Gleðileg jól til ykkar og vindur mun minnka

Orðlof

Ær

Orðið á er eitt af stystu orðum í íslensku. Eigi að síður leynir þessi orðmynd á sér því hún er nokkuð margföld í roðinu. Hún er nefnilega ýmist forsetning eins og þegar sagt er 

„Leggðu bókina á borðið“ 

eða hún getur verið nafnorðið á ’vatnsfall, fljót’, t.d. þegar sagt er 

„Það rennur straumlygn á eftir miðjum dalnum“. 

Í setningunni „Ég á bókina“ er þetta aftur á móti ein af beygingarmyndum sagnarinnar eiga og þegar sagt er 

„Drengurinn eignaðist á með tveimur lömbum“ 

er enn annað orð á ferðinni, nafnorðið ær. Fólk hefur leikið sér með þessa margræðni og ein útkoman úr þeim orðaleikjum er setningin 

„Trausti á Á á á“.

Orðaborgarar.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Loftmynd af Seyðisfirði eins og fjörðurinn leit út í gær. Fönnin var mörgum Seyðfirðingum kærkomin sjón.“

Myndatexti á blaðsíðu 4 í Morgunblaðinu 22.12.20.                                      

Athugasemd: Þetta er innihaldslítill texti og saminn án hugsunar. Fönn er vissulega haft um snjó. Venjan er samt sem áður sú að orðið er sjaldnast haft um annað en mikinn snjó, snjó sem er í sköflum eða þann sem myndar samfellda breiðu þar sem varla sést á dökkan díl. Talað er um fannkomu þegar mikið snjóar.

Á myndinni af Seyðisfirði sést að þar hefur gránað, föl er á jörðu. Engin er fönnin. 

Myndin er greinilega tekin úr lofti en til þess að lesendur ruglist nú ekki er tekið fram að myndin sé „loftmynd“. Halda Moggamenn að það þurfi að stafa allt ofan í lesendur? 

Og af hverju er snjórinn „kærkominn sjón“? Um það segir ekkert í fréttinni.

Til eru um fimmtíu og átta orð á íslensku yfir snjó og snjókomu. Sjá hér.

Í gamla daga þegar ég var að byrja í blaðamennsku á Vísi las Elías Snæland, ritstjórnarfulltrúi, yfir allar fréttir, gerði athugasemdir og sendi jafnvel reynda blaðamenn til baka og sagði þeim að lagfæra. Af leiðbeiningum læra menn.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Íslenskur bógur í Færeyjum ári yngri eftir Spánarferð.“

Fyrirsögn á ruv.is.                                       

Athugasemd: Reglulega góð fyrirsögn sem lætur ekki mikið yfir sér en þversögnin vekur athygli lesandans. Þar að auki er fréttin bara vel skrifuð.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Gleðileg jól til ykkar.“

Algeng kveðja um jól, sérstaklega á Facebook.                                       

Athugasemd: Forsetningunni til er hér algjörlega ofaukið. Gleðileg jól er kveðja sem dugar. Segjum frekar:

Gleðileg jól.

Eða:

Óskum ykkur gleðilegra jóla.

Kveðjur eru þess eðlis að þær rata yfirleitt til móttakenda. Aðrir misskilja þær ekki. Við heilsumst og kveðjumst með því að segja gleðileg jól.

Tillaga: Óska ykkur gleðilegra jóla.

4.

„Vindur mun minnka síðdegis“

Frétt kl. 12:20 í ríkisútvarpinu 27.12.20.                                       

Athugasemd: Orð geta týnst því að þau eru ekki notuð. Þannig er um sögnina að lægja sem er ákaflega fallegt orð sem hægt er að nota á ýmsan hátt annan en að vind lægi. Stundum þarf að lægja rostann í einhverjum eða lægja æsinginn.

Lægja getur merkt samkvæmt orðabókinni að kyrra, stilla, slota, linna, friða, hjaðna, spekja, sefa og svo framvegis.

Og svo er það nafnorðin: Lægi. Skipið leitar lægis. Nafnorðið lega er náskylt: Báturinn er á legunni.

Tillaga: Vindinn mun lægja síðdegis.

Upphlaupsmenn og kjaftaskar á jóladag

Það er svo margt gott á jarðríki. Verst er samt mannfólkið. Ekki allt, bara sumt. Raunar frekar fáir. Örfáir. Og eins og frúin sagði; vont fólk er ekkert verra en annað fólk. Nærstaddir hváðu en hún skýrði þetta ekki nánar.

Æsingurinn í þjóðfélaginu er dálítið mikill. Auðvitað var það afar vanhugsað hjá fjármálaráðherranum og frú hans að gæta ekki að sér og forða sér úr margmenninu í Ásmundarsal. Efast samt um að ég hefði hlaupið út enda er ég ekki með þeim skörpustu.

Hann á að segja af sér, hrópa æstir pólitískir andstæðingar Bjarna Benediktssonar, fjármálaráðherra. Við, samherjar hans, segjum ekki margt honum til hnjóðs nema það eitt að hann hefði átt að ... Hefði átt! Þetta orðalag er þrungið fullvissu og bendir til að sá sem þannig talar sé miklu klárari en aðrir, greindari og upplýstari. 

Nú er svo orðið sem mælt er að skamma stund verður hönd höggi fegin.

Svo sagði Síðu-Hallur við brennu-Flosa í Njálssögu.

Hefur það jafnan verið svo að upphlaupsmenn og kjaftaskar hafa aldrei haft neinn árangur af kjaftagangi sínum en verið sáttir við sjálfa sig eina örskotsstund. Sést það mætavel í athugasemdadálkum fjölmiðla og víðar. 

Í Landakotskirkju var messa á aðfangadagskvöld. Má vera að hana hafi sótt fleiri en eitthundrað manns og gættu því miður fæstir að sóttvörnum. Kjaftaskarnir í athugsemdadálkunum láta ekki sitt eftir liggja og fordæma kaþólsku kirkjuna og bannfæra alla sem að henni standa sem og kirkjugesti og líklega alla afkomendur þeirra. Sjá visir.is. 

Einn athugasemdaskrifari segir svo skýrlega: 

Bergur Ketilsson: Messugestir á lista sem notaður ætti til að velja frá ef við lendum í þröngri stöðu á sjúkrahúsunum, já og Bjarna líka á listann

Annar skarpgreindur segir: 

Sigþór Guðjónsson: Vantar prestinum þarna meira að gera .....fleiri jarðafarir kanski ???

Og einn reynir að koma af stað sögusögnum:

Magnús Skarphéðinsson: Var Þorgerður Katrín þingmaður þarna?

Og þarna er skammt í öfgarnar:

Friðjón Árnason: Auðvitað á að loka kirkjunni og innsigla hana þar sem það verða pottþétt fleiri fjöldasamkomur þar nú um hátíðirnar. Barnaníðingakirkjan fer sínu fram í þessu sem öðrum lögbrotum og níðingsverkum eins og alltaf áður.

Held að þeir sem skrifa í athugasemdadálka fjölmiðla veitti ekki af því að hugsa áður en það talar. Flestir hafa eiginlega skömm á þessu skrifum og er óskiljanlegt að nokkur fjölmiðill skuli halda úti vettvangi fyrir svona óþverra. Hefur eitthvað málefnalegt birst í athugasemdadálkunum? Afar sjaldan. Enginn tekur mark á þeim sem þarna skrifa. Þeir sem tala af hófsemd og virðingu hafa áhrif.

Stjórnmálamenn reyna yfirleitt að eigna sér hneykslismálin. Aðalatriðið í þeirra augum er að komast í fréttir fjölmiðla. Þess vegna skrifa þeir á Fésbókina og eru ekki að skafa utan af því. Margir þeirra lifa á slíku. Píratinn alræmdi Jón Þór Ólafsson segist ætla að leggja fram tillögu um vantraust á fjármálaráðherra. Hér má lesa um Jón Þór og hér og hér. Hann lagðist gegn hækkun kjararáðs á launum alþingismanna og ætlaði að kæra ákvörðunina. Það gerði hann ekki en, gerði í raun ekkert þrátt fyrir stór orð um hið gagnstæða. Hirti bara launahækkunina eins og aðrir þingmenn, fitnaði á henni og lifir nú sællífi. 

Ég gæti að mínum sóttvörnum. Það er þeirra mál sem ekki gæta að sínum. Mitt verkefni er ekki að fordæma þá sem gæta sín ekki. Ekki einu sinni þá sem blaðra sem mest, nema auðvitað Jón Þór Ólafsson, alþingismann. En öllum skal samt óskað gleðilegra jóla.

 

Jólakveðjur á Þorláki, svoo jólalegt

Í morgun gekk ég út á svalir, eins og ég geri jafnan árla á Þorláksmessu, dró nokkrum sinnum djúpt andann og hrópaði síðan af öllum kröftum:

Sendi ættingjum og vinum bestu óskir um gleðileg jól og heillaríkt nýtt ár. Þakka allt á árinu sem er að líða.

Svo beið ég í dálitla stund þangað til svörin bárust:

Já, sömuleiðis, gleðileg jól, kallaði einhver.

Haltu kjafti, helv... þitt. Fólk er að reyna að sofa hérna, öskraði rámur kall.

Ha ..., kaseiru? hrópaði skræk kona.

Hundur gelti, annar tók umsvifalaust undir og köttur mjálmaði. Nagladekk skröltu á íslausu malbiki.

Ég gekk inn í stofu, nennti ekki að hlusta á hundgá, jafnvel þótt fyrr eða síðar myndi hundur sonar míns, hann Fróði (sko hundurinn heitir Fróði ekki sonurinn) hugsanlega gelta, mér eða einhverjum öðrum til ánægju.

Engu að síður velti ég því samt fyrir mér hvort ekki væri skynsamlegra að senda jólakort eða tölvupóst. Hrópin hef ég hins vegar stundað á Þorláksmessu frá því ég var barn og með því sparað mér ótrúlegar fjárhæðir í kaupum á jólakortum og frímerkjum. Og allir gleðjast yfir gleðilegjólaogfarsæltnýttárhrópum mínum (nema þessi rámi).

Nú kann ábyggilega einhver að misskilja mig og halda að ég sé að gagnrýna rúmlega hálfra aldar gamlan sið að senda jólakveðjur á gufunni Ríkisútvarpsins. 

Nei, nei, nei ... Því er nú víðsfjarri. En úr því að verið er að brydda upp á þessu, man ég aldrei eftir að hafa heyrt jólakveðju til mín á gufunni eða einhvers sem ég þekki og aldrei hef ég kannast við nöfn þeirra sem senda kveðjur. Sendendur eru alltaf einhverjir sem enginn þekkir, til dæmis „Stína, Barði, börnin“ og fleiri sem ég man ekki hvað heita enda 3.466 kveðjur þetta árið. 

Sko, ég held því síst af öllu fram að kveðjurnar séu ómarkviss vitleysa fyrir kaupendur (og hlustendur). Á samfélagsmiðlum er því haldið fram að kveðjurnar séu að mestu leyti uppdiktaðar innan Ríkisútvarpsins, því mörgum finnst grunsamlegt hversu þær eru allar líkar. Í öllum koma fyrir fyrir orðin óskir, jól, gleðilegt, þakka, ár, nýtt, líða og svo kryddað með innihaldsríkum samtekningum og forsetningum af ýmsu tagi. Nokkuð til í þessu.

Nú má vel vera að enginn sendi mér jólakveðju í útvarpinu, sem í sjálfu sér er dálítið sorglegt. Hitt er þó jafn líklegt að útilokað sé að hlusta með einbeittri athygli á yfir þrjú þúsund fjögur hundruð sextíu og sex jólakveðjur lesnar í belg og biðu í tvo daga samfleytt og ná að grípa þá réttu. Aðferðafræðin er doldið kjánaleg, svona markaðslega séð. Og enn vitlausari eru þeir sem punga út fullt af peningum til að senda kveðjur sem aldrei rata til móttakenda.

Margir nenna ekki lengur að hlusta á jólakveðjurnar sem er synd, illa farið með góða sorg sem óhjákvæmilega til verður þegar ekki næst að grípa kveðju sem maður vonar að hafi verið send. Þó eru margir með gufuna opna og hlusta á kveðjurnar sem í síbylju hverfa út í loftið meðan verið er að baka, pakka inn jólagjöfum, skamma krakkana eða eitthvað annað þarflegt.

Hitt er ku vera dagsatt að Ríkisútvarpið græðir tæplega fjórtán milljónir króna á tiltækinu og kostar engu til nema þulnum sem þylur sig hásan.

Í anda samkeppni og þjóðþrifa mun ég frá og með deginum í dag og fram yfir áramót bjóða landsmönnum að hrópa hjartnæmar jóla-, annaníjóla-, þriðjaíjóla- (og svo framvegis) og nýjárskveðjur af svölunum heima. 

Svo vel hefur tekist til á undanförnum árum að þetta er að verða siður. Spyrjið bara alla þá sem sendu og fengu kveðjur. Heimtur á kveðjum eru margfalt betri hjá mér en Ríkisútvarpinu. 

Verðið er miklu betra en hjá Ríkisútvarpinu, heilum 17,5% lægra. Og það sem meira er, komist kveðja sannanlega ekki til skila fær kaupandinn 33,9% endurgreiðslu. Samkeppnisaðilinn getur sko ekki toppað þetta.

Fyrst verið er að misskilja viljandi tilganginn með þessum skrifum mínum vil ég nefna þá staðreynd í fullkominni vináttu, kurteisi og virðingu fyrir hefðum fólks að það er ábyggilega ódýrara og markvissara að hrópa kveðjur af svölunum en að borga Ríkisútvarpinu fyrir að lesa þær út í rafræna tómið sem er umhverfislega stórhættulegt og um síðir getur valdið ólæknandi veirusjúkdómum. Eða að yfirborð sjávar hækki um fimm sentímetra á næstu þrem árum.

Þá hrekkur þetta eflaust upp úr lesandanum:

En það er svo gasalega jólalegt að hlusta á jólakveðjulesturinn á gufunni.

Já, því skal ég nú trúa. Það er líka obbbbb-ooooðs-leeeeeg-aaaa-a jólalegt að tala til þjóðarinnar úti á svölum á Þorláksmessumorgni. 

(Vilji svo til að einhver glöggur lesandi telji sig hafa lesið ofangreindan pistil á Þorláksmessu á síðasta ári skal það fyrirfram dregið í efa vegna þess að fólk man ekkert stundinni lengur.)

 

Einkennasýnataka, Seyðfirðingar hlutaðir og Seyðis- og Eskifirði

Orðlof

Spjallar Guð?

„Guðspjallið skrifaði guðspjallamaðurinn Mattheus“ (eða Markús, Lúkas eða Jóhannes). Þennan texta þekkja allir og vita líka hvað guðspjall er, þótt þeir viti ekki endilega hvernig orðið er til komið. Það mætti láta sér detta í hug að merkingin sé að í guðspjöllunum sé guð að spjalla við mennina, en uppruninn er allt annar. 

Guðspjall er gamalt tökuorð úr fornensku sem er orðið til úr orðasambandinu ’gód spell’. Bókstafleg merking þess er ’góðar fréttir’ og það þýðir því í rauninni það sama og fagnaðarboðskapur og er, eins og það, bein þýðing á latneska orðinu ’evangelium’. 

Fornenska orðið vísar því hvorki til guðs né hefur það nokkuð með spjall að gera, hvað þá spjöll. Menn hafa þó litið svo á að hin góðu tíðindi sem guðspjöllin flytja séu komin frá guði og það er kannski ástæðan fyrir því að fyrri liður orðsins hefur fengið myndina ’guð-’.

Orðaborgarar.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Þórólfur segir augljóst að fólk sé mikið á ferðinni út um allt og það auki líkur á útsetningu á smiti.“

Frétt á ruv.is.                                      

Athugasemd: Allir vita hvað smit er og nú er hætta á að fólk smitist. Er þá „útsetning“ á smiti eitthvað verra en að smitast?

Orðabókin mín er hjálpar ekkert. Hefur aldrei heyrt um „útsetningu á smiti“ en kannast mætavel við útsetningu á lögum eða tónverkum.

Leyfi mér  að giska á að „útsetning“ merki að verða fyrir. En auðvitað er það ekki eins fínt og „útsetning á smiti“ og passar sko alls ekki inn í stofnanamállýsku kerfisins.

Líkur benda til að „útsetning“ sé óþarft í fréttin því það bætir engu við skilning lesandans.

Þegar gáfumenn tala falla blaðamenn í stafi. Þetta fólk er þó eins og við hin, reka í vörðurnar og ruglast. Hins vegar er svo margt sem þeir segja svo áferðarfallegt. Til dæmis „einkennasýnataka“ sem er gullfallegt orð en enginn skilur það nema kerfiskallarnir.

Svo finnst mér þetta orðalag svo gáfulegt að ég ræð mér varla:

Þórólfur segir hins vegar að flestir sem hafi greinst utan sóttkvíar hafi tengsl við aðra smitaða en ekki náðst á sínum tíma.

Aldrei hefði mér dottið í hug að fólk smitist aðeins af þeim sem hafa veiruna. Það er vísindalegt afrek að hafa ráðið í tengslin.

Tillaga: Þórólfur segir augljóst að fólk sé mikið á ferðinni og það auki líkur á að það  smitist. …

2.

„… og hvort að hægt sé að hleypa einhverjum hluta Seyðfirðinga heim til sín, þeim sem búa á öruggum svæðum.“

Frétt á frettabladid.is.                                      

Athugasemd: Varla er fólk sent heim til sín í hlutum. Flestir njóta sín betur í heilu lagi.

