spámanninum?“ spurði Páll hægt og háðbroslega.  

Ég býst við að hvorki piltinum né öðrum sem á heyrðu hafi orðið það aftur á að viðhafa þessa dönskuslettu framar. (f20 (IðnN II, 81)).

Málfarsbankinn, 255. pistill  Jóns G. Friðjónssonar.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Janúarmánuður hefur hnippt harkalega í okkur eins og hann telji að við höfum gleymt því hvar í veröldinni við erum til húsa.“

Seinni forystugrein Morgunblaðsins 30.1.20.              

Athugasemd: Sögnin að hnippa merkir lítilsháttar snerting. Hún getur varla verið harkaleg, þá notum við annað orð, til dæmis að slá. Leiðarahöfundurinn er að tala um veðurlag í mánuðinum. Harkaleg hnipping á ekki við þó janúar hafi minnt harkalega á sig.

Tillaga: Janúarmánuður hefur minnt harkalega á sig eins og hann telji að við höfum gleymt því hvar í veröldinni við erum til húsa.

2.

„Þannig að virknin er mjög svipuð og við erum að horfa bara á áframhald á það sem er í gangi …“

Frétt á visir.is.               

Athugasemd: Þetta er nú meiri ruglið. Verði viðmælanda blaðamanns á að mismæla sig eða tala rangt mál ber blaðamanni að leiðrétta ummælin fyrir birtingu. Í ofangreindri málsgrein er rangt fall og þar að auki má einfalda orðalagið sem fyrir er ekki alveg nógu skýrt.

Tillaga: Virknin er mjög svipuð og hefur verið …

3.

„Setti nýtt heimsmet í landsliðsmörkum.“

Frétt á visir.is.               

Athugasemd: Nokkur munur er á landsliðsmörkum og landsleikjamörkum. Landslið spila landsleiki. Er ekki skýrara að tala um mörk sem skoruð eru í landsleikjum heldur en í landsliðum?

Eflaust kann sumum að finnast þetta ómerkilegt en munum að íslenskan nær fyllingu í smáatriðunum, fallbeygingunni, tíðunum og öðru sem mörgum finnst smálegt.

Tillaga: Setti nýtt heimsmet landsleikjamörkum. 

3.

„Má búast við frekari skjálftavirkni.“

Frétt á frettabladid.is.                

Athugasemd: Þetta gæti verið spurning, aðeins spurningarmerkið vantar. Sé sögnin að „mega“ flutt um eitt sæti í setningunni verður hún mun skiljanlegri. Orðaröðin skiptir miklu máli, ekki aðeins í íslensku heldur í flestum öðrum tungumálum.

Tillaga: Búast má við frekari skjálftavirkni.

4.

„Stólarnir með montréttinn fyrir norðan.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 26 í Morgunblaðinu 31.1.20.                

Athugasemd: Fyrirsögnin þessarar körfuboltafréttar vakti athygli mína því ég veit ekkert hvað „montréttur“ er. Vera má að hann sé lögfræðilega eðlis eða þá að hann tengist matreiðslu á einhvern hátt. Sé ekki svo má vera að um leið spilaður er körfuboltaleikur sé líka keppt í einhverju öðru.

Ég las fréttina er varð því miður engu nær um hvað „montréttur“ er. Má vera að þetta sé eitthvert „íþróttamál“ sem aðeins „innmúraðir og innvígðir“ íþróttafréttamenn vita hvað þýðir og okkur lesendum kemur ekki við. Svona álíka og íþróttablaðamenn kalla leikmenn í hópíþróttum „lærisveina“ þjálfarans.

Fleirtöluorðið „stólarnir“ er nokkurs konar gæluorð íþróttafréttamanna yfir leikmenn Tindastóls sem eru býsna góðir í körfubolta og ábyggilega fleiri íþróttum.

Í fréttinni tíundar blaðamaðurinn samviskusamlega þjóðerni leikmanna. Þeir virðast allir vera útlenskir því ekki er getið um neinn Íslending nema eins „sem hrökk í gang þegar leið á leikinn“. Hinir hafa kannski ekki komist í gang og því setið á bekknum.

Eftir stendur að oftar en ekki er eitthvað fullyrt í fyrirsögn fjölmiðla en engin skýring á því finnst í meginmáli fréttar. Þetta bendir til að skilningur blaðamanna á eðli fyrirsagnar fari hnignandi sem og getu þeirra til að semja þær.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Þessi mynd er tekin rétt hjá sjúkrahúsi í Wuhan en þessi eldri maður hrundi niður og lést úti á götu í borginni í gær.“

Myndastexti á mbl.is.                 

Athugasemd: Þetta er afskaplega viðvaningslega skrifaður myndatexti. Ábendingarfornafnið þessi kemur tvisvar fyrir og myndar því nástöðu. Í báðum tilvikunum er notkunin óþörf.

Maðurinn „hrundi niður“. Þannig er ekki talað á íslensku þó á ensku kunni að vera sagt „the man collapsed“. Blaðamaðurinn virðist skilja ensku betur en móðurmálið nema því aðeins að hann hafi fengið aðstoð við þýðinguna.

Sé seinni hluti málsgreinarinnar fenginn Google-Translate til þýðingar er útkoman svona:

… but this elderly man collapsed and died on a street in the city yesterday.

Þýðingarforritið getur ekki þýtt fyrri hluta málsgreinarinnar eðlilega. 

Í íslensku máli er aldrei talað um að fólk „hrynji niður“. Oftast er talað um að það falli niður. Undantekningin er þegar fólk deyr vegna sjúkdóma. Sagt er að fólk hafi hrunið niður í svarta-dauða og í móðuharðindunum. 

Tillaga: Myndin er tekin rétt hjá sjúkrahúsi í Wuhan. Maðurinn hafði fallið niður í gær og látist.

Virkja óvissustig, virkja aðgerðastjórn og tilkynna með tilkynningu

Orðlof

Mannanöfn

Mín persónulega skoðun er sú að íslensk nöfn eigi að vera í samræmi við íslenskar málvenjur og í samræmi við íslenska stafsetningu, og við erum með reglur um hvernig við stafsetjum allt í íslenskri tungu og af hverju ættu mannanöfn að vera þar undanskilin?

Auður Björg Jónsdóttir hrl, viðtal í visir.is. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Óvissustig Almannavarna virkjað og …“

Frétt á mörgum vefmiðlum, kemur frá Veðurstofunni               

Athugasemd: Ég leyfi mér að draga það í efa að hægt sé að „virkja“ óvissu, hvað þá óvissustig. Sögnin að virkja er notað úr hófi fram og þar að auki er það ónothæft í mörgum tilvikum þar sem skrifarar, blaðmenn og aðrir kjósa að nota það.

