Ofsi Einars Kárasonar, hið besta í íslenskri sagnahefð

Mikið væri nú gaman að vera sögumaður eins og Einar Kárason rithöfundur. Það væri fullkomin tilvera, stórkostlegt líf. Og þetta segi ég vegna þess að ég lauk fyrir stuttu við Ofsa, bókina sem Einar skrifaði og út var gefin árið 2008.

„Stórkostlegbók“ í einu orði sagt. Já, stórkostleg bók. Ekki er það aðeins sagan sem slík, heldur stíllinn og ekki síst flutningurinn, upplestur höfundar. Já, Ofsi er til í hljóðbók sem hentar mér prýðilega í gönguferðum. Við Einar Kárason göngum saman.

Ofsi segir frá atburðum sem Sturlunga greinir frá, er Gissur Þorvaldsson tekur sig upp og flyst norður í Skagafjörð og sest að á Flugumýri sem hann kaupir af Eyjólfi Þorsteinssyni  einum höfðingja Sturlunga.

Þegar Ofsi kom út hugsaði ég eitthvað á þessa leið: Æi, ég nenni ekki að fara að lesa einhvern gáfumannapistil um fornsögurnar. Gluggaði í hana í bókabúð og fannst hún ekkert spennandi. Gott ef ekki flögraði að mér að bók eftir gallharðan sósíalista og gamlan komma myndi ég nú ekki kaupa. Mikið skjátlaðist mér, þó ekki um pólitíkina heldur um skáldið. Hafði ég engu að síður lesið bækur efir Einar, til dæmis skáldsöguna Storm og Jónsbók, ævisögu Jóns Ólafssonar, viðskiptajöfurs.

Sumarið 2018 keypti ég Stormfugla eftir Einar. Gleypti hana í mig og upplifði aftur þessi tvö sumur á menntaskólaárunum sem ég var á togara. Ég var svo heillaður af bókinni að ég skrifaði um hana, sjá hér. Og hér ætla ég að gera það sem mér finnst svo ósköp kjánalegt, það er að vitna í sjálfan sig. Meiri gáfumenn en ég gera það tíðum og því get ég ekki stillt mig um að gera slíkt hið sama, en bara í þetta sinn. Ég skrifaði (með leyfi hæstvirts forseta):

Rithöfundurinn Einar Kárason er einstakur. Enginn annar getur skrifað eins og hann gerir í Stormfuglum. Stundum langar og flóknar málsgreinar, sem þó eru svo haganlega saman settar að lesandinn missir hvorki þráðinn né athyglina. Minnimáttar skrifarar kunna ekki þessa list og við lítum allir upp til Einars, ýmist með aðdáun eða öfund, jafnvel hvort tveggja.

Ég stend enn við þessi fátæklegu orð mín.

Ofsi er um fimmtán kílómetra bók. Sagan er því frekar stutt en á móti kemur að sagan geymist í höfðinu, eftirbragðið er mikið, langt og gott. Ég hafði hemil á mér, hlustaði bara í gönguferðum og vissi ekkert hversu langt hún myndi endast.

Gallinn er sá að ég man aldrei neitt. Mundi ekki að Einar hafði skrifað fjórar bækur um viðburði Sturlungaaldar. Fyrsta bókin er Óvinafagnaður (2001), Ofsi (2008), Skáld (2012) og Skálmöld (2014). Auðvitað átti ég að byrja á þeirri fyrstu, en ég er betur kunnugur Sturlungu Sturlu Þórðarsonar en skáldinu Einari Kárasyni, og er ég keypti Ofsa voru hinar bækurnar Einars mér gleymdar. 

Einar segir í Ofsa frá nefi helstu söguhetja Sturlungu. Gissur er auðvitað glæsilegur maður, kann sig, gerist friðarhöfðingi. Fyrir okkur Dalamenn er hann einum of sléttur og felldur gæi. En þetta er skáldskapur, tek það ekki persónulega þó sumum af áum mínum sé lýst sem  einhverjum skrattakollum. Hefna ber fyrir slík ummæli en ég geri það ekki.

Ein merkilegasta persóna bókarinnar er hann Eyjólfur Þorsteinsson sem hafði viðurnefnið ofsi. Margir kunna að halda að heiti bókarinnar sé dregið af viðurnefninu en svo þarf ekki að vera. Ofsi ríkti í landinu á Sturlungaöld og Guðmundur, frændi Gissurar var líka nefndur ofsi. Sturla Þórðarson segir í Íslendinga sögu:

Í þenna tíma var svo mikill ofsi Sturlu Sighvatssonar að nær öngvir menn hér á landi héldu sér réttum fyrir honum og svo hafa sumir menn hermt orð hans síðan að hann þóttist allt land hafa undir lagt ef hann gæti Gissur yfir komið.

Öldin sem kennd er við Sturlunga var tími ofsa og heiftar og lýsir Einar Kárason henni einkar vel og er sannfærandi. Í sögunni birtist bræðin gegn þeim sem drápu Snorra Sturluson afar skýrt. Árni beiskur, banamaður Snorra, leitar útgöngu úr Flugumýrarbrennu og var grimmilega drepinn og í sögu Einars beitti Kolbeinn grön sverðinu:

Aðferðirnar voru þannig að manni rann eiginlega kalt vatn á milli skinns og hörunds; tröllið Kolbeinn hjó fyrst af honum annað eyrað og svo hönd og fót og meðan maðurinn var enn organdi og spriklandi þá brá hann sverðinu þannig á frammjótt andlit mannsins að það flettist að mestu af; að lokum fauk búkurinn frá höfðinu og um leið og Kolbeinn kastaði því frá sér eins og sorpi þá æpti hann:

Man nú enginn lengur Snorra Sturluson?!

Þetta er hrottaleg lýsing en bræði Kolbeins var mikil því hann vissi að þarna vó hann þann sem oft hefur verið líkt við Júdas Ískaríot. Engu að síður var var Árni að reyna að bjarga Halli syni Gissurar, brúðgumanum sem aðeins var átján ára. 

Fjölbreyttur stíll Einar er slíkur að hann getur lýst bardaga og áverkum án þess að neinum blöskri og um leið segir frá fólki eins og Gróu Álfsdóttur svo angurblítt og fagurlega að ekki er laust við að lesandinn vikni við lesturinn.

Sumir er höfðingjar sem fá rödd í sögunni og ekki eru þeir allir miklir fyrir sér að gáfum eða skýrleika. Hrafn Oddson, einn af foringjum Sturlunga, virðist skarpgáfaður og klár en brestur kjark þegar mest á reynir. Ásgrímur Þorsteinsson, bróðir Eyjólfs ofsa, segir honum frá aðförinni að Gissuri á Flugumýri, og biður hann um liðsinni. Hrafn sat brúðkaupsveisluna, varð vinur Gissurar, en gat ekki sagt honum frá yfirvofandi harmleik, og gat ekki heldur afstýrt honum. Það eina sem hann gerði var að flýja, gera eins og við nútímamenn, láta sem ekkert sé og vonast til að vandamálið hverfi.

Eyjólfur ofsi er þunglyndur maður, líklega haldinn geðhvörfum. Einar lýsir honum mjög sennilega, ofsanum, þunglyndinu, heiftinni og eftirsjánni. Hann er giftur Þuríði Sturludóttur Sighvatssonar sem gerir líf hans að hreinu helvíti, skilur hann ekki, hæðist að honum. Engu að síður á Eyjólfur þann draum mestan að þóknast Þuru sinni.

Fleiri en höfðingjar fá rödd í sögunni. Margir slíkir eru meiriháttar menn eins og Hallfríður garðafylja, fóstra sona Gissurar og Gróu. Henni er fagurlega lýst að innræti og hún bókstaflega bjargar lífi Gissurar.

Sumir eru alls ekki meiriháttar heldur skíthælar eins og Þorsteinn grenja sem situr brúðkaupið að Flugumýri en telur sér sýnd margháttuð óvirðing þar. Hann tautar við sjálfan sig og heitist við húsráðendur. Á leið yfir Öxnadalsheiði mætir hann liðinu sem ætlar að ráðast á Flugumýri. Hann slæst þar í hópinn og leggur til atlögu við gestgjafa sína og heimamenn.

Heinrekur Hólabiskup gegnir mikilvægu hlutverki í sögunni, greinir íslenska þjóð og dæmir í bréfum sínum til Hákons Noregskonungs. Í síðasta bréfinu segir hann við kónginn:

Ég vona að þér fyrirgefið mér framhleypnina, en sú hugsun hvarflar að mér að það sé varla þess virði að vilja gerast herra þeirra sem hér búa; kannski fer best á því að þeir sjálfir eigi sitt auma land og samfélag. 

Í Íslendingabók Sturlu Þórðarsonar segir um þann atburð er Gissur stendur yfir líkum konu sinnar og sonar:

Þá mælti Gissur: Páll frændi, segir hann, hér máttu nú sjá Ísleif son minn og Gró konu mína.

Og þá fann Páll að hann leit frá og stökk úr andlitinu sem haglkorn væri.

 

Hallfríður garðafylja segir með orðum Einars Kárasonar frá sama atburði:

Hallfríður mín. Hér máttu líta Gróu konu mína og Ísleif son minn.“
Án klökkva. En um leið og hann leit undan mátti sjá hagl stökkva úr auga hans, og ég vissi að það var úti um allan frið á Íslandi enn um langa hríð.

Á þennan veg skrifar enginn nema skáld sem býr að öllu því besta sem íslensk sagnahefð hefur þróað í þúsund ár. Og það er ekki lítið.

Nú förum við Einar saman í fleiri gönguferðir og hann flytur mér Óvinafagnað. Ég hlakka til. Er búinn að kaupa hljóðbókina af Forlaginu og setja hana í appið í símanum.

Mæta, sitja auðum höndum í barneignum og pop-up markaður

Orðlof

Í essinu sínu

Þegar sagt er um einhvern að hann „sé í essinu sínu“ er átt við að hann sé vel fyrirkallaður, í góðu skapi og njóti sín vel. 

Þótt orðið ess hljómi eins og heiti bókstafsins ’s’ eru engin tengsl þar á milli, heldur er orðasambandið komið til okkar úr dönsku, sem aftur hefur fengið það að láni úr þýsku. 

Ræturnar eru þó í latínu þar sem sögnin esse merkir ’að vera’. Í miðaldalatínu hefur verið myndað nafnorð af þessari sögn sem hljómar eins - esse - og merkir ’vera, ástand’. 

Samkvæmt því merkir orðasambandi að vera í essinu sínu bókstaflega ‘að vera í ástandinu sínu’ sem þýðir væntanlega að vera í góðu jafnvægi, eða eins og líka er stundum sagt, „upp á sitt besta“.

Málsgreinar.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Belgíska landsliðið í fótbolta er mætt til landsins. Þeir mæta Íslandi á Laugardalsvelli annað kvöld í Þjóðadeildinni.“

Frétt á ruv.is.                                 

Athugasemd: Það sem segir í báðum setningunum má til sanns vegar færa. Hins vegar er belgíska landsliðið komið til landsins og það mun leika við það íslenska á morgun. 

Einkenni íþróttablaðamanna er að tala á annan hátt en flestir gera. Sögnin að mæta merkir að hitta en ekki að koma. 

Tvö fótboltalið mætast á velli og svo leika þau eða spila fótbolta. Sögnin að mæta merkir ekki að takast á í fótbolta eða öðrum íþróttagreinum.

Tillaga: Belgíska landsliðið í fótbolta er komið til landsins. Það leikur gegn því íslenska á Laugardalsvelli annað kvöld í Þjóðadeildinni.

2.

„Sig­ur­veig hef­ur ekki setið auðum hönd­um þegar að barneign­um kem­ur.“

Myndatexti á blaðsíðu 2 í Fréttablaðinu 16. október 2020                                

Athugasemd: Þetta er nú hálfkjánalega orðað. Orðalagið að sitja auðum höndum kemur lítið barneignum við. Að minnsta kosti mætti orða þetta mun skilmerkilegar. Segja má að hér sé notaður úrdráttur. Og hvað er það? Skýringuna finnum við í Málfarsbankanum en þar segir:

Orðið úrdráttur er notað yfir ákveðið stílbragð sem felst í því að nota veikara orðalag en efni standa til.

Það er ekki mjög kalt hérna, í merkingunni: það er heitt hérna.
Þetta var ekki sem verst, í merkingunni: þetta var mjög gott. 

Jón G. Friðjónsson málfræðingur segir í bók sinni Mergur málsins um orðatiltækið að sitja auðum höndum:

Vera aðgerðalaus, hafast ekkert að. […]

Líkingin trúlega dregin af því er menn hafast ekki að, sitja tómum höndum, taka sér ekki neitt (verkfæri) í hendur.

Sumir sitja auðum höndum í vinnunni eða skólanum en þetta er í fyrsta sinn sem ég sé svona sagt í þessu samhengi. Skýringin er líklega sú að blaðamaðurinn hefur ekki góða tilfinningum fyrir íslensku máli, er ekki vel lesinn. Vera má að hann sjá fyrir sér að börnin hafi verið handunnin. Hvað veit maður?

Tillaga: Sigurveig hefur ekki látið sitt eftir liggja í barneignum.

3.

„Hópur fólks beið í langri röð til kaupa ferskt og framandi grænmeti og ávexti á pop-up markaði Austurlands food coop á Skúlagötu í gær.“

Myndatexti á blaðsíðu 2 í Fréttablaðinu 16.10.20.                               

Athugasemd: Þetta er hræðileg málsgrein. Drasl sem ekki á heima í fréttamiðli, ruslatunnumatur. Í fréttinni kemur fram að vel hafi verið gætt að sóttvörnum og tveggja metra reglunni. En hvað með tungumálið, íslenskuna? Hver gætir hennar á Fréttablaðinu?

Hvað er „pop-up markaður“? Og hvað þýðir „food coop“? Hvað mælir gegn því að blaðamaðurinn tali íslensku? Geti seljendur ekki komið íslenskum orðum að starfsemi sinni ættu þeir að finna sér eitthvað annað að gera en viðskipti.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„351 rekstraraðili hefur sótt um stuðning vegna …“

Frétt á ruv.is.                               

Athugasemd: Þeim fer fjölgandi fréttamönnunum hjá Ríkisútvarpinu sem skilja ekki reglur. Hér byrjar setning á tölustöfum, fyrsta málsgreinin í fréttinni.

Sama dag, tæpri klukkustundu fyrr, skrifar annar fréttamaður þessa frétt á vefinn ruv.is:

29 einstaklingar og fyrirtæki hafa farið í ákæruferli hjá lögreglu fyrir brot á sóttvarnarlögum …

Sorglegt er til þess að hugsa að ungt og snjallt fólk skuli ekki vita meira um skrif. Nú kemur það því í koll að hafa ekki tekið betur eftir í skóla. Verst er þó að yfirmenn á Ríkisútvarpinu, samstarfsmenn og meintur málfarsráðgjafi skuli ekki koma til hjálpar og leiðbeina.

Reglan er þessi: Aldrei byrja setningu á tölustöfum. Aldrei nokkurn tímann. Slíkt er ekki einu sinni gert í ensku máli né heldur öðrum. Grundvallarmunur er á bókstöfum og tölustöfum. Setningar byrja á stórum staf, upphafsstaf. Slíkur stafur er ekki til í tölustöfum.

Tillaga: Engin tillaga.

Fréttakviss, löggan sinnir þjófnaði og stíga á góðar fréttir

Orðlof

Ásmegin

Ásmegin er guðakraftur, goðaafl. Einhverjum vex ásmegin; eflast, styrkjast magnast.

Hún hefur aldrei gefist upp þótt á móti blási, henni hefur þvert á móti vaxið ásmegin við hverja raun.
Kröfunni um lýðræðislegar umbætur vex ásmegin dag frá degi.

Líkingin er dregin af megingjörðum Þórs en honum óx ásmegin hálfu (um helmingur) er hann spennti þær um sig.

Færast í ásmegin: Eflast magnast. 
Hann gafst ekki upp við andstreymið heldur færðist allur í ásmegin þegar á móti blés.

Orðatiltækið er kunnugur út fornu máli:

Harðar reis á kné
hafra dróttinn
færðisk allra
í ásmegin.

Mergur málsins, Örn og Örlygur 1993. Jón G. Friðjónsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Fréttakviss vikunnar.“

Fyrirsögn á visir.is.                                 

Athugasemd: Þetta orð „fréttakviss“ er óskiljanlegt enda að hálfu útlenska. 

Á ensku er forvitinn „inquisitive“. Af því er leitt orðið „quiz“ sem meðal annars þýðir spurningakeppni og er mikið notað:

• a general knowledge quiz
• a television quiz show
• The magazine publishes a quiz once a month.

Maður nokkur sagði í viðtali: „Þetta er svona „ídíótprúf“, ef ég má sletta …“ Nei, þú mátt ekki sletta. Þú átt að tala íslensku. Ef þú getur ekki komi orðum að hugsun þinn á íslensku áttu að þegja. Þetta á ekki aðeins við í fjölmiðum heldur alltaf. Ekki vanvirða íslenskuna. Því fleiri sem gera það því meiri líkur á hnignun hennar.

Fjöldi fólks slettir erlendum orðum og þar á meðal ég. Þetta er mikill ósiður. Þórarinn Eldjárn segir í ljóði sínu:

Á íslensku má alltaf finna svar
og orða stórt og smátt sem er og var …

Því er það sorglegra en orð fá lýst að stjórnendur fréttamiðilsins Vísis skuli leyfa sér að tala um „fréttakviss“. Búa til blending á íslensku og ensku. 

Nei, þið megið ekki sletta.

Af hverju?

Ef þið þurfið að spyrja eigið þið að finna ykkur eitthvað annað til dundurs en að gefa út fjölmiðil á Íslandi. Skammist ykkar.

Tillaga: Fréttaspurningar vikunnar.

2.

„Heimir Hallgrímsson og hans menn í knattspyrnuliðinu Al-Arabi töpuðu sannfærandi fyrir Al-Sadd í bikarúrslitunum í Katar.“

Fyrirsögn á ruv.is.                                  

