Standa að baki, blettur á trausti og fremja eggjavopnaárás

Orðlof

Verkjaður

Guðjón Lárusson, lyflæknir, hringdi og tjáði óánægju sína með orðaval í sumum læknabréfunum sem honum berast. Sérstaklega er hann ósáttur við orðin bjúgaður, verkjaður og lyfjaður, og bað undirritaðan að herða baráttuna gegn þeim.

Um þessi orð var fjallað í 170. pistli (Lækna­blaðið 2004; 10: 713) eftir að leitað hafði verið fulltingis hjá sérfræðingum Íslenskrar málstöðvar. Þeir töldu orðin ekki samræmast íslensku málkerfi. 

Fram kom í pistlinum að þau ætti líklega að flokka sem lýsingarorð, mynduð af nafnorðunum, bjúgur, verkur og lyf. Gott dæmi um myndun lýsingarorðs af nafnorði er kjarkaður (af kjarkur). 

Flest þau orð sem enda á -aður eru hins vegar lýsingarháttur þátíðar af sagnorði, svo sem málaður (af mála) og ölvaður (af ölva).

Læknablaðið. Jóhann Heiðar Jóhannsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Einnig þakka ég barnsmóður minni … fyrir að standa að baki mér …“

Frétt á mbl.is.                                    

Athugasemd: Sá sem ’stendur að baki einhverjum’ getur verið fyrir aftan hann. Orðalagið getur einnig merkt að sá sé slakari en sem bakið á.

Þarna er vitnað í formála bókar sem er nýkomin út og þakkar höfundur mörgum fyrir liðveisluna meðal annars með þessum orðum. Ekki er þó laust við að lesandinn brosi í kampinn. 

Í Njáls sögu biður Kári Sölmundarson Björn í Mörk að standa að baki sér og aðhafast lítið. Lesandinn veit að Kári er frækinn bardagamaður en Björn ekki þó málugur sé, og er þetta hið besta fyrirkomulag fyrir Björn.

Líklegast er að höfundur formálans hafi viljað þakka barnsmóður sinni fyrir að standa með sér á tímum sem hann þurfti aðstoð.

Þetta er ágætt dæmi um að skrifarar þurfa oftast einhvern til að lesa yfir skrif sína annars er hætt við að illa fari.

Tillaga: Einnig þakka ég barnsmóður minni … fyrir að styðja mig …

2.

„Aukn­ar lík­ur á eng­um smit­um.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                    

Athugasemd: Líkur eru á engu. Nei, svona talar enginn, nema kannski hátimbraðir vísindamenn. 

Hér er vitnað í greinargerð sem fylgir spálíkani Háskóla Íslands. Þar segir með orðum blaðamannsins:

Alltaf er þó mögu­leiki á því að mörg smit grein­ist …

Þetta er nú ekki ýkja spámannslega sagt. Frekar í ætt við það sem veðurfræðingurinn gæti sagt þegar hann er spurður um veðrið í vetur: 

Jú, það eru alltaf líkur á snjókomu.

Ég gerði athugasemd við ofangreind orð á Facebook-síðu Thors Aspelunds sem svaraði mér kurteislega og sagði:

Götumál líftölfræðinga og jafnvel líkindafræðinga. 

Ég var nú ekki alveg sammála og þá svaraði hann meðal annars:

Það er ekki rétt að segja að nú förum við að sjá daga með engin smit. Heldur er rétt að segja nú aukast líkurnar á að við förum að sjá daga með engin smit. En mikilvægt að útskýra vel og koma "talmálinu" rétt inní talmálið.

Ég get vel sætt mig við svarið enda ljóst að Thor áttaði sig vel á því sem ég átti við. Orðalagið ’förum að sjá’ er ekki eins gott og að segja blátt áfram að við munum sjá.

Tillaga: Litlar líkur á smitum.

3.

„Myndlistarsýningin On Common Ground opnar í dag á Hlöðulofti Korpúlfsstaða …“

Frétt á frettabladid.is.                                     

Athugasemd: Listamenn frá Póllandi, Litháen og Íslandi opna myndlistasýningu. Af hverju er heiti hennar á ensku? 

Á nokkur vafa er óskað eftir því að Íslendingar komi á sýninguna og hvers vegna er yfirskriftin þá ekki á íslensku? Þetta er enn eitt dæmið um niðurlægingu tungunnar, henni er ekki beitt heldur gripið til ensku sem enginn listamannanna á að móðurmáli.

Blaðamaðurinn gerir vel og þýðir enskuna á íslensku eins og lesa má í tillögunni hér fyrir neðan.

Þar að auki „opnar sýningin“ ekki neitt. Hún er opnuð af fólki.