Tillaga: … og hvort að hægt sé að hleypa þeim Seyðfirðingum heim til sín sem búa á öruggum svæðum.

3.

„Þyrla Land­helgis­gæslunnar lenti á Seyðis­firði rétt eftir klukkan 11 og mun þar verða þar ofanflóðasérfræðingum Veður­stofunnar innan handa.“

Frétt á frettabladid.is.                                      

Athugasemd: Merking orðalagsins að hafa eitthvað innan handar er samkvæmt bókinni Merg málsins eftir Jón G. Friðjónsson:

Líkingin er dregin af einhverju sem  er tiltækt, einhverju sem menn geta gripið til.

Varla fer vel á því að skip eða flugvél sé fólki innan handar. Veldur því stærðin. Betur fer hér á því að segja að þyrlan verði sérfræðingunum til afnota.

Í fréttinni segir:

Varð­skipið Týr kom til Seyðis­fjarðar í gær og byrjaði á því að bjarga þremur og tveimur köttum sem höfðu orðið inn­lyksa. Þau voru flutt á Seyðis­fjörð. Skipið var svo statt þar í nótt og varpaði ljósi á hlíðina en að sögn Ás­geirs eru nokkuð öflugir kastarar um borð.

Sá sem þetta skrifaði hefur ekki haft fyrir því að lesa fréttina yfir fyrir birtingu. Verkstjórnin á Fréttablaðinu virðist ekki upp á marga fiska fyrst að svona er ekki lagað.

Í fréttinni segir líka:

Al­manna­varnir, lög­regla og við­bragðs­aðilar funduðu um stöðuna á Seyðis- og Eski­firði …

Gott að ekki var líka rætt um Mjóa-, Reyðar-, Fáskrúðs-, Beru- og Hamarsfjörð. Þvílík leti í blaðamanninum að nenna ekki að skrifa heiti þéttbýlisstaðanna eða fjarðanna fullu nafni.

Þori að fullyrða að svona hefur aldrei verið gert. Hvorki í Reykja-, Húsa- eða Ólafsvík. Né í Tryggva-, Skúla- eða Aragötu. Og ekki eru þau eins Morgun-, Dag- og Fréttablaðið. Hvað þá blöð í öðrum löndum svo sem í Finn-, Bret-, Frakk-, Pól- eða Swasílandi. Sjá nú allir hversu þetta er enda-, botn- og vitlaust jafnvel þó verið sé að aug-, upp-, þing- eða friðlýsa.

Tillaga: Þyrla Land­helgis­gæslunnar lenti á Seyðis­firði rétt eftir klukkan 11 og mun þar verða þar ofan­flóða­sér­fræðingum Veðurstofunnar til afnota.

4.

„Daginn tekur að lengja frá deginum í dag.“

Frétt á ruv.is.                                       

Athugasemd: Þessi setning er stórmerkileg. Í átta orða fyrirsögn kemur dagur fyrir þrisvar sinnum. Þetta kallast nástaða en flestir sem stunda skrif reyna að forðast hana. 

Væri fyrirsögnin hluti af vísu myndi svona kannski vera kallað ofstuðlun. Þetta er gott að hafa í huga enda hafa allar góðar sögur hryjanda, takt. Og hvað er frétt annað en saga? Þetta mættu fréttaskrifarar hafa í huga og njóta þeir þakklætis lesenda fyrir vikið. 

Tillaga: Dag tekur nú að lengja.

Ákall, go crazy og hrópa framíköll

Orðlof

Gustuk

Stundum er sagt að ekki sé gustuk að gera þetta eða hitt ef það þykir ekki nema sjálfsagt og líka er talað um gustukaverk í svipaðri merkingu. Orðið gustuk er orðið til við samruna úr orðasambandinu „guðs þökk“ og upphaflega var þetta haft um miskunnarverk eða góðverk við náungann.

Orðborgarar

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Það er al­veg ljóst að það er tjón.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                      

Athugasemd: Fer ekki betur á því að segja að það hafi orðið tjón? „Nútíðarvæðing“ ummæla er dálítið andkringisleg (vissara fyrir lesendur að fletta þessu orði upp í orðabók).

Tillaga: Ljóst að það varð tjón.

2.

„Veitur sendu frá sér ákall til notenda heitavatns í upphafi mánaðar og fóru þess á leit að þeir færu sparlega með vatnið vegna þess að yfirvofandi væri kuldakast.“

Leiðari Morgunblaðsins 17. desember 2020.                                     

Athugasemd: Ákall þýðir bæn eða ávarp. Í sjálfu sér getur hið seinna passað í þessu tilviki. Þó er hér ein draugur sem þarf að glíma við og það er orðlagið „að kalla eftir“ einhverju sem er bein þýðing úr ensku; „to call for“.

Óvönduðum blaðamönnum fannst enska orðalagið svo ákaflega líkt því íslenska að þeir tóku það umhugsunarlaust upp. Og nú hefur það breiðst út í alla fjölmiðla og enginn segir neitt.

Sagt er að menn „kalli eftir“ einhverju og síðan sé það nefnt „ákall“.

Jæja. Hvað merkir svo orðalagið „að kalla eftir“. Í sannleika sagt er þetta afar máttlaust og óskýrt orðalag. 

Í sögunni um Bakkabræður segir:

„Gísli-Eiríkur-Helgi, faðir vor kallar kútinn …“ 

Vera má að blaðamenn telji að pabbinn hafi „kallað eftir“ kútnum sem er rétt. En ekki að það hafi verið „ákall“. 

Alsendis óljóst er hvað Veitur hafi átt við með „ákalli“. Miklu nær er að segja að fyrirtækið hafi óskað eftir því að notendur færu sparlega með heita vatnið eða krefðist þess.

Hvað merkir til dæmis eftirfarandi (fundið með gúggli):

• Kalla eftir ábyrgð stjórnvalda [krefjast?]
• Kalla eftir upplýsingum [óska eftir, heimta, biðja um?]
• Kalla eftir samræmi í stuðningi við fjölskyldur [krefjast, óska eftir?]
• Kalla eftir afsögn ráðherra [krefjast, óska eftir?]
• Kalla eftir íbúafundi [óska eftir, biðja um, heimta?].
• Kalla eftir umsóknum um styrki [hvetja til að sækja um styrk?].
• Kalla eftir greinum í tímarit [óska eftir, biðja um?]
• Kalla eftir meiri samvinnu sveitarfélaga og ríkis [óska eftir, heimta, krefjast?]

Allt er þetta afar óljóst. Drottinn minn dýri, ekkert af þessu er ákall (skildist þetta?). Svo má ef til vill velta því fyrir sér hvort baráttan gegn „kalla eftir“ og „ákall“ sé ekki löngu töpuð.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Go crazy, fimmtudags-mánudags.“

Auglýsing verslunarinnar Ilva á baksíðu Morgunblaðsins 17.12.20.                                

Athugasemd: Held að stjórnendur verslunarinnar hafi misst vitið (á ensku „gone crazy“). Hvers vegna er aðalfyrirsögnin á ensku en að öðru leiti á íslensku? Geta forráðamenn verslunarinnar ekki haldið sig við annað hvort tungumálið?

Tillaga: Engin tillaga

4.

„Þá hrópaði Rósa og reyndi ít­rekuð framíköll meðan Áslaug gerði til­raun til að svara fyr­ir­spurn henn­ar.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Fréttin virðist fljótfærnislega skrifuð. Í niðurlagi fréttarinnar er ofangreind málsgrein endurtekin að hluta, sama orðaval. Blaðamaðurinn hefði átt að lesa fréttina yfir fyrir birtingu.

Hvað á blaðamaðurinn við með þessu orðalagi að hrópa og reyna frammíköll? Þegar Rósa hrópaði var hún ekki kalla fram í fyrir ræðumanni? 

Eitt af uppáhaldsorðum blaðamanna er „ítrekað“, kemur oft, margoft, margsinnis, tíðum fyrir í fréttum fjölmiðla og er ekki til eftirbreytni,

Tillaga: Þá hrópaði Rósa og kallaði margoft fram í fyrir Áslaugu meðan hún reyndi að svara fyr­ir­spurninni. 

5.

„„Reynslu­mikl­ir“ og „þol­in­móðir“ á Hafn­ar­torgi“

Fyrirsögn á mbl.is.                                      

Athugasemd: Sá sem er „reynslumikill“ er reyndur. Það dugar ágætlega og óþarfi að bæta við það „mikill“. Hins vegar eru margir þannig að þeir búa að mikilli reynslu. Þeir eru engu að síður reyndir.

Í fréttinni er fjallað um húsnæði við Hafnartorg sem viðmælendur í Morgunblaðinu þann 17.12.20 gagnrýndu vegna lélegrar hönnunar og vegna þess að það magnar svo upp vind að fólki finnst slæmt að vera á torginu.  

Í fyrirsögninni eru tvö orð í gæsalöppum sem táknar að þau sé höfð eftir öðrum, það er eigendum húsnæðisins sem svara gagnrýninni að hluta.

Blaðamaður mbl.is. leggur þeim orð í munn. Hvergi í yfirlýsingunni kemur fyrir orðið „reynslumikill“. Að vísu stendur þessi illa samda setning í henni:

Við erum þol­in­móður aðili með mikla reynslu af fast­eign­arþróun í miðbæn­um …

Hvernig er hægt að búa til svona setningu með bæði eintölu og fleirtölu í senn. „Við erum …“ og svo kemur „þolinmóður aðili“ … Þetta minnir á hátignir í útlandinu. Einhver kóngurinn í Frakklandi gæti hafa sagt þetta:

Nous sommes la France …

Og þá væri réttari að segja:

Vér Regin erum Hafnartorg.

Reyndar er Regin goðaheiti og þessi tilbúnu ummæli eru bara nokkuð lík. Málið er hins vegar þetta: Ekki leggja viðmælendum orð í munn nema til að lagfæra og leiðrétta. 

Og svo er það orðið „aðili“. Tek það fram og undirstrika að ég er ekki aðili.

Tillaga: Reyndir og þolinmóðir á Hafnartorgi.

6.

„Síðasta bingó K100 og mbl.is fyrir jól fór fram í gærkvöldi.“

Frétt á blaðsíðu 11 í Morgunblaðinun 18.12.20.                                    

Athugasemd: Fer ekki betur á því að segja að bingóið hafi verið í gærkvöldi?

Tillaga: Síðasta bingó K100 og mbl.is fyrir jól var í gærkvöldi.

Hugga sig heima, búbbla og frelsissviptur

Orðlof

Að vera

Samkvæmt „Íslenskri orðtíðnibók“ (1991) er sögnin vera algengasta sagnorð í íslensku og jafnframt eitt af þremur algengustu orðum málsins ásamt samtengingunum og og að. 

Í textasafni með rúmlega hálfri milljón lesmálsorða kom vera rúmlega 21.000 sinnum fyrir í einhverri mynd. 

Öll algengustu orð málsins eru svokölluð kerfisorð, þar á meðal hjálparsagnir eins og vera, verða og hafa. 

Af öðrum sögnum er koma algengust en hún er í 22. sæti yfir algengustu íslensk orð og kemur miklu sjaldnar fyrir en vera. 

Tiltölulega margar sagnir eru meðal hundrað algengustu orða málsins og auk þeirra sem þegar eru nefndar eru algengustu sagnirnar þessar: segja, fara, geta, taka, eiga, gera, sjá, halda, finna, fá, vita, standa, ganga, láta, vilja, leggja, mega og reyna.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Huggum okkur heima“

Auglýsing í Ríkisútvarpinu 13.12.20, klukkan 12:40.                                     

Athugasemd: Held að það hafi verið nærbrókarsali sem orðaði þetta svo í auglýsingu sinni í Ríkisútvarpinu. Hugsanlega hefur hann fengið orðið úr norsku eða dönsku. Í báðum málunum er talað um að „hygge sig“. Þegar ég nam í Noregi var stundum sagt:

Vi skal hygge oss í kveld.

Þá var ætlunin að hafa það náðugt með rauðvínslögg, góðri bók og eldi í arni.

Á íslensku er vissulega til sögnin að hugga en hún merkir að hughreysta, sefa og álíka. 

Í stað þess að „hugga okkur“ getum við haft það náðugt, njóta einhvers, slaka á, slappa af og svo framvegis.

Ég mæli ekkert með lýsingarorðinu „kósí“, finnst að afar aumt. Fjöldi íslenskra orða eru betri.

Tillaga: Höfum það náðugt heima.

2.

„Búbbla.“

Notað í tengslum við fjöldatakamarkanir í faraldrinum.                                  

Athugasemd: Búbbla er ómögulegt orð. Það er einfaldlega enska orðið „bubble“ og snarað yfir í íslenskan framburð. Þannig skemmri skírn gengur varla.

Í faraldrinum er „búbbla“ ætlað að vera einhvers konar takmörkun á fjölda þeirra sem mega koma saman í einum hóp. Sumir tala um kúlu í sömu merkingu.

Um leið og þeir sem nota „búbbla“ og „kúla“ hafa sleppt orðinu er næst á vörum orðið hópur, hópamyndun, hópatakmarkanir og svo framvegis. Af hverju er ekki haldið áfram með þetta og talað um „búbblumyndun“ og „búbblutakmarkanir“ eða „kúlumyndun“, „kúlutakmarkanir“?

Staðreyndin er einfaldlega sú að ekkert annað orð kemur í stað nafnorðsins hópur. Tíu manna hópur er miklu betra orðalag en „tíu manna búbbla“ eða „tíu manna kúla“.

Satt að segja er alveg furðulegt að fjölmiðlar hafi grafið upp „búbbla“ eða „kúla“ í tengslum við faraldurinn. Líklega er þetta komið úr ensku en sú tunga er ágæt ein og sér, íslenskan dugar okkur hérna.

Ég hef enga trú á að „búbbla“ nái fótfestu í íslensku en tel samt vissara að grafa orðið og kasta á það rekunum.

Tillaga: Hópur.

3.

„Aus fúkyrðum yfir þjálfarann til að komast burt …“

Fyrirsögn á dv.is.                                  

Athugasemd: Sögnin að ausa er í eintölu nútíðar:

ég eys, þú eyst, hann eys.

Í þátíð: 

ég jós, þú jóst, hann jós

Orðið er því ansi óreglulegt og vissara að leggja beyginguna á minnið.

Tillaga: Jós fúkyrðum yfir þjálfarann til að komast burt …

4.

„Plastefni brotnuðu niður í leiðslum í ofn­in­um þegar of heitt vatn rann um þær. Plastefn­in runnu síðan óhindruð með vatn­inu inn í kjarna­ofn­inn með þeim af­leiðing­um að plastefn­in urðu geisla­virk.“

Frétt á mbl.is.                                   

Athugasemd: Nástaða kallast það þegar sama orðið kemur óþarflega oft fyrir í texta. Vanur skrifari hefði aðeins notað orðið plastefni einu sinni.

Fréttin byrjar á þessum orðum:

Sjálf­virk slökkvun átti sér stað í kjarna­ofni 2 í Olkiluoto kjarnorku­ver­inu á vest­ur­strönd Finn­lands, þann 10. des­em­ber síðastliðinn.

Nafnorðið „slökkvun“ er nokkuð oft notað í fréttum. Það finn ég ekki í orðabókunum mínum. 

Margir skrifarar, ekki bara blaðamenn, vilja endilega notað nafnorð eins og gert er í ensku og telja að skrifin verði skýrari fyrir vikið. Sjaldnast er það svo. Í fréttinni hefði verið hægt að umorða málsgreinina og sleppa nafnorðinu. Til dæmis svona:

Öryggiskerfi slökktu sjálfkrafa á kjarnaofni tvö Olkiluoto kjarnorku­ver­inu á vest­ur­strönd Finn­lands, þann 10. des­em­ber síðastliðinn.

Vandinn er að lesandinn veit ekki hvað var slökkt í kjarnorkuverinu. Var eldur slökktur eða var slökkt á framleiðslunni? 

Í fréttinni segir:

Þetta þykir minni­hátt­ar­at­vik …

Held að íslenskukennarinn minn í MR hefði af miskunnsemi sinni gefið aðeins eina villu fyrir þetta í stað tveggja eða þriggja. Samkvæmt reglunum á að skrifa þetta svona: Minni háttar atvik.

Svo er það þetta með nafnorðið atvik sem tröllríður öllum fréttum í fjölmiðlum. Þegar óhapp, slys eða handvömm verður á Landspítalanum heitir það atvik. Í kjarnorkuveri kallast óhappið atvik. Líklega var það atvik þegar kjarnaofninn í Tsjernóbýl sprakk í loft upp árið 1982 og geislavirknin barst til norðurhluta Evrópu. Hins vegar geta atvik verði spaugileg. Þegar ég datt á rassinn á ísnum á Elliðavatni fannst öllum atvikið hlægilegt og skelltu upp úr.

Í fréttinni er þetta haft eftir viðmælanda:

Full­trú­inn sem hafði stýrt sam­skipt­um Finna á meðan æf­ing­unni stóð gleymdi að breyta und­ir­skrift sinni á til­kynn­ing­ar frá þeim eft­ir æf­ing­una, þannig að þegar hann svo til­kynnti um al­vöru at­vikið þá þurfti hann að árétta efti­rá að hann hafi vissu­lega gleymt að breyta und­ir­skrift sinni sem stjóri æf­ing­ar­inn­ar, því það var jú eng­in æf­ing leng­ur í gangi.

Ég skil ekki þessa löngu málsgrein.