Orðið hefur hingað til haft þá merkingu að „beisla afl eða orku“ eða  gera einhvern virkan, nýta starfsorku einhvers eins og segir á vefnum Íslensk nútímamálsorðabók.

Líklega er ekkert út á það að setja að fólk sé virkjað til ákveðinna starfa. Varasamt er þó að ofnota orðið sérstaklega þegar auðveldlega má velja önnur. Hitt gengur ekki að virkja eitthvað sem er algjörlega óáþreifanlegt, „óvissu“ eða „óvissustig“. Slíkt gengur gegn málhefð og er þar að auki órökrétt. 

Í fjölmiðlum að undanförnu hefur sést orðalagið „Aðgerðastjórn hef­ur verið virkjuð vegna …“. 

Er ekki betra að segja að aðgerðastjórnin hafi verið kölluð saman í stað þess að hún hafi verið virkjuð? Aldrei er talað um að „afvirkja“ aðgerðastjórn sem þó gæti verið rökrétt fyrst að hún hafi á annað borð verið virkjuð. 

Varla er hægt að kveikja og slökkva á nefnd eða stjórn, „virkja“ eða „afvirkja“? Sé svo má líkja þeim við prentara eða lampa með rofa sem nota má til að kveikja eða slökkva.

Þetta er auðvitað tóm della. Enginn segir ríkisstjórn hafi verið „virkjuð“ og varla skólaráðið í Hólabrekkuskóla, mannanafnanefnd, hafnarstjórn, húsfélagsstjórn, borgarstjórn eða tómstundaráð. 

Fólk í nefndum, stjórnum og ráðum er kallað saman. Hvers vegna í ósköpunum er þá verið að „virkja“ aðgerðarstjórn eða almannavarnarnefnd? Og hvernig er staðið að því að „afvirkja“ þau?

Tillaga: Almannavarnanefnd kölluð saman …

2.

„Banda­ríkja­menn hafa kallað eftir því að stjórn­völd í Írak upp­fylli skyldur sínar og …“

Frétt á frettabladid.is.              

Athugasemd: Orðalagið að „kalla eftir“ einhverju er komin úr ensku, „to call for“, „to call on“.

Heimild fréttarinnar í Fréttablaðinu er vefur BBC. Þar er haft eftir viðmælanda í Utanríkisráðuneytinu í Bandaríkjunum:

We call on the Government of Iraq to fulfil its obligations to protect our diplomatic facilities.

Blaðamaðurinn þýðir þetta beint. Þar með er óvíst hvort hvað utanríkisráðuneytið er að gera. Er það að óska eftir, krefjast, heimta eða álíka? 

Allt bendir hins vegar til þess að viðmælandinn hafi ekki opnað glugga í ráðuneytinu og kallað út um hann ofangreind orð. Bandaríkjamenn eru greinilega að krefjast þess að Íranar uppfylli skyldur sínar.

Sögnin að „kalla eftir“ er allt annars eðlis en enska orðalagið „call for“ eða „call on“.

Faðir vor kallar á kútinn, sögðu Bakkabræður. Líklega hefur karlinn hrópað til þeirra, heimtað að þeir færðu sér hann strax. Blaðamaður sem lítið þekkir til myndi segja að sá gamli hafi kallað eftir kútnum án þess að hækka röddina. Þannig er sögnin að kalla ekki notuð.

Tillaga: Banda­ríkja­menn hafa krafist þess að stjórn­völd í Írak upp­fylli skyldur sínar og …

3.

„Margir róbótar frá Samey í Noregi.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 11 í Morgunblaðinu 29.1.2020.              

Athugasemd: Hvað merkir þessi fyrirsögn? Getur verið að róbótar komi frá norskri eyju sem nefnist Samey og það búi Samar? Nei, Samey er bara fyrirtæki í Garðabæ sem framleiðir róbóta.

Blaðamenn og aðrir sem stunda skriftir þurfa að lesa yfir það sem þeir skrifa svo ljóst sé að ekkert misskiljist. 

Sem dæmi um verulega meinlegan misskilning er þessi fyrirsögn sem birtist í visir.is fyrir nokkrum árum:

Jón Gnarr ætlar að breyta nafni sínu í Houston.

Hér er um að gera að „misskilja ekkert vitlaust“ eins og stundum er grínast með. Enn ber maðurinn nafn sitt en heitir ekki Jón Houston eða Jón Gnarr Houston.

Tillaga: Samey selur marga róbóta til Noregs.

4.

„Cintamani tilkynnti um gjaldþrot fyrirtækisins með tilkynningu fyrir stuttu …“

Fréttir kl. 12:20 í Ríkisútvarpinu 29.1.2020.            

Athugasemd: Hér er óþarfa tvítekning í setningunni. Slæmt segja að eitthvað hafi verið tilkynnt með tilkynningu. 

Tillaga: Cintamani tilkynnti um gjaldþrot fyrirtækisins fyrir stuttu …

Sáralítil kvikusöfnun bendir til túristagoss

Áætlað er að Arnarseturshraun sé um 0,3 rúmkílómetrar að rúmmáli.

Samkvæmt frétt Veðurstofu Íslands 26. janúar var áætlað samkvæmt grófu mati að rúmmál kvikusöfnunarinnar hefði verið um ein milljón rúmmetra eða 0,001 rúmkílómetri. Það er 1/300 af rúmmáli Arnarseturshrauns.

Ef þessi kvika nær til yfirborðs og ekki verður meira aðstreymi kviku verður um lítið gos að ræða, að sögn Magnúsar [Á. Sigurgeirsson, jarðfræðingur hjá ÍSOR]. Hann sagði talið að kvikan væri á um þriggja km dýpi.

Í þessari vel skrifuðu frétt í Morgunblaðinu í dag er einfaldlega sagt að verði eldgos vestan við Þorbjarnarfell við Grindavíkur benda allar líkur til þess að það verði ekki mikið. Ástæðan er sú að á um þriggja km dýpi er frekar lítil kvika sem þó hefur náð að lyfta landinu.

Hér er komið að því sem mestu skiptir en hefur því miður ekki fengið verðskuldaða athygli.

Auðvitað eru eldgos afar slæm en jarðfræðingar sjá og skilja meira en áður. Tæknin er slík að hægt er að reikna út hversu mikið er í kvikuhólfinu og það hefur jarðfræðingurinn hjá Ísor gert. 

Þegar ekið er til Grindavíkur af Reykjanesbraut liggur vegurinn eftir nær endilöngu Arnarseturshrauni.