Athugasemd: Er hægt að tapa sannfærandi? Miklu betur fer á því að segja að liðið hafi átt skilið að tapa leiknum, tapað verðskuldað. Nei, þetta síðasta er ekki alveg nógu gott.

Tillaga: Heimir Hallgrímsson og hans menn í knattspyrnuliðinu Al-Arabi áttu skilið að tapa fyrir Al-Sadd í bikarúrslitunum í Katar.

3.

„Lög­regl­an á höfuðborg­ar­svæðinu sinnti bæði eigna­spjöll­um og þjófnuðum á nokkr­um stöðum á höfuðborg­ar­svæðinu snemma í gær­kvöldi.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                  

Athugasemd: Varla getur verið að löggan hafi skemmt eignir og stunda þjófnað. Líklegra er að hún hafi sinnt tilkynningum um þetta. Af hverju skrifa blaðmenn í ófullgerðum setningum? 

Inn í málsgreinina vantar orð sem kemur í veg fyrir misskilning. Til dæmis útkall eða tilkynning.

Auðvitað skilst fyrirsögnin. Lykilorðin hér eru lögreglan og sögnin að sinna. Hefði þeim verið sleppt gæti þetta hafa hljóðað svona:

Hópur á höfuðborg­ar­svæðinu var tekinn fyrir bæði eigna­spjöll­ og þjófnað á nokkr­um stöðum á höfuðborg­ar­svæðinu snemma í gær­kvöldi.

Þá hefði enginn misskilið neitt.

Sögnin að sinna er áhugavert orð og merkir samkvæmt orðabókinni að sjá um eða annast eitthvað. 

Það er náskylt nafnorðinu sinna sem í kvenkyni og merkir hugur, áhugi, athygli. Einnig nafnorðinu sinni sem er hvorugkynsorð og merkir líka hugur, geð eða skoðun. 

Sá sem er sinnisveikur er veikur á sinni, með öðrum orðum sjúkur í huga sem áður var nefnt geðveiki. Liðsinni merkir liðveisla, hjálp.

Tillaga: Lög­regl­an á höfuðborg­ar­svæðinu sinnti útköllum vegna eigna­spjalla og þjófnaða á nokkr­um stöðum á höfuðborg­ar­svæðinu snemma í gær­kvöldi.

4.

„Þegar Trump hefur fengið góðar fréttir, hefur honum tekist að stíga á þær.“

Frétt á visir.is.                                 

Athugasemd: Þetta er skrýtið. Hvers vegna þarf að „stíga á góðar fréttir“ þegar auðvelt er að virða þær að vettugi. Myndræn lýsing getur einfaldlega verið asnaleg og þessi er illskiljanleg og þar að auki óþekkt í íslensku máli. 

Heimildin er AP fréttaveitan. Þar segir:

It’s been a long time since Donald Trump has had any good news, and when he does have good news, he manages to step on it.

Þarna kom það. Ekki er allt gott sem er sagt á enskri tungu. Margt bendir til að orðalagið sé ekki algengt í ensku þó ég vilji nú ekki fullyrða um það. Líklegast á enski viðmælandinn við að Trump nýti sér ekki góðar fréttir, noti þær ekki sér til framdráttar.

Tillaga: Þegar Trump hefur fengið góðar fréttir nýtir hann sér þær ekki.

5.

„102 af körl­un­um óttuðust ekki að þurfa að fara í sótt­kví eða ein­angr­un en 95 óttuðust það.“

Frétt á mbl.is.                                   

Athugasemd: Af fréttinni að dæma er ekki hægt að draga aðrar ályktanir en að Mogginn krefjist þess að blaðmenn byrji setningar á tölustöfum. Slíkt er hins vegar hvergi gert, allir með viti mæla gegn því. Jafnvel íslenskufræðingar og aðrir málfræðingar krossa sig og jesúsa þegar þessi ósiður sést eða hann ber á góma svo ekki sé talað um vel lesið fólk.

Í afar ruglingslegri íþróttafrétt á vef Moggans er tuttugu og ein sjálfstæð setning og málgrein. Af þeim byrja níu á tölustöfum. Þetta er nýtt Íslandsmet. Mér ekki kunnugt um aðra blaðamenn sem viljandi eða óviljandi hefur tekist að koma því svo fyrir að 43% setninga í einni frétt byrji á tölustöfum. 

Á einum stað byrjar setning á tölu sem skrifuð er með bókstöfum sem er óskiljanleg, svona samhengisins vegna. Hefði blaðamaðurinn skrifað töluna í tölustöfum hefði hlutfallið verið 48%.

Nástaðan í fréttinni er yfirþyrmandi. Sögnin að óttast er ofnotuð, finnst átta sinnum. Höfundurinn hefði getað notað önnur sambærileg orð til tilbreytingar. Nefna má orð eins og að hræðast, skelfast, vera skelkaður, hafa áhyggjur af, vera smeykur, hafa beyg af, hafa geig af, hrellast, æðrast, óa við og svo framvegis. Af nógu er að taka.

Sama er með nafnorðið leikmaður. Það er notað tuttugu sinnum. 

Orðið prósent er ellefu sinnum notað. Í svona frétt fer vel á því að nota prósentutáknið, %.

Gallinn er sá að í fréttinni eru hlutfallstölur ýmist ritaðar með engum aukastaf, einum og jafnvel tveimur. Samhengið er ekkert. Þar að auki gat höfundurinn ekki druslast til að setja upplýsingarnar fram myndrænt, til dæmis í súluriti. Það hefði verið mun þægilegra aflestrar en vitleysan sem hann býður upp á.

Verst er að hann heldur það megi bjóða lesendum Moggans upp á hvað sem er. Það er hins vegar ekki svo. 

Því miður er höfundar ekki getið en hann getur vitjað skammarverðlaunanna hjá mér þegar vel liggur á honum.

Tillaga: Af körl­un­um voru 102 óhræddir að fara í sóttkví eða ein­angr­un en 95 óttuðust það.

Valkostagreining, fá gagnrýni og vantraust til Vegagerðarinnar

Orðlof

Sumar

Ákveðin tilhneiging virðist vera á dreifingu afbrigðanna sumurin og sumrin. Ef árstíðin er á einhvern máta teljanleg þá er afbrigðið oftast sumurin: 

Sumurin þrjú síðan hann fæddist hafa verið falleg. 
Hann ferðaðist um Ísland sumurin 1927 og 1930. 

Ef vísað er til árstíðarinnar án tímasetningar er afbrigðið sumrin oftast notað: 

Stúdentar nota sumrin venjulega til að vinna fyrir sér. 
Skákmót eru oft og einatt haldin á sumrin.

Beygingarlýsing íslensks nútímamáls.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Hávært ákall um frjálsari séreign.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 8 í Markaðnum, fylgiblaði Fréttablaðsins 7.10.20.

Athugasemd: Ákall merkir samkvæmt orðabókinni bæn eða ávarp. Það getur einnig þýtt hvatning. Enska orðalagið „to call for“ hefur verið þýtt á íslensku „að kalla eftir“. Óljóst er hvað það merkir annað en að hrópa.

Smiðurinn kallaði eftir hamrinum.
Faðir vor kallar á kútinn.
Vinur minn, hvar sem í heiminum er heyrðu mitt ákall og liðsinntu mér

Margir hafa flækt sig í ensku orðalagi og grípa hið gamla íslenska orð ákall og tengja við „kalla eftir“.

Innanríkisráðherra hefur borist ákall frá sýslumanninum á Húsavík vegna skorts á lögreglumönnum í umdæminu.

„Kalla eftir“ er nýlega komið inn í íslensku, að minnsta kosti hefur það aldrei verið eins mikið notað en síðustu misseri. Í fjölmiðlum má finna þessi dæmi um orðalagið:

1. kalla eftir 6 mánaða tekjubótum.
2. Kalla eftir ábendingum
3. Kalla eftir samræmi í stuðningi við fjölskyldur
4. Kalla eftir verðlækkun
5. Kalla eftir íbúafundi
6. Kalla eftir opinni umræðu um ríkisábyrgð 
7. Kalla eftir ábyrgð
8. Kalla eftir frekari upplýsingum
9. Kalla eftir umsögn Heilbrigðiseftirlitsins
10. Kalla eftir hugmyndum um loftslagsaðgerðir

Orðalagið er notað í ótrúlegum fjölda aðstæðna og fer varla framhjá neinum manni að hægt er að orða hlutina nákvæmar. Nota má orð og orðalag eins og krefjast, heimta, óska eftir, biðja um og svo framvegis. „Kalla eftir“ er rekar loftkennt orðalag.

Hvað gera til dæmis stjórnvöld þegar „kallað er eftir verðlækkun“? Ekkert, vegna þess að ekki er ljóst hvar er verið að segja. Væri hins vegar krafist verðlækkana horfir málið allt öðru vísi við.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„… vinnur einnig að valkostagreiningu fyrir nokkur sveitarfélög.“

Frétt á blaðsíðu 10 í Morgunblaðinu 8.10.20.                                

Athugasemd: Ólafur Oddsson, menntaskólakennari, benti mér í gamla daga á meinlega villu í ritgerð sem ég skrifaði. Í henni hafði ég notað orðskrípið „valkostur“. Hann skýrði út fyrir mér og líklega bekkjarfélögum mínum að „valkostur“ væri samsett úr tveimur orðum sem merkja nánast það sama. Oftast dugar að nota kostur eða þá val. Nú held ég að vonlaust sé að berjast gegn „valkostinum“. Hann er líklega rótgróinn í hausnum á liði sem skrifar og talar án þess að velja orðin af kostgæfni.

Já, þetta er vonlaust. Fyrir nokkru rakst ég á orðið „valkostagreining“. Í Mogganum mínum í morgun er frétt um fækkun sveitarfélaga. Þar er vitnað í fyrirtæki sem heitir RR ráðgjöf og vinnur að „valkostagreiningu“, ekki greiningu á kostum sem velja má um. 

Nei, „valkostagreining“ skal það heita og er orðið til vitnis um að sá sem það notar er hámenntaður og sigldur. 

Nokkur sveitarfélög að huga að sameiningu við önnur og það heitir í fréttinni leit að „samstarfsaðila“. Á málið.is segir: 

Athuga að ofnota ekki orðið aðili. Fremur: tveir voru í bílnum, síður: „tveir aðilar voru í bílnum“. Fremur: sá sem rekur verslunina, síður: „rekstraraðili verslunarinnar“.

Best er bara að sleppa orðinu „aðili“ í samsetningum og þá leggur kansellífnykinn ekki um allt eins og þegar úldin skata er á borðum. Umorða í staðinn.

Nú býst ég fastlega við að þegar „valkostagreinin“ hefur verið gerð um sameiningu sveitarfélaga standi íbúum til boða að skoða „valkostavalið“. Þá er líklegast að flestir samþykki besta „valkostavalkostinn“.

Tillaga: … vinnur að greiningu kosta fyrir nokkur sveitarfélög.

3.

„Stjórnarmaður KSÍ fær gagnrýni fyrir að stíga fram í kvöld og gagnrýna eina af stjörnum liðsins.“

Fyrirsögn á dv.is.                                 

Athugasemd: Sem sagt, stjórnmaðurinn fær gagnrýni fyrir að gagnrýna. Hvaðan steig maðurinn fram? Var hann á klósettinu og kom svo fram í stofu? Þetta er orðalag undir sterkum enskum áhrifum og því miður mikið notað. Orðalagið er ansi útbreytt, það er sögn og nafnorð. Í flestum tilfellum dugar sögnin: Fá gagnrýni merkir að gagnrýna.

Enskir segja: 

step aside/back/down/in/forward/out
step something up 
step out on

Margt af þessu er ekki hægt að þýða með einu eða tveimur íslenskum orðum og flest af þessu verður kjánalegt en annað órökrétt í þýðingu.

Í ofangreindri fyrirsögn er óþarfi að segja að maðurinn hafi „stigið fram“. Hann gerði það ekki, birti bara skoðun sína á samfélagsmiðli.

Maðurinn er sagður hafa „fengið gagnrýni“ og en á venjulegu máli merkir það að maðurinn var gagnrýndur. 

Tillaga: Stjórnamaður í KSÍ er gagnrýndur fyrir ummæli um eina af stjörnum liðsins.

4.

„Lýsa yfir „fullkomnu vantrausti“ til Vegagerðarinnar.“

Fyrirsögn á ruv.is.                                 

Athugasemd: Já, vissulega tekur málið breytingum. Vonandi þó ekki á þennan hátt.

Á Facebook má oft lesa:

Til hamingju til þín með afmælið

Gleðileg jól til þín

Hefðbundið orðalag er hins vegar svona:

Til hamingju með afmælið

Gleðileg jól

Þegar við ávörpum einhvern í bréfi, tölvupósti eða á samfélagsmiðlum fer ekkert á milli mála hver viðtakandinn er og því er óþarfi að segja „til þín“. 

Sama er með stofnun eins og Vegagerðina, ríkisstjórnina, borgarstjórann eða lögregluna. Sé ástæða til er lýst yfir vantrausti á þá, ekki til þeirra.

Svo má lengi deila um orðalagið „fullkomið vantraust“. Er eitthvað til sem er „ófullkomið vantraust“. Lýsingarorðið er greinilega til að herða á yfirlýsingunni en verður fyrir vikið marklaus eða úr henni dregur stórlega. Vantraust er vantraust og enginn millivegur. Ekki er til „hálfvantraust“ eða 30% vantraust.

Tillaga: Lýsa yfir „fullkomnu vantrausti“ á Vegagerðina.

Taka staðfestingu á tilnefningu og hlaupa fyrir allan peninginn

Orðlof

Súpa í hárið

Á tímabili var ég hrifin af enskum sjónvarpsfrasa sem beint er að þeim sem maður hefur ekki hitt lengi: Long time, no see. Nema ég var aldrei klár á hvort það átti að vera seen eða see, og beitti því gjarnan grínleppnum „langur tími, enginn sjór“, því see hljómar eins og sea – sem þýddi um leið að see væri rétta formið, en þá var það orðið af seint. Þetta er (langsótt) dæmi um hvað getur gerst þegar málnotendur telja sig færa í flestan sjó á öðru máli. Þeir sökkva hratt.

Og ofmatið gengur víða lengra. Það skýrir m.a. hvers vegna alltof sjaldan er leitað til þýðenda eða prófarkalesara þegar klastrað er saman skiltum og enskum bæklingum, sem leiðir til þess að sundgestum er skipað að bera súpu í hárið, og fólk varað við því að hemla reglurnar …

Morgunblaðið 3.10.20. Tungutak blaðsíðu 28. Sigurbjörg Þrastardóttir.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Til að mynda sé Trump nýbúinn að tilnefna nýjan hæstaréttardómara og að taka eigi staðfestingu á þeirri tilnefningu til umfjöllunar eftir rúma viku.“

Frétt á visir.is.                                

Athugasemd: Málgreinin er óþarflega löng og orðalagið slæmt, ábyggilega dregið af því sem viðmælandi segir. Byrjendur í blaðamennsku halda að þeir eigi að skrifa allt beint upp eftir þeim sem þeir tala við. Það er rangt. Skylda blaðamanns er fyrst og fremst að koma eðlilegum orðum að því sem viðmælandinn segir. Ekki þarf allt að vera bein ræða.

Orðalagið „til að mynda“ merkir það sama og til dæmis.

Verra er með orðalagið „taka eigi staðfestingu á þeirri tilnefningu“ sem er hreinn og klár kansellístíll; ferlega ljótt og fráhrindandi. Merkingin er einfaldlega sú að þingið þarf að staðfesta tilnefninguna. Einfaldara getur það ekki verið.

Ef blaðamaður getur ekki komið frá sér frétt á nokkurn veginn eðlilegri íslensku er fokið í flest skjól. Raunar stendur íslenskan á berangri og þá kemur upp í hugann ljóð:

Fýkur yfir hæðir og frostkaldan mel,
í fjallinu dunar, en komið er él,
snjóskýin þjóta svo ótt og ótt;
auganu hverfur um heldimma nótt
vegur á klakanum kalda.

Kannast einhver undir fertugu við ljóðið og höfundinn? Stórkostleg kvæði um miskunnarleysi íslenskrar náttúru og tæra móðurást.

Tillaga: Trump hefur til dæmis tilnefnt nýjan hæstaréttardómara sem fulltrúadeild Bandaríkjaþings þarf að samþykkja.

2.

„250 hafa nú þegar verið boðaðir í rann­sókn­ina …“

Frétt á mbl.is.                                

Athugasemd: Reglan er þessi: Aldrei byrja setningu á tölustöfum. Blaðamenn Morgunblaðsins eru harðákveðnir í því að hafa hana að engu. Flestir aðrir blaðamenn hér á landi og virða hana.

Ég er dálítið vonsvikin að sjá notkun töluorða í upphafi setninga í íslenskum fjölmiðlum og hef alloft skrifað um fyrirbrigðið í pistlunum um málfar. Mér telst svo til að ég hafi nefnt reglubrotið í þrjátíu sinnum á rúmu ári. Forvitnilegt er að sjá hvernig athugsemdirnar skiptast eftir fjölmiðlum:

1. Fréttablaðið; 2
2. Morgunblaðið og mbl.is: 19
3. Ríkisútvarpið; 3
4. Vísir; 7

Þetta hafði ég á tilfinningunni. Að sjálfsögðu eru langt í frá allir blaðamenn Moggans sekir um þessa vitleysu. Vandinn er sá að þeir sem þetta gera fá greinilega ekki tilsögn frá stjórnendum blaðsins og ekki frá samstarfsmönnum sínum.

Tillaga: Nú þegar hafa 250 manns verið boðaðir í rannsóknina …

3.

„Það er einsdæmi í sögu Bandaríkjanna að sitjandi forseti í kosningabaráttu veikist svo skömmu fyrir kosningar.“

Leiðari Morgunblaðsins 5.10.20.                                

Athugasemd: Svo rammt kveður að enskum áhrifum á íslenskuna að leiðarahöfundur dagsins getur ekki talað um forseta Bandaríkjanna heldur verður hann að hnýta því við að forsetinn sé sitjandi, „Sitting president“ eins og Ameríkanar segja. 