Nauðsynlegur eiginleiki blaðamanns er að geta sagt sögu. Frétt er ekkert annað en saga sem sett er upp á ákveðinn hátt. Orð sem kastað er fram í belg og biðu hjálpa ekki lesendum. 

Tillaga: Plastefni brotnuðu niður í leiðslum í ofn­in­um þegar of heitt vatn rann um þær. Þau runnu síðan með vatn­inu inn í kjarnaofn­inn og urðu þar geisla­virk.

5.

„Langvarandi Covid-19 mögulega ónæmiskerfið að ráðast á líkamann.“

Fyrirsögn á visir.is.                                  

Athugasemd: Hvað merkir þessi setning? Með því að lesa fréttina má hugsanlega skilja hana á þann veg að ónæmiskerfi líkamans geti brenglast eftir að hafa sýkst af Covid-19. Það trufli síðan eðlilega starfsemi hans lengi eftir að sjúklingurinn hafi náð sér.

Orðunum virðist raðað upp af handahófi en samt getur lesandinn áttað sig á því sem þarna segir.

Tökum dæmi. Skilur einhver þetta: „Hstamnmót“. Eflaust átta flestir sig á því að orðið hestamannamót er þarna rangt skrifað. Hér er annað frumsamið dæmi:

Bíl í Flatey að aka hestamannamóti á þrjá hesta.

Lesandinn getur ráðið í það sem þarna er skrifað. Engu að síður er setningin langt frá því að vera rétt.

Líklegast er að blaðamaðurinn á Vísi hafi ekki lesið fréttina yfir og ekki heldur samstarfsmenn hans og síst af öllu fréttastjórinn því hún stendur óbreytt þegar þetta er skrifað. Sannast nú hér sem áður hefur verið sagt að fréttirnar skipta minna mál, auglýsingarnar eru aðalatriði.

Lesendur fréttarinnar gera athugasemdir við ofangreinda frétt á Vísi og þeirra á meðal er Kristinn Sigurjónsson sem skrifar:

Það er nokkuð sérstakt í upphafi greinarinna að segja „talið hrjá um 10% einstaklinga á aldrinum 18 til 49 ára og einn af fimm 70 ára og eldri.“ 

Á einfaldri íslensku er þetta 10% einstaklinga á aldrinu 18 til 49 ára og 20% sem eru 70 ára og eldri.

Samhengið í fréttinni er að þessu leyti alls ekki gott. Varla við öðru að búast þegar fólk er látið skrifa um það sem það þekkir ekki.

Gera má athugasemdir við fjölmargt annað í fréttinni.

Tillaga: Enginn tillaga.

6.

„Frelsis­sviptur, laminn og rændur.“

Fyrirsögn á frettabladid.is.                                   

Athugasemd: Fyrst á annað borð er verið að nota orðskrípið „frelsissviptur er ekkert samræmi í fyrirsögninni. Hún ætti að vera svona:

Frelsissviptur, lemsturgefinn og verðmætasviptur

Löggumálið er hrikalega skrýtið. Ístöðulitlir blaðamenn sem eru að feta sín fyrstu spor í skrifum bera óttablanda virðingu fyrir bullinu úr löggunni. Halda að hún tali „gullaldarmál. Og löggan finnur svo mikið til sín að hún keppist við að fullkomna stofnanamál sitt en af miklum vanefnum.

Hér eru dæmi um orðalag löggunnar: 

• Frelsissviptur. Sviptur frelsi sínu.
• Framkvæma húsleit. Leita í húsi. 
• Haldleggja. Tak eða leggja hald á.
• Tryggja ástandið. Hafa stjórn á aðstæðum
• Með mann í tökum. Maður er handtekinn, í járnum.
• Árásaraðili. Sá sem beitir ofbeldi, ofbeldismaður.
• Árásarþoli. Fórnarlambið, sá sem er ráðist á.
• Vista í fangageymslu fyrir rannsókn máls. Settur í fangelsi meðan verið er að rannsaka málið.
• Fangageymsla. Fangelsi. 
• Í annarlegu ástandi. Undir áhrifum áfengis, lyfja eða fíkniefna.
• Nytjastuldur. Rán. 
• Afstunga. Sá sem veldur árekstri eða slysi flýr af staðnum.
• Klessa bíl. Bíll skemmist vegna áreksturs

Sumt af þessu er í lagi, annað tóm vitleysa. Öll orðin eiga það sameiginlegt að vera ofnotuð af löggunni og „löggufréttablaðamönnum“. 

Tillaga: Engin tillaga.

Handtökuskipun gagnvart, snjóflóð ferðast og atlaga að stofnun

Orðlof

Lögum stjórnað

„Ráðherra fer með yfirstjórn laga þessara.”

Hvað merkir þetta eiginlega? Alþingi setur lög sem forseti staðfestir. Lögregla sér um að farið sé að eða eftir lögum og dómarar skera úr ágreiningi sem upp kann að koma. 

Aldrei hef ég heyrt talað um yfirstjórn laga enda finnst mér orðasambandið nánast merkingarlaus klisja. Lögum er ekki stjórnað, þau eru sett og þeim er fylgt eða eftir þeim farið.

Svipuðu máli gegnir reyndar einnig um orðasambandið annast framkvæmd laga (4. gr.). 

[Lög um útlendinga, nr. 80 16. júní 2016]

Málfarsbankinn. Jón G. Friðjónsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Búið er að gefa út handtökuskipun gagnvart tveimur starfsmönnum Samherja í Namibíu …“

Frétt á visir.is.                                      

Athugasemd: Draga má í efa að forsetningin gagnvart sé hér rétt notuð. Þegar nafnorðið handtökuskipun er notað klúðrast eitthvað og setningin aflagast. Þetta má orða á annan hátt, til dæmis:

Gefin hefur verið út skipun um að handtaka tvo starfsmenn Samherja í Namibíu …

Hér skilst málsgreinin ákaflega vel og enginn hnýtur um ’gagnvart’. Aftur á móti er orðið handtökuskipun lögfræðilegt hugtak og verður varla leyst upp eins og ég hef gert. Hvað er þá til ráða? Jú, einfaldlega að skipta um forsetningu.

Jón G. Friðjónsson segir í fróðlegum pistli í Málfarsbankanum:

Forsetningin gagnvert er upphaflega hk.-mynd af lo. gagnverður. Hún er algeng í fornu máli, t.d.:

• sátu þeir [Egill og Yngvar] gagnvert þeim Skalla-Grími og Þórólfi (Egils saga 31.k);
• bað hann sitja gagnvert sér í öndvegi (Egils saga, 44.k.);
• En er Glúmur kom gagnvert búð þeirri er Einar átti (Víga-Glúms saga 27.k.);
• en Björn sat gagnvert Sæmundi á annan bekk í öndvegi (Sturl I, 280).

Pistill Jón er lengri og hér er hægt að lesa hann allan.

Tillaga: Búið er að gefa út handtökuskipun á tvo starfsmenn Samherja í Namibíu …

2.

„Ef ykk­ur þótti Ev­erest-fjall ekki nægi­lega hátt fyr­ir þá hafa stjórn­völd í Kína og Nepal loks­ins kom­ist að sam­komu­lagi um ná­kvæma hæð fjallins, eft­ir ára­lang­ar deil­ur, enda ligg­ur fjallið á landa­mær­um ríkj­anna.“

Frétt á mbl.is.                                       

Athugasemd: Hvern er blaðamaðurinn að ávarpa? Hvað á hann við með „nægilega hátt“? Þetta er furðuleg byrjun á frétt. Samhengið í málsgreininni er afar óskýrt. Fjall kemur þrisvar fyrir í málsgreininni. Einu sinn er það rangt ritað.

Hver í ósköpunum gæti haft skoðun á því að Everest sé of hátt eða of lágt?

Margt er bullað: „Liggur fjallið“ á landamærum Kína og Nepal eða er það á landamærunum?

Í fréttinni segir:

Jú, fjallið er nú heil­um 86 cm hærra en það hef­ur verið mælt op­in­ber­lega hingað til í Nepal, og rúm­um fjór­um metr­um en Kín­verj­ar hafa hingað til viljað viður­kenna.

Skilur einhver þessa málsgrein? Líklega vantar eitthvað í hana og því stendur „rúmum fjórum metrum“ skýringarlaust. 

Í fréttinni segir:

Þegar fjallagarp­ur­inn Ed­mund Hillary sigraði topp­inn með sjerp­an­um Tenz­ing Norgay í maí ári 1953 …

Í hverju kepptu Hillary og toppurinn? Keppnin hefur alveg farið framhjá okkur fjallamönnum.

Hér eru fleiri dæmi:

• … þá var hæðinni breytt í 8.848 metra sam­kvæmt ind­versk­um mæl­ing­um. Sú tala hef­ur haldið sig þar til nú. 
• Síðan þá hafa Kín­verj­ar fram­kvæmt nokkr­ar mæl­ing­ar …
• … og árið 2005 héldu þeir fram að rétt hæð væri 8.844,43 metr­ar.
• Það leiddi til deilna við Nepala sem leyst­ist ekki …

Líklega er ekki við blaðamanninn að sakast heldur yfirmenn hans og jafnvel ritstjórnina alla. Fær nær óskrifandi nýliði enga tilsögn á Mogganum? 

Þess ber að geta að á blaðsíðu 11 í Morgunblaðinu 9.12.20 er stutt frétt um örplast á Everest og mælingar á hæð fjallsins. Hún er nær gallalaus.   

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Ferðafélagið skipuleggur margvísleg fjallaverkefni.“

Myndatexti á blaðsíðu 6 í Morgunblaðinu 9.12.20.                                     

Athugasemd: Hvað eru „fjallaverkefni“? Orðið er ekki þekkt nema hjá Ferðafélagi Íslands.

Hvað er betra við orðið „fjallaverkefni“ en til dæmis fjallaferðir? Ekkert. Helst má hugsa sér að orðið sé búið til að fólki sem ekki hefur stundað fjallaferðir að neinu ráði.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Fremsti hluti snjóflóðsins, eðlisléttur iðukastafaldurinn, ferðaðist á 45-60 m/s (162-216 km/klst.) hraða.“

Frétt á blaðsíðu 10 í Morgunblaðinu 9.12.20.                                      

Athugasemd: Í fréttinni er fjallað um snjóflóð sem féll á Flateyri 14. janúar 2020 og skýrslu Veðurstofunnar um það. Í fréttinni er sagt að flóðið hafi „ferðast“ á miklum hraða.

Sögnin að ferðast er oftast notuð um ferðir fólks, ekki dauða hluti eins og hér er gert. 

Ég varð mér út um skýrslu Veðurstofunnar. Í henni segir margoft að snjóflóð „ferðist“ og talað um „ferðatíma“ þess. Í staðinn hefði verið hægt að tala um hraða snjóflóðsins, leið þess eða umorða á annan hátt.

Til gamans má geta þess að í skýrslunni segir að skýrsluhöfundar hafi farið í vettvangsferðir, þeir hafi farið „margar ferðir til Flateyrar“ og loks segir í skýrslunni að skemmdir hafi orðið á eignum ferðaskrifstofufyrirtækis á Flateyri. Fleiri ferðast en snjóflóð. Verður næst sagt að snjóflóð „leggi land undir fót“?

Hér áður fyrr var sagt að snjóflóð falli. Er málið eitthvað bættara ef snjóflóð „ferðast“? 

Tillaga: Fremsti hluti snjóflóðsins, eðlisléttur iðukastafaldurinn, var á 45-60 m/s (162-216 km/klst.) hraða.

5.

„Ný atlaga að stofnun Blæs.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 34 í Morgunblaðinu 10.12.20.                                     

Athugasemd: Samkvæmt orðabókinni merkir atlaga að ráðast á einhvern, gera árás, leggja til atlögu og svo framvegis. Orðið er til ófriðar en alls ekki gælur.

Þegar fréttin er lesin kemur í ljós að tilgangurinn er þveröfugur við það sem fyrirsögnin segir. Síst af öllu er ætlunin að gera út af við Blæ eða skaða fyrirtækið.

Samkvæmt fréttinni á að afla fjár til að stofna Blæ og reka, það er byggja íbúðir og leigja. Þetta kalla blaðmaðurinn „atlögu“.

Tillaga: Ný tilraun gerði til að stofna Blæ.

6.

„Það hefur sem betur fer ekki orðið banaslys enn þá hér á landi eins og erlendis af þeirri ástæðu að skinnari hefur fengið spilvírinn sem troðarinn hangir í sig og banað viðkomandi.“

Tilkynning frá starfsfólki skíðsvæða.                                    

Athugasemd: Hvað er „skinnari“? Ég hef aldrei heyrt þetta orð áður. Varla vita margir svarið, en þar sem ég hef lengi notað ýmis konar skíði giska ég á að „skinnari“ sé sá sem lætur skinn undir gönguskíði eða fjallaskíði til að auðvelda göngu á fjöll.

Þetta er slæmt orð en látum það nú vera. Tilvitnunin hér að ofan er óskiljanleg. 

Sama er með allt annað í tilkynningunni. Svo virðist hún sé frá starfsfólk enda stendur undir „Starfsfólk Skíðasvæðanna“. Samt er hún skrifuð í 1. persónu eintölu: „Ég verð að biðja ykkur …“ og svo framvegis.

Í tilkynningunni segir:

Göngubrautir verða líka opnar, en öll hús lokuð og verður einstefna í brautinni. 

Þetta er hrærigrautur. Hvað koma hús göngubrautum við?

Fleiri villur og vitleysur mætti nefna í tiltölulega stuttri tilkynningu. Þessu til viðbótar er öll vefsíða skíðasvæðanna illa skrifuð og veitt ekki af því að prófarkalesa hana og laga.

Tillaga: engin tillaga.

7.

„Þurfum að vera undirbúin fyrir að bíða eftir bóluefninu.“

Fyrirsögn á ruv.is.                                    

Athugasemd: Þetta er klúðursleg fyrirsögn, illa orðuð. Í Málfarsbankanum segir:

Rétt er að segja að undirbúa sig undir eitthvað. Hann undirbjó sig undir prófið. 

Líka er hægt að tala einfaldlega um að búa sig undir eitthvað.

Skrifarar verða að hafa tilfinningu fyrir málinu. Hún kemur ekki nema með miklum lestri bóka, helst frá barnæsku.  

Tillaga: Verðum að vera undir það búin að þurfa að bíða eftir bóluefninu.

Sátt við aðgerðir, gríma sem er vatnshellt og framkvæma aðgerð

Orðlof

Ákvæðisorð

Á undanförnum árum hef ég iðulega rekist á setningar eins og „Gætu verið ár í að klöppin hrynji“, „Æðislegt rjómapasta á mínútum“ og ýmsar fleiri í svipuðum dúr. 

Þarna eru orð sem vísa til tíma, ár og mínútur, notuð án nokkurs ákvæðisorðs. Það er ekki í samræmi við mína málkennd – ég get bara notað orðin svona í eintölu, ekki fleirtölu. 

Þegar um er að ræða orð í fleirtölu sem tákna tíma þarf yfirleitt að fylgja þeim eitthvert ákvæðisorð – töluorð, lýsingarorð eða óákveðið fornafn – í setningum af þessu tagi. Þetta er hins vegar eðlileg setningagerð í ensku.

Eiríkur Rögnvaldsson, sjá ítarlegar á vefsíðu hans.

Ákvæðisorð: Orð sem stendur með öðru orði og kveður nánar á um einkenni þess sem það á við eða segir nánar til um við hvað er átt. Málfarsbankinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Doktor Helga Kristjánsdóttir hefur hlotið framgang til prófessorsstöðu …“

Frétt á blaðsíðu 16 í Morgunblaðinu 5.12.20.                                    

Athugasemd: Hlaut konan prófessorsstöðuna eða ekki? Þetta með framgang skilst illa. Líklega eru þeir sem annast ráðninguna enn að bræða það með sér hvort hún fái starfið.

Í orðabókinni minni segir um orðið framgangur:

Framkvæmd, það að koma e-u fram; framganga.

Tilvitnunin í fréttina verður ekki skýrari með þessu, þvert á móti. Þá verður það fyrir manni að gúggla orðasambandið og þá kemur í ljós að það er nokkuð algengt í þessari merkingu. Af þessu leiðir að leikmaðurinn getur varla fullyrt að það sé rangt notað.

Í skrá um orðasambönd eru gefin tíu dæmi:

1. fá (ekki framgang
2. fá <málinu> framgang
3. framgangur jöklanna 
4. hafa framgang (með <bókina>)
5. <málið, breytingartillagan, gjaforðið> fær (ekki) framgang
6. <málið> hefur (<engan>) framgang
7. <málið> hefur/hafði hindrunarlausan framgang
8. vera fljótstígur í framgangi
9. vera luralegur í framgangi
10. vera þóttalegur í framgangi

Ekkert af þessum hjálpar fáfróðum lesanda að í fréttina. 

Loks má geta þess að framgangur er nafnorð. Miklu betur fer á því að nota einfaldara orðalag með sagnorði, það er að segja hafi konan verið skipuð sem prófessor.

Tillaga: Doktor Helga Kristjánsdóttir hefur verið skipuð í prófessorsstöðu …

2.

„Það sést á könnunum Gallup að það hefur verið mikil sátt við þessar aðgerðir …“

Frétt ruv.is.                                     

Athugasemd: Fer ekki betur að segja að sátt sé um aðgerðirnar?

Tillaga: Það sést á könnunum Gallup að mikil sátt var um þessar aðgerðirnar …

3.

„… [öndunargríma] sem hleypir vel út hita en er samt sem áður vatnshellt.“

Auglýsing á blaðsíðu 9 í Morgunblaðinu 7.12.20.                                     