Illahraun er tiltölulega lítil hraunbreiða sem liggur vestan undir Þorbjarnarfelli og norðan við það. Í norðurjaðri hraunsins er Hitaveita Suðurnesja og Bláa lónið. Samkvæmt upplýsingum frá Veðurstofunni er kvikusöfnunin því sem næst undir miðju Illahrauni.

Meðfylgjandi er kort frá Isor. Ég hef auðkennt Arnarseturshraun með gulum lit, Illahraun með bláum og hraunin úr Elvörpum með grænum. Öll þessi hraun runnu á tímabilinu 9. til 13. aldar.

Eldgos er dauðans alvara en getur verið að hugsanlegt eldgos sé aðeins „túristagos“ eins og sagt er? Allt bendir til þess að svo sé. Engu að síður getur lítið eldgos skemmt á vegi, heitavatnsleiðslur og önnur mannvirki.

Miðað við þessar upplýsingar læðist sú hugsun að manni að viðbrögðin séu ekki í samræmi við þær upplýsingar sem þó liggja fyrir.

Verði gos er ólíklegt að hraun renni yfir Grindavík

Fjallið norðan við Grindavík heitir Þorbjarnarfell. Að minnsta kosti kannast ég ekki við annað. Þannig er líka fjallið merkt á Atlaskort Landmælinga sem var helsta heimildin um örnefni.

Áhöld er um nafn fjallsins. Á sumum kortum er það nefnt Þorbjörn. Rökræða má endalaust um hvort það hafi verið upprunalega heiti fjallsins og síðar hafi fell verið bætt við. Benda má á að til er Vífilsfell, má vera að það hafi til forna heitið Vífill. Kerling nokkur var í Kjalnesinga sögu nefnd Esja og fjallið eftir henni. Fjörður varð að heita fjörður, og fjöll þurftu að bera heitið fjall eða fell. Hér má benda á pistil í þessu bloggi um örnefni, sjá hér. Læt duga að benda á annan pistil af fjölmörgum um örnefni, sjá hér.

Þorbjarnarfell er ekki eldfjall, höfum það á hreinu. Engu að síður varð það til við gos undir jökli, án efa á eldsprungu. Fjallið er því sem næst eingöngu úr móbergi sem einkennir eldvirkni í vatni og sjó. Hraun nær þá ekki að renna heldur tætist kvikan í sundur þegar hún kemst í snertingu við vatn og þá hlaðast upp gosefni. Þannig mynduðust eyjarnar í Vestmannaeyjum, Helgafell við Hafnarfjörð og fjöldi annarra fjalla á landinu.

Stundum gerist það að eldvirknin nær upp úr vatnsyfirborðinu og þá  tekur hraun að renna. Þess vegna er oft hraun efst á móbergsfjöllum, nefna má Herðubreið sem dæmi. Bólstraberg er að finna efst í Þorbjarnarfelli.

Reykjanes er sérkennilegt í jarðfræðilegum skilningi. Heillandi er að skoða jarðfræðikort ISOR, en stofnunin hefur gefið út kort af stórum hluta landsins. Þar segir um Þorbjarnarfell að það sé myndað úr móbergi frá „eldri jökulskeiðum“.

Gríðarleg hraun eru vestan við Þorbjarnarfell sem eru frá níundu til þrettándu aldar en þá var síðast eldgos á Reykjanesi. Í þessum hraunum eru Eldvörp einna þekktust. Á þessum tíma runnu hraun um svæðið sem nær næstum því frá Reykjanesvegi, yfir Reykjanesskagann og suður í sjó þar sem heitir Staðarberg, um sex km fyrir vestan Grindavík. Taka skal fram að ekkert hraun rann í þessum hamförum nærri bænum. Raunar stendur Grindavík á hrauni sem rann fyrir um 2.400 árum.

Gígarnir í Holuhrauni í gosinu árið 2014 eru á sömu sprungu og þeir sem gusu árið 1797. Það gæti bent til þess að hún sé ekki lokuð svo að kvika eigi auðveldara með að komast þar upp en annars staðar. Þetta eru bara leikmannsþankar en samkvæmt þeim er hugsanlegt að eldgos vestan Þorbjarnarfells kunni að koma upp í þekktum sprungum, hugsanlega nálægt eldri gígum.

Verði eldgos á vestan Þorbjarnarfells bendir allt til þess að hraun renni ekki í átt til Grindavíkur. Suðvestan fjallsins er Lágafell og Lágafellsheiði sem hindra hraunrennsli í þá átt rétt eins og gerðist þegar Illahraun rann. Það liggur vestan undir Þorbjarnarfelli og komst ekki suður fyrir það. Þar af leiðir að varla mun koma til brottflutnings fólks vegna hraunrennslis verði eldgos á annað borð fyrir vestan við fjallið.

 

 

Útsýni yfir Esju, verða fyrir peningaþjófnaði og með skemmtnari mönnum

Orðlof

Helmingi þyngra

Þegar talað er um að eitthvað sé helmingi þyngra en eitthvað annað getur það merkt tvennt: 

1. að hluturinn sé 100% þyngri
2. að hluturinn sé 50% þyngri.

Úr því að orðasambandið hefur tvær merkingar í íslensku kann það að valda misskilningi í málnotkun.

Málfarsbankinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Íbúðin er 314 fermetrar að stærð og á efstu hæð hússins að Vatnsstíg, með útsýni yfir Esjuna.“

Frétt á visir.is.                  

Athugasemd: Það hlýtur vera afar hátt hús ef sjá má af efstu hæðinni yfir Esjuna. Fjallið er rúmlega 700 m hátt.

Hitt er staðreynd að hús þarf ekki að vera hátt svo vel sjáist til Esju eða annarra fjalla. Víða sést úr húsum til Snæfellsjökuls, þó ekki yfir hann.

Tillaga: Íbúðin er 314 fermetrar að stærð og á efstu hæð hússins að Vatnsstíg, með útsýni til Esju.

2.

„Meðal annars fékk Röskva-samtök félagshyggjufólks við Háskola Íslands það hlutverk að finna til aukaleikara og tóku því margir háskólanemar þátt í kvikmyndinni.“

Frétt á visir.is.                  

Athugasemd: Málfræðilega er ekkert að þessari málsgrein. Fyrir utan eina stafsetningavillu (Háskola í stað Háskóla) er ýmislegt að. Dálítið er öfugsnúið að Röskva hafi fengið hlutverk en ekki þó í kvikmyndinni en háskólanemar fengu ekki hlutverk heldur tóku þátt í myndinni.

Aðeins er getið um eitt „hlutverk“ Röskvu en engu að síður er notað orðalagið „meðal annars“ og þá vantar upplýsingar um önnur „hlutverk“ samtakanna. Þau fengu ekki hlutverk heldur verkefni.