Tillaga: Á sameiginlegri jörð.

4.

„Það setur blett á traust til Mannréttindadómstóls Evrópu af hálfu þeirra Tyrkja sem reka mál fyrir dómstólnum að forseti hans þiggi heiðursdoktorsnafnbót …“

Frétt á ruv.is.                                     

Athugasemd: Þetta er einhvers konar varfærnisorðlag sem gengur ekki fullkomlega upp. Betra er að nota lýsingarorðin lítið traust, mikið traust eða eitthvað þar á milli frekar er að blanda blettum inn í orðalagið.

Sagt er að blettur falli á mannorð einhvers og þá er átt við að orðspor hans hafi beðið skaða. Stundum er talað um skammarbletti. Í þessu tilvikið hefði verið tilvalið að segja að bletti hafi verið kastað á Evrópudómstólinn, það er að orðstír hans hafi rýrnað.

Evrópudómstóllinn byggir á trausti aðildarríkja og almennings á honum. Fyrir kemur að úr trausti dragi og þannig orðalag skilja allir og frekari málalalengingar eru því óþarfar.

Tillaga: Það rýrir traust til Mannréttindadómstóls Evrópu af hálfu þeirra Tyrkja sem reka mál fyrir dómstólnum að forseti hans þiggi heiðursdoktorsnafnbót …

5.

„2.988 ný smit kór­ónu­veiru greind­ust í Bretlandi síðasta sól­ar­hring.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Svo virðist sem stjórnendum Moggans sé alveg sama hvernig blaðamenn skrifa. Engin gæðastjórnun á þeim bæ. Krakkar sem tóku ekki eftir í íslenskutímum í skóla byrja hiklaust setningar á tölustöfum. Þetta gerist aftur og aftur á mbl.is (takið eftir að hér er ekki sagt „ítrekað“ sem er vinsælasta orð blaðamanna um þessar mundir).

Allir fjölmiðlar hafa sínar tiktúrur. Á Ríkisútvarpinu er fréttamönnum skipað að segja „í gærkvöld“ ekki í gærkvöldi. Hvort tveggja er þó rétt.

Á Mogganum er nýliðunum sagt að byrja setningar á tölustöfum, ekki á bókstöfum. Það er kolrangt.

Ímyndum okkur að eins eitt nýtt smit hafi greinst í Bretlandi. Þá hefði gáfupenninn skrifað:

1 nýtt smit kórónuveiru greindist í Bretlandi síðasta sólarhring.

Myndi sá sem þetta les skrifa svona?

Af hverju skrifar blaðamaðurinn „smit kórónuveiru“ sem þó er alls ekki rangt en flestir myndu segja kórónuveirusmit.

Tillaga: Síðasta sólarhring greindust 2.988 ný kórónuveirusmit í Bretlandi.

6.

„Lögreglan í Birmingham á Englandi hefur handtekið 27 ára karlmann sem grunaður er um að hafa framið eggvopnsárásir  “

Frétt á visir.is.                                      

Athugasemd: Þekkjast „skammbyssuárásir“ eða „bareflisárásir“? Án efa, en þetta er ekki vel skrifað. Árásarmaðurinn stakk fólk, það kemur greinilega fram í heimildinni sem er frétt BBC. Þó kemur ekki fram hvort það hafi verið gert með skærum, sveðju eða hnífi svo dæmi séu tekin. Ýmislegt bendir til þess að það hafi verið hnífur, sem raunar má telja til eggvopna, með þeirri undantekningu að hnífur er alls ekki alltaf vopn.

Ekki er rangt að tala um að „fremja árás“ en þetta er nafnorðastíll sem hæglega má víkja sér undan og skrifa ’ráðast á fólk’ sem er eðlilegt orðalag nema fyrir þá sem hafa vanist ensku máli.

Í fréttinni segir:

Sá sem lést var 23 ára gamall maður og dó hann á Irving stræti klukkan.

„Klukkan …“ Hvað erindi á þessi stubbur þarna? Nennti blaðamaðurinn ekki að lesa skrifin yfir fyrir birtingu? Er ekkert gæðaeftirlit með skrifum blaðamanna á Vísi? Þeim leyfist allt en ábyrgðin er ritstjórans sem virðist ekki gera kröfur til starfsmanna.

Í fréttinni segir:

Maður og kona, 19 og 32 ára, hlutu alvarlega áverka og eru sögð í lífshættu.

Sem sagt, konur eru ekki menn. Er betra að skrifa nítján og þrjátíu og tveggja ára? 

Tillaga: Lögreglan í Birmingham á Englandi hefur handtekið 27 ára karlmann sem grunaður er um að hafa stungið fólk með hnífi.