Athugasemd: Öndunargríma er nafnorð í kvenkyni og því er hún vatnsheld. Orðið vatnsheldur er myndað með nafnorðinu vatn og sögninni að halda, það sem heldur vatni.

Í auglýsingunni er textinn svona óstyttur:

Airpop Active er fjölnota öndunargríma, ytri skelin er úr mjúku örtrefjaefni (micro- fiber) sem hleypir vel út hita en er samt sem áður vatnshellt.

Oft er það svo að starfsmenn fyrirtækis hanna auglýsingu og senda á fjölmiðil sem setur hana upp eins og kallað er. Umbrotsmenn á fjölmiðlum eru yfirleitt mjög vandvirkir og þessi auglýsing er ágætt dæmi um það. Þó hefur gleymst lesa textann yfir. Gera má athugasemdir við ýmislegt annað.

Í auglýsingunni er til dæmis sagt að gríman „sitji vel á andlitinu“. Ekki gott orðalag og sé það gúgglað kemur í ljós að það er allt annars eðlis.

Tillaga: … [öndunargríma] sem hleypir vel út hita en er samt sem áður vatnsheld.

4.

„Þetta er í fyrsta sinn sem Kínverjar ná að framkvæma slíka aðgerð …“

Frétt á blaðsíðu 13 í Morgunblaðinu 7.12.20.                                     

Athugasemd: Orðalagið „framkvæma aðgerð“ er nafnorðahnoð og merkir einfaldlega að gera. Ótrúlegt að reyndur blaðamaður skuli skrifa svona.

Í fréttinni segir:

Þeir stefna þó enn lengra, og má segja að leiðangurinn nú hafi einungis verið áfangastaður í kapphlaupi stórveldanna og fleiri um að senda fyrsta manninn á yfirborð Mars.

Enn er þetta hnoð. „Senda fyrsta manninn“. Átt er við að senda mann eða menn til Mars.

Óhjákvæmilega munu Marsfarar lenda á yfirborðinu, annars staðar verður aldrei lent. Er blaðamaðurinn að þýða enska orðalagið „landing on the surface of March“? Sé svo nægir einfaldlega að orða það þannig að lent verði á Mars.

Í fréttinni segir:

Gangi allt að óskum munu Kínverjar komast í útvalinna hóp þjóða, sem hafa náð að sækja grjót frá tunglinu …

Sá sem er útvalinn hefur verið sérstaklega valinn til ákveðins verks.

Ríki sem hafa sótt grjót til tunglsins eru ekki „útvalinna“ ekki frekar en þeir sem hengja upp mynd heima hjá sér eða aka bíl sínum í vinnuna.

Tillaga: Þetta er í fyrsta sinn sem Kínverjar ná að gera þetta …

Sitjandi forseti, samanstendur af og bólusetning gerist hratt

Orðlof

Menn

Það var til tíðinda einn morgun er Höskuldur var genginn út að sjá um bæ sinn. Veður var gott. Skein sól og var lítt á loft komin. 

Hann heyrði mannamál. Hann gekk þangað til sem lækur féll fyrir túnbrekkunni. Sá hann þar tvo menn og kenndi. Var þar Ólafur son hans og móðir hans.

Laxdæla, 13. kafli.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Hún sagði hann hafa dáið í mótorhjóla­slysi en Mannakee dó einmitt í einu slíku árið 1987.“

Frétt á mbl.is.                                    

Athugasemd: Hvað er hægt að segja um svona stílleysi? „Einmitt í einu slíku.“ Varla er hægt að gera grín að þessu.

Mikilvægur hæfileiki blaðamanns er að kunna að skrifa og segja frá. Þetta tvennt fylgist ekki alltaf að.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Fráfarandi forseti hefur gert allt sitt …“

Leiðari Fréttablaðsins 28.11.20.                                    

Athugasemd: Mikið var ánægjulegt að leiðarahöfundurinn skyldi ekki kalla forseta Banaríkjanna „sitjandi forseta“, miklu betra að hann sé fráfarandi eða bara forseti.

Þetta hugsaði ég og hélt áfram að lesa leiðarann. En, úbbs … Í næstu línu féll höfundurinn í pyttinn:

Þetta er léttvæg gagnrýni frá sitjandi forseta …

Aðeins einn getur verið forseti Bandaríkjanna. Sá sem hefur verið kjörinn er verðandi forseti og er svo þangað til hann tekur formlega við völdum. Hinn er „bara“ forseti eða þá fráfarandi forseti. Þegar sá síðarnefndi hættir er hann fyrrverandi forseti.

Enska orðalagi „sitting president“ á ekki erindi í íslensku.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Í nýjustu fréttum í Argentínu kemur fram að Maradona hafi skollið harkalega á haus sinn viku eftir aðgerðina …“

Frétt á dv.is.                                    

Athugasemd: Ja, hérna. Allt getur nú gerst. Án þess að saka blaðamanninn um rugl er nánast útilokað að nokkur maður geti „skollið á haus sinn“. Enginn, hversu klaufskur sem maður er, getur skollið á höfuð sitt.

Þó getur verið að blaðamaðurinn hafi ætlað að segja að Maradonna hafi dottið á höfuðið. En auðvitað er það of flókið orðalag og illskiljanlegt til að hægt sé að nota í virðulegum fjölmiðli. Á ensku getur verið að orðalagið sé á annan veg en það kemur okkur hérna á Íslandi ekki við. 

Tillaga: Í nýjustu fréttum í Argentínu kemur fram að Maradona hafi skollið harkalega á hausinn viku eftir aðgerðina …

4.

„Hópurinn sem Biden hefur kynnt til leiks fram að þessu samanstendur af reyndu fólki sem …“

Fréttaskýring á blaðsíðu 10 í viðskiptablaði Morgunblaðsins 2.12.20.                                   

Athugasemd: Oftast er óþarfi að nota sögnina að samanstanda og þá ekki síst hér. Eiginlega man ég ekki eftir neinu dæmi um að sagnorðið henti í frásögn.

Oftast nægir að nota að vera eins og gert er í tillögunni.

Kynna til leiks er ágætt orðalag en því miður ofnotað. Þar að auki eru svona klisjur óþarfar.

Tillaga: Í hópnum sem Biden hefur kynnt er reynt fólk sem …

5.

„Bólu­setn­ing gæti gerst mjög hratt.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                  

Athugasemd: Gerist bólusetning eða er hún gerð? Ég velti þessu orðalagi fyrir mér og veit eiginlega ekki hvað skal halda. 

Hitt veit ég að viðgerðin á bílnum „gerist“ hvorki hratt eða hægt. Vera kann að bifvélavirkinn geri hratt við bílinn. Meira að segja vont veður „gerist“  ekki hratt, það getur hins vegar versnað hratt.

Hér færi eflaust betur á því að segja að fljótlegt væri að bólusetja eða hægt sé að bólusetja hratt.

Þegar ég er í vafa um orðalag reyni ég að umorða. Þó skal áréttað að stundum skrifar maður hugsunarlaust bölvaða vitleysu sem aðrir eru vísir með að leiðrétta.

Tillaga: Fljótlegt gæti verið að bólusetja þjóðina.

Kirkjan tapað jólunum og til urðu glysjól

Setjum sem svo að hvergi í auglýsingum í fjölmiðlum væri minnst á jól, jólagjafir eða jólasveina og álíka. Allt verði eins og fyrri hluta ársins. Hvernig yrðu þá jólin?

Ég hef að undanförnu verið að velta þessu fyrir mér og þá sérstaklega hversu „mikilvægar“ auglýsingar verslana eru í upplifun fólks vegna jólanna.

Samkvæmt skoðanakönnunum segjast 60% landsmanna játa kristna trú en aðeins 40% telja sig vera trúaða (sjá frettabladid.is). Í þessu felst nokkur þversögn en látum það vera. Líklega heldur um 90% þjóðarinnar upp á jólin. Hvers vegna? 

Af skoðanakönnunum og miklu fleiru má draga þá ályktun að jólin séu stórum hluta orðin trúarlaus hátíð. Allir, trúað fólk og trúlaust, lætur berast með straumnum. Þoka jólaauglýsinga umlykur allt samfélagið og fæstir hafa neinar áhyggir því allir leika með og engum leiðist. Þetta er allt svo skemmtilegt og fallegt. Tilhlökkunin er hins vegar endalaus, allt frá því að jólabörnin setja upp jólaljósin á hús sín og tré í september og þangað til jólin byrja.

Hvað yrði nú um jólin ef jólaauglýsingarnar myndu leggjast af? Yrðu þær eins og hver annar frídagur? Mér finnst það líklegt enda eru fjölmörg dæmi sem líta má til samanburðar.

Margt snýst upp í andstæður sínar vegna þess að óskyldir aðilar hafa gert yfirtökuboð í hátíðarhöldin og eignast stóran hluta í þeim. Án þeirra sem auglýsa af krafti verður ekkert úr hátíðarhöldum. Samfélagið byggist á því að fjölmiðlar með auglýsingum mati okkur.

Enginn vill eignast fullveldisdaginn og hann er því flestum gleymdur. Ekkert fjör, ekkert glys, ekkert gaman. Bara þrír krakkar úr Háskóla Íslands sem leggja krans á leiði einhvers kalls sem er löngu dáinn.

Allt annað er með sumardaginn fyrsta, sautjánda júní og verslunarmannahelgina. Í svoleiðis frídögum borgar sig að fjárfesta. Þeir eru sexí. Samt vita nú fæstir neitt um sumardaginn fyrsta hvernig stendur á að þessi dagur var og er merkisdagur. „Það er ekki einu sinni komið sumar í lok apríl,“ dæsa margir og aðrir hlægja.

Sautjándi júní er aðeins skemmtilegur falli hann öðru hvoru megin við helgi. Annars er hann til óþæginda. Verslunarmannahelgin er almennileg enda er frí á mánudegi. Öll helgin er í eigu fjárfesta, kaupahéðna, en verslunarmenn eru löngu gleymdir og þræla þegjandi á eigin frídegi. Ónefndir eru svo tilbúnu „hátíðarnar“, mesta ferðahelgin í júlí, bæjarhátíðarnar og allt hitt.

Svona gerast nú kaupin á eyrinni. Allir eru undir áhrifavaldi auglýsinga og fjölmiðlarnir eru erindrekar þeirra. Kirkjan missti jólin og raunar líka páskana. Hún glutraði úr höndum sér öðrum dögum sem forðum voru kenndir við atburði eða dýrlinga vegna þess að þessir dagar eru ekkert sexí eða fjölmiðlavænir. Þrátt fyrir nafnið er Þorláksmessa fjarri því að vera trúarlegs eðlis og kirkjan á ekkert í henni.

Ekki veit ég hvað langt er síðan trúin í lífi mínu tók að dofna og er nú minningin ein eftir. Ég bý þó að því að hafa lært ýmislegt gagnlegt í KFUM í gamla daga og man enn eftir Jesús í musterinu en frá því segir í Biblíunni:

Nú fóru páskar Gyðinga í hönd og Jesús hélt upp til Jerúsalem. Þar sá hann í helgidóminum þá er seldu naut, sauði og dúfur og víxlarana sem sátu þar.

Þá gerði hann sér svipu úr köðlum og rak alla út úr helgidóminum, líka sauðina og nautin. Hann steypti niður peningum víxlaranna og hratt um borðum þeirra og við dúfnasalana sagði hann:

„Burt með þetta héðan. Gerið ekki hús föður míns að sölubúð.“

Já, kaupahéðnarnir voru hraktir út úr musterinu en þeir voru ekki af baki dottnir og hefndu sín grimmilega. Krókur kom á móti bragði og trúin var gerð að sölubúð. Verslanir eru að vísu ekki í kirkjum enda þarf þess ekki. Trúartáknin eru orðin verslunarvara, það er ytri umbúnaðurinn. Innihaldinu var kastað. Og það er ekki einu sinni víst að Jesús eða aðrir í hans ranni viti af þessu. Að minnsta kosti veit kirkjan ekkert af þessu, heldur að allt sé í besta lagi.

Væru ekki jólin lítið skemmtileg án auglýsinga? Yrði kristin trú ekki eins og vindlaus blaðra ef „sölubúðin“ væri skilin frá henni?

Ó, hvað við erum nú heppin að vera vitni að því að jólalögin, sálmarnir og allt það sem stendur í biblíunni sé poppað upp og gert svo skemmtilegt til að við getum haldið upp á glysjól. 

Jólin eru hátíð ljóss og friðar ... Nei, hvaða vitleysa. Þau eru vertíð fyrir sölubúðina og þeir sem hana reka geta treyst því að ég borgi. Og sjálft Jesúbarnið er orðið munaðarlaust.

 

Óséðar myndir, jólakvizz og labba framhjá kistu Maradona

Orðlof

Jæja

Jæja er til margra hluta nytsamlegt ef svo má að orði komast. Í rauninni er erfitt að festa hendur á merkingu orðsins því hún felst ekki síst í því hvernig það er sagt – í áherslum og tónfalli. Þetta gildir gjarnan um upphrópanir þótt fáar þeirra séu líklega jafn fjölhæfar og jæja. Það getur lýst óþolinmæði, undrun, hvatningu til athafna, efasemdum og fleiru. 

Gaman er að leika sér að því að setja „jæja“ í mismunandi merkingarsamhengi og heyra hvernig hljómblærinn breytist.

Það er t.d. mikill munur á jæja eftir því hvort sagt er

„Jæja, við skulum drífa okkur“ (hvatning)

eða

„Jæja, er það virkilega“ (efi). 

Málsgreinar, Orðaborgarar.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Áður óséðar ferðamynd­ir af Díönu á Ítal­íu.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                   

Athugasemd: Hvað er „óséð“ ljósmynd? Líklega á blaðamaðurinn við ljósmynd sem ekki hefur áður verið birt.

Heimildin er hugsanlega vefur Daily Mail og þar segir:

Giancarlo Giammetti shared two never-before-seen photographs of Diana on Instagram

Að gamni leyfði ég fyrirbærinu Google-Translate að þýða þessa setningu. Niðurstaðan var þessi:

Giancarlo Giammetti deildi tveimur ljósmyndum af Díönu sem aldrei hefur áður sést á Instagram

Og viti menn, þýðingin er margfalt betri en fyrirsögnin sem vitnað er til (sögnin að hafa ætti þó að vera þarna í fleirtölu).

„Unseen photographs“ er þýtt sem ljósmyndir sem aldrei hafa áður sést. Tölvuforritið sem margir hæðast að fyrir snautlegar þýðingar á íslensku, stendur sig betur en blaðamaðurinn, þýðir næstum því óaðfinnanlega.

Tillaga: Áður óbirtar ferðamyndir af Díönu á Ítalíu.

2.

„Jólakvizz.“

Fyrirsögn á tölvupósti frá Olís/Ób.                                  

Athugasemd: Finnst fólki í lagi að skrifa „jólakvizz“ í stað þess að nota íslensku? Nóg er til af íslenskum orðum um spurningaleiki og því óskiljanlegt hvers vegna verið er að troða „kvizzi“ upp á landsmenn. 

Pósturinn er Olís/ób ekki til sóma. 

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„11 greindust innanlands í gær …“

Frétt á visir.is.                                  

Athugasemd: Jafnvel þeir sem eiga að teljast reyndir blaðamenn byrja setningar á tölustöfum. Slíkt er hvergi gert og alls staðar mælt gegn þessu. Sá sem skrifaði ofangreint er enginn byrjandi og á sér varla afsökun. 

Í upphafi fréttarinnar segir:

Tuttugu greindust með kórónuveiruna í gær. 18 hjá Íslenskri erfðagreiningu og 2 hjá Sýkla- og veirufræðideild Háskóla Íslands. 

Þetta er illa skrifað. Punktur er settur í miðja málsgrein sem slítur fyrri hlutann úr samhengi við þann seinni. Þarna hefði átt að vera komma. Tölurnar hefðu átt að vera ritaðar með bókstöfum.

Í fréttinni segir:

15. ágúst síðastliðinn slapp stofn, sem hefur fengið ljósbláan litakóða í raðgreiningarferlinum …

Hér hefur margoft (ekki ítrekað) verið vakin athygli á tölustafaáráttu blaðamanna.

Enginn góður skrifari byrjar setningu á tölustöfum vegna þess að eðli bókstafa og tölustafa er ólíkt. 

Eftir punkt eða í byrjun skrifa á að nota stóran bókstaf, kallaður upphafsstafur. Hvernig er annars upphafsstafur tölustafs? Hann er ekki til. Því er talan annað hvort skrifuð í bókstöfum eða skrifarinn umorðar setninguna.

Þessu til viðbótar má nefna að venjulega eru lægri tölur ritaðar með bókstöfum. Það er að segja vilji skrifarinn gæta að stíl. Hrikalega kjánalegt væri að segja (skrifa) að 1 hafi greinst með veiruna eða byrja setningu á tölustafnum einum

Tillaga: Ellefu greindust innanlands í gær …

4.

„20 greindust með kórónuveiruna í gær.“

Frétt á ruv.is.                                    

Athugasemd: Jafnvel Ríkisútvarpið sem þó er með málfarsráðgjafa, klikkar illilega. Þar byrjar fréttamaðurinn fréttina á tölustaf í stað þess að byrja á bókastöfum. Er ekkert mark tekið á málfarsráðgjafanum?

Verstu andskotinn er samt sá að fréttamaðurinn skrifar ágætlega læsilega frétt og því varla hægt að saka hann um byrjendamistök eða viðvaningsskap. Þó má ýmislegt finna að textanum sem er ekki tíundað hér.

Tillaga: Tuttugu greindust með kórónuveiruna í gær.