Hvað merkir að „finna til aukaleikara“. Skil það ekki alveg. Kannast þó við orðalagið að taka til í merkingunni að þrífa. Má vera að blaðamanninum hafi ekki þótt nóg segja að samtökin hafi fundið leikaraefnin og viljað hnykkja á því orðin og bæta „til“ við það.

Fréttin bendir til að blaðamaðurinn sé slakur í skrifum, jafnvel hroðvirkur. Fleira í fréttinni má gagnrýna.

Tillaga: Röskva, samtök félagshyggjufólks við Háskóla Íslands fékk það verkefni að finna aukaleikara og fengu því margir háskólanemar hlutverk kvikmyndinni.

3.

„Flakkar heimshorna á milli til þess að elta drauminn.“

Frétt á frettabladid.is.                 

Athugasemd: Á ensku er sagt „follow your dream“. Þeir sem hafa rýran íslenskan orðaforða og lélegan skilning á málinu halda að þetta þýði „eltu drauma þína“. 

Athygli vekur að fréttin er ekki þýdd, heldur frumsamin. Blaðamaðurinn er ábyggilega betri í ensku en íslensku. 

Okkur dreymir og við eigum drauma, okkur langar og við þráum eitthvað. Við eltumst ekki við langanir okkar, óskir eða þrár. Það er skelfilega vitlaust orðalag.

Talsverður munur er á ensku og íslensku þó málin séu skyld. Hið versta sem þýðandi gerir er að þýða orðrétt. Það getur Google-translate gert og oft mun betur. Þýðingarforrit hefur  hins vegar hvorki hugsun eða tilfinningu en mennskur þýðandi ætti að hafa hvort tveggja nema hann sé illa að sér.

Niðurstaðan er því sú að Íslendingur segist vilja láta draum sinn eða drauma sína rætast. Honum er ómögulegt að „elta drauma“ því þannig orðalag gengur ekki upp á íslensku. 

Og hvers virði er sá draumur sem við þurfum að eltast við.

Tillaga: Lætur draum sinn rættast á ferðalögum um heiminn.

4.

„Lög­regl­an á Suður­nesj­um fékk í vikunni til sín erlenda ferðamenn sem sögðust hafa orðið fyr­ir peningaþjófnaði.“

Frétt á mbl.is.                 

Athugasemd: Hér er rétt eins og „peningaþjófnaður“ sé hlutur á hreyfingu sem skollið hafi á ferðamönnunum. Svo er ekki heldur er blaðamaðurinn einn af þessum sem heldur að nafnorðavæðingin sé af hinu góða, geri fréttirnar trúverðugri.

Fréttin er stutt. Í henni eru engar málfræðilegar villur eða rangt stafsett orð en hún er bara illa skrifuð. Öll er hún svona:

Lög­regl­an á Suður­nesj­um fékk í vik­unni til sín er­lenda ferðamenn sem sögðust hafa orðið fyr­ir pen­ingaþjófnaði. Ferðamenn­irn­ir greindu lög­reglu frá því að and­virði 300 þúsund króna hefði verið stolið úr bif­reið þeirra þar sem hún stóð við Geysi.

Lög­regl­an seg­ir að fé ferðamann­anna hafi verið í pund­um og evr­um, en að þeir hafi ekki getað veitt nán­ari upp­lýs­ing­ar um þjófnaðinn. Málið er til rann­sókn­ar hjá lög­reglu.

Í stuttu máli hefði blaðamaðurinn getað sparað sér orðalengingar og skrifað eitthvað á þessa leið:

Evrum og pundum var stolið úr bíl erlendra ferðamanna við Geysi í vikunni. Andvirði peninganna var um 300 þúsund íslenskar krónur. Þeir kærðu málið til Lögreglunnar á Suðurnesjum en gátu ekki veitt nánari upplýsingar um þjófnaði.

Í stað sextíu og sex orða hefði blaðamaðurinn getað skrifað fréttina með þrjátíu og sex orðum. Málalengingar, tuð og tafs eru ekki til bóta í fréttaskrifum.

Tillaga: Peningum var stolið af erlendum ferðamönnum sem kærðu málið til Lögreglunnar á Suðurnesjum.

5.

„Við hitt­umst oft á kránni. Hann var mjög op­inn og með skemmtn­ari mönn­um.“

Frétt á mbl.is.                   

Athugasemd: Sá sem skrifar svona á ekki að skrifa fréttir nema einhver lagfæri skrifin fyrir birtingu. Fréttin er ekki vel skrifuð, margt sem orkar tvímælis í henni. 

Því miður er enginn prófarkalestur á mbl.is frekar en öðrum íslenskum fréttamiðlum. Gera blaðamenn og útgefendur sér grein fyrir því hversu mikil áhrif fjölmiðlar hafa?

Á undanförnum árum hefur þeim blaðamönnum fækkað sem eru vel máli farnir og skrifa lipran og  læsilegan texta. Í staðinn eru ráðnir viðvaningar sem fá enga tilsögn frá stjórnendum fréttamiðlanna og oft eru þeir síðarnefndu engu skárri.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Líðum ekki brota­starf­semi á ís­lenskum vinnu­markaði.“

Frétt á mbl.is.                   

Athugasemd: Af og til koma upp nýyrði sem ryðja eiga gömlum og góður orðum úr vegi. Í stað þess að nota orðið lögbrot er komið „brotastarfsemi“. Ef til má þakka fyrir að ekki sé talað um „lögbrotastarfsemi“. 

Orðið lögbrot hefur ákveðna merkingu og hún er ekki góð. „Brotastarfsemi“ virðist vera allt annars eðlis og ekki eins neikvæð. Hér vinna menn þá við „útgerðarstarfsemi“, „fiskvinnslustarfsemi“, „byggingastarfsemi“, „brotastarfsemi“, „ferðastarfsemi“ og ábyggilega margt fleira.

Orðið „brotastarfsemi“ er komið úr yfirlýsingu félagsmálaráðherra. Blaðamaður hefði mátt lesa fréttina yfir fyrir birtingu. Ekki er allt gott sem kemur frá stjórnsýslunni. Í henni er nástaða og langar og flóknar málsgreinar.

Tillaga: Líðum ekki lögbrot á ís­lenskum vinnu­markaði.

Svín stekkur stökk, kerra í gegnum sjálfsafgreiðslukassa og deild sem yfirsést

Orðlof

Stritast

Í Brennu-Njáls sögu segir frá farandkonum sem komu frá Bergþórshvoli til Hlíðarenda. Eftirminnileg eru orð þeirra um Njál er þær voru spurðar hvað hann hefði hafst að:

Stritaðist hann við að sitja (ÍF XII, 112).