Á íslensku er hægt að fullyrða að aðeins einn maður sé forseti Bandaríkjanna á hverjum tíma og sá getur ýmist verið standandi, sitjandi eða liggjandi, og teljast allar stöðurnar hafa verið fréttnæmar að einu eða öðru leyti hjá þeim sem nú gegnir starfinu. Oft er talað um núverandi forseta. 

Á málið.is segir um orðið núverandi:

Í stöðu eða hlutverki á þessum tíma:

hún er núverandi heimsmeistari í skíðagöngu kvenna
telur þú að núverandi ríkisstjórn eigi að sitja áfram?

Ástæðan fyrir því að amrískir fjölmiðlamenn tala um „sitting president“ er líklega sú að  fyrrverandi forsetar eiga það til að flækjast í fréttir. Samkvæmt amerískri málhefð eru þeir einatt kallaðir „president“ þó þeir séu ekki forsetar. Þeir verða sum sé ekki „afforsetaðir“ frekar en á Íslandi tíðkist að „afbiskupa“ eða „afséra“ þá sem gengt hafa stöðum biskups og prests. Aðrir eru bara fyrrverandi þetta eða hitt.

Tillaga: Aldrei fyrr hefur það gerst í sögu Bandaríkjanna að forseti hafi veikst svo skömmu fyrir kosningar.

4.

„Valskonur eiga hrós skilið fyrir sína framgöngu í leiknum en allir leikmenn liðsins lögðu sig 150% fram og hlupu fyrir allan peninginn á Hlíðarenda.“

Morgunblaðið 5.10.20.                               

Athugasemd: Held að það sé alveg ljóst hvað blaðamaðurinn á við og því honum hefði verið óhætt að sleppa niðurlaginu. 

Orðalagið „hlaupa fyrir allan peninginn“ er skrýtið og ekki alveg ljóst hvað það merkir, hvaðan það kemur eða hvernig að er notað. 

Í fljótu bragði gat ég ekki fundið samsvarandi orðalag á ensku.

Með gúggli kemur í ljós að þetta hefur verið notað í afar mismundandi samhengi:

1. Útsýni fyrir allan peninginn
2. Gæsahúð fyrir allan peninginn
3. Pæja fyrir allan peninginn
4. Pirruð fyrir allan peninginn
5. Röndótt fyrir allan peninginn
6. Rokkað fyrir allan peninginn
7. Töff fyrir allan peninginn
8. Svartur húmor fyrir allan peninginn
9. Skák er lúðaleg fyrir allan peninginn
10. Kjaftað fyrir allan peninginn

Niðurstaða mín er að samsetningin virðist órökrétt og gengur ekki alveg upp, er „bull fyrir allan peninginn“ eða þannig. 

Betur fer á því að tala um frammistöðu en framgöngu í leiknum. Einnig er rétttara að tala um frammistöðu sína, ekki „sína frammistöðu“. Afturbeygða eignarforrnafnið stendur fyrir aftan.

Hlutfallstalan er óþörf vegna þess að viðmiðunin er óþekkt. Best er að segja hóflega frá því sem gerist. 

Tillaga: Valskonur eiga hrós skilið fyrir frammistöðu sína í leiknum en allir leikmenn liðsins fram.

Starfsfólk borðað, milljónir samúðaratkvæði og virkja neyðarstig

Orðlof

Njóta augnabliksins

Orðasambandið carpe diem á rætur sínar í kveðskap Hórasar (65-8 f.Kr.) og vísar það til þess að menn eigi að njóta líðandi stundar. 

Í Oxford Dictionary of Quotation eru orð skáldsins carpe diem, quam minimum credula postero þýdd þannig: 

‘pick todays fruits, not relying on the future in the slightest’.

Svipaðan boðskap er reyndar að finna í fjölmörgum myndum, t.d. í klisjunum Lifðu lífinu lifandi og Lifðu í dag því að á morgun kann það að vera of seint.

Símafyrirtæki hér í borg hefur nú komið sér upp slagorði sem umsjónarmanni virðist svolítið gróf eða ónákvæm þýðing á latneska orðskviðnum: Gríptu augnablikið og lifðu núna. 

Öllu eðlilegra væri að skrifa Njóttu augnabliksins.

Morgunblaðið, Íslenskt mál. Jón G. Friðjónsson, 116. þáttur.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Starfsfólk borðað og drukkið fyrir hundruð þúsunda á Kjarval.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 6 í Fréttablaðinu 2.10.20.                                

Athugasemd: Ég þurfti að hugsa mig um eitt andartak eftir að hafa lesið fyrirsögnina. Og svo hló ég enda borðlagt að þrátt fyrir það sem þarna stendur hefur enginn maður verið étinn. 

Fyrirsögnin er kjánaleg og ekki samboðin fjölmiðli. Í stað „borðað og drukkið“ hefði mátt segja margt annað sem ekki er hægt að misskilja, hvorki viljandi né óvart.

Tillaga: Starfsfólk át og drakk fyrir hundruð þúsunda á Kjarval.

2.

„264 milljarða halli verður á rekstri ríkissjóðs á næsta ári …“

Frétt á ruv.is.                                 

Athugasemd: Alltaf er það jafn ómerkilegt þegar texti byrjar á tölustöfum. Það er hvergi gert og á ekki að vera gert. Engu að síður eru fjölmargir íslenskir frétt- og blaðamenn sem annað hvort vita ekki af þessari reglu eða virða hana að vettugi. Mér finnst dálítið yfirlætislegt að tala um fákunnandi blaðamenn en …

Reglan er sú að í upphafi setningar er fyrsti stafur í fyrsta orðinu hástafur, stór stafur. Tölustafir hafa ekki hástafi, upphafsstafi.

Tillaga: Halli ríkissjóð verður 264 milljarðar króna á næsta ári …

3.

„Trump mun fá milljónir samúðaratkvæði.“

Frétt á visir.is.                                  

Athugasemd: Í einstaklega fróðlegri og jafnvel skemmtilegri frétt um forsetakosningarnar í Bandaríkjunum er dálítið um smávillur.

Ég var ekki viss en fannst tilvitnaða setningin vitlaus, það er að segja fall síðasta orðsins. Samúðaratkvæði er þarna í þolfalli fleirtölu. Er nokkuð viss að það á að vera í eignarfalli. Þegar maður er ekki viss er gott að setja annað orð sett í staðinn. 

Trump mun fá milljónir katta. Ekki ketti/köttum.

Trump mun fá milljónir trjáa. Ekki tré/trjám.

Trump mun fá milljónir gjafa. Ekki gjafir/gjöfum.

Held núna að orðið samúðaratkvæði í setningunni eigi að vera í eignarfalli.

Þó ekki sé rangt að nota ábendingarfornöfnunum þessi og þetta er því algjörlega ofaukið í fréttinni. „Þetta“ er nítján sinnum í fréttinni og „þessi“ átján sinnum. Heldur mikið, finnst mér. 

Ég hef sagt það áður og segi enn að mjög oft er hægt að sleppa ábendingarfornafninu og breyta orðalaginu samkvæmt því. Oftast er það til bóta. Stíllinn skánar.

Tillaga: Trump mun fá milljónir samúðaratkvæða.

4.

„Líklegt að neyðarstig almannavarna verði virkjað.“

Frétt á ruv.is.                                   

Athugasemd: Er eðlilegt að orða það svo að neyðarstig sé „virkjað“? Mér finnst það frekar svona tilgerðalegt orðalag, ef ég má orða það þannig.

Í fréttinni segir:

47 greindust með kórónuveiruna innanlands í gær.

Tveir fréttamenn skrifuðu fréttina og báðir voru sammála um að byrja setninguna með tölustöfum. Líklega gátu þeir ekki skrifar hana öðru vísi. 

Fréttin birtist í hádeginu. Um fjögur leytið birtist frétt með þessari fyrirsögn:

Neyðarstigi almannavarna lýst yfir á ný.

Enn og aftur þetta neyðarstig. Mér finnst það dálítið leirkennt orð (samanber leirburður í kveðskap). Veit samt ekki hvaða getur komið í staðinn. Varla er neyðarstig sama og neyð. Skárra væri að tala um viðbúnaðarferil almannavarna

Sé neyðarstig notað finnst mér skárra að lýsa yfir neyðarstigi en að „virkja“ það. Já, ég veit að ekki eru allir sammála. Vissulega eru sjávarföll virkjuð, einnig ár, fljót og lækir, jafnvel hugvit fólks og svo framvegis. En að „virkja neyðarstig“ finnst mér út í hött. Neyðarstig er bara hugtak sem útilokað er að virkja. Hins vegar er fjandanum auðveldara að lýsa yfir ástandi sem byggist á hugtökum.

Tillaga: Líklegt að neyðarstigi almannavarna verði lýst yfir.

Svo kom vökunótt

Þau voru fjögur á ferð, réru frá Hjallanesi þennan stutta spöl út í Hjalleyjar. Tilgangurinn var að taka saman hey sem þar hafði verið slegið. Óþurrkar höfðu verið um sumarið, heyskapur gengið treglega og jafnvel þó komið væri fram í október var talið mikilvægt að hirða sem mest fyrir veturinn þó svo að það sem næðist væri sett í vothey. 

Undirlendi er lítið frá Staðarfelli í vestur. Um tíu km langur fjallgarður 200 m hár rís upp frá ströndinni og nær út að bænum Ytrafelli.

Þann 2. september 1920 hafði verið hvasst af austan og í þeirri átt gat verið misvindasamt undir fellunum. Hugsanlega hafa fjórmenningarnir álitið að veðrið væri að ganga niður og því óhætt að fara út í eyjarnar. Aftur hvessti að austan og jafnvel hefur hann snúist í norðaustan og um leið kólnað. Eðlisfræðin segir að kalt loft sé eðlisþyngra en hlýrra. Það veldur því að hvass vindurinn þyngist og hraði hans verður meiri en ella er hann hrapar niður að sjó.

Fjórmenningarnir gengu frá Staðarfelli um hádegi og að Hjallanesi þar sem báturinn var í nausti. Þaðan er aðeins tæpur einn km að austasta hólmanum í Hjalleyjum.

Enginn veit hvað gerðist en atburðarásin gæti hafa verið á þessa leið:

Báturinn er sjósettur. Einn situr í skut og stýrir, tveir róa og konan situr í stefni. Vindur er í bakið en byrjað er að fjara. Skyndilega hvessir. Austan stormurinn snýst í norðaustanátt og það brimar við eyjarnar. Bátinn ber hratt meðfram þeim og bátsverjar ráða lítið við hann. Straumurinn eykst vegna útfallsins. Hætta er á að hann strandi á skerjunum í kringum eyjarnar og brotni, þá yrði öllu lokið. Einn bindur bátsfestina um mitt sér, stekkur út á skeri sem eru við vestustu eyjuna og reynir að stoppa rekið. Ræðararnir eru báðir komnir á sama borð og nota árarnar til að stjaka bátum frá skerjunum. Báturinn tekur niðri, alda fyllir hann.

Hjalleyjar eru undan bænum Harastöðum, aðeins einn km frá bæjarhúsunum að slysstaðnum. Húsfreyjan sér til ferða bátsins en líklega áður en fór að hvessa aftur og allt stefndi í óefni. Hún heldur áfram við heimilisverkin því ekkert sem benti til að slys sé yfirvofandi. Líklega liðu tvær klukkustundir þangað til að hún áttaði sig á því að eitthvað alvarlegt hefði gerst og gerir öðrum viðvart. Þá hafði lægt mikið.

Þau sem létust þennan dag fyrir 100 árum voru Gestur Zophonías Magnússon 31 árs, Magnús Zophonías Guðfinnsson 22 ára, Þorleifur Aðalsteinn Guðmundsson 37 ára, vinnumaður, og Arndís Sigríður Guðbrandsdóttir 28 ára vinnukona. Öll voru þau ógift og barnlaus og bjuggu á Staðarfelli.

Árið 1903 keyptu hjónin Magnús Friðriksson (1896-1949) og Soffía Gestsdóttir (1866-1946) Staðarfell, bættu jörðina og byggðu þar reisulegt steinhús. Þau áttu þrjú börn; Björgu (1980-1985), Gest Zophonías (1989-1920) og Þuríði (1891-1964). Þegar þarna var komið sögu höfðu dæturnar gifst og flutt að heiman. Gesti var án efa ætlað að taka við búinu enda hafði hann stundað búnaðarnám við Hólaskóla. Magnús bóndi hafði sjálfur stundað búnaðarnám hjá Torfa Bjarnasyni í Ólafsdal.

Magnús Zophonías Guðfinnsson var náskyldur Gesti. Mæður þeirra voru systradætur. Magnús ólst upp á Staðarfelli og skírður í höfuð þeirra hjóna (Zophanías er sagt dregið af Soffía). 

Í minningarbók Magnúsar Friðrikssonar segir um slysið:

Húsfreyja á Harrastöðum hafði séð til ferða fólksins fram í eyjarnar um hádegið. Þegar leið á daginn, undraðist hún, að það skyldi ekki sjást í eyjunum. Bað hún þá mann sinn og son að ganga fram í nesin og vita hvort þeir sæju fólkið eða bátinn. Þá er feðgarnir komu þangað, sáu þeir, að báturinn lá í fjörunni við enda vestustu eyjunnar. En með því að á Harastöðum var enginn bátur og þeim feðgunum var kunnugt um, að ég var ekki heima, fóru þeir út að Ytrafelli, sem er næsti bær fyrir utan Harastaði. Sögðu þeir bóndanum þar, Valgeiri Björnssyni, hvernig komið væri. Valgeiri var þegar ljóst, að óhugsandi var að komast frá Ytrafelli inn í Hjalleyjar á báti, þar sem norðaustan rok var á móti. Hann vissi, að ég átti bát inni í Hjallanesi og tók því það ráð að ganga þangað, og réri síðan þaðan fram í eyjarnar. Var þá veðrinu farið að slota.

Gestur lá í fjörunni fyrir framan bátinn. Bátsfestin var bundin um hann og hefur hann auðsjáanlega reynt að bjarga sér og félögum sínum með því að draga bátinn á sundi að eyjunni, en það hefur orðið honum ofraun, enda mikill stormur og straumur í sundinu. Auðsætt var, að hann hafði andast, eftir að kann kom úr sjónum. Andlit hans var storkið blóði og bar glögglega vitni um það. Mikill sjór var í bátnum, og lá lík Magnúsar á grúfu yfir öftustu þóttunni, hefur hann líklega liðið þar út af, er hann með einhverjum ráðum hefur verið að hjálpa fóstbróður sínum að koma bátnum að eyjunni. Þorleifi og Sigríði fundu þeir Valgeir ekki, en lík sona minna voru flutt að Harastöðum og lögð þar í stofuhús.

Þegar ég hafði hlustað á frásögnina, sté ég á bak hesti mínum og reið ofurhægt heimleiðis. Ég tók hnakkinn af hestinum og gekk svo inn til Soffíu minnar og sagði henni hvað hafði gjörst. Varð henni mjög bilt við fréttina.

Svo kom vökunótt.

Hjalleyjar eru fjórar og nefnist miðeyjan Þórishólmi en hinar eru nafnlausar á landakortum. Þær eru mjög nálægt landi, aðeins um 207 m frá Suðurnesi í vestasta hólmann. Útfiri er mikið í kringum eyjarnar og við liggur að eyjarnar tvöfaldist á fjöru. Sama er með fjörusvæðið við land.

Greinileg renna er milli lands og eyja, jafnvel á fjöru, og virðist állinn þar frekar djúpur. Rennan stefnir frá austnorðaustri í vestsuðvestur. Hjalleyjar sjást ekki frá Staðarfelli.

Þess ber að geta að á þessum tíma var ekki gerð lögregluskýrsla eða opinber skýrsla um slys utan þéttbýlis og þannig hefur það líklega verið í þessu tilviki. Frásögn Magnúsar Friðrikssonar er líklega það eina sem til er á prenti um slysið. Þó kann að vera að einhver hafi eigi skráðar minningar frá þessum degi eða bréf um atburðinn og færi fróðlegt að fá að upplýsingar um slíkt.

Magnús og Soffía á Staðarfelli áttu þrjú börn eins og áður sagði. Eldri dóttirin, Björg, átti tvö börn en þau eignuðust enga afkomendur. Yngri dóttirin, Þuríður, giftist Sigfinni Sigtryggssyni og áttu þau eina dóttur. Hún átti níu börn og eru nú afkomendur hennar orðnir um eitt hundrað og er ég einn þeirra.

Myndir

1. Mynd af Staðarfelli og er hún líklega tekin fyrir um eitt hundrað árum.
2. Hjalleyjar, myndin er tekin af korti Loftmynda.is.
3. Gestur Zophonías Magnússon 
4. Magnús Zophonías Guðfinnsson 
5. Þorleifur Guðmundsson.
6. Ekki hefur fundist mynd af Arndísi Sigríði.

 

 

 

 

 

 

 

 

Kjósa í persónu, skömmustulegar kappræður og kuldaleg heilsan

Orðlof

Samhengið

„Reiðareksmönnum“ eins og mér er iðulega borið það á brýn að telja allt sem fólk segir eða skrifar jafngott og jafngilt. En það er fjarri sanni, og ég fellst fúslega á að það sé gott og gagnlegt – og nauðsynlegt – að hafa einhver viðmið um vandaða, formlega íslensku. 

Ég held hins vegar að það sé mjög brýnt að breyta þeim viðmiðum sem hafa gilt undanfarna öld og færa í átt til þess máls sem almenningur talar og skrifar – ekki endilega í öllum atriðum, og ekki endilega alla leið. Þetta þarf helst að gerast án þess að fórnað sé hinu órofa samhengi í íslensku ritmáli sem svo oft er vegsamað – með réttu.

Eiríkur Rögnvaldsson, prófessor emeritus.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Íslands­banki held­ur á 6,35% hlut í Icelanda­ir.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                 

Athugasemd: Íslandsbanki er ekki maður og heldur ekki á neinu. Sem fyrirtæki ræður það yfir 6,35% hlut í flugfélaginu. Sé bankinn eigandi hlutarins er einfaldlega sagt að hann eigi hann. Sé svo ekki ræður hann yfir hlutnum eða fer með hann sem líklega er reyndin miðað við niðurlag fréttarinnar.