5.

„Þúsundir fá að labba framhjá kistu Maradona og kveðja hann í dag.“

Frétt á dv.is.                                   

Athugasemd: Aumlega er þetta orðað, að heiðra þann sem er látinn með því að labba framhjá kistu hans.

Í fréttinni segir:

… og er löng biðröð til að kveðja Maradona.

Í myndatexta segir:

Fólk streymir inn og kastar síðustu kveðjunni á Maradona.

Engin reisn yfir þessum skrifum, enginn stíll. Halda mætti að Maradona væri á flugvellinum á leið úr landi. 

Allir þekkja orðalagði að ganga til prestsins. Vissulega er hægt að labba til hans en það er annað mál og óskylt fermingarfræðslunni. Í fornum sögum segir að menn gangi fyrir konung. Á DV myndu blaðamenn orðað það að menn „labbi fyrir“ konung. Ekki mikil reisn yfir því.

Í Egilssögu segir:

Ölvir talaði langt og snjallt, því að hann var orðfær maður. Margir aðrir vinir Ölvis gengu fyrir konung og fluttu þetta mál.

Konungur litaðist um; hann sá, að maður stóð að baki Ölvi og var höfði hærri en aðrir menn og sköllóttur.

"Er þetta hann Skalla-Grímur," sagði konungur, "hinn mikli maður?"

Andstæður þessara tveggja manna eru greinilegar. Annar var sköllóttur og konungurinn hét Haraldur og hafði viðurnefnið hinn hárfagri.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Einkum hefur það orðið áberandi í aðdraganda kosninganna og hækkandi radda sem bentu á aldur hans.“

Frá degi til dag á blaðsíðu 22 í Fréttablaðinu 27.11.20.                                   

Athugasemd: Þetta skilst illa. Sá sem hækkar röddina talar hærra en áður. Hvernig er hægt að skilja tilvitnunina á annan veg en þann að þeir sem benda á aldur mannsins hafi aukið raddstyrk sinn?

Þarna er verið að ræða um aldur verðandi forseta Bandaríkjanna. Vera kann að höfundurinn eigi við að þeim hafi fjölgað sem benda á aldur forsetans verðandi. Sé svo skilst orðalagið. Ef ekki er það óskiljanlegt. Illt er að þurfa að giska á það sem blaðamaðurinn skrifar.

Tillaga: Engin tillaga.

Brjóta jólahefð, Covid test og Víðir afkvíaði sig

Orðlof

Bratti

Að eiga á brattann að sækja þýðir að mæta mótstöðu; eiga erfitt uppdráttar; lenda í þrengingum. 

Þarna er trúlega, segja fróðir menn, nafnorðið bratti, og líkingin dregin af fjallgöngu, ekki lýsingarorðið brattur, og því eru n-in tvö. Þetta áréttast hér, því enn sækja sumir á „brattan“. 

Málið, blaðsíða 19 í Morgunblaðinu 25.11.20.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Breytt nafn hugs­an­legt.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                   

Athugasemd: Mikill munur er á því að breyta nafni og breyta um nafn. Fréttin er um hið síðarnefnda og því er fyrirsögnin röng.

Umræðuefnið er tungubrjóturinn „Iceland air connect“, flugfélag sem hét lengi því laglega nafni Flugfélag Íslands. Svo ákváðu gáfumenn að breyta um nafn og síðan þá hefur leiðin legið fjárhagslega niður á við því aðeins örfáir af alþýðukyni gátu borið það fram og enn færri munað það. Færa má rök fyrir því að nafnbreytingin hafi verið gerð til að þóknast fólki sem ekki talar íslensku sem segir allt um viðhorfið til heimamanna.

Eigandi flugfélagsins er flugfélagið sem einu sinni hét því ágæta nafni Flugleiðir. Síðar ákváðu afar klárir gáfumenn að breyta nafninu í „Icelandair“. Þar sem enginn hörgull er á gáfumönnum á Íslandi tóku þeir sig til og bættu við einhverju um „group“ á ensku og þótti flott að tengja við ensk fyrirtækjanöfn. Og nú á Icelandair group flugfélagið Icelandair sem á Iceland air connect.

Samkvæmt fréttinni er ætlunin að setja innanlandsflugfélagið beint undir utanlandsflugfélagið. Ekki er að efa að hinir alþjóðlega þenkjandi stjórnendur „Íslandsflugs“ hljóti að geta komið með enskt nafn fyrir innanlandsflugið, nafn sem verulegt bragð er af fyrir útlendinga og við alþýða manna getum hvorki borið fram eða fest okkur í minni. „Iceland air domestic most lovely connection“, „Iceland air clean“  eða eitthvað svoleiðis. Kætast þá gáfumenn út um alla móa.

Tillaga: Breyta hugsanlega um nafn.

2.

„Ríf­lega tutt­ugu ára jóla­hefð brot­in“

Fyrirsögn á mbl.is.                                    

Athugasemd: Líklegra er að hefði hafi verið rofin sem er auðvitað allt annað en að hún hafi verið brotin.

Stundum finnst mér að blaðmenn mættu hafa meiri orðaforða. Í fréttum segir stundum að eitthvað sé verra en áður. Auðvitað veltur það á umfjöllunarefninu en oft fer betur á því að segja að eitthvað sé lakara. Námsárangur barna getur verið verri en áður, en ef til vill er hann lakari. Nema hann sé betri og þó kann að vera að hann sé skárri.

Blæbrigð íslenskunnar geta verið stórkostleg sé orðaforðinn fyrir hendi og skrifarar kunni að beita honum.

Tillaga: Ríflega tuttugu ára jólahefð rofin.

3.

„Þeir þurfa síðan að panta tíma fyr­ir þig í Covid test.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                    

Athugasemd: Aragrúi frétta fjalla um heimsfaraldurinn en afar sjaldgæft er að þríeykið eða aðrir sletti. Ávallt er tala um sóttkví, smit, sýnatöku, smitrakningar og svo framvegis og er það afskaplega gott og til eftirbreytni. Engin hörgull er á góðum íslenskum orðum sem túlka það sem skýra þarf.

Við þurfum þess vegna ekki „Covid test“, getum farið í sýnatöku á næstu heilsugæslu.

Tillaga: Þeir þurfa síðan að panta tíma fyr­ir þig í Covid sýnatöku.

4.

„Annir kalla á aukna innviði.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 2 í viðskiptablaði Morgunblaðsins 25.11.20.                                   

Athugasemd: Innviðir eru samkvæmt orðabókinni máttarviðir í húsi eða skipi. Í yfirfærðri merkingu er í hagfræðinni sagt að þeir séu undirstöður efnahagslífs, nefna má fjarskipta- og samgöngumannvirki, skóla, sjúkrahús og álíka. Enskir tala hér um „infrastructure“.

Allur andskotinn er nú orðinn að „innviðum“ og sífellt er tönglast á orðinu rétt eins og til að gefa skrifum gáfulegra yfirbragð. Samlíkingin er orðin að leiðigjarnri klisju. Þar að auki gengur hún ekki alltaf upp. Svo marga innviði má setja í eitt hús að ekki verði lengur komist inn í það.

Fréttin fjallar um málefni íslenska fyrirtækisins með furðunafnið Isavia og Keflavíkurflugvallar og þar er talað um „innviðauppbyggingu“. Lesandinn veltir óhjákvæmilega fyrir sér hvað séu „innviðir“ Keflavíkurflugvallar. Líklega flugbraut, flugstöðin, flughlað og annað sem nauðsynlegt má teljast. Í lok fréttarinnar segir:

Öll okkar verkefni snúa að því að geta bætt við afkastagetu og hafa hana sem hagkvæmasta. 

Er þetta ekki kjarni málsins? Í stað hinnar óljósu klisju „innviðuppbygging“ gæti komið hagkvæmni eða afkastageta. Eða bara telja upp það sem teljast burðarásar í starfseminni. Allt annað eru afleidd verkefni og því hvorki burðarásar né innviðir.

Tillaga: Annir kalla á meiri uppbyggingu.

5.

„Enginn annar í teyminu en Víðir þurfti að fara í sóttkví, því Víðir brást fljótt við og afkvíaði sig.“

Frétt á ruv.is.                                   

Athugasemd: Beinast liggur við að skilja þetta svo að maðurinn hafi hætt í kvínni, sóttkvínni. Má vera að sagnorðið „afkvía“ sé tilbúningur blaðamannsins, það finnst að minnsta kosti ekki í orðabókinni sem ég fletti upp í. 

Af er þarna forskeyti og getur merkt breytingu sem dregur úr einhverju. Nefna má afboða, þegar hætt er við eitthvað sem boðið hefur verið í. Svipað er með orð eins og aflýsa, aftengja, afhýða, aflífa og fleiri. Allir vita hvað þau merkja og hvernig upp byggð. Í ljósi þessa hlýtur sá sem er afkvíaður að vera farinn úr kvínni, sóttkvínni. En varla getur sá afkvíað sig sem ekki hefur þegar farið í kví. Dauð kind verður ekki aflífuð og varla verður sama eplið aftur afhýtt.

Málsgreinin er illskiljanleg og ekki vel skrifuð.

Svona getur farið þegar blaðamenn láta ekki einhvern lesa yfir fyrir sig.

Tillaga: Í teyminu þurfti enginn nema Víðir að fara í sóttkví og var hann fljótur að því.

 

 

 

Bygging stækkuð með framkvæmdum og úteygð lagarök

Orðlof

Gamaldags

Ef íslenska verður ekki nothæf eða notuð á öllum sviðum samfélagsins gæti hún fengið á sig þann stimpil að vera gamal­dags og hallærisleg. Það gæti dregið úr áhuga fólks á að tileinka sér hana vel og leitt til þess að fólk leggi meiri áherslu á ensku vegna þess að það telji hana gefa meiri möguleika. […]

Það þarf samt að gæta þess að barátta fyrir íslenskunni snúist ekki upp í baráttu gegn enskunni. Enska er ekki óvinurinn – enska er alþjóðlegt samskiptamál sem mikilvægt er að hafa gott vald á. Óvinurinn er andvaraleysi málnotenda og metnaðarleysi fyrir hönd íslenskunnar. Gegn því þarf að vinna.

Eiríkur Rögnvaldsson, vefsíða. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Krónan opnað í Austurveri.“

Fyrirsögn á frettabladid.is.                                    

Athugasemd: Fyrirsögnin er kæruleysisleg og hún er kolvitlaus. Sumir myndu segja að þarna vantaði einn staf. Þá myndi standa þarna „Krónan opnaði …“. Engu að síður opnaði Krónan ekki neitt. Hún var hins vegar opnuð.

Síðar í fréttinni segir:

Matvöruverslun Krónunnar opnaði í Austurveri í dag …

Ekki er við öðru að búast. Enginn leiðbeinir blaðamanninum. Hann er hvattur til að setja fréttir inn á vefinn, enginn les yfir. Vera má að orðalagið hafi ná fótfestu í málinu en það er ekkert skárra fyrir því vegna þess að auðveldlega má gera betur.

Tillaga: Krónan opnuð í Austurveri.

2.

„… en flug­stöðvar­bygg­ing­in var stækkuð veru­lega með fram­kvæmd­um síðustu ár.“

Frétt á mbl.is.                                    

Athugasemd: Líklega hefði það heyrt til tíðinda hefði flugstöðin verið stækkuð án framkvæmda.

Blaðamenn og raunar fleiri skrifarar nota stundum of mörg orð þegar færri duga. 

Tillaga: … en flug­stöðvar­bygg­ing­in hefur verið stækkuð veru­lega síðustu árin.

3.

„Þess í stað hefðu lögfræðingar framboðsins sett fram „útteygð lagarök sem ekki stæðust skoðun og ásakanir byggðar á ágiskunum“.“

Frétt á blaðsíðu 13 í Morgunblaðinu 23.11.20.                                   

Athugasemd: Þegar ég las þetta varð ég fyrst hissa en svo hló ég (vandræðalega úteygur). Í gamla daga var ég í lagadeild en hætti eftir tvö ár, sem ég átti ekki að gera. Hins vegar veit ég fyrir víst að „úteygð rök“ eru ekki til í lögfræðinni. Veit svosem hvað orðið úteygur merkir en fletti því upp svona til vonar og vara:

Úteygur er sá sem er með útstæð augu.

Og … hvað með það?

Líklega er þetta þýðing á einhverju amerísku orðasambandi sem ég þekki ekki enda fór ég ekki í ensku í Háskólanum. Hins vegar væri reglulega fróðlegt að vita á ensku hvað dómarinn sagði.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Þá er Biden sagður ætla að skipa Lindu Thomas-Greenfield í embætti sendiherra Bandaríkjanna gagnvart Sameinuðu þjóðunum.“

Frétt á visir.is.                                   

Athugasemd: Enginn er sendiherra „gagnvart“ öðru ríki eða alþjóðlegum samtökum. Réttara er að segja að maður sé sendiherra hjá Sameinuðu þjóðunum. Ísland er með sendiherra í Bretlandi og hjá Sameinuðu þjóðunum.

Eftir að hafa skrifað þetta gúgglaði ég „sendiherra gagnvart“. Stjórnarráðið notar þetta orðalag, Morgunblaðið, forsetaembættið, Íslandsstofa og fleiri merkar stofnanir. Engu að síður gengur það gegn máltilfinningu minni. Veit ekki með aðra.

Óþarfi er að byrja málsgreinina á atviksorðinu „þá“. Það hjálpar ekkert en er samt oft gert í fjölmiðlum.

Ofnotaðir frasar eru leiðigjarnir. Í fréttinni segir:

Hann er þar að auki vinur Bidens til margra ára …

Af hverju er sjaldan sagt?

Hann hefur verið vinur Bidens í mörg ár …

Þetta orðalag getur varla verið mjög gamalt. Sé að það var gagnrýnt í Morgunblaðinu hér:

Þetta orðalag er mjög í tízku um þessar mundir og hefur heyrzt og einnig sézt á prenti, ekki veit ég þó hversu lengi. Einhver hefur fundið upp á þessu og aðrir svo tekið það upp og þótt eitthvað  við það. 

Sagt er sem svo: Maðurinn hefur gegnt embættinu til margra ára. 

Heldur finnst mér þetta tilgerðarlegt og sízt til bóta frá því að tala einungis um, að maðurinn hafi gegnt embættinu í mörg ár, eins og margir segja líka. 

Þar sem mér finnst þetta tízkuorðalag fara í vöxt, vil ég vekja athygli á, að engin þörf er fyrir það í íslenzku máli.

Þetta skrifar JAJ sem er líklega Jón Aðalsteinn Jónsson (1920-2006) íslenskufræðingur og skrifaði hann fjölda málfarspistla í Morgunblaðið og var með þætti um íslenskt mál í Ríkisútvarpinu.

Tuttugu ár eru nú síðan Jón Aðalsteinn gagnrýndi orðalagið „til margra ára“ og í dag er það ekki lengur frumlegt en er enn jafn tilgerðarlegt og það var.

Tillaga: Biden er sagður ætla að skipa Lindu Thomas-Greenfield í embætti sendiherra Bandaríkjanna hjá Sameinuðu þjóðunum.

5.

„Æ nei, ekki enn einn alheimsfaraldurinn““

Skopmynd í Morgunblaðinu.

Skop er háalvarlegt mál og óbætanlegur skaði af því að viðvaningar sjái um það í fjölmiðlum.

Faraldur er á ensku „pandemic“ og það skýrir brandarann á ensku en á íslensku er hann sem galtóm skyrtunna.

Hver er annars munurinn á alheimsfaraldri og heimsfaraldri?

Forseti Perús, minningar sem eiga sér stað og sitjandi dómarar

Orðlof

Tímapunktur

Ef „hringt hafði verið á einhverjum tímapunkti um kvöldið“ er líklegast að hringt hafi verið einhvern tíma um kvöldið. Hringingin hefur vissulega hafist á ákveðnu andartaki og hægt er að sjá þann tímapunkt nákvæmlega í símkerfinu. Að öðru leyti er hann óþarfur og jafnvel hálf-asnalegur.

Málið, blaðsíðu 23 í Morgunblaðinu 17.11.20. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„… að hún hafi fengið hita, hausverk og verki á líkamanum eftir fyrsta skammtinn af bóluefninu.“

Frétt á dv.is.                                   

Athugasemd: Eftir að hafa nefnt hita, hausverk og verki er ofaukið að heimfæra þetta upp á líkamann. Verkir eru ekki verkir nema þeir séu líkamlegir, það vita allir (látum hér vera sálræna verki).

Raunar talar enginn um „verki á líkamanum“. 

Tillaga: … að hún hafi fengið hita, hausverk og aðra verki eftir fyrsta skammtinn af bóluefninu.

2.

„For­seti Perús, Manu­el Mer­ino, sagði af sér í dag …“

Frétt á mbl.is.                                   

Athugasemd: Sum landaheiti eru eins í öllum föllum. Hjákátlegt er að hafa Perú með essi í eignarfalli. Enginn fer til „Kuala Lumpurs“ eða „Síles“.

Tillaga:  For­seti Perú Manu­el Mer­ino sagði af sér í dag …

3.

„Prins­inn hef­ur áður lýst því yfir að hans best­u minn­ing­ar af stang­veið­i hafi átt sér stað í Hofs­á.“

Frétt á frettabladid.is.                                   