Konurnar voru málgar og heldur orðillar eins og segir í sögunni enda mun þetta hafa verið sagt í háði en á snilldarlegan hátt. Mér er nær að halda að orð farandkvennanna hafi lifað sem fleyg orð, sbr. eftirfarandi dæmi:

• þótt ég gerði ekkert annað í fimmhundruð ár samfleytt en stritast við að sitja á honum [‘stólnum’] (HKLDagl 28 (OHR));
• Verum ekki að stritast við að byggja kirkjur (Fjallk 1896, 62 (OHR));
• hann stritaðist við að sitja á grein trésins (m19 (JThSk I, 243));
• hjakka eilíflega ofan í sama farið, stritast við að ná embættisprófi (NF XXIX, 71 (1872)).

Málfarsbankinn, úr 246. pistli Jóns G. Friðjónssonar.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Svín látið stökkva teygju­stökk.“

Frétt á mbl.is.                 

Athugasemd: Íþróttamenn stökkva langstökk, stökkva hástökk, hlaupa langhlaup, synda sjósund og svo framvegis. Svona tvítekningar ber að varst, þær eru alltaf slæmar, sérstaklega í rituðu máli. Hins vegar er oft erfitt að komast hjá því að orða það þannig að íþróttamaður hafi stokkið langstökk. Varla er hægt að segja að hann hafi stokkið langt ...

Í fréttinni er sagt að svín hafi stokkið teygjustökk. Sé fréttin lesin er þetta rangt. Svínið var borið upp í háan turn, bundið við teygju og hrint fram af brúninni. Tilgangslaust og andstyggilega gert.

Tillaga: Svín þvingað í teygjustökk.

2.

„Samkvæmt frétt CNN stefnir óveðrið nú að Sydney og er talið að þar geti það einnig ollið miklum skaða.“

Frétt á visir.is.                  

Athugasemd: Alltaf er leiðinlegt þegar blaðamaður veldur ekki þessari sögn í skrifum sínum. Villan stingur í augun. Rétt er að segja að óveðrið geti valdið miklu skaða. Eiríkur Rögnvaldsson fyrrum prófessor í íslenskri málfræði skrifar áhugaverðan pistil um þessa sögn á vefsíðu sinni.

Sögnin beygist svona:

Nútíð:

Ég veld, þú veldur hann veldur

Við völdum, þið valdið, þeir valda

Þátíð:

Ég olli, þú ollir, hann olli

Við ollum, þið olluð, þeir ollu. 

Í fréttinni segir:

Skaðinn virðist hafa verið sérstaklega mikill í Canberra, höfuðborg Ástralíu en hann hefur ekki verið tekinn saman.

Hvað hefur ekki verið tekið saman? Skaðinn, fjöldinn, kostnaðurinn? Lesandinn skilur ekkert og verður að giska. Þannig frétt er slæm.

Annað dæmi um fljótfærnisleg skrif er þetta:

Samkvæmt frétt ABC þurftu íbúar að leita skjóls þegar haglélið hófst minnst tveir slösuðust þó í Canberra. 

Þarna hefði verið ágætt ef blaðamaðurinn hefði gefið sér tíma til að lesa málsgreinina yfir og til dæmis setja punkt eða kommu á eftir „hófst“.

Tillaga: Samkvæmt frétt CNN stefnir óveðrið nú að Sydney og er talið að þar geti það einnig valdið miklum skaða.

3.

„Frá því að hagl­élið hófst og þar til það hætti liðu í kringum fimmtán mínútur …“

Frétt á frettabladid.is.                  

Athugasemd: Gæti ekki verið að haglélið hafi staðið í fimmtán mínútur? Sé svo, hvers vegna er blaðamaðurinn að teygja lopann, lengja mál sitt?

Blaðamaðurinn notar orðið haglhríð og má hrósa honum fyrir það. Orðið er þekkt eins og fræðast um í Ritmálasafni Orðabókar Háskólans.

Í fréttinni segir:

Talið er að mikill þurrkur og vindur hafi gert það að verkum að sand­bylurinn fór af stað …

Ofnotaða og marklitla orðalagið „gera það að verkum“ er algjör óþarfi í þessu sambandi. Betra er þetta:

Talið er að mikill þurrkur og hvassviðri hafi valdið sandbylnum …

Tillaga: Haglélið stóð í um fimmtán mínútur …

4.

„Stal fullri inn­kaupa­kerru í gegnum sjálfs­af­greiðslu­kassa.“

Fyrirsögn á visir.is.                 

Athugasemd: Líklega er það jafn erfitt að koma innkaupakerru í gegnum sjálfsafgreiðslukassa og úlfalda í gegnum nálarauga. Engu að síður er hvort tveggja haldið fram.

Held ekki að sagan um innkaupakerruna og sjálfsafgreiðslukassann eigi að taka sem dæmisögu eða líkingu. Í Markúsarguðspjalli segir að erfiðara sé fyrir auðmann að komast í himnaríki en úlfalda í gegnum nálarauga. Má vera að það sé rétt en þó er víst að enginn kemur innkaupakerru í gegnum sjálfsafgreiðslukassa jafnvel þó hann sé þjófur.

Sumir blaðamenn skrifa viðvaningslega og það bitnar auðvitað á lesendum. Jafnvel viðvaningar flýta sér, mega ekki vera að því að lesa fréttir yfir fyrir birtingu? Og allt þurfa lesendur að þola.

Tillaga: Haglélið stóð í um fimmtán mínútur …

5.

„Segir að á Ís­landi sé spennandi deild sem hefur yfir­sést.“

Fyrirsögn á visir.is.                 

Athugasemd: Hverjum yfirsást? Deildinni? Sagnorðið yfirsjást merkir að taka ekki eftir, sjá ekki það sem maður ætti að taka eftir.

Hér er sögnin ekki rétt notuð. Líklega á blaðamaðurinn eða viðmælandi hans við að fáir viti af deildinni eða gefi henni verðskuldaðan gaum.

Tillaga: Segir að á Ís­landi sé spennandi deild sem hefur fáir vita um.

6.

„Hollvinir Óðins ætla að sigla skipinu fyrir eigin vélarafli.“

Undirfyrirsögn á blaðsíðu 28 í Morgunblaðinu 22.1.2020.                 

Athugasemd: Búa Hollvinir Óðins yfir vélarafli? Ef ekki er líklegt að þeir muni einfaldlega sigla skipinu. Ætlunin er ekki að draga það eða ýta því. Þar af leiðir að vél skipsins mun knýja það áfram og það er kallað að sigla.