Tillaga: Íslands­banki ræður yfir 6,35% hlut í Icelanda­ir.

2.

„Þetta er vegna þess að Trump hef­ur kvatt sína fylgjend­ur til að kjósa í per­sónu.“

Frétt á mbl.is.                                  

Athugasemd: „Enska íslenskan“ ræður í þessari málsgrein. Blaðamaðurinn þýðir fljótfærnislega grein af vef BBC. Þar stendur:

This is because Mr Trump has told his supporters to vote in person. 

Þetta þýðir ekki á íslensku að stuðningsmenn Trumps eigi „að kjósa í persónu“. Þetta er ekki íslenskt orðalag, jafnvel þó það skiljist. Betra er að orða þetta eins og segir í tillögunni hér fyrir neðan.

Í fréttinni segir líka:

Það er hérna sem yf­ir­menn sam­fé­lags­miðlaris­anna ætla að stíga inn.

Þetta er vond málsgrein, enskuskotin. Hvar er þetta „hérna“ og inn í hvað eiga þessir yfirmenn að stíga? Betra væri:

Við svona aðstæður munu yfirmenn samfélagsmiðlarisanna taka af skarið.

Eða eitthvað álíka. 

Tillaga: Þetta er vegna þess að Trump hef­ur kvatt sína fylgj­end­ur til að kjósa á kjörstað.

3.

„Íslenski, Pepsi Max- og Vinsældalisti Rásar 2 þurfa að stíga til hliðar.“

Pistill á blaðsíðu 8 í Fréttablaðinu 29.9.20.                                   

Athugasemd: Fyrir neðan skopmynd á leiðarasíðu Fréttablaðsins er dálkur sem nefnist „Frá degi til dags“. Þar reyna blaðamenn að vera fyndnir með misjöfnum árangri. Ofangreind tilvitnun er úr þessum pistli og skilst varla.

Gerum ráð fyrir að það sem þarna er upptalið séu einhvers konar vinsældalistar í tónlist. Hvernig geta listar „stigið til hliðar“? Og hvað er þarna til hliðar? Geymsla eða eitthvað annað? 

Orðalagið „að stíga til hliðar/niður/upp …“ er fengið rakleitt úr ensku og blaðamenn á öllum fjölmiðlum nota það óspart. Veit þó enginn hvert sá fer sem stígur til hliðar. Má vera að þarna til hliðar sé einhvers konar draumaland eða dagvistun sem veitir vinsældalistum, stjórnmálamönnum og öðrum langþráða hvíld. 

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Ritstjóri Politico segir kappræðurnar hafa verið svo skömmustulegar að þær hafi smánað Bandaríkin.“

Frétt á visir.is.                                  

Athugasemd: Sá sem skammast sín getur verið skömmustulegur og er þá einna helst átt við útlitið. Kappræður geta ekki verið skömmustulegar vegna þess að þær geta ekki skammast sín.

Heimildin er grein á Politico, tímarits í Bandaríkjunum. Þar segir meðal annars:

The proceeding was an epic spectacle, a new low in presidential politics, a new high watermark in national shame.

Þarna er talað um þjóðarskömm; sögulega uppákomu; stjórnmálaumræður um forsetaembættið hafa aldrei verið ómerkilegri.

Orðið skömmustulegur er einungis haft um fólk, svipbrigði þess eða hegðun þegar það uppgötvar mistök sín. Það er ekki haft yfir atburði

Fréttin er illa skrifuð. Þar er meðal annars talað um eftirfarandi: 

1. kappræðurnar hafi ekki verið álitlegar
2. myrkan blett á Bandaríkjunum
3. kvöldið hafi verið smánarlegt
4. hámarki skammarinnar hafi verið náð

Þó blaðamaður sé afskaplega góður í ensku er ekki þar með sagt að hann sé fær um að þýða á íslensku svo vel sé.

Tillaga: Engin tillaga

5.

„Tók einhver annar eftir því hversu kuldaleg heilsan var milli Donald Trump og Melaniu Trump, miðað við hlýjuna á milli Jill og Joe Biden.“

Frétt á dv.is.                                  

Athugasemd: Hér hefur blaðamanninum skjátlast. Sögnin að heilsa í nútímamáli á eingöngu við kveðju. Fólk heilsar hverju öðru þegar það hittist.

Nafnorðið heilsa á eingöngu við um heilbrigði.

Í stað þess að tala um „kuldalega heilsan“ hefði blaðamaðurinn getað talað um samskipti.

Tillaga: Engin tillaga

6.

„Talsíma­kerfið són­ar út.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                   

Athugasemd: Fyrirsögnin er einfaldlega tóm della. Á íslensku þekkist ekki orðalagið  að eitthvað „sóni út“. Blaðamaðurinn á líklega við að kerfið hverfi smám saman.

Í íslenskri orðsifjabók segir að nafnorðið sónn sé komið úr latínu, dregið af orðinu „sonus“ og tengd orð eru sonnetta, svanur og sónata. Afar fróðlegt lesa um þau á málid.is, mæli með því. 

Sónn merkir langdreginn hljómur, óslitinn tónn eða ymur. Ymur er fallegt orð og þá rifjast upp hið undurfagra ljóð eftir Grím Thomsen, Íslands lag sem er betur þekkt sem „Heyrið vella á heiðum hveri“, en þannig byrjar fyrsta erindið. Björgvin Guðmundsson [1891-1961) samdi óskaplega fallegt lag við ljóðið. Þriðja erindið er svona og þar kemur fyrir orðið ymur.

Og í sjálfs þíns brjósti bundnar,
blunda raddir náttúrunnar
Íslands eigið lag.
Innst í þínum eigin barmi,
eins í gleði’ og eins í harmi,
ymur Íslands lag.

Hálfasnalegt er að vísa til ljóðsins þegar maður er að agnúast út í frétt sem ætti að vera betur skrifuð.

Víkjum aftur að símanum. Í gamla kerfinu tók maður upp símtólið, beið eftir sóni og hringdi svo í númerið. Stundum var ekki svarað og þá má vel vera að hringjandinn hafi „sónað út“ af vonbrigðum.

Nei, sögnin „að sóna“ er ekki til á íslensku. Þeir kunna eitthvað í ensku kannast við ameríska orðalagið „zone out“. Það merkir að sofna, missa einbeitinguna, athyglina eða jafnvel meðvitund. Í orðabókinni eru meðal annarra þessi dæmi gefin:

• I just zoned out for a moment.
• It is not the sort of cd I could listen to and just zone out to.
• Do they zone out in church and only catch half the sermon or what?

Hér hefur oft verið varað við því að þýða beint úr ensku og yfir á íslensku. Hráþýðingar eru algengar í fjölmiðlum. Þær má kalla skemmdarverk því við lesendur tökum öllu trúanlegu og höldum að fjölmiðlar séu skrifaðir á „gullaldarmáli“, sem er mikill misskilningur. En þannig gerum við börnin sem fyrir okkur er haft.

Tillaga: Talsímakerfið hverfur smám saman.

Yrðir líflátinn, allt of og afturendinn

Orðlof

Kýmni

Mér er enn í fersku minni, þegar ég fyrst heyrði talað um Bréf til Láru. Fólkið var alveg höggdofa og grallaralaust. Öllum kom þó saman um, að höfundurinn hlyti að vera vitlaus — hefði líklega sloppið út af Kleppi. Hitt var mönnum ráðgáta, hvernig nokkrum mönnum með fullu viti gat dottið í hug að prenta bók eftir vitlausan mann.

Að vísu hefur fólk vitkazt mikið, síðan Bréf til Láru kom út. Þó skortir mikið á, að gildi kýmninnar í rituðu máli sé almennt viðurkennt. Flestir vaða í þeirri furðulegu villu, að ekkert mark sé takandi á ritsmíð, ef einhvers staðar örlar á fyndni eða græskulausu gamni. Ritað mál á að vera alvarlegt, eins og það feli í sér sinn eigin dauðadóm.

Tímarit Máls og menningar, 3. tbl.1944. Lifandi tunga eða dautt mál. Skúli Guðjónsson. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Þá má ekki gleyma því að minnihlutahópar sæktu ofsóknum allt fram á síðasta dag.“

Frétt á ruv.is.                                

Athugasemd: Þaulvönum blaðamanni yfirsést fljótfærnisvillan. Enginn „sækir ofsóknum“. Í Málfarsbankanum segir:

Sögnin sæta stýrir þágufalli. Menn þurfa að sæta úrskurðinum. Hverju sætir þetta? Þeir sættu lagi. Það sætir undrum. 

Athuga að sögnin sæta með eignarfalli í orðasambandinu sæta færis er til orðið úr eldra sæta færi (líklega hefur orðasambandið neyta færis haft hér áhrif).

Ekkert er að því að segja að minnihlutahópar hafi verið ofsóttir. Raunar er það laglegra orðalag.

Hægt er að verjast fljótfærnisvillum með því að geyma textann um stund, lesa hann yfir síðar. Þá fæst oft önnur sýn á skrifin.

Í greininni segir:

Síðasta áratuginn sem Franco ríkti voru skipaður dómstóll …

Hér er enn ein fljótfærnisvillan.

Og bæjar- og borgarstjórnum bæja …

Dálítið er þetta skrýtið. „Bæjarstjórar bæja“ og „borgarstjórar bæja“. Þarna hefði verið nóg að segja bæjar- og borgarstjórar …

Greinilegt er að blaðamanninum lá mikið á að klára skrifin. Gleymdi að lesa yfir.

Tillaga: Þá má ekki gleyma því að minnihlutahópar sættu ofsóknum allt fram á síðasta dag.

2.

„Gylfi: Yrðir tek­inn af lífi í klef­an­um.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                 

Athugasemd: Við fyrstu sýn mætti halda að fyrirsögnin væru um hann Yrði sem var tekinn af lífi í klefa. 

Þegar nánar er að gáð fjallar fréttin um fótboltaleik og er þetta haft eftir vangaveltinum (spekúlantinum), Gylfa Einarssyni, sem ræddi um leik Manchester United og Brighton, ekki við Moggann heldur á Sjónvarpi Símans.

Enginn „Yrðir“ var í leiknum og nafnið ekki þekkt meðal leikmanna liðanna og raunar ekki heldur sem íslenskt mannsnafn. Yrðlingur í Hornbjargi gæti þó borið nafnið ef um hann væri samin barnasaga.

Fyrirsögnin er engu að síður torkennileg vegna þess að í hana vantar persónufornafnið þú. En þarna er sögnin að verða komin í viðtengingarhátt. Hér sést hversu óregluleg hún er:

Framsöguháttur í nútíð:

Ég verð tek­inn af lífi í klef­an­um.

Þú verður tek­inn af lífi í klef­an­um.

Hann/hún/það verður tek­inn af lífi í klef­an­um.

Hins vegar er viðtengingarháttur í þátíð allt annar:

Ég yrði tek­inn af lífi í klef­an­um.

Þú yrðir tek­inn af lífi í klef­an­um.

Hann/hún/það yrði tek­inn af lífi í klef­an­um.

Og þarna er það komið. Málfræðilega er ekkert að fyrirsögninni í Mogganum. En þar með er ekki öll sagan sögð.

Ekkert er haft eftir honum Gylfa vangavelti í fréttinni og virðist Mogginn láta nægja að vísa í klippu frá Sjónvarpi Símans. Er það góð vinnubrögð að fjalla ekki um efni fyrirsagnar í meginmáli fréttarinnar heldur vísa lesandanum í annan fréttamiðil? 

Í fréttinni eru leikmenn fótboltaliða kallaðir „lærisveinar“ þjálfarans. Þeir sem þjálfari vinnur með í fótbolta eru ekki lærisveinar hans. Ekki frekar en blaðamaður sé lærisveinn ritstjórans. Fótboltamenn og blaðamenn eru launaðir stafsmenn, ekki nemendur í skóla. Svo rammt kveður að þessari misnotkun að halda mætti að blaðamenn Moggans séu staðráðnir í því að breyta tungumálinu.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Allt of, allt of, allt of mörg dæmi um einstaklinga sem hafa verið veikir á ferðinni.“

Fyrirsögn á visir.is.                                  

Athugasemd: Fyrirsögnin stingur í augun. Yfirleitt er allt of skrifað í einu orði, alltof. Hitt er ekki rangt eins og segir í Málfarsbankanum:

Annaðhvort er ritað allt of eða alltof.

Stutt og laggott þarna. Í Íslenskri nútímamálsorðabók segir um allt of:

„of“ með sérstakri áherslu. 

DÆMI: kaffið er allt of dýrt, fundurinn var allt of langur, allt of margt fólk var í salnum

Stundum er framburðurinn svona: Allt „oof“ dýrt. Þá er áherslan dálítið hneykslunarkennd.

Ég hef vanist á að skrifa alltof en á það til að slíta orðið í sundur þegar mér er mikið niðri fyrir en leiðrétti komi ég auga á „villuna“.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Gott að fá smá spark í rass­gatið öðru hverju.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                   

Athugasemd: Viðmælendur blaðamanna tala vonandi alltaf frá hjartanu en þar með er ekki sagt að allt sé hafandi eftir þeim. Hér er ekki verið að mæla fyrir tepruskap en samt er óviðkunnanlegt að nota orðið „rassgat“ í fjölmiðlum. Það á ekki við. Þar að auki er hægt að ímynda sér að spark sem fer nákvæmlega í það sé síst af öllu gott, hvað svo sem fótboltamanninum finnst.

Ekki er öllum gefið að taka viðtöl og skrifa þau en með góðri tilsögn má læra listina. Mikilvægt er að kunna að segja sögu og viðtal er saga. Þar að auki vanda ekki allir viðmælendur mál sitt og raunar eru sumir frekar illa máli farnir. Þá er það verkefni blaðamannsins að umorða, færa til betri vegar.

Í fréttinni segir viðmælandinn:

… og það var þess vegna afar kær­komið að ná í sig­ur.

Þetta er alls ekki rangt orðað en í stað þess að vera svona nafnorðasinnaður hefði í staðinn verið hægt að segja:

… og það var þess vegna afar kær­komið að sigra.

Röð orða er stundum dálítið þvinguð í fréttinni. Í segir:

… og eins höf­um við ekki verið að skora mörg mörk held­ur.

Blaðamaðurinn hefði mátt laga orð viðmælandans eitthvað á þessa leið:

… og við höfum ekki heldur skorað mörg mörk.

Sagt er að umhverfið móti einstaklinginn og skrif í fjölmiðlum hafa áhrif á lesendur. Þar af leiðir að afar mikilvægt er að í starf blaðamanns veljist vel skrifandi fólk sem fái leiðbeiningar frá samstarfsmönnum og yfirmönnum á ritstjórninni. Allir hafa gott af aðhaldi.

Tillaga: Gott að fá smá spark í afturendann öðru hverju.

Lína sem opnaði, þjóna sem dómari og annasamir dagar

Orðlof

Aukafrumlag

• Það voru margir Íslendingar á fundinum.
• Varst þetta þú?
• Það erum við sem borgum launin. 

Eins og sést á þessum setningum hafa orðin það og þetta (nokkurs konar aukafrumlög) engin áhrif á beygingu sagnarinnar í setningunni heldur er það aðalfrumlagið (þ.e. margir Íslendingar, þú, við) sem ræður beygingu hennar.

Málfarsbankinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Ég hef enga af­sök­un; það eru tvö ár síðan þessi lína opnaði, og ég meira að segja vígði hana. Þetta eru stór mis­tök.“

Frétt á mbl.is.                               

Athugasemd: Þarna er verið að tala um járnbrautateina og lest sem tafðist vegna þess að þingmaður lagði bíl sínum á þær.

Í heimildinni sem er vefur BBC segir:

"I have no excuse: it’s been two years since the line [opened] and I even inaugurated it… it’s a big mistake."

Blaðamenn þurfa að vita að stundum ætti ekki að þýða beint úr ensku. „Since the line opened“ þýðir ekki „síðan línan opnaði“. Í fyrsta lagi opnaði línan ekki neitt og í öðru lagi er lína á íslensku aðeins lína, strik, færi, band og álíka nema um sé að ræða konunafn sem jafnvel hefur viðurnefnið langsokkur.

Sögnin að vígja merkir að lýsa trúarlega helgi yfir (e-ð) með vígsluathöfn samkvæmt orðabókinni. Hér fer betur á því að segja að þingmaðurinn hafi opnað járnbrautaleiðina, líklega með viðhöfn, klippti á borða. 

Svokölluð Demantsleið (ekki „lína“) var formlega opnuð fyrir stuttu og er ferðamannaleið milli Húsavíkur, Goðafoss, Mývatns, Dettifoss og Ásbyrgis. Þrír ráðherrar opnuðu hana, klipptu á borða. Ofmælt væri að segja að þeir hefðu vígt hana.

Tillaga: Ég hef enga af­sök­un; það eru tvö ár síðan þessi leið var opnuð, og ég opnaði hana hana meira að segja. Þetta eru stór mis­tök.

2.

„Stunga í kvið með hnífi er ávallt lífsógnandi.“

Frétt á blaðsíðu 6 í Fréttablaðinu 22-9-20.                              

Athugasemd: Áður en einhverjir spakir menn fundu upp orðið „lífsógnandi“ var notast við lífshættulegt og dugði það ágætlega í langan tíma. Hvað breyttist er ekki alveg vitað en hugsanlega má kenna kóvítinu um, vanda ferðaþjónustunnar eða rýrnun jökla.

Hér skal viðurkennt að „lífsógandi“ er alveg fantagott orð og miklu skemmtilegra en flest önnur en það er verulega „skrifógnandi“.