Athugasemd: Allt virðist „eiga sér stað“. Ofnotkun á þessu orðalagi er mikil. Þetta kom út úr „hraðgúggli“:

1. Samtal sem verður að eiga sér stað innan íþróttafélaganna.
2. Góð þróun að eiga sér stað í samsetningu nýskráðra bíla …
3. Undarlegir atburðir að eiga sér stað í Tónlistarskóla Sandgerðis.
4. Heimsk hönnunarmistök sem áttu ekki að eiga sér stað …
5. Loftslagsbreytingar eiga sér stað …
6. Ótrúleg endurbót er að eiga sér stað.
7. … fjöldauppsagnir munu ekki eiga sér stað aftur.
8. Telja samsæri eiga sér stað í Þýskalandi.
9. Kulnun þarf ekki að eiga sér stað.
10. Viðskipti sem eiga sér stað augliti til auglitis.

Og svona heldur þetta áfram í tuga-, hundraða- ef ekki þúsundavís. Í öllum þessum tilvikum er hægt að nota sagnorð eins og að gerast, verða, vera og svo framvegis.

Að sjálfsögðu kann að vera þörf á því að nota orðalagið að eiga sér stað en öllu má nú ofgera.

Í talmáli segjum við bestu minningar hans, en blaðamenn skrifa margir hverjir „hans bestu minningar“. Þetta er ekki er rangt, né heldur að segja mínar bestu minningar eru af fjöllum, kemur á sama stað niður og segja að bestu minningar mínar eru af fjöllum. Þó er á þessu nokkur munur. Furðu vekur að sumir kjósi að breyta einföldu talmáli í stirt ritmál.

Tillaga: Prins­inn hef­ur áður sagt að hann eigi bestu minningar sínar frá stangveiði við Hofsá.

4.

„Verkefnið, sem ber heitið ODEUROPA, felst í að kanna, lýsa og endurskapa hvern þann keim sem Evrópubúar fyrri alda kunna að hafa þefað uppi.“

Frétt á blaðsíðu 11 í Morgunblaðinu 19.11.20.                                   

Athugasemd: Orðalagið að þefa uppi merkir að finna einhvern eða eitthvað með því að ganga á lyktina. Merkingin er ekki sú sem frá segir í tilvitnuninni, heldur að fólk á fyrri öldum hafi með ákveðna lykt í umhverfi sínu sem ætlunin er að greina.

Á vef Odeurpa segir frá þessu verkefni. Í fljótu bragði er ekki hægt að sjá að það gangi út á að endurskapa lykt. Á vefnum segir:

Amongst the questions the Odeuropa project will focus on are: what are the key scents, fragrant spaces, and olfactory practices that have shaped our cultures? How can we extract sensory data from large-scale digital text and image collections? How can we represent smell in all its facets in a database? How should we safeguard our olfactory heritage? And — why should we?

Þetta útleggst á þá leið að ætlunin er að segja frá þeim ilmi eða lykt sem var algeng, hvernig lykt var í hýbýlum fólks, lykt af því sem var skemmt og hvernig þetta hefur mótað menninguna. Ætlunin er að setja þessar upplýsingar í gagnabanka og þá er það vandamálið hvernig merkja eigi einstaka lykt. Og talað er um „lyktararf“. Þetta er allt mjög háfleygt en ábyggilega mjög gagnlegt. 

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Aukin tíðni heilabilunar hjá knattspyrnufólki er rakin til þess að boltinn er skallaður og þá eru höfuðhögg í leiknum sögð spila stórt hlutverk.“

Frétt á dv.is.                                   

Athugasemd: Ekki bara fólk spilar hlutverk heldur líka dauðir hlutir. Blaðamaðurinn hefði hæglega getað orðað þetta á annan veg, til dæmi að höfuðhögg valdi skaða, þau geti haft slæmar afleiðingar og svo framvegis.

Með gúggli má finna ótrúlega margar máttlausar setningar með þessu orðalagi. Engu líkar en að blaðamenn og aðrir skrifarar kunni ekki annað:

1. Gjaldeyrishöftin spila stórt hlutverk …
2. Ísland getur spilað stórt hlutverk …
3. Fallegir fylgihlutir spila stórt hlutverk …
4. Kína spilar stórt hlutverk …
5. Gen spila stórt hlutverk í ófrjósemi …
6. Frystikista spilar stórt hlutverk …
7. Ríkið spilar stórt hlutverk sem lánveitandi …
8. Sinfónísk tónlist spilar stórt hlutverk í teiknimynd
9. Vegglistaverk spilar stór hlutverk í garði …
10. Galdrar spila stórt hlutverk í lífi fólks …

Held að hér sé nóg komið, ekki bara hér heldur er þessi frasi orðinn heldur merkingarlaus og um leið ærið máttlaus. Og loks má spyrja í ljós þess sem segir í lið númer tvö: Jólin eiga sér stað í lok desember og spila stórt hlutverk í lífi fólks. Þvílík della.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Sitjandi dómarar við Hæstarétt hafa gríðarmikla dómarareynslu.“

Leiðari Fréttablaðsins á blaðsíðu 14, 18.11.20.                                  

Athugasemd: Hvað merkir „sitjandi dómari“ í Hæstarétti? Getur verið að leiðarahöfundur telji að ekki dugi að vera dómari heldur þurfi að bæta því við að hann sé „sitjandi“?

Nei, þetta er mikill misskilningur. Annað hvort er maðurinn dómari eða ekki, skiptir engu hvort hann sitji, standi, gangi eða hlaupi. Eftir atvikum má orða það þannig að hann sé starfandi dómari þegar hann er ekki í fríi eða veikur.

Orðið sitjandi bætir engu við, er bara enskt bull sem á ekki heima í íslensku.

Vera má að sitjandi ritstjóri Fréttablaðsins haldi að sitjandi leiðaraskrifari sé eitthvað skárri en sitjandi blaðamaður útgáfunnar. Það er hins vegar mikill misskilningur rétt eins og að kalla maka einhvers sitjandi maka vegna þess að skilnaður er yfirvofandi. 

Tillaga: Dómarar við Hæstarétt hafa gríðarmikla dómarareynslu.

Eiga samtal, silfurskeið í heimanmund og kviss

Orðlof

Appelsínugulur

Nú vita líklega allir hvaða lit er átt við þegar sagt er að eitthvað sé appelsínugult. 

Þetta orð er þó ekki gamalt í málinu, og virðist ekki fara að breiðast út fyrr en eftir 1960 þegar appelsínur fóru að verða algengari sjón hér á landi. 

Liturinn var þó vitaskuld þekktur áður, en var þá kallaður rauðgulur.

Málfar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Herra for­seti, ég hlakka til að eiga sam­tal við þig.“

Frétt á mbl.is.                                  

Athugasemd: Stundum er málinu skrýtilega beitt. Þarna hefði til dæmis farið betur á því að nota sögnin að ræða frekar en nafnorðið samtal. 

Í fréttinni er sagt frá verðandi forseta Bandaríkjanna sem vill ræða við núverandi forseta en sá síðarnefndi gefur ekki færi á því.

Orðalagið að eiga samtal ber er dálítið enskt, eiga fund, eiga samræður, eiga tal. Svo fletti ég upp í enskum fjölmiðlum. Á Sky er haft eftir Biden:

Mr President, I look forward to speaking with you.

Blaðamaðurinn þarf að vera smitaður af nafnorðasýki til að þýða þetta á annan veg en segir í tillögunni.

Í íslensku máli er megináhersla lögð að notkun sagnorða. Enskan er nafnorðamál. Fyrir alla muni ekki vera svo mikið á kafi í ensku að gæta ekki að einkennum íslenskunnar í þýðingum.

Tillaga: Herra forseti, ég hlakka til að ræða við þig.

2.

„Vincent Tan er fæddur árið 1952 og hlaut ekki silfurskeið í munni í heimanmund.“

Frétt á blaðsíðu 12 í Morgunblaðinu 13.11.20.                                 

Athugasemd: Heimanmundur er samkvæmt orðabókinni:

meðgjöf sem brúður fær með sér að heiman þegar hún gengur í hjónaband

Óljóst er hvað átt er við með orðalaginu. Einna helst má ráða að fjölskylda hans hafi verið fátæk. Sé svo hefði verið gráupplagt að orða það þannig.

Svo er það þetta með silfurskeiðina. Yfirleitt er talað um að fæðast með silfurskeið í munni, ekki að henni sé troðið upp í börn síðar á lífsleiðinni. 

Í bókinni Mergur málsins segir um orðalagið.

Hljóta gott atlæti (allt) frá fæðingu; eiga vel stæða foreldra. […] Líkingin dregin af því er börnum (vel stæðra foreldra) er gefin silfurskeið í fæðingargjöf.

Hér hefur greinilega eitthvað misskilist hjá blaðamanninum.

Tillaga: Vincent Tan er fæddur árið 1952, fjölskyld hans  var fátæk.

3.

„Hann kljáðist einnig við fjölda annarra heilsu­bresta.“

Frétt á mbl.is.                                

Athugasemd: Sögnin að kljást við merkir að berjast við. Þó orðið komi svolítið ankannalega fyrir sjónir í þessu samhengi er ekkert að því. Einfaldara er samt að segja að maðurinn hefði barist við, átt við að etja og svo framvegis.

Allt annað er með nafnorðið heilsubrestur sem er eintökuorð og því ekki til í fleirtölu. Hins vegar er nafnorðið brestur til bæði í eintölu og fleirtölu.

Tillaga: Hann átti einnig við margvíslegan annan heilsubrest að etja.

4.

„Að auki ber Björn ábyrgð á tveim­ur gríðar­vin­sæl­um spil­um sem lands­menn hafa sleg­ist um en þetta eru að sjálf­sögðu Pöbbk­viss og Krakka­k­viss“

Frétt á mbl.is.                                

Athugasemd: Ólíkt hafast menn að. Þeir eru til sem halda að allt sem á rót sína að rekja í enskt mál sé best í öllum heimi. Virðingin fyrir íslenskunni er engin og um að gera að eiga þátt í því að geta út af við hana. 

Hugmyndaflugið takmarkast við „kviss“ en ekki gátur, getraunir, spurningaleiki, ágiskun, þrautir og svo framvegis. Nei, „kviss“ skal það vera. Aðþíbara.

Fyrir þá sem ekki vita getur forvitinn á ensku verið „inquisitive“. Af því er leitt orðið „quiz“ sem meðal annars þýðir spurningakeppni og er mikið notað í enskumælandi löndum. Eftir að orðinu hefur verið nauðgað inn í íslensku er það skrifað „kviss“ sem er álíka íslenskt eins og „sjitt“.

Svo eru það hinir sem nota tungumálið af list og næmleika sem er raunar einkenni þeirra sem víða hafa ratað en kjósa að tala íslensku við viðskiptavini sína. 

Um þetta fólk segir í frettabladid.is:

Það hefur verið mikil umræða um slaka stöðu íslenskunnar og minnkandi lestrarfærni. Orðagull er einmitt ætlað til að efla bæði málþroska og læsi.

Já, ólík er nálgunin. 

Tillaga: Engin tillaga.

Standa á herðum þeirra, alvarleiki áverka og sigra væntingar

Orðlof

„Ástaraldin“

Núorðið má sjá í verslunum ýmsa torkennilega ávexti sem heita margvíslegum nöfnum. Einn þessara ávaxta ber heitið ’passion fruit’ á ensku og rómantískir verslunareigendur gáfu honum hið fallega nafn ástaraldin. 

Þessi þýðing mun þó ekki vera kórrétt, því ’passion’ í enska heitinu vísar í píslarsöguna, um dauða og upprisu Jesú Krists (sbr. Passíusálmana). 

Ástaraldinið ætti því með réttu að heita ‘píslarpera’ eða eitthvað í þá áttina.

Málfar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„„Ég stend á herðum þeirra,“ sagði hún.“

Frétt á mbl.is.                                  

Athugasemd: Þetta er ómöguleg þýðing á orðum Kamila Harris sem er nýkjörinn varaforseti Bandaríkjanna. Hún er ekki að tala um fimleika heldur þá arfleifð sem hún byggir á í hinni nýju stöðu.

Á ensku er sagt: „stand on their shoulders“. Þetta þýðir enska orðabókin sem svo: 

benefit from the previous experience of (a predecessor in your field).

Þetta útleggst þannig að njóta reynslu og þekkingar forvera sinna, þeirra sem rutt hafa brautina eða genginna kynslóða.

Blaðamenn verða að varast beinar þýðingar. Það er hreinlega ótrúlegt þegar þeir þýða eins og Google Translate. Beinni þýðingu fylgir svo hræðileg uppgjöf fyrir utan þann skaða þegar sum orð eða orðalag festast í málinu. Ótal dæmi eru um slíkt; „kalla eftir“ er eitt þeirra.

Tillaga: Ég nýt reynslu þeirra sem ruddu brautina.

2.

„Alvarleiki áverka fólksins liggur ekki fyrir að svo stöddu …“

Frétt á visir.is.                                   

Athugasemd: Þarna hefði verið betra að orða þetta eins og segir í tillögunni. Engin ástæða er að klæða frétt í einhvern kansellístíl. Einfalt orðalag er best. 

Tillaga: Ekki er vitað hversu mikið fólkið er slasað …

3.

„50 milljónir smita á heimsvísu.“

Frétt á mbl.is.                                  

Athugasemd: Er skýrara og betra að tala um „heimsvísu“ eða heiminn? Blaðamenn ofnota orð og orðatiltæki. Einfaldleikinn er bestur. Berum saman fyrirsögnin og tillöguna hér fyrir neðan. Hvort er eðlilegra?

Tillaga: 50 milljónir smita í heiminum.

4.

„Strax á kosninganótt varð ljóst að Trump hafði sigrað væntingar …“

Frétt á dv.is.                                   

Athugasemd: Blaðamenn tala oft um að einhver sigri keppi, sigri mót, sigri kosningar og það nýjasta er að sigra væntingar. Þetta er varla tilviljun. Hver getur ástæðan verið? Er fólk ekki betur að sér? Vonlaust er að sigra keppni. Hægt er að sigra í keppni, móti og kosningum.

Í fréttinni segir:

Það breytir þó engu um úrslitin, enda Biden að gjörsigra bæði ríkin.

Í hverju sigraði frambjóðandinn þessi ríki. Ekki í kosningum því þau voru ekki í framboði. Blaðamaðurinn gleymdi forsetningunni ’í’ eða taldi hann sig ekki þurfa á henni að halda, lesendur áttu bara að giska á hvað hann átti við. Maðurinn sigraði í kosningunum í báðum ríkjunum.

Í fréttinni segir:

Þá eru úrslit óljós í Georgíu, þó þar stefni vissulega í Biden sigur.

Hann á væntanlega við sigur Bidens sem er eðlilegra orðalag.

Ennfremur segir í fréttinni:

Líklegast þykir að Biden taki Georgíu og Arizona af þeim ríkjum hvers úrslit eru enn óljós.

Er ekki betra að segja en í þeim eru úrslitin ekki að full kunn? 

Nástaðan er hryggileg í fréttinni:

Það er stærri sigur en Trump sigraði með árið 2016 og stærri en báðir sigrar George W. Bush. Reyndar má benda á að engin forseti sem sigraði með milli 300 og 309 kjörmönnum sat tvö full kjörtímabil.

Þarna er orðið „sigur“ óþarflega oft endurtekinn. Annar staðar er sögnin að vinna álíka oft notuð að þarflausu. Ritstjórar lesa aldrei fréttir yfir fyrir birtingu en hefðu átt að gera það og biðja blaðamanninn um að endurskrifa hana, vanda sig betur.

Og loks segir blaðamaðurinn og heita má að hann höggvi enn í sama knérunn:

Kosið verður á ný um tvö sæti Georgíu í öldungadeildinni í janúar. Sigri Demókratar hana …

Sigri kosninguna? Svona skrif eru alls ekki góð.

Tillaga: Strax á kosninganótt varð ljóst að Trump hafði staðið sig betur en búist var við …

Maður með annmörkum, hún stígur til hliðar og sigra kapphlaup

Orðlof

Eftir einhverja daga

Óákveðna fornafnið einhver stendur oft með nafnorði og merkir þá ’ótiltekinn’, t.d. þegar sagt er „Það kom einhver maður og sótti böggulinn“. 

Nú eru sumir farnir að nota þetta orð á nýstárlegan hátt og segja t.d.

„Ég kem eftir einhverja fimm daga“

eða

„Launin hækkuðu um einhver þrjú prósent“.

Í dæmum af þessu tagi merkir einhver því ’um það bil, hér um bil’. 

Enn virðist þessi notkun einskorðast við talmál og fornafnið kemur undarlega fyrir sjónir í þessu samhengi. Mætti láta sér detta í hug að þarna gætti áhrifa frá ensku því þar getur fornafnið some ’einhver’ staðið í svipuðu umhverfi. 

[Þess ber hér að geta að orðið er fyrir löngu komið inn í ritmál, sérstaklega í fjölmiðlum. SS.]

Málfar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„burður k. ’það að bera; byrði; fæðing; fóstur, afkvæmi; ætterni,…’; sbr. fær. burður, nno. bur(d), sæ. börd, d. byrd, fe. gebyrd, fhþ. giburt, ne. birth, nhþ. geburt, gotn. gabaurþs ’fæðing, ætterni’. Sbr. fi. *bhrÌ¥tí- ’það að bera’, fír. breth, brith ’burður, fæðing’. Sk. byrði (1) og so. bera; burður ’fæðing, afkvæmi, ætterni’ af bera ’fæða, ala afkvæmi’ < *ga-beran.“

Íslensk orðsifjabók.                                 

Athugasemd: Þetta er nú meiri grauturinn og varla fyrir aðra en innvígða að skilja. Við hin hrökklumst á brott. Má vera að þeir sem eru þráir og með einhvern bakgrunn gætu lagt í að lesa og jafnvel skilja.

