Dómarinn hraunaði, fullt af opnum húsum og valkostir til að velja

Orðlof

Aðlögun tökuorða

Hér koma fáein minnisatriði um aðlögun tökuorða að íslensku.

1. Þegar um er að ræða nafnorð þarf fyrst að átta sig á því hvaða málfræðikyn hentar (kk., kv., hk.) því að þá fylgir beyging sjálfkrafa á eftir. Skynsamlegt getur verið að fara yfir beygingu orðsins í öllum föllum og báðum tölum og með greini. Komið geta í ljós agnúar sem gott er að vita strax um.
2. Það þarf að sjá til þess að ekki séu hljóð eða hljóðasambönd í orðinu sem ekki eiga sér fyrirmyndir í eldri íslenskum orðum (t.d. danskt y, enskt w, sh o.s.frv.).
3. Ritháttur: taka verður afstöðu t.d. til þess hvort ritað er i eða í, u eða ú, o eða ó o.s.frv. Best er að halda sig við stafi úr íslenska stafrófinu.

Málfarsbankinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Fljótlega eftir það hófst barátta hins góða og hins illa.“

Fyrirsögn á dv.is.       

Athugasemd: Þetta er ekki rangt orðað. Oft er hnoðast svo með orðin í rituðu máli að lesandinn gefst hreinlega upp á lestrinum. Nástaða gerir þar að auki textann óþjálan til lesturs.

Í fyrirsögninni hér að ofan er óþarfi að nota lausa (ákveðna) greininn, að minnsta kosti í seinna skiptið. Jafnvel má alfarið sleppa honum en það kann að vera smekksatriði.

Stundum er eins og margir blaðamenn noti lausa greininn á íslensku eins og hann er á ensku. „The big man“ verður „hinn stóri maður“ í stað þess að segja stóri maðurinn. Í feitletraða tilvikinu er greinirinn kallaður viðskeyttur. 

Enginn óákveðinn greinir er til í íslensku eins og í ensku. Þessi í stað sleppum við viðskeytta greininum þar sem það á við, segjum stór maður þegar enskumælandi segja „a big man“.

Stundum má sjá lausa greininn misnotaðan. Betra er að nota hann sparlega.

Tillaga: Fljótlega eftir það hófst barátta milli góðs og ills.

2.

„Dómarinn hraunaði yfir hann.“

Fyrirsögn á dv.is.       

Athugasemd: Getur það verið að dómari „hrauni yfir“ einhvern? Fyrirsögnin vakti athygli mína og ég fletti upp á sagnorðinu ef vera kynni að ég skildi það ekki rétt.

Á málið.is segir að orðið merki það að sýna yfirgang, vaða yfir einhvern.

Fréttin fjallar um náunga sem var dauðadrukkinn, neitaði að blása í áfengismæli og svo segir:

Dómarinn sem dæmdi Saunders í fangelsi, las honum pistlinn. Sagði hegðun hans óábyrga og að hann hefði átt að vinna með lögrelgunni í málinu.

Af þessum orðum má draga þá ályktun að dómarinn hafi ekki „hraunað“ yfir manninn heldur áminnt hann.

Það er tvennt ólíkt að hrauna yfir einhvern og að lesa einhverjum pistilinn.

Tillaga: Dómarinn las honum pistilinn.

3.

„Fullt af opnum húsum.“

Fyrirsögn á Facebook.       

Athugasemd: Þá verið er að selja íbúð eða hús er hugsanlegum kaupendum boðið í heimsókn til að skoða. Í auglýsingum er þetta orðað svo að nú sé „opið hús“. Orðalagið hefur unnið sér sess í málinu og allir vita að það þýðir ekki að allar dyr séu ólokaðar, húsið sé galopið.

Þetta er nú allt gott og blessað. Hvernig eigum við að orða það þegar mörg hús eru opin? Mikill munur er á opnu húsi og opnum húsum. Víða kann að vera boðið í opið hús. Það veldur engum misskilningi.

Svo má nefna að orðalagið er í eintölu og hefur ákveðna merkingu. Varla er neitt við það að athuga að víða sé opið hús, opið hús út um allt, opið hús í flestum götum á Dalvík

Tillaga: Víða boðið í opið hús.

4.

„Seg­ir far­ir Sýn­ar ekki slétt­ar.“

Fyrirsögn á mbl.is.        

Athugasemd: Hér er reglulega skemmtileg fyrirsögn. Orðalagið að segja farir sínar ekki sléttar merkir að segja frá óförum sínum eða vandræðum. Fyrirtækið heitir Sýn ehf og af fyrirsögninni má ráða að ekki gangi allt eins og ætlað var á þeim bæ.

Orðaleikir í fyrirsögnum eða meginmáli fréttamiðla eru sjaldnast vel heppnaðir, það sanna dæmin. Hér hefur þó tekist einstaklega vel til.

Í byrjun árs 2017 birtist þessi fyrirsögn í Fréttablaðinu:

Prestur barði Hallgrím.

Frekar óhuggulegt og fyrirsagnahausar væru vísir með að fordæma prestinn í athugasemdadálkum áður en þeir leggja á sig það erfiði að lesa fréttina. Skýringin er hins vegar sú að Hallgrímur er kirkjuklukka í Hallgrímskirkju og presturinn barði á hana með sleggju og hringdi þannig inn nýárið.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Hér má sjá valkostina sem einn af áskrifendum okkar fær að velja um …“

Auglýsing á blaðsíðu 36 í Morgunblaðinu 29.8.2019.      

Athugasemd: Nei, nei ... hjálp. Það er ekki hægt að tala eða skrifa svona. Málsgreinin er einfaldlega illa samin. Þetta kallast hnoð sem er ekki er lesendum bjóðandi.

Staðan er sú að Mogginn er að safna áskrifendum og ætlar að gefa einum þeirra bíl. Um það fjallar auglýsingin í blaðinu. Í henni sjást tveir bílar og sá heppni má velja annan þeirra. Á Moggamáli kallast þetta „valkostir“.

„Valkostur“ er varla orð, bastarður. Tvö orð, val og kostur, sem nánast merkja það sama. Annað þeirra dugar alltaf. Í þokkabót segir í auglýsingunni að áskrifandinn megi „velja um valkosti“. Hefði ekki dugað að segja að sá heppni fái að velja annan hvorn bílanna? 

Orðómyndin „valkostur“ er svona sambærileg ef við byggjum til og notuðum „skrifritun“, bullorð sem myndað er með orðunum skrifa og rita. Svo gleymum við okkur í hita leiksins og „skrifum skrifritun“.

Tillaga: Hér eru tveir bílar sem einn af áskrifendum okkar fær að velja um …

Playlisti, vesturströnd Íslands og búbblubað kvenna

Orðlof

Velkomin

Þegar almennt er verið að bjóða fólk velkomið fer betur að segja: velkomin (hk. ft.), heldur en að nota eintöluna í karlkyni velkominn.

Málfarsbankinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Föstudagsplaylisti Bjarna Ben í Hausum“

Fyrirsögn á visir.is.      