Hér fer orðið í stjörnuflokk en þar geymast skrýtnu orðin og þau sem eru ofnotuð í fjölmiðlum:

1. Um að ræða
2. Til staðar
3. Það er …
4. Valkostur
5. Ítreka
6. Kalla eftir …
7. Hvað varðar …
8. Biðla til …
9. Horfa til …
10. Ákvarðanataka
11. Viðbragðsaðilar
12. Kynna til leiks
13. Leggja hald á …
14. Haldleggja …
15. Þessi efnis …
16. Með puttann á púlsinum
17. Punkturinn yfir i-ið
18. Sannkallað …
19. Lífsógnandi
20. Ferðamannaiðnaður
21. Vista í fangaklefa
22. Vegna rannsóknar málsins
23. Vettvangur
24. Labba
25. Fjöldi sem telur (til dæmis tíu manns)
26. Hópur sem samanstendur af (til dæmis tíu manns)
27. Handan auglýsinga
28. Framkvæma
29. Léttast um (til dæmis tíu kg)
30. Aðilar (framkvæmdaaðilar, viðbragðsaðilar, rekstraraðilar, skoðunaraðilar …)

Höldum áfram að vera hátíðleg og skrifum í óumbreytanlegum stofnanastíl og þá er lítil hætta á að almenningur skilji.

Tillaga: Hnífstunga í kvið er ávallt lífshættuleg.

3.

„Ruth hafði þjónað sem dómari við réttinn í 27 ár …“

Leiðari Fréttablaðsins 22.9-20                              

Athugasemd: Þetta orðalag er ekki samkvæmt íslenskri málhefð. Höfundurinn skrifar um einn af dómurum Hæstaréttar Bandaríkjanna sem lést nýlega.

Í orðabókinni Lexico segir um ensku sögnina „to serve“:

Perform duties or services for (another person or an organization)

Og gefin eru mörg dæmi, til dæmis þessi:

Recently a priest who had served for years as an official in the chancery office was ordained an auxiliary bishop.

He served these organizations for some 23 years till his retirement in March 1996.

Á íslensku segjum við að konan sem lést hafi verið dómari. Sá sem er í hernum er hermaður. Annar er embættismaður, er þingmaður, er ráðherra og svo framvegis. Við hin getum þjónað öðrum til borðs, verði þjónar og svo framvegis.

Sögnin að þjóna merkir að gegna þjónustustarfi, vera þjónn, sinna þjónustustörfum. Prestur þjónar að vísu fyrir altari en það er annað en hér um ræðir. Benedikt Bogason þjónar ekki í hæstarétti, hann er hæstaréttardómari. Halldór Benóný Nellet þjónaði ekki sem skipherra á varðskipi Landhelgisgæslunnar, hann var skipherra. Í gamla daga var ég í sumarlöggunni en fjarri því að ég hafi þjónað sem lögga.

Þegar verið er að ráða blaðamann á fjölmiðil er spurt: Ertu góður í ensku? Allir þykjast góðir í ensku og sumir eru það. Já, þá ertu ráðinn. Aldrei virðist spurt hvort umsækjandinn kunni að koma þýða ensku yfir á íslensku. Það er gefið.

Tillaga: Ruth hafði verið dómari við réttinn í 27 ár …

4.

„10% fjöl­skyldna á Ís­landi eiga samanlagt um 3.200 milljarða í eignir.“

Frétt á frettabladid.is.                              

Athugasemd: Fallbeyging orðsins eignir er röng, á að vera í þágufalli, eignum.

Tillaga: 10% fjöl­skyldna á Ís­landi eiga samanlagt um 3.200 milljarða í eignum.

5.

„… eykur enn á styrk sinn og orku með náttúrulegum og hreinum vítamínum frá Solaray. Með þeim fullnýtir hann annasama daga.“

„Kynningarblað“ Fréttablaðsins 23.9.20.                             

Athugasemd: Líklega á sá sem skrifaði auglýsinguna við að maðurinn geti með þessum vítamínum tekist á við annir dagsins. Dagar eru ekki annasamir. 

Svo veltir maður því fyrir sér hvað séu „hrein vítamín“. Líklega eitthvað annað en þau „menguðu“ eða „óhreinu“ sem við alþýðufólkið látum okkur nægja að gleypa á hverjum morgni.

Í auglýsingunni segir:

Solary-vítamín eru náttúrleg og án allra aukaefna …

Við hinir tökum þá „ónáttúrleg vítamín“. Þetta er nú meiri vitleysan.

Tillaga: Í krafti þeirra vinnst honum betur á hverjum degi.

Undirritunaraðilar, biðla til og sigra mót

Orðlof

Högg

Góður félagi benti mér á fyrirbæri sem einnig snertir íslenskt málfar nútímans: Nú táknar það „að fá högg“ ekki heimilisofbeldi, heldur faðmlag (e. hug):

„Viltu fá högg?“

„Gefðu mér högg“.

Annað málfræðitengt atriði læt ég fylgja. Ég fékk það í hendur næstum milliliðalaust frá norðlenska kórmanninum: Það kom eistneskur kór til að syngja með söngfélögum hans á Akureyri. Þegar hann lýsti uppákomunni eftir á sagði hann:

„Fyrst sungu þeir, svo sungum við. Og svo sungum við með eistunum, og þá ætlaði þakið af húsinu.“

Morgunblaðið, 19.9.20. Tungutak, blaðsíðu 28. Baldur Hafstað.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Sem upphaflegir undirritunaraðilar Atlantshafsbandalagsins hafa Bandaríkin og Ísland verið viðbúin að koma hvort öðru til varnar í yfir 70 ár.“

Morgunblaðið, grein á blaðsíðu 29, 19.9.90.                               

Athugasemd: Sendiherra erlends ríkis fær birta grein í Morgunblaðinu. Einhver hefur fengið það verkefni að þýða hana, líklega Google-Translate. 

Þarna er talað um „undirritunaraðila“ sem gæti verið þýðing á enska orðalaginu „original signatories“ eða „signatory party“. Hins vegar er þetta ekki óalgengt orðalag en ekkert meira aðlaðandi fyrir því. Prófið að gúgla.

Á málið.is segir:

Oft eru til góð og gegn orð í málinu sem fara mun betur en ýmsar samsetningar með orðinu aðili. T.d. fer mun betur á að segja ábyrgðarmaður, dreifandi, eigandi, hönnuður, innheimtumaður, seljandi, útgefandi en „ábyrgðaraðili“, „dreifingaraðili“, „eignaraðili“, „hönnunaraðili“, „innheimtuaðili“, „söluaðili“, „útgáfuaðili“.

Margt er líkt í íslensku og ensku en þar með er ekki sagt að bein þýðing sé viðeigandi. Oft fer miklu betur á því að nota fleiri orð í þýðingu úr ensku, þá umorðum við. 

Tillaga: Bandaríkin og Ísland voru meðal þeirra ríkja sem stofnuðu Atlantshafsbandalagið fyrir sjötíu árum og hafa síðan verið viðbúin að koma hvoru öðru til varnar.

2.

„Biden biðlar til þingmanna Repúblikana.“

Fyrirsögn á ruv.is.                               

Athugasemd: Notkun sagnarinnar að biðla er orðin dálítið skrýtin í fjölmiðlum og ekki alltaf vitað við hvað blaðamenn eiga. Samkvæmt orðabókinni merkir orðið að biðja sér konu, samanber nafnorðið biðill. Það getur líka merkt að biðja. Í fjölmiðlum virðist hafa dregið úr notkun biðja en biðla komið í staðinn.

Fyrirsögnin hér fyrir ofan óljós. Hins vegar er skýrt hvað átt er við þegar lesin er fyrsta málsgreinin í fréttinni sjálfra. Þar stendur:

Joe Biden, forsetaframbjóðandi Demókrata, hvatti þingmenn í dag til að koma í veg fyrir að nýr hæstaréttardómari yrði skipaður fyrir kosningar. 

Ljóst er því að hann hvatti þingmenn en biðlaði ekki. Talsverður munur er á merkingu orðanna.

Tillaga: Biden hvetur þingmenn Repúblikana að tilnefna ekki dómara.

3.

„Snjór í hlíðum Esjunnar.“

Fyrirsögn á visir.is.                               

Athugasemd: Fyrirsögnin er alveg rétt, ekkert að henni. Þó má benda á að þegar snjóar lítilsháttar þannig að greina má jörð er talað um að það gráni, gráni í fjöll. Í morgun gránaði í Esjuna og líka í Hengli, Bláfjöllum og örugglega víðar á suðvesturhorninu.

Orðalagið að grána í fjöll er skemmtilega gegnsætt og jafnvel notalegt, fer vel með myndinni sem fylgir fréttinni.

Litríkar lýsingar geta verið skemmtilegar. Hér eru dæmi:

1. Gránar í fjöll
2. Bæta gráu ofan á svart
3. Nú er’ða svart maður
4. Eins og svart og hvítt
5. Svartur blettur á einhverjum
6. Svartur blettur á tungunni
7. Hef séð það svartara
8. Fram í rauðan dauðann
9. Rauð rómantík
10. Rauð jól
11. Algjör græningi
12. Undir grænni torfu
13. Í einum grænum
14. Ekki grænan grun
15. Út í bláinn
16. Bláa höndin
17. Hvít jól
18. Hvítur fyrir hærum
19. Fjallið tjaldar hvítu
20. Brenna til hvítra kola

Upp í hugann koma örfá orðatiltæki með litum en þegar leitað er heimilda í orðabókum finnast margir tugir ef ekki hundruð.

Tillaga: Gránaði í Esjuhlíðar í nótt.

4.

„Kylfingurinn Bryson DeChambeau sigraði Opna bandaríska meistaramótið í golfi í gærkvöld.“

Frétt á ruv.is.                                

Athugasemd: Fréttamaðurinn á örugglega við að kylfingurinn hafi sigrað Í mótinu. Enginn getur „sigrað mót“ en hægt er að vinna aðra keppendur, hafa betur, sigra í keppni eða móti.

Orðalagið hefur dreifst víða enda átta ekki allir sig á þversögninni. Önnur álíka þversögn er að „opna hurð“ sem er algjörlega vonlaust verkefni, rétt eins og að „standa með sjálfum sér“, „elta drauma sína“ og annað skemmtilegt.

Tillaga: Kylfingurinn Bryson DeChambeau sigraði á Opna bandaríska meistaramótið í golfi í gærkvöld.

 

Lappa upp á, ræna stúlku og fremja rán

Orðlof

Frekara, frekari

Í frekara mæli og í frekari mæli. Fyrri beygingin er fornleg, hin síðari í samræmi við beygingar í nútímamáli. 

Eldri beygingin veldur því e.t.v. að sumir telja að í orðasambandinu komi fyrir hvorugkynsorðið mæli (rödd, rómur, málfar; orðspor, eitthvað sem sagt er). Svo er ekki heldur er þetta karlkynsorðið mælir.

Málfarsbankinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Raunsæi verður að ráða för og ljóst er að á liðnum árum hefur, þrátt fyrir Dyflinnarreglugerð og vegna þeirra lausataka sem „fjölmiðlanálgunin“ hefur haft í för með sér, gríðarlegur fjöldi fólks komið hingað til lands á þeirri forsendu að það sé á flótta undan slæmum aðstæðum af einhverju tagi.“

Forystugrein Morgunblaðsins 18.9.20.                               

Athugasemd: Sá sem skrifar langar málsgreinar á það á hættu að ruglast og misst þráðinn. Lesi hann ekki vel yfir að loknum skrifum er hann í vanda. Flestir lesendur eiga erfitt með að halda þræðinum við lestur langra málsgreina. Þess vegna er skynsamlegt að vera hnitmiðaður í skrifum, vera óspar á punkt og lesa vel yfir.

Ekki veit ég hvað er að gerast á Morgunblaðinu. Fyrir nokkru fór að bera á afar löngum og flóknum málsgreinum í leiðurum blaðsins og jafnvel málvillum. Yfirleitt eru þeir skrifaðir af mikilli list og pólitískri glöggskyggni og síðustu árin leiftrandi húmor.

Leiðari dagsins er slæmur aflestrar. Gott dæmi er tilvitnunin hér að ofan sem er afar löng. Höfundurinn missti þráðinn á eftir innskotssetningunum tveim. Þar vantar sögnina að hafa, það er á milli tveggja orða sem hér eru feitletruð.

Höfundurinn skilur ekki nástöðu, upptugguna. Hann gleymir því sem hann hefur skrifar og telur í lagi að hnoðast með sömu orð eða orðalag. Hér er dæmi:

Hins síðari ár hefur hrikt í stoðum reglugerðarinnar …

Strax í næstu málsgrein á eftir stendur:

Hin síðari ár hafa því heyrst háværar raddir …

Nástaða í skrifum er merki um stílleysi en stafsetningavillur eru um leti, jafnvel hroðvirkni. Blaðamaður þarf að virkja leiðréttingaforritið í tölvu sinni sem bendir þá samstundis á villur í stafsetningu orða. Forritið hefur hins vegar ekkert vit, enga greind eða ályktunarhæfni. Það gerir ekki greinarmun á skó og skóg svo dæmi sé tekið. Þar af leiðandi þarf blaðamaðurinn að lesa skrif sín vandlega yfir fyrir birtingu svo hann orðið það ekki svo að einhver hafi klætt sig í skóg.

Í leiðaranum segir:

Og þó að reglugerðinni hafi ekki verið beitt af þeirri festu sem skyldi hefur hún hjálpað og án hennar dytti varla nokkrum manni í hug að verja þátttöku okkar í Schengen-samstarfinu, sem er í meira lagi vafasamt, jafnvel með reglugerðinni.

Þetta er illskiljanleg málsgrein vegna þeirra orða sem eru feitletruð.

Fleira mætti gagnrýna í skrifunum. 

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Það er um 800 milljónum króna dýrara að reisa þjóðarleikvang fyrir innanhússíþróttir sem tæki 8.600 áhorfendur en fyrir 5.000 áhorfendur.“

Frétt á ruv.is.                                

Athugasemd: Óvanir skrifarar falla oft í gildruna sem kennd er við nástöðu. Hér er óþarfi að skrifa tvisvar sinnum orðið áhorfendur, einu sinni dugar. Lesandinn skilur.

Aukafrumlagið „það“ getur stundum verið hvimleitt enda oft kallað leppur, stendur fyrir eitthvað óskilgreint. Yfirleitt er það merkingarlaust, hægt að sleppa því án þess að merking setningar eða málsgreinar breytist rétt eins og segir í tillögunni hér fyrir neðan.

Ofnotkun á aukafrumlaginu er sóðaskapur í rituðu máli, stílleysa. Góðir skrifarar reyna að komast hjá því, aðrir eru blindir á þetta en svo virðist að sumum sé alveg sama. Þeir síðastnefndu ættu ekki að vera í blaðamennsku.

Ég hafði ekki hugmynd um hvað aukafrumlag væri fyrr en ég rakst á grein eftir Eirík Rögnvaldsson prófessor í íslensku. Hér er dálítil umfjöllun um ’það’. Aðalatriðið er að nota aukafrumlagið það í hófi. Samt er óþarft að sleppa því alveg. Margvíslegt orðalag hefur fest í málinu: Það er blessuð blíðan, það rignir, það mætti segja mér það og svo framvegis.

Stílleysi háir mér mikið og er mér raun að því. Ég á það til að ofnota sum orð. Nefna má ábendingarfornafnið þessi og lausa greininn. Mér finnst skrif mín lagast ef ég gæti hófs í notkun þeirra. Auðvitað kostar það dálitla áreynslu að umorða setningar og málsgreinar, en ég græði á því - held ég.

Hvernig má orða á annan hátt eftirfarandi úr fréttinni með því að sleppa ’þetta’?

Þetta kemur fram í nýrri skýrslu starfshóps sem var ætlað að gera tillögur um þjóðarleikvang fyrir inniíþróttir. 

Eða:

Bent er á í skýrslunni að það yrði mikil lyftistöng fyrir menningarstarf að hafa möguleika á slíku tónleikahaldi

Læt lesendum eftir að brjóta heilann.

Margir halda að svo framarlega sem efnislegt innihald fréttar skiljist skipti orðalagið engu máli. Ég er ósammála. Deila má um hvað sér „rangt“ mál en stíll skiptir jafnvel meira máli því í honum felst skýr hugsun. Aftur á móti er hvorki til réttur né rangur stíll, ekki frekar en röng eða rétt skoðun.

Tillaga: Um 800 milljónum króna dýrara að reisa þjóðarleikvang fyrir innanhússíþróttir sem tæki 8.600 áhorfendur en fyrir 5.000.

3.

„Þrátt fyrir að vonskuveður hafi gengið yfir höfuðborgarsvæðið í gær með rigningu og slagviðri létu starfsmenn Kópavogsbæjar það ekki á sig fá. Þeir löppuðu upp á brekkuna við Arnarnesveg með því að leggja af kostgæfni grasþökur á moldarflagið sem þar var.“

Myndatexti á blaðsíðu tvö í Fréttablaðinu 18.9.20.                               

Athugasemd: Hér er ekkert beinlínis rangt en samsetningin er hnoð. Orðalagið að lappa upp á eitthvað merkir að tjasla einhverju saman, gera lauslega við. Höfundur textans veit þetta ekki. 

„Hvað ertu að fara að gera?“ spurði móðir mín mig einhverju sinni er ég var á níunda ári. „Ég ætla að lappa upp á hjólið mitt,“ sagði ég. Þá hvein í mömmu. „Enginn lappar upp á nýtt hjól,“ sagði hún. Og ég skildi. Þannig læra börnin það sem fyrir þeim er haft. 

Ekki fer saman að lappa upp á eitthvað og gera eitthvað af kostgæfni. Miklar líkur eru á því að „moldarflagið“ sé engin tilviljun, unnið hafi verið gott undirlag fyrir grasþökurnar. Og hvað er þá betra en mold?

Blaðamaður í heita pottinum hvíslaði því að mér um daginn að blaðamenn skrifi ekki alltaf fyrirsagnir og myndatexta. Útlitshönnuðir, ritstjórnarfulltrúar og aðrir sem þykjast kunna að valda penna taki iðulega fram fyrir hendurnar á þeim. Texti þarf að passa í plássið og þar af leiðir að fjöldi stafa eða orða skiptir meiru en innihaldið. Þannig verður til hnoð.

Tillaga: Þrátt fyrir vonskuveður í gær lögðu starfsmenn Kópavogsbæjar af kostgæfni grasþökur á mönina.

4.

„Á fyrsta flótta sínum, árið 1987, myrti hann lögreglumann, rændi stúlku og framdi nokkur rán.“

Frétt á blaðsíðu 8 í Fréttablaðinu 18.9.20.                              