Málfræðilegar skýringar hafa lengst af verið skrifaðar með fjölda skammstafana. Á tölvuöld eru þær jafnslæmar ef ekki verri en slettur sem margir bregða fyrir sig í ræðu og riti á íslensku sér til upphafningar. 

Fyrir tölvuöld voru skammstafanir mikið notaðar í prentuðu máli; þær spöruðu pláss, auðveldara var að jafna línur til hægri. Nú á tímum þurfum við ekki að spara pláss, nóg er af því.

Vissulega eru skammstafanir ekki alltaf slæmar. Nefna má fjölmargar sem komin er hefð á. Til dæmis hf. (hlutafélag), ehf (einkahlutafélag), kl. (klukkan), kr. (króna) og álíka.

En öllu má nú ofgera. Eftirfarandi gátu geta lesendur reynt að leysa sér til gamans í faraldrinum.

Umr. í stj. vkf. Framsóknar var þssá. að p. í ritstj. tímarits rslm. njósnaði um vmf. í Rvk. og á Vl. Þetta voru nk. persónuofsóknir, möo. ólýðræðislegar aðgerðir sem hrl. staðfesti og sagðist kavs. eftir að keypt hljv. fh. annars. Var þetta fskj. sönnun. Vkf. samþ. að efoar. að kæra hrl. fyrir aths. í nmgr. á fksj. fyrn. hrl. sem hrópaði líkt og Hos. gsl. að þetta var ekki kgsúrsk. með ls. heldur 

Hægt er að ráða í bullið með því að nýta sér skammstöfunarlykla hér. Athygli vekur þó að þetta er lítt læsilegra en textinn sem vitnað er í.

Samkvæmt orðabókinni merkir íðorð orð sem tilheyrir ákveðnu sérsviði, fræðiorð, fagorð. Mikið og vel hefur verið unnið að íðorðum og söfn þeirra eru orðin mikil að vöxtum. Skyldi vera kominn tími til að málfræðingar tækju sig til að byggðu sitt eigið íðorðasafn svo við hin getum skilið þá?

Ég bið lesendur afsökunar á því að hafa enga tillögu fram að færa sem sé skárri en tilvitnunin. Vissulega reyndi ég mig við þýðinguna en gafst upp.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Þar er Corbyn sakaður um „alvarlega annmarka“ í leiðtogastóli og …“

Fréttaskýring á blaðsíðu 14 í Morgunblaðinu 30.10.20.                                 

Athugasemd: Hvað er annmarki? Í orðabókinni er sagt að orðið merki fyrirstaða, galli. Í lögfræði er annmarki sagður galli á málatilbúnaði og getur hann verið þess eðlis að dómari vísi því frá eða að minnsta kosti þeim hluta rökfærslunnar. 

Næst er sjálfsagt að spyrja hvort maður getur verið haldinn annmörkum. Dæmi eru um að  fötlun sé sögð annmarki, einnig andleg veikindi og annað sem tengist heilsufari. Draga má þó stórlega í efa að það sé rétt notkun á orðinu.

Í Mogganum er talað um annmarka Corbyns. Ekki er ljóst hvaða orð höfundurinn er að reyna að segja, hugsanlega er hann að þýða ensku orðin „flaw“ eða „fault“.

Betra hefði verið að tala um dómgreindarbrest eða annað sem bendir til að maðurinn hafi ekki staðið sig sem skyldi.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Elísa­bet Eng­lands­drottn­ing mun stíga til hliðar inn­an sex mánaða og …“

Frétt á mbl.is.                                 

Athugasemd: Blaðamaðurinn áttar sig ekki alveg á því hvað Englandsdrottning muni gera. Hann segir réttilega í megintexta að hún muni afsala sér krúnunni. Það fer ekki saman við það að  „stíga til hliðar“. Hvað hún á að gera þarna til hliðar er ekki ljóst.

Á vef Express segir í fyrirsögn:

Queen abdication: Monarch ’to STEP DOWN’ next year …

Enska orðið „abdiction“ er þarna konungleg afsögn. Express segir að konan muni „step down“ sem þýðir að hætta. Blaðamaður Moggans þýðir „step down“ með „stíga til hliðar“. Þetta er eins og dans. 

Börn í barnaskóla læra og syngja þessa vísu:

Tvö skref til hægri
og tvö skref til vinstri.
Beygja arma, rétta arma,
klappi, klappi, klapp.

Þarna stíga börnin tvö skref til beggja hliða og enda á sama stað. Vera má að konan í hásætinu stígi niður og svo aftur upp og klappi síðan höndum. Hver veit? Ekki ég. Og varla blaðamaðurinn.

Tæknilega er ekkert því til fyrirstöðu að sá sem stígi niður, til dæmis úr tröppu, stígi jafnframt til hliðar, það er við tröppuna.

En þetta skiptir engu máli. Blaðmaðurinn hefði bara getað sagt að drottningin muni hætta. Allir skila hvað þá átt er við.

Tillaga: Elísa­bet Eng­lands­drottn­ing mun hætta inn­an sex mánaða og …

4.

„Að sama skapi á Biden 90 prósent séns á að verða forseti.“

Frétt á ruv.is.                                  

Athugasemd: Gaman er að sletta ensku. Hef þá trú að allir haldi þá að ég sé afar vitur og klár, vel að mér í ensku. Guð hjálpi mér ef allir vissu hið sanna um gáfur mínar. 

„Séns“ er afskaplega góð og falleg sletta. Á ensku er orðið skrifa „chance“. Miklu betra en íslensku orðskrípin líkur, möguleiki, kostur, horfur og álíka. 

Slettustefna Ríkisútvarpsins er ábyggilega með vitund og vilja málfarsráðgjafa þess. Aðrir fjölmiðlar njóta ekki samskonar ráðgjafar sem þó veitti ekki af enda er þar slett og sullað gjörsamlega stefnulaust. Slíkt er ógæfusamlegt og lítt til farsældar fallið.

Tillaga: Að sama skapi eru níutíu prósent horfur á að Biden verði forseti.

5.

„Enn er óljóst hver sigrar kapphlaupið að Hvíta húsinu …“

Frétt á visir.is.                                 

Athugasemd: Enginn sigrar kapphlaup. Aftur á móti geta allir reynt að sigra í kapphlaupi. Á þessu er grundvallarmunur. 

Hlauparinn Hlynur Andrésson hljóp í mars síðastliðnum tíu km á 29:49 mínútum og er það Íslandsmet. Margir vilja sigra Hlyn og jafnvel bæta Íslandsmetið. Engum er þó mögulegt að sigra 10 km hlaupið vegna þess að hlaupið tekur ekki þátt.

Mér finnast klisjur í fréttum ansi leiðinlegar og sjaldnast gera þær fréttirnar auðskiljanlegri. Blaðamaðurinn fer ekki einu sinni rétt með klisjuna. Ætti að vera kapphlaupið um Hvíta húsið vegna þess að þetta er sagt í óeiginlegri merkingu. Betra hefði verið að tala einfalt mál og segja:

Úrslitin í forsetakosningunum í Bandaríkjunum eru enn óljós …

Allir skilja einfalt mál.

Tillaga: Enn er óljóst hver sigrar í kapphlaupinu um Hvíta húsinu …

Kaupa heimili, segjast frelsissviptir, tveir foreldrar og extra snemma

Orðlof

Elska

Sögnin elska er einhver dýrmætasta sögn í íslenskri tungu. Allir vita hvað hún merkir, ‘að bera ástarhug til einhvers’. Almennt hefur hún bara verið notuð um manneskjur eða í hæsta lagi dýr þótt vissulega hafi Hannes Hafstein (1861-1922) ort:

Blessuð sólin elskar allt,
allt með kossi vekur,
haginn grænn og hjarnið kalt
hennar ástum tekur.

Þetta er þó líkingamál en ekki dæmi um venjulega málnotkun. 

Á síðari tímum hafa verið brögð að því að elska sé ekki einungis höfð um lifandi verur heldur líka dauða hluti og jafnvel ýmislegt annað. Um leið sljóvgast merkingin og verður nánast ’líkar (vel) við’; ’hef ánægju af’. 

Því er ekki að neita að nokkuð dregur úr gildi yfirlýsingarinnar „Ég elska þig“ þegar í ljós kemur að sá sem það segir elskar líka tölvuna sína og það að syngja í kór.

Málsgreinar.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Sylvía keypti eitt fal­leg­asta heimili Seltjarn­ar­ness.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                 

Athugasemd: Ekki er hægt að kaupa heimili. Þau ganga ekki kaupum og sölum. Hús og íbúðir eru tíðum til sölu og ósjaldan keypt. 

Á málið.is segir um heimili:

bústaður (með tilheyrandi húsgögnum og áhöldum) til einkanota manns (fjölskyldu) að staðaldri

Heimili er það sem fólk býr sér, í einbýlishúsum, tvíbýlishúsum, parhúsum, blokkaríbúðum eða jafnvel tjaldi.

Bandaríska hljómsveitin The Temptations sögn meðal annars áhrifaríkt lag sem byrjar svona: „It was the third of september …“ og viðlagið er á þessa leið:

Papa was a rolling stone
Wherever he laid his hat was his home
And when he died, all he left us was alone
Papa was a rolling stone (my son, yeah)
Wherever he laid his hat was his home
And when he died, all he left us was alone

Betra að hlusta á lagið á YouTube, sjá til dæmis hér. Stórkostleg tónlist og einstakur flutningur.

Tillaga: Sylvía keypti eitt fal­leg­asta hús á Seltjarn­ar­nesi.

2.

„Margir Repúblikanar hafa svo til gefist upp á voninni um að halda í Hvíta húsið.“

Fyrirsögn á dv.is.                                  

Athugasemd: Þetta er illa orðuð málsgrein. Raunar arfaslæm. Yfirleitt missir maður vonina, varla hægt að segja að við gefumst upp á henni.

Með orðunum „svo til“ á blaðamaðurinn líklega við næstum því. „Svo til“ skilst illa þarna. Blaðamaðurinn ætlar örugglega að segja að forsetakosningarnar séu næstum því tapaðar en þess í stað fer hann fjallabaksleið og segir að þeir séu vonlitlir „að halda í Hvíta húsið“.

Margir blaðamenn reyna í sífellu að skreyta skrif sín með klisjum og álíka.

Jónas Kristjánsson benti á þetta:

Skrifaðu eins og fólk, ekki eins og fræðimenn.

Reglur Jónasar um stíl eru þessar:

1. Skrifaðu eins og fólk, ekki eins og fræðimenn.
2. Settu sem víðast punkt og stóran staf.
3. Strikaðu út óþörf orð, helmingaðu textann.
4. Forðastu klisjur, þær voru sniðugar bara einu sinni.
5. Keyrðu á sértæku sagnorði og notaðu sértækt frumlag.
6. Notaðu stuttan, skýran og spennandi texta.
7. Sparaðu lýsingarorð, atviksorð, þolmynd, andlag og viðtengingarhátt.
8. Hafðu innganginn skýran og sértækan.

Blaðamaðurinn sem skrifaði þessa frétt hefði betur lesið reglur Jónasar. Hann fellur á nærri öllum reglunum.

Hann hefur sérstakt dálæti á því að byrja setningar á atviksorðinu þá, notar það fimm sinnum. Það er ekki rangt en öllu má nú ofgera og eiga margir blaðamenn bágt vegna misnotkunar á því orði. „Ofnotkun“ orða getur bent til lítils orðaforða.

Vita annars yngri blaðamenn hvað inngangur er? Honum er afar sjaldan beitt. Þess í stað er byrjað á illa samsettri sögu og stundum er ekki komið að aðalatriðinu fyrr en í miðju fréttar eða aftast. 

Tillaga: Margir Repúblikanar hafa næstum því misst vonina og telja forsetakosningarnar tapaðar.

3.

„Hælis­leit­endur segjast frelsissviptir á Ás­brú.“

Fyrirsögn á frettabladid.is.                               

Athugasemd: Ekki er reisn yfir orðinu frelsissviptur“, hvorki er uppbygging þess góð né merkingin. Sviptur frelsi, njóti ekki frelsis er miklu betra.

Í upphafi fréttarinnar segir:

Hælisleitendur hafa kvartað yfir aðstæðum á Ásbrú og segja að öryggisverðir séu að halda þeim föngnum eftir að hertar takmarkanir tóku þar gildi.

Þetta er vont, kallast nafnháttarsýki. Miklu betra að tala eðlilega, segja að öryggisverðir hafi haldið þeim föngnum. Sá er sviptur frelsi sem haldið er föngnum. Þetta gat blaðamaðurin sagt réttilega

Fyrir tólf árum sagði Ómar Ragnarsson í bloggi sínu:

Ég giska á að veðurkonan hafi sagt oftar en tíu sinnum 
"við erum að sjá að …", „… ég er að gera ráð fyrir að …“ o. s.frv..

Í stað þess til dæmis að segja:
„Það fer að hvessa" er sagt "við erum að sjá að það fer að hvessa" eða 
„ég er að gera ráð fyrir að það fari að rigna" í stað þess að segja einfaldlega „það rignir" eða „það fer að rigna."

Hann Ómar ætti að tala meira um málfar í pistlum sínum. Flestir taka mark á honum.

Tillaga: Hælisleitendur segjast vera sviptir frelsi sínu á Ásbrú.

4.

„En talandi um foreldra, þá á ég tvo.“

Bakþankar á baksíðu Fréttablaðsins 27.10.20.                              

Athugasemd: Maðurinn sem þetta skrifar á eina foreldra, það er tvö foreldri.

Í máfarsbankanum segir:

Nafnorðið foreldrar er fleirtöluorð í karlkyni. Einir, tvennir, þrennir, fernir foreldrar.

Einnig er til hvorugkynsorðið foreldri sem hægt er að hafa eftir þörfum í eintölu eða fleirtölu. 

1. Jón og Elín eru foreldrar hans. 
2. Jón og Elín eru tvö foreldri og einir foreldrar. 
3. Jóna og Elías eru foreldrar hennar. 
4. Jón og Elín og Jóna og Elías eru fjögur foreldri og tvennir foreldrar.

Höfundur Bakþanka segir:

Af öllu því merkilega sem foreldrar mínir hafa gert á lífsleið sinni þá þykir mér vænst um minn eigin getnað, sem hefur alla tíð komið sér vel fyrir mig. 

Dálítið skondið orðalag en gæti valdið misskilningi ef höfundurinn tæki ekki af skarið í næstu málsgreinum og skýrði þetta út. Annars mætti halda að með orðalaginu „eigin getnaður“ væri maðurinn að tala um þau börn sem hann hefði sjálfur getið. En nú er ég bara að snúa út úr.

Tillaga: En talandi um foreldra, þá á ég eina.

5.

„Í kjöl­far CO­VID-19 far­aldursins hafa fjölda­mörg fyrir­tæki á heims­vísu opnað á fjar­vinnu sem áður studdu ekki við það.“

Frétt á stjr.is. og frettabladid.is.                              

Athugasemd: Hér áður fyrr var talað um alþjóðleg fyrirtæki en nú finnst undirmálsfólki betra að segja „fyrirtæki á heimsvísu“. Ástæðan er líklega sú að þeir sem hamra svona á tölvuborðið eru hvorki vanir skrifum eða búa yfir nægum orðaforða. Sumir stjórnmálamenn, ráðherrar og ekki síður aðstoðarmenn þeirra eru illa skrifandi og þetta er glöggt dæmi um slíkt.

Hægt er að orða ofangreinda málsgrein á marga vísu þó svo að heimsvísunni sé sleppt. 

Í fréttinni segir á báðum miðlum:

Að frumkvæði nýsköpunarráðherra hefur undanfarna mánuði verið unnið að því, í samvinnu við dómsmálaráðuneytið, fjármála- og efnahagsráðuneytið og Skattinn ofl., að útfæra heimild fyrir einstaklinga sem eru í föstu ráðningarsambandi við erlend fyrirtæki að dvelja og starfa hér á landi í sex mánuði. 

Þetta er aldeilis fínt stofnanamál. Þarna er talið betra að kalla starfsmenn erlendra fyrirtækja „einstaklinga sem eru í í föstu ráðningarsambandi við erlend fyrirtæki“. Við, alþýða manna, tölum ekki svona, hugsum ekki svona og myndum aldrei láta eftir okkur að berja svona kansellístíl í tölvuna. Það myndi skemma hana.

Tillaga: Alþjóðleg fyrirtæki sem áður sinntu lítið fjarvinnu hafa nú tekið hana upp vegna Covid faraldursins.

6.

„Í Hafnarfirði eru bæjarbúar hvattir til þess að skreyta extra snemma til þess að lífga upp á skammdegið …“

Frétt mbl.is.                             

Athugasemd: Aumt er’ða, maður. Þarna skreytir blaðamaður sig með útlensku en markmiðið er ekki það sem bæjarstjórinn í Hafnarfirði á við enda er þetta haft eftir honum í viðtalinu:

… að leggja okkar af mörkum til að færa meiri birtu, yl og gleði í hjörtu fólks þá væri það núna.

Vel má vera að blaðamaðurinn sé sigldur og kunni útlensk mál en hann þyrfti að æfa sig í íslenskunni og sama á við yfirmenn hans. Við þá er að sakast að maður fyllist ekki birtu, yl eða gleði við lesturinn. 

Tillaga: Í Hafnarfirði eru bæjarbúar hvattir til þess að skreyta mjög snemma til þess að lífga upp á skammdegið …

Minnsti rasistinn, barn nr. 2 og þéttriðin klíka

Orðlof

Ástríða

Ástríða er í hugum margra tengd ástinni enda er þetta tvennt oft nefnt í sömu andránni. 