Athugasemd: Hvað ertu að setja út á svona smáatriði, sagði vinur minn þegar ég hafði orð á þessari fyrirsögn í Vísi. Ég benti honum að smáatriðin geta haft gríðarleg áhrif: Oft veltir lítil þúfa stóru hlassi, er stundum sagt.

„Ertu með þetta lag á playlistanum þínum,“ spyrja krakkarnir hverjir aðra og jafnvel fullorðnir orða þetta svona.

Á ensku er lagalisti á tölvu eða snjalltækjum nefndur „playlist“. Orðið listi rímar algjörlega við enska orðið „list“ og því verður til blendingurinn „playlisti“.

Svona samsuða á íslensku og ensku orði getur varla verið góð. Þetta er bara kæruleysi og afleiðing af slíku þekkist í öðrum tungumálum. Í dönsku eru ensk áhrif mjög mikil.

Í fréttum frá upphafi þessa árs segir að í dönsku séu um 12.000 tökuorð úr ensku, sem er um 10% af orðaforðanum. Í sömu fréttum segir til dæmis:

Mere irritation vækker det, når der i it eller erhvervslivet bruges oversmarte engelske udtryk, eller når man siger ´rolig nu´ som er overtaget fra det engelske ´easy now´, i stedet for ´tag det roligt´, forklarer Henrik Gottlieb. nyheder.tv.dk.

Gera má ráð fyrir að íslensk orð séu ekki færri en dönsk. Íslenskan stefnir í sömu átt og danskan.

Ábyrgð fjölmiðla er mikil. Margir blaðamenn freistast til að færa kæruleysislegt talmál yfir í fjölmiðla. Þannig verða enskar slettur samþykktar með þögninni, enginn mótmælir, blaðamenn halda að þetta sé í lagi og almenningur tileinkar sér þær rétt eins og margir Danir hafa gert.

Spyrja má hvort að svona orðalag úr frétt á Vísi sé það sem koma skal:

Bæði er ég enn mjög hæpaður og … Lífið er mjög erfitt þessa stundina og ég gæfi allt til að geta púllað smá Costanza. Fokking opin vinnurými.

Vissulega á fjöldi íslenskra orða á sér rætur í öðrum tungumálum eins og segir á Vísindavefnum:

Tökuorð er orð, sem fengið er að láni úr öðru máli en hefur lagað sig að hljóð- og beygingarkerfi viðtökumálsins. Slík orð eru fjölmörg í íslensku. Orðin kirkja, prestur, djákni, altari eru til dæmis öll gömul tökuorð. Meðal yngri tökuorða eru til dæmis dúkka, vaskur, kústur, skrúbba, viskustykki og fjölmörg fleiri sem komin eru úr dönsku, og einnig gír í bíl, jeppi, sjoppa sem sem öll eiga rætur at rekja til ensku.

Munum samt að orðin sem þarna eru nefnd blönduðust inn í íslenskuna á löngum tíma, og þá voru engar tölvur. Nú hverfist allt um tölvur. Við fréttum, sjáum og heyrum flest allt sem „fréttnæmt“ er í heiminum örfáum augnablikum síðar. Allt gerist mjög hratt, krafist er enn meiri hraða. 

Í öllum þessum látum gleymist fjölmargt, annað tapast og týnist. Skyndibitinn vomir yfir, meltingin fer úr lagi, fólk vekist vegna formeltrar fæðu sem fer oft illa í maga og líðanin er almennt slæm. Illa gefið fólk andskotast í athugasemdadálkum fjölmiðla á torlæsilegu máli og skilur ekkert eftir nema vanlíða þeirra sem asnast til að lesa. Ekki er furða þó kröfur komi upp um rólegra líf, hægeldaðan mat, ljúfari stundir, bækur og innilegri samræður og góðan félagsskap.

Margt bendir til þess að daginn sem Jökullinn hverfur af Snjófelli verði íslenskan horfin úr daglegu lífi afkomenda okkar.

Tillaga: Föstudagslagalisti Bjarna Ben í Hausum.

2.

„„Svika­logn“ á vest­ur­strönd­inni á morg­un.“

Fyrirsögn á mbl.is.       

Athugasemd: Vesturströnd Íslands er ekki til. Ekki heldur norður- eða austurströnd landsins. Almennt er að talað um fjórðungana, og þá er oftast Vestfjörðum bætt við. Eina landshlutaströndin er Suðurströndin. 

Þetta eiga blaðamenn að vita. Enginn fullyrðir að Akranes, Stykkishólmur eða Búðardalur séu bæir á vesturströnd landsins.

Tillaga: „Svika­logn“ á vesturlandi á morg­un.

3.

„Hvað er eiginlega málið með búbblubað kvenna?“

Fyrirsögn á mbl.is.       

Athugasemd: Hægt er að kaup sápur sem settar eru í baðker og freyða þær mikið, börnum á öllum aldri til ómældrar gleði. Á einhvern óskiljanlegan hátt virðast konur einstaklega hrifnar af slíkum böðum. Í vefútgáfu Moggans er svona kallað „búbblubað“.

Þroski fólks er mismunandi. Þegar bílar rekast á er segja sum börn að þeir „klessi“ á. Þegar dyrabjallan hringir er einhver að „dingla“ og litlar sápukúlur í baðinu eru kallaðar „búbblur“. Í stað þess að spyrja af hverju eða hvers vegna segja börnin: „Hvað er málið með“ hitt eða þetta

Í sjálfu sér er ekkert að þessu, verra ef blaðamaðurinn þekkir ekkert annað. Stíllinn er óðum að fletjast út, verður ómerkilegri með hverju árinu. Hversu margir vita hvað stíll er? Ýmsir vita þó um lyf með þessu nafni og er troðið á ónefndan stað, raunar þangað sem tungumálið virðist þegar komið.

Tillaga: Hver vegna vill kvenfólk fara í freyðibað?

4.

„BBC seg­ir bras­il­íska ráðamenn ekki hafa gefið neina skýr­ingu á að hafna fjár­gjöf­inni …“

Frétt á mbl.is.        

Athugasemd: Orðalagið er óvenjulegt og getur varla verið eðlilegt, virðist vera slök þýðing úr ensku. Á vef BBC segir:

Brazilian officials gave no reason for turning down the money. 

Þetta er greinilega heimildin og engin ástæða til annars en að þýða þetta eins og segir í tilögunni hér fyrir neðan.

Í fréttinni segir ennfremur:

Full­yrðir varn­ar­málaráðherra Bras­il­íu, Fern­ando Azevedo e Silva, að eld­arn­ir séu ekki stjórn­laus­ir …

Hvers vegna byrjar blaðamaðurinn málsgreinina á sagnorði? Fyrir vikið verður hún stirðbusaleg, jafnvel tilgerðarleg. Miklu betur fer á þessu:

Varn­ar­málaráðherra Bras­il­íu, Fern­ando Azevedo e Silva, fullyrðir að eld­arn­ir séu ekki stjórn­laus­ir …

Fleiri athugasemdir mætti gera við orðalag í fréttinni. Blaðamaðurinn hefði að ósekju átt að lesa hana yfir nokkrum sinnum með gagnrýnu hugarfari.