Athugasemd: Já, það er einmitt það. Bófinn rændi stúlku og „framdi síðan rán“. Blaðamaðurinn hefði getað orðað fréttina svona:

Á fyrsta flótta sínum, árið 1987, framdi hann morð á lögreglumann, framdi rán á stúlku og framdi síðan fleiri rán.

Orðalagið ’að fremja eitthvað’ er núorðið oftast tengt óhæfuverkum: Fremja rán, fremja morð, fremja óhæfuverk. Sjaldnast fremur einhver góðverk, en það er vissulega til en minna notað (prófið samt að gúggla orðið). 

Sögnin að fremja er náskyld orðinu framur sem merkir framgjarn, frekur eða hraustur. Af því er leitt orðið fremd sem merki efling, vegsauki eða frægð.

Líkast til er best að sleppa nafnorðahnoðinu og orða þetta einhvern veginn á þann máta sem segir í tillögunni.

Tillaga: Á fyrsta flótta sínum, árið 1987, myrti hann lögreglumann, og rændi fólk.

Öryggið sem áður var óöryggi

Fyrir nokkrum misserum bárust fréttir frá Frakklandi að konur í yfirklæðnaði þóttu ógna öryggi þarlendra. Föt sem hylja allt nema augun kalla útlenskur „búrku“ og sumir „níköb“ og til eru fleiri orð sem lýsa tískunni sem þraukað hefur í dálaglegan tíma, jafnvel frá því að spámaðurinn Múhameð var uppi.

Sem sagt, franskir áttu við mikið öryggisleysi að stríða af því að konur sáust ekki inni í fötunum og helst var því borið við að í þeim gætu verið fúlskaggjaðir karlar með alvæpni eða fullhlaðin sprengjuhöldur. Allir vita að öryggisleysi er smitandi og fyrr en varði leið Dönum afar illa, líka Bretum, Spánverjum og öðrum þjóðum.

Sko, andlitið er aðalatriði. Myndavélar á Oxford götu í Lundúnum eða á Ódáinsvöllum í Parísu geta greint alla vegfarendur á örskotshraða, þjóðerni, kennitölu, fjölskyldubönd og skónúmer. Hef þetta frá áreiðanlegum heimildum úr bíómynd.

Svo fréttist í byrjun árs að meinleg flensa uppgötvaðist í Kínaveldi þó þarlendir vildu fyrst sem minnst úr henni gera. Engu að síður barst hún með ógnarhraða um heimsbyggðina og þá hafði uppgötvast að hún var ekkert venjuleg flensa heldur kóvítis andskoti sem getur verið banvænn. Á hraðferð hennar komust skýrir menn að þeirri niðurstöðu að úðasmit frá munni og nefi geti borist nokkuð langt í lofti.

Þegar einhver hóstar eða hnerrar er voðinn vís. Sagt er að fyrir fimm hundruð árum þegar svarti dauði reið um íslensk héruð að sá sem hnerraði væri sýktur. „Guð hjálpi þér,“ var þá sagt af djúpri vorkun. Þetta hefur síðan verið sagt allt fram á þennan dag. Hefðu forfeðurnir vitað að smit gæti borist með hnerra eða hósta hefðu þeir talið mikilvægara að biðja guð um að hjálpa sjálfum sér fremur en hnerraranum.

Nú, nú. Með því að hylja nef og munn með grímum fullyrða hinir vísu að takmarka mætti kóvítissmitið. Líklega margfalt.

Það hefir líka frést að víða um heimsbyggðina sé skylt að ganga með grímur sem hylja munn og nef. 

Og þannig hefur nú heimskringlan snúist að almúginn arkar í erindum sínum hulinn grímu, er nær andlitslaus rétt eins og íslamska konan í búrkunni. Enginn nefnir lengur búrkuógnina vegna þess að því minna sem sést í andlit fólks því öruggari er lýðurinn sagður vera.

Eins gott að fylgjast vel með vendingum í öryggismálum. 

Honestly með samvisku og ný andlit spreyta sig í fótbolta

Orðlof

Sakir rigningu

Það er orðið algengt að Íslendingar noti þágufallsmynd kvenkynsorða sem enda á –ing þar sem eignarfall er viðeigandi. Ég hef þegar nöldrað yfir tilhneigingunni til að spyrja spurningu í stað spurningar. Það er hreint ekki eina útbreidda dæmið um notkun þágufalls í stað eignarfalls. Sumir fresta öðrum framkvæmdum vegna byggingu hússins og fara snemma heim af útihátíð sakir rigningu.

Ég hélt að fólk væri þarna að slá saman út af því og vegna þess, þar til kona nokkur sagði mér að dóttir hennar ætlaði að safna hári fram til fermingu. Þetta er ljótt og rangt. Stúlkur ættu að safna hári fram að fermingu, eða bíða með það til fermingar að láta klippa sig ef þær vilja hafa sítt hár á fermingardaginn. Sömuleiðis ættum við að fresta ferðalagi vegna rigningar.

Kvennablaðið. Eva Hauksdóttir.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Ég er kominn með nóg af FIFA og öllum hinum tölvuleikjunum. Ég er líka hættur að hlusta á podköst. Núna er ég einungis tilbúinn að horfa á kvikmyndir.“

Frétt á dv.is.                                    

Athugasemd: Blaðamaður fór í sóttkví. Honum leiddist eftir að hafa spilað tölvuleiki, hlustað á podköst og horft á kvikmyndir í tíu daga.

Honum hefði örugglega ekki leiðst hefði hann haft hjá sér góðar bækur. Lestur bóka er eitt hið stórkostlegasta fyrirbrigði sem til er. Og þá líður tíminn.

Verst að margt ungt fólk les ótilneytt fátt annað en textaskilaboð eða tölvupósta. Sorglegt.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Honestly með allri minni samvisku …“

Frétt á dv.is.                                    

Athugasemd: Nú skal segja, nú skal segja: hvernig ungar stúlkur … tala. Nokkrar íslenskar stúlkur gerðu sér dælt við unga fótboltamenn í landsliði Englendinga. 

Þær sjá eftir öllu saman og ein þeirra skýrir mál sitt á vefnum Instagram. Hún virðist tala það sem sumir efna „ísl-ensku“, blöndu af íslensku og ensku:

1. Honestly með allri minni samvisku …
2. Ég þurfti að læra það the hard way að …
3. Ég setti þetta í private storie á …

Að öðru leyti er lítið að frásögninni. Hún er svo til villulaus og snyrtileg að slettunum undanskildum. Stúlkan á örugglega framtíð fyrir sér í skrifum ef hún léti fylgdarþjónustuna lönd og leið - og sletturnar.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Mörg ný andlit fengu að spreyta sig í gærkvöldi.“

Frétt kl. 12.20 Ríkisútvarpinu 9.9.20.                                  

Athugasemd: Hvernig spreyta andlit sig? Íþróttafréttamenn tala stundum skrýtilega og orðavalið er ekki alltaf í samræmi við efni fréttar, stundum út í hött. 

Hér var verið að tala um frammistöðu landsliðsmanna í fótboltaleik. Vegna forfalla fengu margir að spreyta sem ekki höfðu hingað til fengið mikið að spila.

Leikurinn gengur út á að leika bolta með fótunum, ekki andlitinu. 

Tillaga: Margir nýir leikmenn fengu að spreyta sig í gærkvöldi.

4.

„Viðbragðsaðilar leituðu í fjóra daga og …“

Frétt á frettabladid.is.                                   

Athugasemd: Orðið „viðbragðsaðilar“ er einkar illa samið orð því algjörlega óljóst er hverjir tilheyri þessum hópi. Þar að auki er orðið „aðilar“ ofnotað. 

Á vef CNN sem er heimild fréttarinnar segir:

Police, the Royal Air Force (RAF) and mountain rescue workers spent four days searching for the experienced hiker and a press conference was planned for Wednesday at The Tan Hill Inn, situated within the national park.

Þarna er ekki talað um „viðbragðsaðila“ aðeins lögreglu, flugherinn og björgunarsveitarmenn. 

Andlausir blaðamenn vita skrifa illa, eru hvorki gagnrýnir á eigin skrif né sinna þýðingum úr erlendum málum af þeirri kostgæfni sem nauðsynleg er. Sannast sagna er fréttin á CNN miklu fróðlegri og betri en sú íslenska. 

Hvaðan kemur þetta orð, „viðbragðsaðili“. Má vera að blaðamenn þekki enska orðalagið „response team“ og þýði það sem „viðbragðsaðili“ sem er lélegur kostur.

Á vef Wikipediu segir:

An incident response team or emergency response team (ERT) is a group of people who prepare for and respond to any emergency incident …

Algjör óþarfi að kalla björgunarsveit annað er því nafni eða öðru sem það ber. Sama er með lögreglu, slökkvilið, landhelgisgæslu og sjúkraflutningamenn. Ég hef komið að slysi og gerði það sem ég gat til að hjálpa. Var ég ekki „viðbragðsaðili“? Eða þarf að gefa öllum sem að slysi eða óhappi koma eitthvert samheiti? Sé ekki þörfina á því.

Tillaga: Lögreglan, flugherinn og björgunarsveitarmenn leituðu í fjóra daga og …

5.

„Hvað gerðist fyrir skrifstofuna þína, maður?“

Skopmyndaserían Pondus í Fréttablaðinu 102.2.20.                                 

Athugasemd: Þarna hefur þýðandanum orðið á. Miklu betra er að nota sögnin að koma í stað gerast.

Í gamla daga voru nýliðar í blaðamennsku þvingaðir til að þýða það sem þá var kalla „skrípómyndir“. Verkefnið þótti það aumasta af öllum aumum en það var mikill misskilningur. Hvorki þarna né annars staðar í útgáfu dagblaðs má kasta til höndunum. Vera má að það sem vel er skrifað fái ekki sanngjarna viðurkenningu lesenda. Hitt gerist iðulega að lesendur gagnrýna ótæpilega þegar ekki er vandað til verka.

Svo er það hitt: Teiknimyndir í fjölmiðlum eru ekki aðeins fyrir börn. Pondus er gott dæmi um „skrípó“ fyrir fullorðna, bráðfyndinn. Börn skilja hann ekki.

Höfundur teiknimyndaseríunnar Pondus er Norðmaðurinn Frode Øverli.

Tillaga: Hvað kom fyrir skrifstofuna þína, maður.

 

Standa að baki, blettur á trausti og fremja eggjavopnaárás

Orðlof

Verkjaður

Guðjón Lárusson, lyflæknir, hringdi og tjáði óánægju sína með orðaval í sumum læknabréfunum sem honum berast. Sérstaklega er hann ósáttur við orðin bjúgaður, verkjaður og lyfjaður, og bað undirritaðan að herða baráttuna gegn þeim.

Um þessi orð var fjallað í 170. pistli (Lækna­blaðið 2004; 10: 713) eftir að leitað hafði verið fulltingis hjá sérfræðingum Íslenskrar málstöðvar. Þeir töldu orðin ekki samræmast íslensku málkerfi. 

Fram kom í pistlinum að þau ætti líklega að flokka sem lýsingarorð, mynduð af nafnorðunum, bjúgur, verkur og lyf. Gott dæmi um myndun lýsingarorðs af nafnorði er kjarkaður (af kjarkur). 

Flest þau orð sem enda á -aður eru hins vegar lýsingarháttur þátíðar af sagnorði, svo sem málaður (af mála) og ölvaður (af ölva).

Læknablaðið. Jóhann Heiðar Jóhannsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Einnig þakka ég barnsmóður minni … fyrir að standa að baki mér …“

Frétt á mbl.is.                                    

Athugasemd: Sá sem ’stendur að baki einhverjum’ getur verið fyrir aftan hann. Orðalagið getur einnig merkt að sá sé slakari en sem bakið á.

Þarna er vitnað í formála bókar sem er nýkomin út og þakkar höfundur mörgum fyrir liðveisluna meðal annars með þessum orðum. Ekki er þó laust við að lesandinn brosi í kampinn. 

Í Njáls sögu biður Kári Sölmundarson Björn í Mörk að standa að baki sér og aðhafast lítið. Lesandinn veit að Kári er frækinn bardagamaður en Björn ekki þó málugur sé, og er þetta hið besta fyrirkomulag fyrir Björn.

Líklegast er að höfundur formálans hafi viljað þakka barnsmóður sinni fyrir að standa með sér á tímum sem hann þurfti aðstoð.

Þetta er ágætt dæmi um að skrifarar þurfa oftast einhvern til að lesa yfir skrif sína annars er hætt við að illa fari.

Tillaga: Einnig þakka ég barnsmóður minni … fyrir að styðja mig …

2.

„Aukn­ar lík­ur á eng­um smit­um.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                    

Athugasemd: Líkur eru á engu. Nei, svona talar enginn, nema kannski hátimbraðir vísindamenn. 

Hér er vitnað í greinargerð sem fylgir spálíkani Háskóla Íslands. Þar segir með orðum blaðamannsins:

Alltaf er þó mögu­leiki á því að mörg smit grein­ist …

Þetta er nú ekki ýkja spámannslega sagt. Frekar í ætt við það sem veðurfræðingurinn gæti sagt þegar hann er spurður um veðrið í vetur: 

Jú, það eru alltaf líkur á snjókomu.

Ég gerði athugasemd við ofangreind orð á Facebook-síðu Thors Aspelunds sem svaraði mér kurteislega og sagði:

Götumál líftölfræðinga og jafnvel líkindafræðinga. 

Ég var nú ekki alveg sammála og þá svaraði hann meðal annars:

Það er ekki rétt að segja að nú förum við að sjá daga með engin smit. Heldur er rétt að segja nú aukast líkurnar á að við förum að sjá daga með engin smit. En mikilvægt að útskýra vel og koma "talmálinu" rétt inní talmálið.

Ég get vel sætt mig við svarið enda ljóst að Thor áttaði sig vel á því sem ég átti við. Orðalagið ’förum að sjá’ er ekki eins gott og að segja blátt áfram að við munum sjá.

Tillaga: Litlar líkur á smitum.

3.

„Myndlistarsýningin On Common Ground opnar í dag á Hlöðulofti Korpúlfsstaða …“

Frétt á frettabladid.is.                                     

Athugasemd: Listamenn frá Póllandi, Litháen og Íslandi opna myndlistasýningu. Af hverju er heiti hennar á ensku? 

Á nokkur vafa er óskað eftir því að Íslendingar komi á sýninguna og hvers vegna er yfirskriftin þá ekki á íslensku? Þetta er enn eitt dæmið um niðurlægingu tungunnar, henni er ekki beitt heldur gripið til ensku sem enginn listamannanna á að móðurmáli.

Blaðamaðurinn gerir vel og þýðir enskuna á íslensku eins og lesa má í tillögunni hér fyrir neðan.

Þar að auki „opnar sýningin“ ekki neitt. Hún er opnuð af fólki.

Tillaga: Á sameiginlegri jörð.

4.

„Það setur blett á traust til Mannréttindadómstóls Evrópu af hálfu þeirra Tyrkja sem reka mál fyrir dómstólnum að forseti hans þiggi heiðursdoktorsnafnbót …“

Frétt á ruv.is.                                     

Athugasemd: Þetta er einhvers konar varfærnisorðlag sem gengur ekki fullkomlega upp. Betra er að nota lýsingarorðin lítið traust, mikið traust eða eitthvað þar á milli frekar er að blanda blettum inn í orðalagið.

Sagt er að blettur falli á mannorð einhvers og þá er átt við að orðspor hans hafi beðið skaða. Stundum er talað um skammarbletti. Í þessu tilvikið hefði verið tilvalið að segja að bletti hafi verið kastað á Evrópudómstólinn, það er að orðstír hans hafi rýrnað.

Evrópudómstóllinn byggir á trausti aðildarríkja og almennings á honum. Fyrir kemur að úr trausti dragi og þannig orðalag skilja allir og frekari málalalengingar eru því óþarfar.

Tillaga: Það rýrir traust til Mannréttindadómstóls Evrópu af hálfu þeirra Tyrkja sem reka mál fyrir dómstólnum að forseti hans þiggi heiðursdoktorsnafnbót …

5.

„2.988 ný smit kór­ónu­veiru greind­ust í Bretlandi síðasta sól­ar­hring.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Svo virðist sem stjórnendum Moggans sé alveg sama hvernig blaðamenn skrifa. Engin gæðastjórnun á þeim bæ. Krakkar sem tóku ekki eftir í íslenskutímum í skóla byrja hiklaust setningar á tölustöfum. Þetta gerist aftur og aftur á mbl.is (takið eftir að hér er ekki sagt „ítrekað“ sem er vinsælasta orð blaðamanna um þessar mundir).

Allir fjölmiðlar hafa sínar tiktúrur. Á Ríkisútvarpinu er fréttamönnum skipað að segja „í gærkvöld“ ekki í gærkvöldi. Hvort tveggja er þó rétt.

Á Mogganum er nýliðunum sagt að byrja setningar á tölustöfum, ekki á bókstöfum. Það er kolrangt.

Ímyndum okkur að eins eitt nýtt smit hafi greinst í Bretlandi. Þá hefði gáfupenninn skrifað:

1 nýtt smit kórónuveiru greindist í Bretlandi síðasta sólarhring.

Myndi sá sem þetta les skrifa svona?

Af hverju skrifar blaðamaðurinn „smit kórónuveiru“ sem þó er alls ekki rangt en flestir myndu segja kórónuveirusmit.

Tillaga: Síðasta sólarhring greindust 2.988 ný kórónuveirusmit í Bretlandi.

6.

„Lögreglan í Birmingham á Englandi hefur handtekið 27 ára karlmann sem grunaður er um að hafa framið eggvopnsárásir  “

Frétt á visir.is.                                      

Athugasemd: Þekkjast „skammbyssuárásir“ eða „bareflisárásir“? Án efa, en þetta er ekki vel skrifað. Árásarmaðurinn stakk fólk, það kemur greinilega fram í heimildinni sem er frétt BBC. Þó kemur ekki fram hvort það hafi verið gert með skærum, sveðju eða hnífi svo dæmi séu tekin. Ýmislegt bendir til þess að það hafi verið hnífur, sem raunar má telja til eggvopna, með þeirri undantekningu að hnífur er alls ekki alltaf vopn.