Auðvitað skilst ofangreind fyrirsögn en engu að síður er seinni hluti setningarinnar óþarfur.

Svona er nú með ýmislegt í íslensku máli sem og öðrum að stundum þarf nákvæmni við. Skriffærnin eykst gefi blaðamaður og aðrir skrifarar sér tíma til að huga að orðalagi og orðaröðun.

Tillaga: Hollvinir Óðins ætla að sigla skipinu.

Óbindandi markmið, rauðar hitatölur og líkamsárás gerð

Orðlof

Málvönun

Ég lagði til að orð ársins yrði „málvönun“. En nei, upplýst hefur verið við hátíðlega athöfn að „hamfarahlýnun“ hefði hlotið náð fyrir augum aðstandenda. Gárungarnir eru strax farnir að glotta og vilja breyta h-i í s.

Baldur Hafstað, Tungutak á blaðsíðu 24 í Morgunblaðinu 18.1.2020.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Ríki NATO skulda Bandaríkjunum ekki fé, heldur er hann að vísa til óbindandi markmiðs bandalagsins um að …“

Frétt á visir.is.                

Athugasemd: Hér hefði verið betra að tala um markmið sem ekki eru bindandi. Orðalagið í tilvitnuninni bendir til þess að blaðamaðurinn hafi þýtt úr ensku í fljótheitum en ekki gætt nógu vel að íslensku málfari.

Tillaga: Ríki NATO skulda Bandaríkjunum ekki fé heldur bendir hann á markmið bandalagsins sem þó eru ekki bindandi um að …

2.

„Stuðningsmenn West Ham mótmældu eignarhaldi David Sullivan og David Gold á félaginu fyrir leik dagsins …“

Frétt á frettabladid.is.                 

Athugasemd: Skrifa á mótmæltu ekki „mótmældu“. Stafsetningavillur eiga ekki að vera í dagblöðum né í öðrum ritum. Til eru fyrirtaks villuleitarforrit sem koma í veg fyrir flestar villur. Vandinn er hins vegar sá að þegar rangt orð er skrifað gagnast forritin ekki. Þau skilja til dæmis ekki ef fall nafnorðsins er rangt eða tíð sagnarinnar. Skrifi ég óvart þá í stað þú, gera forritin engar athugasemdir.

Ekkert kemur í stað vökuls auga blaðamannsins, þekkingar og reynslu. Þess vegna er á þetta minnst að stundum veit ég ekki hvort blaðamenn gerir villur af einskæru þekkingarleysi eða bara óvart.

Tillaga: Stuðningsmenn West Ham mótmæltu eignarhaldi David Sullivan og David Gold á félaginu fyrir leik dagsins …

3.

„Á­reksturinn á Sand­gerðis­vegi varð við eftir­för lög­reglu.“

Frétt á frettabladid.is.                 

Athugasemd: Líklega er réttara að segja að áreksturinn hafi orðið vegna eftirfararinnar. Lögreglan eltir bíl sem þess vegna lendir í árekstri. Hefði löggan ekki elt hefði varla orðið árekstur.

Tillaga: Á­reksturinn á Sand­gerðis­vegi varð vegna eftir­farar lög­reglu.

4.

„Aðstæður til akst­urs víða vara­sam­ar.“

Fyrirsögn á mbl.is.                 

Athugasemd: Skrýtið að orða þetta eins og segir í fyrirsögninni og raunar líka í fréttinni. Í henni kemur fram að vegir eru varasamir vegna hálku. Af hverju er ekki hægt að segja það beinum orðum?

Í fréttinni segir:

Hlýnað hef­ur hratt á öllu land­inu síðastliðinn sól­ar­hring og eru rauðar hita­töl­ur á flest­öll­um stöðum.

Þetta er skrýtið orðalag. Hvað eru „rauðar hitatölur“? Hvað eru „flestallir staðir“? Eftirfarandi hefði ábyggilega skilist betur:

Hlýnað hefur hratt á landinu síðastliðinn sólarhring.

Einnig segir í fréttinni: 

Þegar einnig er hvass vind­ur eru aðstæður til akst­urs mjög vara­sam­ar.

Þetta vindatal er orðið dálítið hvimleitt svo ekki sé talað um þær margumræddu „aðstæður“. Kalla má það „misvindatal“ þegar sífellt er talað um lítinn vind, meiri vind og mikinn vind í stað þess að nota gömul og gegn orð eins og hvassviðri, storm og álíka.

Hér áður fyrr hefði verið sagt:

Í hvassviðri [og hálku] getur verið erfitt að aka.

Í lok fréttarinnar er þetta haft af vef Veðurstofunnar:

Sér­stak­lega má bú­ast við auknu af­rennsli á norðan­verðu Snæfellsnesi, svæðinu í kring­um Mýr­dals­jök­ul og á SA-landi. Einnig eru lík­ur á vatna­vöxt­um í Skagaf­irði og Eyja­fjarðará vegna snjóbráðar í kjöl­far hækk­andi hita og hvassra vinda,“ seg­ir á vef Veður­stof­unn­ar.

Hvað er „afrennsli“? Jú, líklega þegar bíll rennur af vegi vegna hálku. Er þetta kannski misskilningur. Getur verið að sá sem skrifaði eigi við að vegna hlýinda aukist vatn í ám og lækjum? Nei, ansakornið. Þá hefði hann sagt þetta beinum orðum.

Betra er að tala um vatnavexti í „Skagafirði og Eyjafjarðará“. Það þýðir líklega að ekki vex í öðrum ám í Eyjafirði, til dæmis Mjaðmá, Gilsá, Finná, Skjóldalsá og fleirum sem þó renna í Eyjafjarðará. Hvað þá Glerá, Hörgá, Fnjóská, Svarfaðardalsá og fleiri sprænum sem falla annars staðar til sjávar í firðinum, svo ekki sé minnst á allar þverárnar. Nei, aðeins vex í Eyjafjarðará. 

Þegar hlýnar að vetrarlagi er það óumbreytanlegt lögmál að snjór bráðnar og vatn leitar niður á við, í ám og lækjum vex. Í staðinn fyrir að tilgreina Skagafjörð og Eyjafarðará hefði Veðurstofan (og Mogginn) átt að einfalda orðalagið, sleppa langlokunni og hafa þetta svona:

Vegna hlýinda má búast við að vatn aukist í ám og lækjum. 

Tólf orð sem segja það sama og þrjátíu og átta í tilvitnaða textanum.

Svo er það stóra spurningin: Hvað eiga lesendur að gera með þessar upplýsingar. Nota björgunarvesti, kaupa bát …? Eða heldur Mogginn og Veðurstofan að fólk hafi ekki rökhugsun þegar kemur að veðurfari?