Tillaga: BBC seg­ir bras­il­íska ráðamenn ekki hafa gefið neina skýringu á því hvers vegna fjárgjöfinni var hafnað …

5.

„Er kostnaðarsamt að kaupa kylfur fyrir unga iðkendur?“

Fyrirsögn á blaðsíðu 4 í golfblaði Morgunblaðsins 27.8.2019       

Athugasemd: Hérna er bókstaflega farið yfir lækinn til að sækja vatn. Þarna er í stuttu máli verið að spyrja hvort kylfur séu dýrar? Sé svo af hverju að nota lýsingarorðið kostnaðarsamur? 

Tillaga: Er dýrt að kaupa kylfur fyrir unga iðkendur?

6.

„Hver er kostnaðurinn við æfingagjöld?“

Fyrirsögn á blaðsíðu 16 í golfblaði Morgunblaðsins 27.8.2019       

Athugasemd: Þetta er ein furðulegasta setning sem lengi hefur sést í fjölmiðli. Hver er kostnaðurinn við 46.200 króna æfingagjald? Jú, 46.200 krónur.

Golfblaðið virðist við fyrstu sýn vera ágætt en við nánari athugun hefði mátt lesa texta yfir fyrir birtingu. 

Á forsíðunni stendur:

Golf, góður valkostur fyrir börn og unglinga.

Hvað þýðir orðið valkostur? Varla hefði það kostað miklar þjáningar að skrifa setninguna svona:

Golf, góður kostur fyrir börn og unglinga.

Hér er fyrirsögn sem hefði mátt orða betur:

Eigum að skila ánægðum kylfingum frá okkur.

Skila hvert? Þetta er endaleysa. Á ensku gæti þetta hljóðað svona:

We should deliver happy golfers from us. 

Á íslensku gengur þetta alls ekki vegna þess að við skilum ekki fólki eins og pökkum í pósti jafnvel þó enskmælandi geti það með orðinu „to deliver“.

Hvernig er best fyrir krakka að stíga fyrstu skrefin í golfíþróttinni? 

Af hverju spyr blaðamaðurinn ekki hvernig best sé að byrja í golfi. Er fallegra mál að nota hjáyrði í stað þess að orða spurninguna á einfaldan hátt.

Nafnorðafíknin hrjáir blaðamenn. Á baðsíðu átta er þessi fyrirsögn:

Mikil fjölgun iðkenda á Akureyri.

Af hverju ekki:

Golfurum fjölgar á Akureyri.

Hægt er að gera athugasemdir við ótalmargt í viðbót. Blaðið er ekki beinlínis illa skrifað en greinilegt er að á Morgunblaðinu er enginn sem les yfir greinar og bendir blaðamönnum á það sem betur megi fara. Hvernig geta menn þá lært og þroskað hæfileika sína?

Tillaga: Hvað kosta æfingarnar?

Handtaka framkvæmd og daðrið við fallið

Orðlof

Innhalda

Réttur með 290 hitaeiningum; póstkortið sýnir nekt; hvaða efni eru í demanti?; í hvorri máltíðinni er meiri fita?: í þessari tösku er allt sem þarf; í bókinni eru 5 sögur; í fiski af Íslandsmiðum er lítið af lífrænum mengunarefnum. 

Þessum dæmum var breytt til að losna við sögnina að innihalda.

Málið, blaðsíðu 47 í Morgunblaðinu, 22.8.2019.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Borgaraleg handtaka framkvæmd á óðum manni.“

Fyrirsögn á dv.is.      

Athugasemd: Fyrirsögnin er á íslensku en hún er arfaslæm. Undir áhrifum löggumáls er „handtaka framkvæmd á manni“. Athugið, hann var ekki handtekinn. Nei, þetta er stofnanamál í sinni ljótustu mynd.

Í fréttinni segir:

Almennir borgarar á Íslandi hafa heimild til að framkvæma handtöku samkvæmt lögum nr. 19/1991, um meðferð opinberra mála. Í þeim segir að hver sá sem stendur mann að broti sem sætt getur ákæru og varðað getur fangelsi má framkvæma handtöku.

Þetta er afar illa samin endursögn úr lögunum. Hvergi í þeim er talað um að „framkvæma handtöku“ heldur er þetta sagt:

97. gr. 1. [Lögreglu] 1) er rétt að handtaka mann ef rökstuddur grunur er á að hann hafi framið brot sem sætt getur ákæru, enda sé handtaka nauðsynleg til að koma í veg fyrir áframhaldandi brot, tryggja návist hans og öryggi eða koma í veg fyrir að hann spilli sönnunargögnum. 

Sams konar heimild [og lögregla hefur] hefur hver sá sem stendur mann að broti sem sætt getur ákæru og varðað getur [fangelsi]. 2) Afhenda skal hinn handtekna lögreglunni tafarlaust ásamt upplýsingum um ástæðu handtökunnar og hvenær hún fór fram. 

Í lögunum er nástaðan frekar mikil sem ekki er til eftirbreytni. Hins vegar hefði blaðamaðurinn átt að taka annað orðalag laganna sér til fyrirmyndar og átta sig á því að slæmt mál er að „framkvæma handtöku á einhverjum“. Þarna er fyrirtaks sagnorði hent út en aumlegt nafnorð tekið í staðinn og hækjan er sögnin að framkvæma.

Rétt er að segja að lögreglan handtekur fólk og borgurum er heimilt að handataka aðra við ákveðnar aðstæður.

Allt annar og betri bragur var á frétt Ríkisútvarpsins um sama atburð:

Almennir borgarar handtóku mann í Grafarvogi í dag.

Ekkert stofnanamál þarna, aðeins sagt frá staðreyndum jafnvel þó heimild útvarpsins hafi verið … já, DV. Fréttamanninum datt ekki í hug að apa stofnanamálið upp eftir síðarnefnda fréttamiðlinum. Óhætt er að draga ákveðnar ályktanir af því.

Líkast til verður blaðamaðurinn að „framkvæmda hugsun“ sína upp á nýtt svo hann getið bætt „framkvæmd fréttaskrifa“. 

Tillaga: Borgari handtekur óðan mann.

2.

„St. Louis eignast fótboltalið þar sem konur eru meirihlutaeigendur.“

Fyrirsögn á visir.is.     

Athugasemd: Þetta er illskiljanleg fyrirsögn vegna nástöðunnar sem er meinleg. Þar að auki er ekki reynt að gefa nokkra skýringu á því hvar í veröldinni St.Louis er.

Borgin er í miðríkjum Bandaríkjanna og nefnd eftir Lúðvík níunda Frakklandskóngi sem ríkti frá 1226 til 1270. Hann var tekinn í helgra manna tölu og þess vegna heitir borgin „heilagur Lúðvík“, Saint Louis, skammstafað St. Luis.

Segja má að borgin hafi eignast fótboltalið, svona óeiginlega. Aðrir eiga liðið, ekki borgin. Þetta er eins og að segja að Reykjavík eigi KR en samt á það ekkert í félaginu.