Ekki er rangt að tala um að „fremja árás“ en þetta er nafnorðastíll sem hæglega má víkja sér undan og skrifa ’ráðast á fólk’ sem er eðlilegt orðalag nema fyrir þá sem hafa vanist ensku máli.

Í fréttinni segir:

Sá sem lést var 23 ára gamall maður og dó hann á Irving stræti klukkan.

„Klukkan …“ Hvað erindi á þessi stubbur þarna? Nennti blaðamaðurinn ekki að lesa skrifin yfir fyrir birtingu? Er ekkert gæðaeftirlit með skrifum blaðamanna á Vísi? Þeim leyfist allt en ábyrgðin er ritstjórans sem virðist ekki gera kröfur til starfsmanna.

Í fréttinni segir:

Maður og kona, 19 og 32 ára, hlutu alvarlega áverka og eru sögð í lífshættu.

Sem sagt, konur eru ekki menn. Er betra að skrifa nítján og þrjátíu og tveggja ára? 

Tillaga: Lögreglan í Birmingham á Englandi hefur handtekið 27 ára karlmann sem grunaður er um að hafa stungið fólk með hnífi.

Hnignun Laugardalslaugar

Laugardalslaug er frekar sóðaleg. Það er ekki starfsmönnum að kenna, miklu frekar borgaryfirvöldum sem virðist vera nákvæmlega sama um laugina, veita ekki nægt fé til viðhalds og þrifa.

Vegna heimsfaraldursins voru sundlaugar landsins lokaðar frá 23. mars til 18. maí. Í Laugardalslaug var tíminn notaður til viðhalds. Sundlaugargestir komu í vel þrifna búningsklefa með nýlökkuðu tréverki og allt ilmaði af hreinlæti og gleði. Sumir stungu sér í laugina en aðrir renndu sér fótskriðu í pottana. Lífið var gott.

Svo tóku ýmsir góðborgarar eftir smáatriðunum sem höfðu gleymst. Rennurnar í lauginni voru óþrifnar, þær eru grænar, þó ekki fagurgrænar. Tröppur upp úr lauginni voru jafn skítugar og fyrr. Við pottana voru tvær efstu tröppurnar svo skítugar að þar áttu smágerð skorkvikindi lífvænlegt landnám. Skíturinn hefur síðan haldið áfram að safnast þar saman og jafnvel á milli potta. Blátt plast sem einhvern tímann var sett á bakka laugarinnar og víðar er sums staðar orðið grænleitt af óþrifum.

Þegar rignir lekur vatn ofan úr stúkunni og ofan í saltpottinn og lekandinn heldur áfram um tíma þó stytt hafi upp.

Má vera að handriðin við pottana hafi verið lökkuð meðan á lokuninni stóð. Það breytir því ekki að þau voru og eru enn kolryðguð. Ryðbrunnið gat er á handriði á austasta heita pottinum og hugsanlega fleirum.

Í svokölluðum nuddpotti eru gráar ólar sem pottagestir geta stungið höndum sínum í. Þær hafa varla nokkru sinni verið þrifnar og eru orðnar dökkar af skít eftir núning þúsunda handa. Eflaust má í þeim greina ótal lífsýni. Skyld'ann Kári vita af'essu?

Fyrir nokkrum dögum var einn góður sundlaugargestur orðinn svo þreyttur á sóðaskapnum að hann greip í sundlaugarvörð og benti honum á nokkur atriði sem hér hefur verið minnst á. Sá kom af fjöllum.

„Næturvaktin sér um þrifin,“ sagði vörðurinn, en lofaði að koma athugasemdum á framfæri. Daginn eftir var búið að þrífa, að minnsta kosti að nafninu til.

Hér hefur ekki verið fjallað um búningsklefana og gesti af báðum kynjum sem fara ekki í sturtu og menga því laugarvatnið fyrir öðrum. Um það má skrifa langan pistil.

Myndirnar sem fylgja voru teknar eftir „þrifin“. Af þeim má ráða að enn er mikið verk óunnið. Sumir myndu orða það þannig að komin sé tími á gagngera endurnýjun á lauginni.

Myndirnar skýra sig sjálfar. Þó má vekja athygli á einni. Greina má að tvær plöntur hafa skotið rótum í tröppum ofan í heitan pott (sjá neðstu myndina). Hugsanlega er þetta smári. Já, það er líf í laugunum, jafnvel eftir lokun.

Svo eru það tæknimálin. Fyrir kemur að sturturnar verða sjóðheitar og stundum ískaldar. Sjaldnast eru pottarnir með sama hitastigi frá einum degi til annars. „Þetta er ónýtt drasl,“ sagði sundlaugarvörður þegar kvartað var við hann. Líklega er það rétt, lagnir og stýritæki eru örugglega jafngömul lauginni sem opnuð var árið 1968.

Hversu lengi á að bjóða gestum upp á svona sundlaug? Hvernig stendur á því að Laugardalslaug er ekki lengur besta sundlaugin í Reykjavík?

En ágæti lesandi, ekki spyrja mig hvers vegna ég fer nær daglega í þessa laug.

Þessi grein birtist í Morgunblaðinu 1. september 2020.

Síðan hefur svolítið verið unnið að þrifum. Mikið er ógert. Enn er eftir að þrífa rennur laugarinnar. Bakkarnir eru óásjálegir sem og gamli plastdúkurinn sem settur var fyrir óralöngu á kanta laugarinnar. Niðurstaðan er sú að fyrir löngu er kominn tími á endurnýjun. Betri er ný laug en kattarþvottur.

Kjallari er hringinn í kringum laugina. Mér er sagt að veggir hennar séu stífaðir svo þeir falli ekki inn. Þar að auki munu þeir vera sprungnir og lekir.

Skyld’ann Davíð Dagur vita af’essu?

Fárra daga könnun, náði sér í veiruna og veita styrkveitingar

Orðlof

Bæ, bæ

Smáorðið hæ er kunnugt sem upphrópun í fornu máli og fram í nútímann en notkun þess sem kveðju í merkingunni ’halló’ er naumast eldri en frá síðasta þriðjungi 20. aldar, t.d.:

Hæ (öll); Hæ, manni; Hæ, þú þarna.

Hér gætir áhrifa frá ensku: hi (eftirhermuorð) eða hey. Smáorðið bæ, einnig bæ-bæ, er í nútímamáli einnig notað sem kveðja í merkingunni ’bless’. 

Það er fengið úr e. good-by, good-bye, samandregin mynd úr God be with ye (Klein), sbr. enn fremur e. bye; bye-bye (barnamál) (Klein).

Málfarsbankinn. Jón G. Friðjónsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Ragnar hefur starfað á vettvangi í meira en fjörutíu ár og …“

Frétt á visir.is.                                   

Athugasemd: Hvar er vettvangur? Orðið er skilgreint svona á málið.is:

vettvangur, véttvang(u)r, ’víttvangur k. ’staður þar sem e-ð gerist, atburðasvið, mótstaður’. Af vétt- ’bardagi, víg’ og vangur ’völlur’. Upphafl. merk. ’vígvöllur, staður þar sem barist er’. Sjá vetfang, vætt- (3), vega (3) og víg.

Þetta er afar fróðlegt. Hins vegar dugar ekki blaðamanni að tala um vettvang án þess að tilgreina hann nánar því þeir eru margir. Blaðamenn og þar með ljósmyndarar fara víða og bera fréttir til lesenda. Í þessu er sannleikurinn fólginn. 

Vettvangur er ábyggilega sá staður sem eitthvað gerist. Þar ég datt á skíðum og meiddi mig lítilsháttar var vettvangur. Ragnar var ekki þar. Vinkonur mínar hittust á kaffihúsi og þar var vettvangur þeirra. Ragnar var ekki þar. Ungir menn börðu á liggjandi manni í Bakarabrekku í Reykjavík. Ragnar var ekki þar. Af þessu má draga að vettvangur þarf ekki að vera þar sem orðið hafa slys eða óhöpp. Ragnar starfar ekki á vettvangi þó hann hafi komið að þeim mörgum.

Tillaga: Ragnar hefur tekið myndir víða í meira en fjörutíu ár og …

2.

„Um leið og vél­in lenti tóku marg­ir af sér grím­una um leið.“

Frétt á mbl.is.                                   

Athugasemd: Orðalagið um leið getur merkt strax. Blaðamaðurinn hefur eflaust ekki lesið yfir skrif sín. Hafi hann gert það hefði hann átt að lagfæra. Eða að hann er gjörsamlega óvanur skrifum og margt í fréttinni bendir til að svo sé.

Tillaga: Þegar vél­in lenti tóku marg­ir af sér grím­una.

3.

„Háar upp­hæðir til nets­vindlara.“

Frétt á mbl.is.                                   

Athugasemd: Eru upphæðir það sama og fjárhæðir? Líklega er það svo núorðið.

Einhvern tímann heyrði ég þetta haft eftir Bjarna Benediktssyni (1908-1970), forsætisráðherra:

Drottinn allsherjar er í upphæðum, en peningar í fjárhæðum.

Frá því í KFUM í gamla daga man ég eftir að í Biblíunni segir:

Dýrð sé Guði í upphæðum og friður á jörðu og velþóknun Guðs yfir mönnum.

Stundum bregst skrifurum bogalistin og vitandi um fjárhæðir skrifa þeir „peningafjárhæðir“ sem er bjánalegt orð. Fer í flokk með orðum eins og  „ákvarðanataka“, „valkostur“, „bílaleigubíll“, „pönnukökupanna“ svo eitthvað sé nefnt.

Tillaga: Svíkja fólk um háar fjárhæðir á netinu.

4.

„Taka verður fárra daga könnunum með gát, en óneitanlega eru sveiflurnar miklar.“

Forystugrein Morgunblaðsins 1.9.20.                                   

Athugasemd: Hvað eru „fárra daga kannanir“? Þarna er fjallað um skoðanakannanir vegna forsetakosninga í Bandaríkjunum. Má vera að þetta séu kannanir sem unnar eru á skömmum tíma, nokkrum dögum. Ég veit það ekki því höfundurinn er ekki nógu skýr í orðavali.

Síðar segir í forystugreininni:

Þótt ekki megi draga stórkarlalegar ályktanir af svo skömmu skeiði, er það þó afsakanlegra en þegar horft er til einnar könnunar með mikið frávik.

Þetta er illskiljanlegt. Hvaða ályktanir eru „stórkarlalegar“ og hvað er átt við með „skömmu skeiði“. Halda mætti að höfundurinn hafi þurft að stytta skrif sín og óvart þurrkað út mikilvæg orð eða setningar sem hefðu getað hjálpað lesandanum að skilja samhengið.

Í seinni forystugrein blaðsins segir:

Fyrir utan þær alvarlegu spurningar sem vakna, þegar friðsamir mótmælendur eru beittir ofbeldi, hjálpar ekki til að Bashaga þykir valdamikill í borginni Misrata, og seta hans í ríkisstjórninni hefur verið tengd þeim ítökum sem hann hefur þar. 

Enn er höfundurinn illskiljanlegur. Hvað er átt við með orðalaginu „sem hann hefur þar“?

Höfundurinn skrifar langar málsgreinar og virðist ráða þokkalega við það en hugsunin er stundum frekar óskýr. Hann ætti að láta einhvern lesa yfir skrifin. Oft eru forystugreinarnar Morgunblaðsins skrifaðar af mikilli þekkingu og skilningi á stjórnmálum, innanlands og utan en svo fá aðrir að reyna sig en gengur misjafnlega.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Neymar náði sér í kórónuveiruna á Ibiza.“

Fyrirsögn á visir.is.                                   

Athugasemd: Þetta er alrangt. Maðurinn fékk veiruna. Fólk nær í hitt og þetta sem það þarf til handargagns eða næringar, kaffibolla, penna og álíka. Varla nokkur maður veikist með vilja.

Já, það var íþróttablaðamaður sem skrifaði.

Tillaga: Neymar fékk kórónuveiruna á Ibiza.

6.

„Við veitum styrkveitingar“

Auglýsing fyrir hádegisfréttir Ríkisútvarpsins 4.9.20                                   

Athugasemd: Er hægt að skrifa svona skrif? Má tala svona tal? Má veita veitingar? Orðahnútar sem þessir grípa athygli hlustenda og má vera að það sé markmiðið. Seint verður þetta þó talið gullaldarmál.

Tillaga: Við veitum styrki.

Var við beiðni, fremja líkamsárás og sæta leyfi

Orðlof

Ákveðni greinirinn

Þegar ekið er inn eftir Hvalfirði, sunnan megin, líður ekki á löngu þar til komið er að skilti sem á stendur: Velkomin í Kjósina. Þetta er hefðbundið skilti að flestu leyti, en það sem vekur athygli er ákveðni greinirinn. Umrætt svæði heitir á flestum kortum Kjós, en það hefur þótt hljóma kumpánlegra að samræma skiltið þeirri málvenju sem hefur skapast, að vera á leið „i“ Kjósina“.

Án efa hafa fleiri sömu sögu að segja úr sínu nærumhverfi, um ákveðinn greini sem hefur húkkað sig á opinber nöfn, og ég geri ráð fyrir að þeir hafi á því sterka skoðun – í það minnsta ef haft er í huga uppistandið sem verður einatt þegar vinir tónlistar- og ráðstefnuhússins Hörpu heyra aðra segjast hafa farið „í Hörpuna“. Þá fara þeir alveg á límingunum, hrylla sig og jesúsa, en þeir sem fóru „í Hörpuna“ eru vísast ekki að gera annað en tjá væntumþykju sína með því að „þúa“ húsið – þeir eru vanir að fara í Perluna og Þjóðleikhúsið (þar sem greinirinn er reyndar hluti nafnsins, eins og hinir fyrri benda æstir á).

Morgunblaðið blaðsíðu 28, 29.8.20. Tungutak. Sigurbjörg Þrastardóttir.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Hefur sitjandi forseti aldrei staðið jafn illa á sambærilegum tímapunkti en tölur um slíkt eru til frá 1968.“

Forystugrein Fréttablaðsins 25.8.20.                                  

Athugasemd: Hver er munurinn á „sitjandi forseta“ og forseta? Enginn, nema að annar kunni að sitja í stól. „Sitjandi forseti“ en óhöndugleg þýðing á amerískunni „sitting presedent“. 

Á íslensku er einn maður forseti lýðveldisins, hann er bara forseti, er ekki einu sinni núverandi forseti þó hægt sé að nota það orðalag.

„Tímapunktur“ er orð sem á heima í ruslatunnu. Það bætir engu við málið, skýrir ekki neitt enda tilbúningur þeirra sem endilega vilja nota enska orðalagið „point of time“ eða eitthvað álíka. Hægt er að segja núna, á þessari stundu eða álíka.

Ég er ekki mikið fyrir að byrja setningar á sagnorðum nema þá helst í spurningum. Engu að síður er þetta fjarri því rangt mál. 

Takið eftir hvernig orðalagið breytist:

Hefur sitjandi forseti aldrei staðið jafn illa …

Og í staðinn er notað óákveðna fornafnið enginn:

Enginn forseti hefur staðið jafn illa …

Þá hverfur atviksorðið ’aldrei’ eins og dögg fyrir sólu. Næstum því á yfirnáttúrulegan hátt.

Tillaga: Enginn forseti hefur staðið jafn illa svo stuttu fyrir kjördag en tölur um slíkt eru til frá 1968.

2.

„Engu að síður þurfti fagráð að ítreka beiðni sína í þrígang áður en Attentus var við beiðninni.“

Frétt á dv.is.                                   

Athugasemd: Líklega hefur höfundurinn ætlað að skrifa að fyrirtækið hafi orðið við beiðninni, varð við henni. 

Skrifurum geta orðið á mistök. Í gamla daga var prentvillupúkanum kennt um en hann er dauður. Tölvur geta farið yfir texta og leiðrétt en maður verður að setja forritið í verkið. Hins vegar veit villuleitarforritið ekki hvort segja á var við beiðni eða verða við beiðni. Þá kemur að þekkingu og viti skrifarans.

Sá sem ekki hefur lesið bækur frá barnæsku hefur ekki getað safnað nægum orðaforða sem gagnast í skrifum. Ekki er nóg að haf alist upp við að semja texta í smáskilboðum snjallsíma eða að kunna ensku óaðfinnanlega til að geta skrifað.

Tillaga: Engu að síður þurfti fagráð að ítreka beiðni sína í þrígang áður en Attentus varð við henni.

3.

„Síðast­liðna nótt var framin al­var­leg líkams­á­rás í Vest­manna­eyjum en ráðist var á mann á fer­tugs­aldri með einhverju á­haldi og hlaut hann al­var­lega á­verka í á­rásinni.“

Frétt á frettabladid.is.                                   

Athugasemd: Í sömu málsgreininni er tvisvar sagt að ráðist hafi verið á mann: „fremja líkamsárás“ og „ráðast á“. Er það ekki of mikið? 

Í fréttinni segir:

Sá er ráðist var á kannaðist ekki við á­rásar­manninn og sagði hann hafa verið með and­litið hulið, þannig að hann þekkti hann ekki.

Aftur eru málsatvik tvítekin. 

Loks segir í fréttinni:

Á­rásin átti sér stað á götunni sunnan við vestustu rað­húsa­lengjuna í Ás­hamri …

Enginn telst vera blaðamaður nema hann notið orðalagið að eiga sér stað. Þeim þykir það með eindæmum fagurt. Aðrir myndu segja þetta með endemum. Af hverju er ekki sagt eitthvað á þessa leið:

Árásin var í götunni sunnan við vestustu raðhúsalengjuna í Áshamri …

Efni fréttarinnar er haft eftir löggunni í Vestmannaeyjum. Í sameiningu hefur löggan og blaðamaðurinn klúðrað framsetningu fréttarinnar.

Tillaga: Síðast­liðna nótt var ráðist var á mann á fer­tugs­aldri og hlaut hann al­var­lega á­verka í á­rásinni.

4.