Sjálf orðin, ást og ástríða, eru þó af ólíkum toga. 

Ástríða er samsett úr forsetningunni á og sögninni stríða en nafnorðið ást kemur þar hvergi nærri. 

Ástríða er sem sagt það sem stríðir á huga manns og hann kemst ekki undan – það er svo önnur saga að þetta á gjarnan við um ástina.

Málsgreinar.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Á tímabili varð greinileg sprengja þar sem virtist eins og allir og amma þeirra væru að keppast við að verða áhrifavaldar.“

Frétt á blaðsíðu 12 í Morgunblaðinu 19.10.20.                                 

Athugasemd: Hér er skemmtilega að orði komist og frekar óvænt. Ekki nóg með að allir vilji verða „áhrifavaldar“ heldur bætist amman í hópinn sem getur eiginlega tvöfaldað hann. Þá eru þeir orðnir margir.

Þá víkur sögunni að orðinu „áhrifavaldur“. Nær eingöngu á það nú við um fólk sem hvetur annað til ákveðinna lífshátta, til dæmis með kaupum á tiltekinni vörur.

Í ensku orðabókinni Lexico segir:

Influencer: A person with the ability to influence potential buyers of a product or service by promoting or recommending the items on social media.

Ég hef það á tilfinningunni að enska orðið „influencer“ sé ekki eins tilkomumikið og „áhrifavaldur“

Friðrik Agni segir í grein á visir.is: 

En ég er farinn að fá smá nóg af þessu hugtaki „áhrifavaldur“ og notkun þess hér heima og kannski almennt. Því yfirleitt ef það er frétt um einhvern áhrifavald þá er það einhver á Instagram sem allavega ég veit ekkert hver er eða hvar hún/hann er þekktur fyrir. […] 

Oftast þegar ég skoða áhrifavaldinn nánar þá eru það partýmyndir, hálfnektarmyndir, lúxusferðalög o.fl. o.fl. Ég velti því fyrir mér hvaða áhrif þessi manneskja er að hafa raunverulega og hvern er hún að hafa áhrif á? Er hún að stuðla að aukinni neysluhyggju (og er það gott?) eða einhverskonar hugmynd um kynlíf/kynóra? Ég hreinlega veit það ekki.

Nokkuð góð skrif.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Smit­sjúk­dóma­læknir setur spurningar­merki við að hundruð barna fari í sótt­kví ef eitt barn greinist.“

Fyrirsögn á visir.is.                                  

Athugasemd: Orðalagið „að setja spurningarmerki við eitthvað“ er orðið mjög útbreitt og er ekki átt við að setja táknið á eftir spurningu. Mér finnst þetta ósköp flatt í ritmáli vegna þess að hægt er að orða þetta á svo fjölbreytilegan máta ef þekkingu skortir ekki.

Hér eru nokkur dæmi um notkunina sem fundust við leit á Google. Þess skal getið að rita skal spurningarmerki, það er með ’r’ í enda fyrri hluta orðsins:

1. Setja spurningamerki við ríkisábyrgðina til Icelandair
2. Setja spurningamerki við játningar dæmds morðingja
3. Setja spurningamerki við Boeng flugflotaann
4. Ástæða til að setja spurningamerki við öra fjölgun hótelrýma
5. Ekki setja spurningamerki við kyntjáningu barnssins
6. Að setja setja spurningamerki um heiðarleika hans á þessu augnabliki

Þarna er betra og skýrara að segja vekja athygli á, draga í efa, benda á og svo framvegis. 

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Hátt í 140 jarðskjálftar yfir 2 að stærð hafa mælst á Reykjanesskaga frá því að jarðskjálfti upp á 5,6 varð þar rétt fyrir klukkan tvö í gær.“

Fyrirsögn á ruv.is.                                  

Athugasemd: Fjölmiðlafólk tiplar á tánum og forðast að segja að skjálfti hafi verið tveggja stiga, tvö stig og svo framvegis. Í staðinn kemur útjaskaða orðalagið „2 að stærð“ og „upp á 5,6“.

Jarðskjálftar mælast í kvörðum. Óhætt er að tala um stig. Jarðskjálftinn sem varð á Vesturhálsi á Reykjanesi 20. september 2020 var 5,6 stig. Ekki er rangt að segja að hann hafi verið 5,6 að stærð þó hitt sé óneitanlega betra.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Ég er minnsti ras­ist­inn í þessu herbergi.“

Frétt á mbl.is.                                  

Athugasemd: Fréttin fjallar um rökræður Trumps og Bieden vegna forsetakosninganna í Bandaríkjunum og er vitnað í orð hins fyrrnefnda. Bókstaflega er verið að leggja honum þau orð í munn að hann sé lágvaxnasti rasistinn þarna.

Lýsingarorðið lítill stigbeygist svona: Lítill, minni, minnstur. Sá sem er minnstur er lægstur í loftinu. 

En hvað sagði forsetinn? Á vef Global News er getið um hvað forsetinn sagði á ensku:

Instead, claimed he was “the least racist person in this room.”

Greinilegt er að hann sagðist ekki vera minnstur, þá hefði hann sagst vera „smallest racist person“. 

Hvað merkir enska orðið „least“. Orðið er líka lýsingarorð („adjective“ á ensku) og er eins á íslensku efsta stigið af lítill, „little“ („little, less, least“).

Engu að síður getum við ekki sagt að Trump sé „minnsti rasistinn“. Hann á við allt annað. Miklu frekar, eins og sagt er á ensku: „not in the smallest degree“ eða „not at all“. Það er ’alls ekki’.

„Room“ á ensku getur á  íslensku þýtt herbergi, til dæmis svefnherbergi eða aðrar vistarverur í íbúð, jafnvel salur. Ég horfði á rökræður forsetaframbjóðendanna og þeir voru ekki í herbergi heldur í stórum sal.

Tillaga: Ég er síst af öllu rasistinn í þessu sal.

5.

„Rakel og Auðunn Blön­dal eiga von á barni nr. 2.“

Frétt á mbl.is.                                  

Athugasemd: Þetta er einfaldlega bjálfaleg setning. Enginn talar svona. Fólk kaupir sér annan kexpakka en ekki „kexpakka nr. 2“. Sum heimili eiga tvo bíla, ekki „bíl númer 1 og 2“. 

Í hausnum á flestum eru tvö heilahvel. Sumir blaðamenn þurfa að virkja heilahvel „nr. 2“ sem er oft steinsofandi.

Tillaga: Rakel og Auðunn Blöndal eiga von á öðru barni.

6.

„Verður þú á nýjum Honda e-bíl í desember?“

Fyrirsögn á blaðsíðu 2 í Morgunblaðinu 24.10.20.                                 

Athugasemd: Í skóla var mér kennt að ávarpa ekki lesandann í annarri persónu, þú. Kennarinn sagði réttilega að höfundurinn gæti ekki verið viss um að „þú“ læsir textann. Þegar ég ávarpa einhvern í rituðu máli er útilokað að nota aðra persónu nema því aðeins að ég sé að tala við einhvern ákveðinn mann, einn eða fleiri.

Hvað er e-bíll? Held að ’e-ið’ standi fyrir enska orðið „electric“ sem þýðir rafmagn.

Í Málfarsbankanum er þetta ágætlega skýrt:

Ekki er talið vandað málfar að nota orðið þú sem svokallað óákveðið fornafn þegar átt er við fólk almennt en ekki er verið að ávarpa einn tiltekinn viðmælanda. Það er t.a.m. ekki talið gott mál að segja: „þegar þú kaupir í matinn áttu margra kosta völ“.

Í ensku er hefð fyrir því að ávarpa lesendur og nota „you“ enda hefur orðið víðtækari merkingu en ’þú’ í íslensku. Hér eru dæmi:

• This leaflet tells you what general line you should take.
• It&#39;s programmed so that you walk, talk and generally behave just as a human being would.
• The whole idea of the monarchy, and titles in general, is that you do not pick and choose.

Betra er að umorða en að nota ’þú’ í almennri merkingu eða þýða beint úr ensku. 

Tillaga: Hver verður á nýjum Honda rafmagnsbíl í desember?

7.

„Alríkislögreglan undir stjórn Comeys forstjóra og þéttriðinnar klíku hans innan FBI leiddi öryggisfulltrúa hins nýja forseta í gildru.“

Reykjavíkurbréf á blaðsíðu 17 í Morgunblaðinu 24.10.20.                                

Athugasemd: Maður þorir varla að spyrja en læt það nú samt vaða: Hvað merkir „þéttriðin klíka“? Ég giska ekki, gæti velsæmis.

Í Reykjavíkurbréfinu segir:

Seinustu kappræðu vegna forsetakosninga í Bandaríkjunum lauk á fimmtudagskvöld. 

Frekar finnst mér þetta kjánaleg setning. Ástæðan er einfaldlega sú að kappræðurnar hófust á sama degi og þeim lauk, held að þær hafi staðið í um þrjár klukkustundir. Þar að auki var þetta seinni kappræða frambjóðendanna.

Einnig segir:

Trump gefur þessi færi á sér, réttilega sannfærður um að hann þurfi að kveikja eldmóð í sínu liði. 

Ég held að almennt sé talað um að vekja eldmóð frekar en að „kveikja hann“. Jafnvel þó eldur komi fyrir í orðinu. Hið fyrrnefnda fer óneitanlega betur.

Mikið saknar maður Davíðs Oddssonar þegar einhver annar tekur að sér að skrifa Reykjavíkurbréfið.

Í lokin er hér lítil spurning um myndina sem fylgir Reykjavíkurbréfinu. Hvað heitir fjallið sem sést í fjarska lengst til vinstri?

Tillaga: Engin tillaga.

Austurhluti Reykjanesskaga í brennidepli

Jarðskjálfti sem mælist 5,6 stig er eðlilega allrar athygli verður. Þrennt vekur þó mesta athygli:

1. Þegar skjálftinn skall á flúði Helgi Hrafn Gunnlaugsson, alþingismaður Pírata úr ræðustól Alþingis og sá í iljar hans.
2. Tveir stórir skjálftar mældust við Snæfellsjökul, annar 3,1 stig norðan við Jökulinn og hinn 2,6 stig suðaustan við hann. Þar að auki mældust skjálftar í Faxaflóa. Mér fannst þetta ótrúlegt en tveimur dögum eftir stóra skjálftann er skráningin enn inni á töflu Veðurstofunnar. Skjálftarnir urðu 23 og 37 mínútum eftir þann stóra. Má vera að þetta séu „draugaskjálftar“.
3. Allir verða æstir og uppnumdir nema Páll Einarsson, jarðeðlisfræðingur. Hann hélt ró sinni og sagðist vel frá í Kastljósi Ríkissjónvarpsins að kvöldi 20.10.20.

Stærsti skjálftinn var 5,6 stig varð á Vesturhálsi sem er móbergshryggur og markar vesturhluta Móhálsadals. Hann ber nokkur nöfn, Núpshlíðarháls er syðstur og svo  Selsvallaháls. Austan megin er Sveifluháls, það er við Kleifarvatn.

Segja má að jarðskjálftahrinan hafi byrjað um kl. 13:36 en þá verður um tveggja stig skjálfti skammt sunnan við Keli. Eftir það verður fjandinn laus og um 160 skjálftar mælast á tæplega þremur klukkustundum. 

Fréttamat fjölmiðla er skrýtið. Aðalfréttirnar í flestum þeirra er hvernig fólki brá við skjálftanum sem er kannski alveg gott og blessað út af fyrir sig. Við skemmtum okkur við að horfa aftur og aftur á þingmanninn sem hljóp skelfdur úr ræðustól Alþingis eða matvöru steypast úr hillum í verslunum. Og ekki síður hvernig fólk lýsir viðbrögðum sínum.

Hitt umfjöllunarefnið hvort skjálftinn sé fyrirboði eldgoss vilja blaðamenn ræða í löngu máli. Löngu síðar var talað við jarðfræðinga.

Jarðskjálftar og eldgos

Sko, í yfirgnæfandi fjölda tilfella eru jarðskjálftar ekki undanfari eldgoss. Þetta hafa jarðfræðingar margoft sagt. Ég trúi því.

Hins vegar fylgja jarðhræringar eldgosum. Ástæðan er einföld. Kvika sem treðst upp í gegnum jarðskorpuna ryður frá sér bergi og við það mælast skjálftar. Þeir eru þó frekar litlir oftast í kringum eitt stig. Litlir skjálftar geta því samkvæmt þessu verið fréttaefni. En enginn gefur þeim neinn gaum. Ef ég frétti að í Heklu væru margir litlir skjálftar á til dæmis átta km dýpi myndi ég draga þá ályktun að eldgos væri í aðsigi. Jarðfræðingar myndu skoða þar að auki ýmislegt annað eins og óróa, lyftingu lands og margt fleira áður en þeir kvæðu upp úr um það.

Sá mæti maður Páll Einarsson, jarðeðlisfræðingur, er flestum mönnum fróðari um jarðfræði Reykjaness. Trúlega hafa allir skilið það sem hann sagði í Kastljósi Ríkisútvarpsins, sjá hér. Honum var nokkuð rætt um „haftið sem brast“ eins og það var orðað. Hann átti við „skort“ á jarðskjálftum á svæðinu frá Fagradalsfjalli að Móhálsadal. Þar vantaði skjálfta og svo kom sá stóri nákvæmlega þarna og hundruð annarra. Minna mátti nú gagn gera.

Hins vegar komu ekki neinar skýringar á því hvers vegna skjálftasvæðið er eingöngu vestan við Kleifarvatn en ekki austan við það. Um þetta hef ég skrifað, bendi á pistil frá því 29. júlí 2020, sjá hér.

Brennisteinsfjallasvæðið

Nú segja jarðfræðingar að austan Kleifarvatns, það er í svæðinu sem kennt er við Brennisteinsfjöll, að þar hafi ekki mælst stórir skjálftar. Þetta er eina eldgosabeltið á Reykjanesi sem ekki hefur skolfið eins hrikalega og önnur. 

Munum að á Reykjanesi eru sex eldstöðvakerfi. Þau hafa öll stefnuna suðvestur-norðaustur.

Svo er það rúsínan í pylsuendanum ef svo má að orði komast. Brennasteinsfjallasvæðið er sagt hafa verið það virkast á Reykjanesi allt frá ísöld. Og í þokkabót hafa þaðan runnið miklu stærri hraun í eldgosum en á öðrum svæðum, bæði að flatarmáli og rúmmáli. Tvíbollahraun sem rann úr Grindaskörðum og í norðvestur að Helgafelli um 950 og á svipuðum tíma rann hraunið sem nú ber nefnið Húsfellsbruni og kom úr eldborgunum vestan við Bláfjöll.

Og gleymum því ekki að hörðustu skjálftarnir verða þarna.

Sunnan við Grindaskörð eru Brennisteinsfjöll. Þar rann Selvogshraun einhvern tímann á tímabilinu 900 og fram á 13. öld, féll fram af Stakkavíkurfjalli og endaði ofan í Hlíðarvatni rétt eins og mörg eldri hraun.

Sunnan Bláfjalla er Heiðin há sem er á um 7000 ára hraundyngju. Ef við færum okkur aðeins norðar sjáum við gríðarlegt hraun sem kallað er Leitarhraun. Gígurinn nefnist Leitin og er skammt sunnan við Ólafsskarð. Það rann til suðurs til sjávar fyrir um 7000 árum Þorlákshöfn er byggð á því hrauni. Ekki nóg með það. Hraunið rann líka til norðurs, beygði eftir halla lands, rann til vesturs allt ofan í Elliðaárvog. Rauðhólar urðu til þegar hraunið rann yfir votlendi.

Skammt frá Leitargígunum eru tvær miklu yngri eldborgir sem urðu til í gosi árið 1000. Ofan á Leitarhrauninu sem nefnist þarna Svínahraun er Svínahraunsbruni, hraunið sem sumir nefna Kristnitökuhraun því það kom upp þegar þingið á Þingvöllum ræddi um að taka upp nýjan sið og leggja heiðni. 

Kristni sögu segir svo af þinginu, sjá hér: 

Þá kom maðr hlaupandi ok sagði, at jarðeldr var upp kominn í Ölfusi ok mundi hann hlaupa á bæ Þórodds goða.

Þá tóku heiðnir menn til orðs: "Eigi er undr í, at goðin reiðist tölum slíkum."

Þá mælti Snorri goði: "Um hvat reiddust goðin, þá er hér brann hraunit, er nú stöndum vér á?"

Margt má segja um Snorra goða Þorgrímsson en hann áttaði sig greinilega á því að hraunin á Þingvöllum voru mynduð í eldgosum. 

 

Myndir:

1. Efst er jarðskjálftakort Veðurstofunnar af Vesturlandi. Þar er merktir tveir jarðskjálftar við Snæfellsjökul og víðar.

2. Kort frá ÍSOR sem sýnir eldstöðvakerfin sex á Reykjanesi, sjá nánar á vefsíðu fyrirtækisins, sjá hér.

3. Mynd af Grindaskörðum. Tvíbolli er gígurinn lengst til vinstri. Hann gaus um 950. Tvísmellið á myndina til að stækka hana.

4. Mynd af Kristnitökuhrauninu sem raunar heitir Svínahraunsbruni. Þarna sjást gígarnir sem gusu árið 1000. Fjær, undir hlíðum Bláfjalla, er Leitin, eldstöðin sem sagt er frá í pistlinum. Tvísmellið á myndina til að stækka hana. Ég hef sett örnefni inn á myndina.