Fyrirsögnin er illa samin. Enginn gerir athugasemdir og blaðamaðurinn er bara ánægður enda er hann ekki gagnrýninn á eigin skrif.

Tillaga: Konur eru meirihlutaeigendur í fótboltaliði í St. Louis.

3.

„Hitinn hafi verið svo mikill að hann hafi verið meiri en talið hefur verið að hann verði 2069 miðað við verstu afleiðingar hnattrænnar hlýnunnar.“

Fyrirsögn á dv.is.      

Athugasemd: Getur DV ekki gert betur en þetta? Málsgreinin er illskiljanlegt hnoð og ekki lesendum bjóðandi. Þvílíkt hnoð og rugl. Skemmd frétt.

Nafnorðið hlýnun beygist svona: Hlýnun, hlýnun, hlýnun, hlýnunar.

Tillaga: Engin tillaga

4.

„Sao Paulo myrkvuð vegna reyks frá Amasóneldunum.“

Fyrirsögn á visir.is.      

Athugasemd: Eftir fyrirsögninni að dæma hefur einhver slökkt ljósin í Sao Paulo í Brasilíu.

Á málið.is segir að myrkva sé sagnorð. Merking þess er:

gera dimman, slökkva eða byrgja ljós; dimma […] So. er leidd af lo. myrkur.

Slökkvi ég á götuljósunum eru hef ég myrkvað götuna. Séu engin ljós þar er gatan ekki myrkvuð að næturlagi þar er myrkur, dimmt. Ekki myrkvað. Af þessu leiðir að þegar ljós eru slökkt er verið að myrkva. 

Borgin í fyrirsögninni er í myrkri vegna reyks. Er þá rétta að segja að hún sé myrkvuð?

Tillaga: Myrkur í Sao Paulo vegna reyks frá Amasóneldunum.

5.

„Olís deildar spáin 2019/20: Framarar hafa daðrað við fallið en nú er komið að því.“

Fyrirsögn á visir.is.      

Athugasemd: Agaleysi blaðamanna, sérstaklega íþróttablaðamanna er stundum vandamál. Fyrirsögnin er dæmi um misnotkun á orði sem hefur hingað til haft ákveðna merkingu en er nú notuð í allt annarri. Þetta jaðrar við nauðung.

Handboltalið sem er í fallbaráttu er síst af öllu í „daðri við fallið“, það er ekki hægt að orða þetta svona. Þetta er ekki einu sinni fyndið.

Á málið.is segir um daður: 

Sýna ástleitni, dufla, gefa undir fótinn.

Það er með öllu ótækt að umsnúa merkingu orðsins á þann hátt að íþróttafélag sem er við það að falla úr efstu deild sé að „daðra“ við fall. Svona ber vott um þekkingarleysi á íslensku máli. Lesendum er enginn greiði gerður. Þvert á móti, sumir kunna að halda að þetta sé til eftirbreytni og tileinka sér það. Í þessu er fólgin ábyrgð fjölmiðla, að tala og skrifa rétt mál.

Tillaga: Olís deildar spáin 2019-20: Framarar hafa verið nálægt falli en nú er spáin þeim ekki hagstæð.

Óráðið veður, eltingaleikur við drauma og fjall lenti ofan í fjöru

Orðlof

Stofnanamál

Í umræðu um málfar og málsnið ber svonefnt stofnanamál oft á góma. Þetta er málsnið sem menn þykjast helst finna á ýmsum gögnum frá opinberum stofnunum, s.s. skýrslum, álitsgerðum o.þ.h. Ekki er auðvelt að negla nákvæmlega niður hvað við er átt, en þó virðist einkum fernt koma til álita.

• Í fyrsta lagi nafnorðastíll; að nota nafnorð (oft leitt af sögn) og merkingarlitla sögn (t.d. vera) til að segja það sem eins væri hægt að segja með einni sögn. Þannig er talað um að gera könnun í stað þess að kanna, sagt að fólksfjöldi aukist í stað þess að fólki fjölgi, o.s.frv.
• Í öðru lagi einkennist stofnanamál af stirðum eignarfallssamböndum. Þannig er talað um breytt fyrirkomulag innheimtu virðisaukaskatts í staðinn fyrir breytt fyrirkomulag á innheimtu virðisaukaskatts, aukning tekna starfsmanna fyrirtækisins í stað aukning á tekjum starfsmanna fyrirtækisins o.s.frv.
• Í þriðja lagi eru langar og flóknar málsgreinar algengar í stofnanamáli. Dæmi: En til að auðvelda stillingu og notkun talhólfs skal þess freistað hér á eftir að lýsa stillingarferlinu og þýða nokkur orð sem fram koma í enska textanum, sem byggður er inn í kerfið og gætu reynst torskilin.
• Í fjórða lagi er oft talað um stofnanamál þegar setningagerð óíslenskuleg. Slíkt stafar oft annaðhvort af því að um þýðingu er að ræða, eða höfundur textans er ekki vanur að orða hugsanir sínar, nema hvorttveggja sé.

Málsnið og málnotkun.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Óráðið veður tek­ur við.“

Fyrirsögn á mbl.is.     

Athugasemd: Óráð er nafnorð sem merkir óskynsamleg ákvörðun; það er óráð að byrja á verkinu. Vegna veikinda getur fólk verið með óráði, sem er líka nafnorð. Lýsingarorðið er óráður og frekar lítið notað en er þó gert hér.

Gátur eru sumar óráðnar, aðrar hafa verið ráðnar. Margur er óráðinn, er tvístígandi, veit ekki hvað hann gerir næst. Þegar ekki hefur verið ráðinn maður í starf, stöðu eða embætti er sagt að enn sé óráðið.

Varla getur veður verið óráðið, miklu frekar að veðurfræðingurinn geti ekki ráðið í framvinduna. 

Veikur maður er með ráði, sá sem áður var tvístígandi er nú ráðinn í að fara eftir ákvörðun sinni, ráðið hefur verið í stöðuna, 

Nú velti ég því fyrir mér hvað það er kallað þegar veðrið er ekki óráðið. Er það „ráðið“ veður? Það má vel vera að ég hafi hér rangt fyrir mér en ...

Tillaga: Óvissa í veðri næstu daga.

2.

„Far­veg­ur Dragár þornaði upp.“

Fyrirsögn á mbl.is.     

Athugasemd: Ég held að farvegur sé ekkert annað en sú leið sem áin rennur eftir og orðabókin staðfestir það. Þar af leiðandi er líklegra að Dragá hafi þornað upp eða hætt að renna frekar en að farvegurinn hafi þornað. Það er svo allt annað mál að farvegurinn getur verið þurr en það er afleiðing af hinu fyrra. Til gamans má spyrja hvort farvegur Dragár sé þurr þegar rignir. 

Tillaga: Dragá þornaði upp.

3.

„Kjötið var síðan selt á bænadamarkað á Hofsósi.“

Frétt á Ríkissjónvarpinu kl. 22, 19.8.2019.     