„Rétt­inda­laus bæklun­ar­sk­urðlækn­ir frá Kasakst­an, sem starfaði í ell­efu ár við Sør­land­et-sjúkra­húsið í Flekkefjord og síðar Kristiansand í Noregi, og sæt­ir rann­sókn vegna tuga alvar­legra mistaka, sem sum hver leiddu til and­láts alls þriggja sjúklinga hans, hef­ur sagt starfi sínu lausu, en hon­um var gert að sæta leyfi eft­ir að hand­vömm hans komst í há­mæli snemma á ár­inu, en þar var meðal ann­ars um að ræða aðgerð sem lækn­ir­inn hefði aldrei átt að fá að fram­kvæma einn síns liðs á úlnlið Mar­grét­ar Annie Guðbergs­dótt­ur sem sagði mbl.is frá máli sínu í febrúar.“

Frétt á mbl.is.                                    

Athugasemd: Stuttar setningar og málgreinar eru almennt skýrari og betri fyrir lesendur. Sárlega vantar punkta í ofangreindri frétt.

Mistök þurfa ekki alltaf að merkja það sama og handvömm. Hið fyrrnefnda þarf ekki að útskýra en um hið seinna segir orðabókin:

Glapræði, vanræksla, klaufadómur … léleg smíði.

Hvað á blaðamaðurinn með orðalaginu „honum var gert að sæta leyfi“? Þetta er alveg óskiljanlegt. Er verið að tala um læknisleyfi eða var hann knúinn til að fara í leyfi, frí, frá vinnu? Sé hið seinna rétt mun hann hafa verið sendur í leyfi. Sögnin að sæta er illa valin hjá blaðamanninum í þessu sambandi.

Blaðamaðurinn nefnir aðgerð sem íslensk kona þurfti að gangast undir hjá lækninum. Hann segir:

… þar var meðal ann­ars um að ræða aðgerð sem lækn­ir­inn hefði aldrei átt að fá að fram­kvæma einn síns liðs …

Er þetta fullyrðing blaðamannsins eða einhvers annars?

Hér er ágæt samantekt um leiðindin sem fylgja löngum málsgreinum. Höfundinn þekki ég lauslega.

Tillaga: Rétt­inda­laus bæklun­ar­sk­urðlækn­ir frá Kasakst­an, sem starfaði í ell­efu ár við Sør­land­et-sjúkra­húsið í Flekkefjord og síðar Kristiansand í Noregi, sæt­ir nú rann­sókn vegna tuga alvar­legra mistaka. Þau leiddu til and­láts þriggja sjúklinga. Hann hef­ur sagt starfi sínu lausu, eftir að hafa verið sendur í leyfi. Íslendingurinn Margrét­ Annie Guðbergs­dótt­ur fór í aðgerð til læknisins og var sagt frá máli hennar á mbl.is í febrúar á þessu ári.

Þrír tónleikar, afar uppgefinn og rekstur yfir ferðalag

Orðlof

Málfræðilegt kyn

Sem sagt, málfræðilegt kyn kemur líffræðilegu kyni ekki við í þessu sambandi. Málfræðilega karlkynið tekur til beggja kynja. 

Regluna má orða svo: Þegar óákveðið fornafn (t.d. sumir, allir, margir, einhverjir) stendur án nafnorðs er notað málfræðilegt karlkyn, það tekur til bæði karla og kvenna. Hvorugkyn á því aðeins við að fornafnið við eða þið komi með.

Dæmi: Við verðum öll að vera meðvituð um þetta. 

Það þarf einbeittan ásetning til að breyta venjulegu máli og segja: Ég ætla að biðja öll (hk. ft.) að fara með Faðirvorið, því venjan býður að segja: Ég ætla að biðja alla (kk.ft.) að fara með Faðirvorið. Hins vegar: Ég ætla að biðja ykkur öll að fara með Faðirvorið. Ég ætla að biðja öll börn í salnum að fara með Faðirvorið.

Morgunblaðið 24.8.20, blaðsíða 16. Ragnar Hauksson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Síðar í haust ætlar hann svo að taka þátt í Boston-maraþoninu, sem eins og flestum viðburðum hefur verið frestað, en þeim sem hafa skráð sig verður gefinn kostur á að hlaupa maraþonið á eigin vegum …“

Frétt á ruv.is.                                   

Athugasemd: Varla ætlar maðurinn að taka þátt í maraþoni sem hefur verið frestað. Þess vegna hefði verið betra að sögnin hefði verið í þátíð. Málgreinin er of löng, í hana vantar sárlega punkt.

Hlaupinu hefur verið aflýst en hægt ’að hlaupa á eigin vegum’. Hér er vel að orði komist. Vonandi skrifaði fréttamaðurinn þetta að yfirlögðu ráði.

Tillaga: Hann ætlaði að taka þátt í Boston-maraþoninu í haust en því hefur verið frestað. Þeir sem hafa skráð sig verður gefinn kostur á að hlaupa maraþonið á eigin vegum …

2.

„Vísinda­menn í Þýska­landi héldu þrjá tón­leika á einum degi …“

Frétt á frettabladid.is.                                    

Athugasemd: Orðið tónleikar er fleirtöluorð. Á málið.is segir:

Nafnorðið tónleikar er fleirtöluorð í karlkyni. Einir, tvennir, þrennir, fernir tónleikar.

Stundum veltir maður því fyrir sér hvernig standi á því að svo margir blaðamenn klikka á grundvallaratriðum í íslensku máli. Líklegasta skýringin er sú að þeir hafa ekki vanist bóklestri frá barnæsku og orðaforðinn er því rýr.

Tillaga: Vísindamenn í Þýskalandi héldu þrenna tónleika á einum degi.

3.

„Hafna því að hermenn safnist saman við landamærin.“

Fyrirsögn á ruv.is.                                     

Athugasemd: Hér á betur við að segja að NATO neiti þessu. Nokkur munur er á að hafna og neita. Hið fyrrnefnd er meira í ætt við að synja en síðara er afdráttarlausara. Þar að auki eiga orðin ekki alltaf við um það sama.

Orðabókin nefnir að hafna bónorði og hafna umsókn. Í báðum tilvikum er auðvitað fólgin neitun og því er hægt að neita bónorði. Sé umsókn neitað má skilja það á þá leið að henni hafi verið neitað viðtöku frekar en að henni hafi efnislega verið hafnað.

Í stuttri frétt er tvisvar sagt að Atlantshafsbandalagi neiti. Þetta er nástaða og stingur í augun.

Tillaga: Neita því að hermenn safnist saman við landamærin.

4.

„Skortur á klinki í umferð í Bandaríkjunum.“

Fyrirsögn á ruv.is.                                     

Athugasemd: Illt væri ef orðið mynt væri að týnast úr íslensku máli. Varla er það svo. Hægt er að ímynda sér að þeir sem tala um að dingla á bjöllu, bílar klessi og annað álíka þekki ekki orðið mynt. Má vera að það sé afleiðing af því að greiðslukort hafa komið í stað reiðufjár.

Mynt er samkvæmt orðabókinni peningur úr málmi. Á ensku er mynt „coin“. Á dönsku er það „mønt“, náskylt mynd. Á dönsku er líka talað um „klink“. Úbbs, þetta er sama orðið og við notum.

Stundum er talað um klink og þá átt við spápeninga, jafnvel skiptimynt: Áttu eitthvað klink. Enskumælandi spyrja á svipaðan hátt: „Do you have some change.“

Á vefsíðu Seðlabanka Íslands segir:

Seðlabanki Íslands hefur einkarétt til að láta slá og gefa út mynt. Alls eru fimm fjárhæðir í myntum í gildi sem lögeyrir á Íslandi. 

Í lögunum er ekki talað um klink. Tökum eftir því að mynt er slegin. Hversu margir kannast við þetta orðalag?

Tillaga: Skortur á mynt í umferð í Bandaríkjunum.

5.

„Forsætisráðherra Japans Shinzo Abe er sagður orðinn afar uppgefinn …“

Fyrirsögn á ruv.is.                                     

Athugasemd: Er hægt að vera lítið eða mikið uppgefinn? Varla. Annað hvort er maður uppgefinn eða ekki. Samt er þetta lýsingarorð en þó segist enginn vera uppgefnari en einhver annar, hvað þá uppgefnasti maður í heimi. 

Þreyta er allt annað orð. Í henni felst ekki „uppgjöf“ og því er fólk misjafnlega þreytt eins og gengur í lífinu.

Þrátt fyrir það sem hér hefur verið sagt er varla hægt að fullyrða að tilvitnunin sé rangt orðuð. Margir myndu þó orða þetta á annan veg.  

Tillaga: Forsætisráðherra Japans Shinzo Abe er sagður orðinn uppgefinn …

6.

„En þá tók þáverandi varaforseti að síga á hann og vann loks með sannfærandi meirihluta.“

Forystugrein Morgunblaðsins 25.8.20.                                    

Athugasemd: Sögnin að síga er hér rangt notuð. Greinilega er átt við að maðurinn hafi unnið upp forskot andstæðings síns. 

Eingöngu er sigið niður á við eins og segir á málið.is:

Ekki er hægt að tala um að eitthvað „sígi upp á við“, t.d. vextir. Sögnin síga á annaðhvort við hreyfingu niður á við eða áfram.

Engu að síður er talað um að sígandi lukka sé best. Hér er átt við að sígandi lukka þokist áfram, fari hægt.

Tillaga: Forsætisráðherra Japans Shinzo Abe er sagður orðinn uppgefinn …

7.

„Bragi Þór segir það hafa kostað um 11.000 krónur að reka bílinn yfir allt ferðalagið.“

Frétt á visir.is.                                     

Athugasemd: Nær hefði verið að segja á ferðalaginu í stað „yfir ferðalagið“. Eða segja að þetta hafi reksturinn kostað í ferðinni. Hvað um það ’yfir’ gengur varla.

Tillaga: Bragi Þór segir það hafa kostað um 11.000 krónur að reka bílinn í ferðinni.

Lifandi tónleikar, blint stefnumót, stíga frá völdum og lyfta meistaratitli

Orðlof

Smit

Nafnorðið smit hefur heyrst æði oft undanfarna mánuði. Í orðabókum er merking þess sögð vera ‚það þegar sjúkdómur (sýklar) berst frá einum einstaklingi til annars‘. Samkvæmt orðabókum er þetta eintöluorð, og Beygingarlýsing íslensks nútímamáls gefur enga fleirtölubeygingu. Á tímarit.is má þó finna dæmi um fleirtölu orðsins frá síðustu áratugum, en þau eru örfá.

En í fréttum síðustu mánaða er mjög algengt að smit sé notað í fleirtölu – sagt að smitum hafi fjölgað, tvö smit hafi greinst í gær o.s.frv. Þetta tengist greinilega merkingarbreytingu orðsins. Í stað þess að það vísi til ferlisins, eins og orðabókarskilgreiningarnar gera, vísar það nú til útkomunnar úr ferlinu. Þar með verður ekkert óeðlilegt að nota orðið í fleirtölu.

Eiríkur Rögnvaldsson. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Daginn eftir varð Sinfóníuhljómsveit San Francisco fyrsta hljómsveitin í Bandaríkjunum öllum til að aflýsa lifandi tónleikum …“

Frétt á blaðsíðu 24 í Morgunblaðinu 20.8.20.                                  

Athugasemd: Ef til eru „lifandi tónleikar“ eru þá til „dauðir tónleikar“? Nei, þetta er bara útúrsnúningur. 

Á ensku máli er talað um „live concert“ eða „live music“ og er þá almennt átt við að áhorfendur sjái listamenn flytja tónlist sína. Andstæðan er þegar upptökur af tónlist eru leiknar. Afar sjaldgæft er að þannig upptökur séu kallaði tónleikar.

Á íslensku er það ansi ókunnuglegt að tala um „lifandi tónleika“. Enginn talar um „lifandi leiksýningu“ eða „lifandi uppistand“. Þegar auglýstir eru tónleikar í Hörpu og þar leiki Víkingur Heiðar á píanóið er afar ólíklegt að nýja platan hans verði sett á plötuspilarann. Nei, hann stígur upp á sviðið og leikur þar á hljóðfærið. 

Tillaga: Daginn eftir varð Sinfóníuhljómsveit San Francisco fyrsta hljómsveitin í Bandaríkjunum öllum til að aflýsa tónleikum vegna fyrirmæla heilbrigðisyfirvalda.

2.

„… og segir að sagan um að Joe og Jill hafi kynnst á blindu stefnumóti …“

Frétt dv.is.                                  

Athugasemd: „Blind date“ er hugtak sem þekkt er í ensku og er átt við að karl og kona sem ekki þekkjast hittist á stefnumóti. Raunar er það svo að þetta orðalag er til á allflestum tungumálum. Á þeim norrænu er einfaldlega sagt „blind date“. Á öðrum Evróputungum eru orðin þýdd.

Ekki veit ég hvernig ætti að orða þetta á annan hátt. Hér má nefna að stundum hef ég verið fararstjóri í óvissuferðum. Þær eru aldrei kallaða „blindar ferðir“. Má vera að kalla megi „blind date“ til dæmis „óvissumót“ enda allt þar upp á von og óvon.

Ef til vill hafa lesendur einhverja hugmynd um hvernig ætti að koma þessu hugtaki til skila.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„5,5 milljón manns hafa nú smitast af kórónuveirunni í Bandaríkjunum …“

Frétt ruv.is.                                   

Athugasemd: Líklega hefur fréttamaður Ríkisútvarpsins sem skrifaði fréttina slegið met. Fjórum sinnum í stuttri frétt byrjar hann setningu á tölustöfum. Það er hvergi gert vegna þess að töluorð eru allt annars eðlis en bókstafir. Hann hefði átt að taka betur eftir í íslenskutímum í barnaskóla og framhaldsskóla.

Hér er upphafið af fjórum setningum í fréttinni:

1. 5,5 milljón manns hafa nú smitast …
2. 322.000 kórónuveirutilfelli hafa greinst í Bretlandi …
3. 16 þúsund smit hafa greinst í Danmörku …
4. 2.040 hafa greinst með COVID-19 hér á landi …

Svo ósköp auðvelt er að komast hjá þessum leiðindum. Aðeins að umorða setninguna eða málsgreinina.

Aldrei þarf að byrja setningu á tölustöfum, þörfin er aldrei fyrir hendi.

Tillaga: Í Bandaríkjunum hafa nú 5,5 milljón manns smitast af kórónuveirunni …

4.

„Um er að ræða sam­starfs­verk­efni sem snýr að kaupum …“

Frétt á frettabladid.is.                                   

Athugasemd: Þetta er illa skrifuð málsgrein og raunar öll fréttin. Ekkert gagn er að fösum eins og „um er að ræða“ og „sem snýr að“. Þessi í stað hefði blaðamaðurinn átt að skrifa eitthvað í líkingu við það sem segir í tillögunni.

Í fréttinni segir:

Þannig munu Ís­land, Sviss, og Noregur taka þátt með Evrópu­sam­bandinu í verk­efninu. 

Hvaða tilgangi þjónar atviksorðið „þannig“ í upphafi málsgreinarinnar? Engum. Þar að auki er orðaröðin í málsgreininni óeðlileg. Eftirfarandi er skárra:

Ís­land, Sviss, og Noregur munu taka þátt í verk­efninu með Evrópu­sam­bandinu.

Á sama hátt er eftirfarandi orðalag í fréttinni hálfkjánalegt:

Þá munu Svíar hafa milli­göngu um að koma efninu til Ís­lands …

Atviksorðið „þá“ gegnir ekki neinum tilgangi í málsgreininni, ekki frekar en ’þannig’ hér á undan. Engu breytir þó málsgreinin væri orðuð svona:

Svíar munu hafa milli­göngu um að koma efninu til Ís­lands …

Fleira mætti tína til úr þessari stuttu frétt. Einhver þyrfti að kenna blaðamanninum að skrifa knappan stíl. Langar og flóknar málsgreinar eru til lýta.

Tillaga: Þetta er sam­starfs­verk­efni um kaup …

5.

„Hann steig frá völdum að kröfum hersins og hægri sinnuð ríkisstjórn tók við völdum.“

Frétt á visir.is.                                    

Athugasemd: Margir blaðamenn þekkja ekki sögnina að hætta. Þess í stað kemur enska orðalagið „stíga menn til hliðar“, „stíga niður“ og það nýjasta er að „stíga frá völdum“.

Þetta er bara bull. Þýðingar af öðrum tungumálum verða að vera skrifaðar á réttri íslensku og gæta þar að málfræði og hefð. Annars verður til bjánalegar setningar, gelt málfar. Vandinn er sá að lesendur læra smám saman á svona skrif, nenna ekki að gera athugasemdir. Svo eru það hinir sem halda því miður að svona eiga að tala og skrifa.

Málsgreinin er eins vitlaus og hugsast getur. Blaðamaðurinn notar tvisvar orðið ’völd’, nástaðan er algjör. Þar að auki er orðið kröfur í röngu falli.

Mér finnst það með ólíkindum hversu oft þarf að gera athugasemdir við málfar örfárra blaðamanna og skrýtið að stjórnendur Vísis skuli ekki gera meiri kröfur til þeirra.

Tillaga: Hann sagði af sér að kröfu hersins og hægri sinnuð ríkisstjórn tók við völdum.

6.

„Liðið hefur þrisvar lyft meistaratitlinum.“

Fréttatíminn í Ríkisútvarpinu kl. 12:20 þann 21.8.20.                                   

Athugasemd: Útilokað að lyfta titli. Aftur á móti getur íþróttalið lyft bikar sem það fær fyrir meistaratignina. 

Margir íþróttafréttamenn geta ekki talað eðlilegt mál, þurfa endilega að reyna sig við málskrúð sem stingur alltaf í stúf og eyðileggur frétt.

Tillaga: Liðið hefur þrisvar orðið meistari.

7.

„Af­skipti höfð af konu sem var að stela úr verslun í mið­bænum, málið leyst með vett­vangs­formi“

Frétt á frettabladid.is.                                    

Athugasemd: Hvað er að leysa mál með „vettvangsformi“? Þetta er ein skrýtnasta löggufréttin sem sést hefur í fjölmiðlum og er þó „úrvalið“ ansi fjölbreytt.

Blaðamaðurinn kastar til höndunum, skrifar eitthvað óskiljalegt og gleymir að setja punkt sem er eftir öllu. Vinnubrögðin eru ólíðandi.

Tillaga: Engin tillaga.