Tillaga: Vegir víða varasamir vegna hálku.

5.

„75 fangar sluppu úr fangelsi í austurhluta Paragvæ nærri landamærum Brasilíu.“

Frétt á blaðsíðu 13 í Morgunblaðinu 20.1.2020.                 

Athugasemd: Óvíða tíðkast að byrja setningu með tölustaf. Engu að síður gerist þetta svo ótal oft í íslenskum fjölmiðlum. Líklega vita blaðamenn ekki betur, tóku ekki vel eftir í íslenskutímum í framhaldsskólum og hafa ekki stundað lestur fjölmiðla og bókmennta að neinu marki.

Ástæðan er einfaldlega sú að grundvallarmunur er á tölustaf og bókstaf. Stór stafur er alltaf ritaður í upphafi máls og í nýrri málsgrein á eftir punkti. Tölustafir hafa ekki stóran staf nema þeir séu skrifaðir með bókstöfum og það ber að gera, að minnsta kosti í upphafi setningar.

Sáraeinfalt er að lagfæra þetta:

Tillaga: Sjötíu og fimm fangar sluppu úr fangelsi í austurhluta Paragvæ nærri landamærum Brasilíu.

6.

„Framkvæmdastjóri Samtaka ferðaþjónustunnar horfir til þess að farið verði yfir tilfelli vetrarins þar sem slys hafa orðið á ferðamönnum með tilliti til þess hvernig bæta megi kerfið.“

Frétt visir.is.                 

Athugasemd: Þetta er ótrúlega bjánaleg málsgrein og rýr. Varla þarf að rökstyðja þessa fullyrðingu.

Hvað merkir að „horfa til þess“? Hvaða tilgangi þjónar orðið „tilfelli“? Er betra að segja „slys hafa orðið á ferðamönnum“ en ferðmenn hafi slasast“? Hvað er átt við „með tillit til þess“? Og loks hvaða „kerfi“ er verið að tala um?

Fyrirsögn fréttarinnar er svona:

Horfir til þess að farið verði yfir tilfelli vetrarins.

Skilur einhver þetta? Setningin segir eiginlega ekkert, er galtóm.

Málsgreinin og raunar fréttin öll er ótrúlega viðvaningslega samin.

Tillaga: Framkvæmdastjóri Samtaka ferðaþjónustunnar vill að slys a ferðamönnum verði rannsökuð.

7.

„Lögreglan rannskar líkamsárás sem gerð var í nótt.“

Frétt í sjöfréttum Ríkisútvarpsins 20.1.20.                 

Athugasemd: „Gera líkamsárás“ segir í fréttinni en dauðlegt fólk hefði talað um að ráðist hafi verið á mann. Sé orðið „líkamsárás“ notað má ætla að hún „hafi verið gerð“.

Í svipaðir frétt á ruv.is segir:

[Í] dagbók lögreglu kemur fram að tilkynning hafi borist laust fyrir klukkan þrjú um að þrír menn hefðu ráðist á starfsmann verslunar og haft á brott með sér vörur.

Þeir sem taka vörur á leyfis eru tvímælalaust að stela eða ræna. Af hverju er það ekki sagt? Þarf að hafa einhvern fyrirvara á athæfinu eða bófunum?

Í fréttinni segir líka:

Um klukkustund síðar var tilkynnt um umferðaróhapp í Árbæ. Þar hafði bíl verið ekið á þrjá aðra bíla og síðan af vettvangi. 

Varla er það „umferðaróhapp“ þegar bíl er ekið á annan. Seinni setningin vekur athygli. Það hefði verið frétt til næsta bæjar ef bílnum hefði ekki verið ekið á „þrjá aðra bíla“ heldur á sjálfan sig. 

Loks má þakka fyrir að hið sívinsæla og klassíska lögreglu- og blaðamannaorð „vettvangur“ skuli koma fyrir í fréttinni. Það hefði verið frétt ef það vantaði.

Tillaga: Lögreglan rannsakar líkamsárás frá því í nótt.

Fara með höfuðið hátt, sitjandi borðhald og svalalokun á svölum

Orðlof

Jónas

Jónas Hallgrímsson fæddist 16. nóvember 1807. Ríkisstjórnin ákvað árið 1995 að 16. nóvember ár hvert yrði dagur íslenskrar tungu og helgaður rækt við hana. Fer vel á því að tengja slíkan dag minningu Jónasar enda hafði hann sterk áhrif á menningarsögu Íslendinga. Alkunnur er skáldskapur Jónasar og framlag þeirra Fjölnismanna til sjálfstæðisbaráttunnar.

Jónas Hallgrímsson bjó til ýmis nýyrði og skulu nokkur þeirra nefnd hér til gamans: aðdráttarafl, fjaðurmagnaður, hitabelti, ljósvaki, sjónarhorn, sjónauki (Jónas notaði þetta orð reyndar sjálfur um það sem nú heitir smásjá), sólmyrkvi, sporbaugur.

Málfarsbankinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Eriksen getur farið með höfuðið hátt.“

Fyrirsögn á dv.is.               

Athugasemd: Hversu hátt á þessi Eriksen að fara með höfuðið og hvert? Hvers höfuð er þetta? Hvað varð um afganginn af líkamanum?

Í fréttinni segir:

Jose Mourinho, stjóri Tottenham, segir að Christian Eriksen geti yfirgefið félagið með höfuðið hátt.

Þetta er illskiljanlegt eins og fyrirsögnin.

Einnig segir í fréttinni:

,,Ef hans ákvörðun er að fara þá getur hann gert það með höfuðið hátt,“ sagði Mourinho.

Blaðamaðurinn endurtekur vitleysuna.

Svo segir loks:

,,Við verðum að sýna virðingu en í dag þá gerði hann allt sem hann gat.„

Fyrr gæsalappir virðast gerðar með tveimur kommum. Seinni gæsalappirnar eru eins og þær eiga að vera í upphafi tilvitnunar. Hroðvirknisleg vinnubrögð.

Vera má að „blaðamaðurinn“ hafi ætlað að segja að Eriksen geti „borið höfuðið hátt“. Það orðalag er kunnuglegt og merkir að maðurinn geti verið hreykinn, ánægður með sig, stoltur …

Blaðamaðurinn getur ekki borið höfuðið hátt eftir svona klúður. Hann er ekki vel að sér.

Fréttin er öll í eins konar glósustíl sem líklega er ætluð fyrir þá eina sem til þekkja. Aðrir vita ekkert um hvað fréttin snýst. Hún er ekki einu sinni hálfunnin.