Athugasemd: Þetta er meinleg villa. Ég þurfti að hlusta tvisvar á fréttina til að sannfærast um að orðið væri selt en ekki sett. Hafi fréttamaðurinn ekki mislesið og fyrra orðið er rétt þá er fallbeygingin röng. Í seinna tilvikinu væri fallbeygingin rétt.

Yfirleitt eru fréttamenn Ríkisútvarpsins vel máli farnir og flestir sem lesa í útvarpi og sjónvarpi skýrmæltir og kveða rétt að.  

Villuleitarforrit gerir ekki athugasemd við ranga fallbeygingu.

Tillaga: Kjötið var síðan selt á bændamarkaði á Hofsósi.

4.

„Mæðgur á Akureyri brugðu á það ráð að flytja frekar til Svíþjóðar til að elta drauma dótturinnar.“

Frétt á visir.is.      

Athugasemd: Á ensku er sagt „follow your dream“. Þeir sem búa við rýran orðaforða og lélegan skilning á íslensku máli halda að þetta þýði: „eltu drauma þína“.

Fréttin er ekki þýdd, heldur frumsamin. Hún fjallar um Íslendinga sem vilja flytjast til Svíþjóðar svo draumar þeirra megi rætast

Okkur dreymir og við eigum drauma, okkur langar og við þráum eitthvað. Við eltumst ekki við langanir okkar, óskir eða þrár. Það er skelfilega vitlaust orðalag.

Tillaga: Mæðgur á Akureyri brugðu á það ráð að flytja frekar til Svíþjóðar svo draumar dótturinnar megi rætast.

5.

„Stór hluti Reynisfjalls féll í Reynisfjöru.“

Frétt á visir.is.      

Athugasemd: Ekki þarf annað en að líta á landakort og þá kemur í ljós að Reynisfjall er gríðarstórt og Reynisfjara agnarlítil.

Fullyrða má að fyrirsögnin er fjarri því að vera góð og alls ekki sannleikanum samkvæm.

Vísir birtir mynd af hruninu og segir:

Lögreglan á Suðurlandi birtir í dag mynd sem sýnir umfang grjóthrunsins en ljóst er að nokkuð stór hluti hlíðar Reynisfjalls hefur fallið í fjöruna og í sjó.

Les engin yfir fréttir á Vísi eða er starfsmenn þar dómgreindalausir? Myndi sýnir ekki umfang grjóthrunsins og við fyrstu sýn hefur „stór hluti hlíðar Reynisfjalls“ ekki fallið niður. Þarna hrundi úr hlíðinni, eflaust er sár fyrir ofan skriðuna en ofmælt er að stór hluti hennar sé nú í fjörunni.

Svona skrif verða til þegar blaðamaður aflar sér ekki upplýsinga, giskar og skrifar það fyrsta sem honum dettur í hug. Þetta er auðvitað ekki lesendum bjóðandi.

Tillaga: Skriða féll úr Reynisfjalli og í Reynisfjöru.

Dónt folló the krád, starfsamur fundur og tvísýnn tilgangur

Orðlof

Handklæði er ekki vettlingur

Orðið handklæði er leitt af orðunum hönd og klæði. Elstu dæmi um það eru frá 13. öld og það kemur einnig fyrir í Njáluhandritum á 14. öld („Flosi hugði at handklæðinu, ok var þat raufar einar.“). 

Það á sér samsvaranir í öðrum málum, til dæmis håndklæde í dönsku, handduk í sænsku og Handtuch í þýsku (sjá „Af hverju eru vettlingar ekki kallaðir handklæði og öfugt?“ á Vísindavefnum).

Málfarsbankinn. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Ég hef alltaf verið stoltur af því að velja mína eigin leið í lífinu, nánast lykilatriði að „don´t follow the crowd.““

Af facebook.com.     

Athugasemd: Ágætt er að rithöfundur slái dálítið um sig og sýni hversu leikinn hann er í ensku. Betra væri þó að hann héldi sig annað hvort við ensku eða íslensku. Illa fer á því að blanda saman þessum tungumálum, það er beinlínis ljótt.

Enskumælandi þjóðir blanda sletta til dæmis aldrei íslensku. Slíkt er til mikillar fyrirmyndar. Enginn myndi til dæmis skrifa eins og segir í tillögunni hér fyrir neðan.

Tillaga: I have always been proud to choose my own way of life, almost a key factor to „ekki fylgja hjörðinni“.

2.

„Vest­ur­Verk ætl­ar bíða með veg­fram­kvæmd­ir í einhverja daga að sögn upp­lýs­inga­full­trúa fyr­ir­tæk­is­ins.“

Frétt á mbl.is.     

Athugasemd: Held að það sé ljóst að fyrirtækið ætli að bíða í nokkra daga. Finnst það vera réttara mál. 

Í Málfarsbankanum segir engu að síður:

Í staðinn fyrir orðið einhver fer oft betur t.d. á orðunum nokkur og fáeinir. Hann var í burtu í fáeina daga. (Síður: „hann var í burtu í einhverja daga“.) 

Þetta kostar nokkrar milljónir. Kostnaðurinn skipti milljónum. (Síður: „þetta kostaði einhverjar milljónir“.)

„Fer betur á því …“ segir í Málfarsbankanum. Orðalagið „einhverjir dagar“ er ekki rangt mál. Það hefur lengi verið notað ef marka má stuttlega leit á tímarit.is. Í blaðinu Verkamaðurinn er saga úr Reisubók Jóns Indíafara (1593-1679), endursögð, og í henni þetta:

Líða svo fram einhverjir dagar. Þá fer fólk að efstu bæjum í Álftafirði að heyra vein váleg framan úr óbyggð. 

Líklega er ég einn um að fjargviðrast út í notkun á persónufornafninu einhver í þessu samhengi. Þó er til dæmis sagt að nokkrir dagar séu til jóla, síður að „einhverjir dagar“ til jóla. Oft er þörf að bíða af sér veður í nokkra daga, afar sjaldgæft er að menn bíði af sér veður í „einhverja daga“. 

Tillaga: Vest­ur­Verk ætl­ar bíða með veg­fram­kvæmd­ir í nokkra daga að sögn upp­lýs­inga­full­trúa fyr­ir­tæk­is­ins.

3.

„Syst­ir­in fannst lát­inn á heim­ili árás­ar­manns­ins eft­ir að hann hafði verið hand­tek­inn eft­ir að hafa skotið sér leið gegn­um glugga mosk­unn­ar og skotið svo á allt sem fyr­ir varð með mörg­um skot­vopn­um.“

Frétt á mbl.is.     

Athugasemd: Blaðamaðurinn hefur ekki lesið yfir fréttina áður en hann birti hana. Nástaðan er meinleg: eftir að … eftir að. Oft er gott ráð að setja punkt sem víðast, ekki bjóða upp á langar og flóknar málsgreinar. Þær geta valdið ruglingi.

Í málsgreinina vantar forsetninguna „í“ þar sem talað er um glugga moskunnar.