Tillaga: Eriksen getur farið og borið höfuðið hátt.

2.

„Þar kemur fram að sitjandi borð­hald verði á árs­há­tíðinni …“

Frétt á frettabladid.is.                

Athugasemd: Í fréttinni er sagt frá fyrirhugðri árshátíð Arion banka. Þar verður meðal annars „sitjandi borðhald“. Blaðamanni Fréttablaðsins finnst þetta alveg ágætis orðalag, notar ekki einu sinni gæsalappir. Aðalatriðið virðist vera kostnaðurinn við árshátíðina.

Hvað er svo „sitjandi borðhald“? Allir vita hvað borðhald merkir, þá er matast við borð, yfirleitt setið til borðs, setið undir borðum. Varla kallast það borðhald þegar fólk stendur upprétt og matast.

„Sitjandi borðhald“ er auðvitað tóm rassbaga rétt eins og „standandi“ eða „sitjandi“ tónleikar.

Í fréttinn segir:

Lands­lið þekktra tón­listar­manna verið bókaður til að spila í nokkrum sölum tón­listar­hússins.

Fljótfærnin gerir blaðamanninum grikk, vonandi veit hann betur.

Ennig segir í fréttinni:

Öllu er tjaldað til en gestum gefst kostur á að hlýða á öll helstu tón­listar­stirni Ís­land …

Hvað er „tónlistarstirni“? Er það meira eða minna en tónlistarstjarna? Samkvæmt orðabókinn er stirni leitt af stjarna. Þekkt eru smástirni og jafnvel stórstirni sem þó eru minni er stjörnur.

Á málið.is segir um stirni:

Plánet sem er smá og óregluleg í laginu. 

Get ekki skilið þetta á annan vegu en að þarna sé verið að gera lítið úr skemmtikröftunum.

Á dagskrá árshátíðarinnar er einn liður sem kynntur er svona:

Jógvan með sing-along.

Til er afbragðsgóð regla sem reynst hefur vel í langan, langt tíma hjá flestum þjóðum. Hún er svona: Ekki blanda saman tungumálum. Skrifaðu íslensku fyrir íslenska lesendur. Ef þig vantar íslenskt orð notaðu orðabók. Ekki sletta ensku eða öðrum tungumálum. 

Um enska orðalagið „sing-along“ segir í orðabókinni:

An informal occasion when people sing together in a group; ´the party got off to a resounding start with a singalong.´

Hér er átt við að fólk syngi saman, taki þátt í söng stjórnandans á sviðinu. 

Tillaga: Þar kemur fram að setið verður undir borðum á árs­há­tíðinni …

3.

„Svalalokun er á svölum.“

Fasteignaauglýsing á visir.is.                

Athugasemd: Ansi er þetta nú óheppileg setning. Þannig fer þegar nafnorðin fá að taka völdin, viljandi eða óviljandi. 

Svalalokun er mikið notað orð, að minnsta kosti birtist það oft í fasteignaauglýsingum og víðar og framleiðendur nota það í auglýsingum. Mér finnst það afspyrnu ljótt.

Svalir eru ekki beinlínis lokaðar heldur eru settir á þær opnanlegir gluggar svo fólk geti betur notið þeirra þrátt fyrir kul eða kulda. 

Í staðinn mæli ég með því að segja gluggar á svölum og þar með er engin nástaða lengur. Þar að auki held ég að orðalagið sem miklu meira aðlaðandi en gluggalokun.

Tillaga: Gluggar á svölum.

4.

„Heimsókn í heild sinni: Þriggja hæða höll Súsönnu í London.“

Fyrirsögn á visir.is.                

Athugasemd: Hver er munurinn á heimsókn og „heimsókn í heild sinni“? Í sjónvaprþætti á Vísi er verið að sagt frá heimsókn til íslenskrar konu sem býr í London. Fyrirsögnin er ljót og illa samin.

Óþarfi er að segja að heimsóknin sé sýnd „í heild sinni“, átt er við að allur þátturinn sé sýndur en ekki hluti hans. Heimsókn er einfaldlega heimsókn. Sé hún sýnd stytt má taka það fram. Lesendur eru ekki kjánar, þeir skilja hvað heimsókn merkir. Síst af öllu er það sölulegra að bæta við „í heild sinni“. Berum bara saman tilvitnaða fyrirsögn og tillöguna hér fyrir neðan.

Fréttin er annars ósköp viðvaningslega skrifuð. 

Tillaga: Heimsókn til Súsönnu í þriggja hæða höll hennar í London.

5.

„Að því er fram kemur í frétt Guardian um málið skeytir dómarinn ekki oft skapi.“

Fyrirsögn á visir.is.                

Athugasemd: Hvað merkir að „skeyta skapi“? Þetta er bull. Hvað á maður að segja svona klúður sést í ágætum vefmiðli? 

Blaðamaðurinn gæti kannast við orðasambandið „að skeyta skapi sínu á einhverjum“. Sögnin að skeyta er dregið af orðinu að skjóta og hér merkir orðasambandið að láta skapillsku sína bitna á einhverjum. Það á hins vegar ekki við hér.

Þá kann blaðamaðurinn að hafa heyrt um orðasambandið „að skipta skapi“. Þeir sem það gera fara venjulegast í fýlu eða bregðast illa við einhverju.

Í þriðja lagi gæti blaðamaðurinn hafa slegið saman þessu tveimur orðatiltækjum og útkoman orðalagið „að skeyta ekki skapi“. 

Við liggur að maður vorkenni blaðamanninum, en hann getur ekki gert meira en hann kann. Verra er þó að útgáfan stendur í því að dreifa tómu bulli.

Fjölmargir villast á orðatiltækjum og málsháttum og stundum eru þau bráðfyndin. Hér eru nokkur dæmi: 

1. Það væri nú til að kóróna alveg mælinn
2. Eins og að skvetta eldi
3. Það gengur alltaf allt á afturendanum á henni
4. Sumir taka alltaf allan rjómann
5. Getum ekki horft hvort á aðra
6. Kannski þykknar í mér pundið
7. Þetta var svona orðatækifæri
8. Hún á náttúrulega að fá greitt fyrir afturgengið orlof!
9. Skírður eftir höfuðið á honum
10. Flokkast undir kynferðislegt álag
11. Það er enginn millivegur á þér
12. Við verðum að leggja okkur í spor barnanna okkar
13. Fór í klippingu og lét rótfylla á sér hárið
14. Hjartað hamaðist í höfðinu á henni
15. Sérðu snjóhryllingana

Birt án leyfis en sjá nánar hér.

Tillaga: Fram kemur í frétt Guardian um málið að dómarinn skiptir ekki oft skapi.