Tillaga: Syst­ir­in fannst lát­inn á heim­ili árás­ar­manns­ins. Hann var  hand­tek­inn eft­ir að hafa skotið sér leið í gegn­um glugga mosk­unn­ar og skotið svo á allt sem fyr­ir varð með mörg­um skot­vopn­um. 

4.

„„Þetta var starfsamur fundur og gagnlegur““

Frétt á blaðsíðu 2 í Morgunblaðinu 17.8.2019.    

Athugasemd: Fólk er starfsamt, iðið, duglegt … Varla getur fundur verið starfsamur eða tónleikar, íþróttaæfing eða álíka er fólk kemur saman og lætur hendur standa fram úr ermum.

Lýsingarorðið starfsamur á við fólk, að einhver, einn eða fleiri, hafi afkastað miklu, verið duglegur.

Orðalagið minnir á íþróttamál. Án þess að blikna tala sumir íþróttablaðamenn um „fljótasta markið“ og hafa þó mörk aldrei stundað keppni sín á milli.

Tillaga: Þetta var gagnlegur fundur og fundarmenn starfsamir.

5.

„Enn meiri aukning í veltu í bókaútgáfu.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 24 í Morgunblaðinu 17.8.2019.    

Athugasemd: Betra er að segja að veltan í bókaútgáfunni hafi aukist. Óskiljanlegt er að  sagnorðinu sé sleppt og nafnorð sett í staðinn? Setningin verður lakari fyrir vikið.

Á ensku væri sagt eitthvað á þessa leið:

Even bigger increase in book publishing turnover.

Berum nú ensku þýðinguna saman við tillöguna hér fyrir neðan. Glöggir lesendur sjá að íslenskan styðst við sagnorðið að aukast (einnig hægt að nota sögnina að vaxa). Enska nafnorðið „increase“ á við nafnorðið aukning í fyrirsögninni.

Ensk áhrif á orðalag sem eru orðin óþægilega mikil í íslenskum fjölmiðlum.

Tillaga: Velta í bókaútgáfu eykst enn meira.

6.

„Segir tvísýnt hver tilgangurinn sé með komu varaforseta Bandaríkjanna til landsins.“

Frétt visir.is og einnig á Bylgjunni kl. 12, 18.8.2019.    

Athugasemd: Líklega er blaðamaðurinn að rugla lýsingarorðinu tvísýnn og lýsingarorðinu óljós eða eitthvað álíka. Orðið passar alls ekki í málsgreinina og hún er óskiljanleg.

Tvísýnn merkir óljós, óöruggur. Sé eitthvað tvísýnt getur brugðið til beggja vona um árangur. Veðrið getur verið tvísýnt og því óvíst hvort hægt verði að fara til dæmis á skíði, á sjó eða í gönguferð. Þegar Valur og Kr leika í fótbolta kann að verða tvísýnt um úrslit

Aldrei er tvísýnt um tilgang heimsóknar en hins vegar kann einhver óvissa að vera um hana, tilgang hennar, efni, þátttakendur, veitingar eða fundarstað. Þó getur verið tvísýnt hvort af heimsókninni verði.

Ég held að stjórnendur fjölmiðla sé stundum mislagaðar hendur í mannaráðningum. Svo virðist sem að engin krafa sé gerð um þekkingu á íslensku máli, meira sé lagt upp úr öðrum hæfileikum. Niðurstaðan verður þá sú að fleiri og fleiri skrifa skemmdar fréttir. Margir blaðamenn skilja ekki orð, orðatiltæki og málshætti sem þeir nota, átta sig ekki á muninum á íslenskri og enskri orðaröð. 

Fyrir skömmu var viðmælandi í ágætum fjölmiðli sagður leika tveimur skjöldum. Blaðamaðurinn taldi þetta orðalag við hæfi því viðmælandi lék fótbolta og spilaði þar að auki á hljóðfæri. Svona er lesendum ekki bjóðandi.

Er ekki sjálfsagt að velta fyrir sér hvernig íslenskukennslu er háttað í grunn- og framhaldsskólum. Ungt fólk lýkur skólagöngu án þess að hafa fengið áhuga á bóklestri og er um leið vart skrifað texta á íslensku nema á tvittermállýsku, í sms stubbi eða álíka. Og hvað vorum við foreldrar að hugsa?

Tillaga: Segir óljóst hver tilgangurinn sé með komu varaforseta Bandaríkjanna til landsins.

7.

„Heyrðu. Það gengur bara vel.“

Frétt á Ríkisútvarpinu kl. 12:20, 18.8.2019.    

Athugasemd: Þannig svarar fréttamaðurinn sem er að ganga á Ok. Fréttaþulurinn spurði: Hvernig gengur ykkur? Og svarið er „heyrðu …“

Fleiri og fleiri hafa tekið upp þennan kæk, ekki hægt að kalla þetta annað.

Viðmælendur í útvarpi og sjónvarpi eiga margir þetta til. Af hverju segir fólk ekki bara aaahh, sko, þadna, eeehh eða sleppir því bara að spyrja um heyrnina og komi strax að kjarna máls. 

Tillaga: Okkur gengur bara vel.

Snertingar má, undir kringumstæðum og verða fyrir tjóni af völdum ...

Orðlof

Sitja, sætur

Af geta, sem forðum merkti að fá, kemur lýsingarorðið gætur, svo sem í fágætur, ágætur og torgætur. 

Af bera höfum við bær, svo sem í léttbær og þungbær, af sofa svæfur; maður er morgunsvæfur eða kvöldsvæfur. 

Af sitja kemur lýsingarorðið sætur. „Setið er nú meðan sætt er," sagði einn drauganna á Fróðá, en annar mælti: „Verið er nú meðan vært er." 

Þjóðrekur þaðan kvað:

Illa þykir á Íslandi ært
Samt er ennþá á vaðinu fært 
Og við gefumst ekki upp,
þó að gutli um hupp;
því skal vera, ef okkur er vært

Íslenskt mál, Gísli Jónsson, Morgunblaðið 11.9.1982.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Ég var að segja hon­um að þetta væri fót­bolta­leik­ur og þar má snert­ing­ar.“

Frétt á mbl.is.    

Athugasemd: Ofangreind tilvitnun er höfð eftir þjálfara sem er óánægður með dómgæslu í fótboltaleik. Sé rétt eftir honum haft á blaðamaðurinn að lagfæra orðalagið því það er skemmt. Niðurlag málsgreinarinnar segir ekki fulla hugsun og er beinlínis rangt mál.

Snertingar er nafnorð í fleirtölu. Ekki er hægt að segja að það „megi snertingar“. Rétt er að leikmenn mega snerta hverjir aðra, snertingar eru ekki bannaðar. Hér er sögnin að mega hjálparsögn með sögninni að snerta.

Ábyrgð blaðamannsins er að koma óskemmdri frétt til lesenda, ekki dreifa málvillum eða vitlausu málfari. Skiptir engu hversu vitlaust viðmælandinn talar, blaðamaðurinn á að lagfæra orðalagið og koma hugsuninni til skila. Í stundaræsingi verður mörgum fótaskortur á tungunni, eins og sagt er.

Tillaga: Ég var að segja hon­um að þetta væri fót­bolta­leik­ur og snertingar eru leyfilegar.

2.

„Þá smelltu þeir einnig mynd af henni við vitann í dag, þar sem hún kom í för með móður sinni.“

Frétt á visir.is.     

Athugasemd: Stundum er eins og að blaðamenn reyni hvað þeir geta að teygja lopann, reyna að koma eins mörgum orðum fyrir og þeir geta. Aðrir kunna lítið til verka, eru lélegir sögumenn.

Alltof allgengt er að byrja setningar á „þá“ sem er eins og samtenging en komin úr öllum tengslum við hugsunina. Auðvelt er haga orðunum á annan veg. Annars er þetta illskiljanleg málsgrein. Röðunin er kjánaleg: fyrst smella þeir mynd af henni og svo kemur hún með móðurinni.

Stúlkan kom með móður sinni, þær komu saman. Hún var þar af leiðandi ekki í för með móðurinni. Þetta liggur alveg ljóst fyrir, er lítilræði sem blaðmaðurinn klúðrar. 

Svo segir í fréttinni:

Á þeim tímapunkti voru starfsmenn vitans þó ekki meðvitaðir um að þar færi heimsfræg söngkona.

Hérna kemur þessi bannsetti „tímapunktur“ sem gerir ekkert gagn. Starfsmennirnir voru „ekki meðvitaðir“. Sem sagt, þeir vissu ekki … 

Blaðamaðurinn hefði hæglega getað orðað þetta svo:

Þá vissu starfsmenn vitans ekki að þetta væri heimsfræg söngkona.

Fréttin er öðrum þræði viðtal við þann sem er sagður vitavörður. Engu að síður er þarna talað um starfsmenn vitans. Ótrúlegt að blaðamaðurinn skuli ekki gæta samræmis eða að minnsta kosti segja frá því hversu margir vinna við ferðaþjónustu í örvitanum á Suðurflös á Akranesi. 

Tillaga: Hún kom með móður sinni í vitann og vitaverðirnir notuðu tækifærið og tóku mynd af henni.

3.

„Það er undir þessum kringumstæðum …“

Frétt á blaðsíðu 18 í Morgunblaðinu 15. ágúst 2019.    

Athugasemd: Stundum er sagt að grein eða frétt sé efnislega góð. Skilja má að málfarið sé lakara. Ofangreind tilvitnun er í mjög viðamikilli og fræðandi fréttaskýringu í Mogganum en að ósekju hefðu fleiri mátt lesa greinina yfir og lagfæra nokkra agnúa á henni.

Á ensku er sagt:

It is under these circumstances …

Enskan læðist víða inn og áhrif hennar á setningaskipan og orðalag er ein mesta ógn sem að íslenskunni steðjar. 

Á íslensku segjum við einfaldlega: Við þessar aðstæður ... Flóknara er það ekki.

Í greininni segir einnig:

Morgunblaðið hefur undir höndum áður óséð gögn …

Hvað er óséð? Hugsanlega er átt við óbirt gögn, eða gögn sem fáir hafi kynnt sér  eða vitað af. Engin mannanna verk eru „óséð“.

Á ensku gæti svona hafa verið sagt um Watergate málið:

The Wasington Post has previously unseen data available …

Sá sem ekki hefur alist upp við lestur íslenskra bókmennta hefur ekki mikinn orðaforða og skilur vart blæbrigði málsins. Til lítils er að vera snjall í ensku en geta ekki komið upplýsingum til skila á eðlilegri íslensku.

Verst er þó að hið enska orðalag og ensk setningaskipan smitar lesendur sem átta sig ekki á þessu og telja ósjálfrátt að ekkert sé að. Ábyrgð íslenskra fjölmiðla er mikil og þeir eiga stóran þátt í hnignun íslensks máls.

Tillaga: Við þessar aðstæður …

4.

„Tveir bílanna eru gjörónýtir og tveir aðrir urðu fyrir tjóni af völdum eldsins.“

Frétt visir.is.     

Athugasemd: Orðalengingar eru ósiður. Blaðamenn eiga að segja frá í knöppum stíl, sleppa málskrúði og orðalengingum.

Í ofangreindri tilvitnun er afar auðvelt að stytta málsgreinina eins og sjá má á tillögunni hér fyrir neðan.

Tillaga: Tveir bílanna eru gjörónýtir og aðrir tveir skemmdust.

5.

„Dav­is svaraði und­ir eið að hún hefði logið að Opruh.“

Frétt á mbl.is.     

Athugasemd: Hér er endurtekið efni frá því síðast. Ég var ekki nógu ánægður með efnistök og leitaði því heimilda hjá löglærðum manni og endurskrifaði þáttinn að hluta.

Ofangreind tilvitnun er með áhrifum af ensku orðalag sem tíðum má sjá í bandarískum sjónvarpsþáttum eða bíómyndum. Söguhetjan þarf að leggja hönd á biblíu og sverja til guðs og þá er sagt á enskunni:

Do you swear to tell the truth, the whole truth and nothing but the truth so help you God?

Þegar hetjan játar er hún eða vitnið bundið eiði, á ensku: „under oath“. Óvandaðir blaðamenn segja að vitnið sé „undir eiði“. Það er rangt orðalag

Á íslensku er talað um að sverja eið, vera eiðsvarinn. Jafnvel er talað um svardaga sem er fallegt orð sem merkir eiður eða eiðfestur sáttmáli.

Nafnorðið eiður beygist svona: Eiður, eið, eiði, eiðs. Forsetningin undir stjórnar þágufalli og því væri rétt að segja „undir eiði“, ekki „undir eið“.

Eiður er gamalt fyrirbrigði í íslenskum rétti og ekki lengur notaður. Ástæðan er einfaldlega sú að vitni bera refsiábyrgð á vísvitandi röngum framburði og þau eru brýnd á því áður en þau gefa skýrslu fyrir dómi.

Gísli Jónsson segir í þættinum Íslenskt mál í Morgunblaðinu árið 1982:

Ef við getum svarið eið með góðri samvisku, segjum við kannski: Mér er eiður sær, en það orð fellur núorðið saman við sær af sögninni að sjá, t.d. auðsær.

Íslenskuþættir Gísla í Morgunblaðinu eru þrungnir fróðleik og speki. Hægt er að fletta þeim upp á timarit.is. 

Hér verður enn og aftur að vara við því að blaðamenn hrapi að þýðingum sínum. Íslenskan er sjálfstætt tungumál sem hefur eigin lögmál og engin ástæða til að breyta henni af þeirri ástæðu einni að ensku orðin líkist þeim íslensku. Blaðamenn þurfa að búa yfir orðaforða og reynslu svo þeir dreifi ekki óvart tómum vitleysum og breyti þar með tungumálinu.

Tillaga: Dav­is svaraði eiðsvarin að hún hefði logið að Opruh

Fá félagaskipti, vera undir eið, og sviptingarhraði

Orðlof

Rífa hús eða rífa niður

Bæði Íslensk orðabók og Íslensk nútímamálsorðabók vilja láta rífa hús en ekki rífa „niður“ hús eins og hægt er á ensku (to tear down a house) og sumir taka sér til fyrirmyndar. 

Það er notalegt að barist skuli um hvern lófastóran blett í sjálfstæðisbaráttunni við heimsmálið. Gamanlaust.

Málið á blaðsíðu 43 í Morgunblaðinu 10.8.2019.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Slökkviskjól­an kom að góðum not­um.“

Fyrirsögn á mbl.is.   

Athugasemd: Skjóla gæti hugsanlega verið gott orð um ílát sem er hengt í þyrlu og notuð við slökkvistörf. 

Á malid.is segir um skjólu:

fata, einkum úr tré

Og:

skjóla kv. ´fata´; sbr. fær. skjóla kv. ´(lítil) mjólkurfata´ og sæ. máll. skjula ´fata´. Sk. skjól (s.þ.).

Af þessu leiðir að risastóra skjólan undir þyrlu Landhelgisgæslunnar á lítið sameiginlegt með lítilli tréskjólu. Eitthvað verður þetta þó að heita og skjóla er jafngott og hvað annað.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Coutinho hefur ollið vonbrigðum hjá Barcelona frá því hann fékk félagaskipti frá Liverpool …“

Fyrirsögn á fotbolti.net.    

Athugasemd: Valdi blaðamaður ekki sögninni að valda verður hann valdur að dreifingu á villu. Má vera að fyrirsögnin sé bara prentvilla. Verra er að „fá félagaskipti“. Svona orðalag er tóm vitleysa og er undir enskum áhrifum. Á íslensku er sagt að hann hafi skipt um félag. Íslenskt mál byggir á sagnorðum. Enskan heldur sig við nafnorðin.

Í fréttinni segir líka:

Barcelona var opið fyrir því að selja hann í sumar, en eftir að félagaskiptaglugginn á Englandi lokaði í síðustu viku …

„Félagaglugganum“ sem svo er kallaður var lokað, hann lokaði engu. 

Málsgreinin er betri og um leið réttari svona:

Barcelona var tilbúið til að selja hann í sumar, en eftir að félagaskiptaglugganum á Englandi var lokað í síðustu viku …

Yfirleitt opna eða loka dauðir hlutir ekki neinu, fólk getur það hins vegar.

Tillaga: Coutinho hefur valdið vonbrigðum hjá Barcelona frá því hann skipti um félag og fór frá Liverpool …

3.

„Dav­is svaraði und­ir eið að hún hefði logið að Opruh.“

Frétt á mbl.is.     

Athugasemd: Þetta er enskt orðalag sem tíðum má sjá í bandarískum sjónvarpsþáttum eða bíómyndum. Söguhetjan þarf að leggja hönd á biblíu og sverja til guðs og þá er sagt á enskunni:

Do you swear to tell the truth, the whole truth and nothing but the truth so help you God?

Þegar hetjan játar er hún eða vitnið bundið eiði, á ensku: „under oath“. Hins vegar er nokkuð algengt í fjölmiðlum að sagt sé „undir eiði“. Dreg í efa að það sé rétt.

Á íslensku er talað um að sverja eið, vera eiðsvarinn og jafnvel er talað um svardaga, fallegt orð sem merkir eiður eða eiðfestur sáttmáli.

Nafnorðið eiður beygist svona: Eiður, eið, eiði, eiðs. Fosetningin undir stjórnar þágufalli og því væri rétt að segja undir eiði sé það nogtað.

Hér verður enn og aftur að vara við því að blaðamenn hrapi að þýðingum sínum. Íslenskan er sjálfstætt tungumál sem hefur eigin lögmál og engin ástæða til að breyta henni af þeirri ástæðu einni að ensku orðin líkist þeim íslensku. Blaðamenn þurfa að búa yfir orðaforða og reynslu svo þeir dreifi ekki óvart tómum vitleysum og breyti þar með tungumálinu.

Tillaga: Dav­is svaraði eiðsvarin að hún hefði logið að Opruh.

4.

„21 árs Norðmaður var í gær úrskurðaður í gæsluvarðhald.“

Frétt á blaðsíðu 13 í Morgunblaðinu 13.8.2019.     

Athugasemd: Af öllum íslensku fjölmiðlunum er það líklega algengast í Mogganum að setningar byrji á tölustöfum. Þetta er mikill ósiður og gerist hvergi vegna þess að tölustafir og bókstafir eru af útliti sínu ólíkir.

Betur fer á því að skrifa lægri tölur með bókstöfum en tölustöfum.

Tillaga: Í gær var tuttugu og eins árs Norðmaður úrskurðaður í gæsluvarðhald.

5.

„Eitt reisu­leg­asta hús lands­ins stend­ur við Fjólugötu 1.“

Frétt á mbl.is.     

Athugasemd: Í fjölmiðlum eru stundum orð sem trufla lesandann vegna þess að merking þeirra á ekki við samhengið. 

Á malid.is segir um lýsingarorðið reisulegur:

Háreistur og myndarlegur.

Í orðsifjabókinni á sama vef stendur að það geti verið tengd fornu orði, reisuglegr, skylt sögninni að reisa og rísa.

Af myndunum sem fylgja fréttinni er ekki hægt að fullyrða að húsið sé reisulegt þó það sé engu að síður laglegt. Má vera að blaðamaðurinn haldi að orðið reisulegur þýði fallegt, myndarlegt eða álíka. Svo er hins vegar ekki og hefði hann átt að nota annað orð til að lýsa útliti hússins.

Í fréttinni segir:

Nú get­ur þú séð hvernig þessi fast­eign lít­ur út að inn­an.

Ég velti því fyrir mér hvern blaðamaðurinn sé að ávarpa. Ekki mig, það er alveg víst. Hugsanlega telur hann í lagi að nota enska orðalagi með persónufornafnu „you“:

Now you can see what this real estate looks like inside.

Málið er að „you“ er ekki bara persónufornafn. Á því villast margir sérstaklega þeir sem ekki fylgdust með í enskutímum í gamla daga. Í orðabókinni minni segir um „you“:

1 used to refer to the person or people that the speaker is addressing: are you listening? | I love you.

• used to refer to the person being addressed together with other people regarded in the same class: you Americans.

• used in exclamations to address one or more people: you fools | hey, you! […]

2 used to refer to any person in general: after a while, you get used to it.

Svona getur nú enskan verið snúin. Á íslensku notum við persónufornfnið þú ekki á sama hátt, getum það ekki, þó sumir rembist við að troða enska hættinum inn í málið. Með vilja eða af fávísi, veit ekki hvort er verra.

Tillaga: Eitt fallegasta hús lands­ins stend­ur við Fjólu­götu 1.“

6.

„Jóhannes Karl Guðjónsson, þjálfari ÍA, tók leikmann út af fyrir hlé á dögunum.“

Frétt á blaðsíðu 33 í Morgunblaðinu 14.8.2019.

Athugasemd: Ég þurfti að lesa þessa setningu nokkrum sinnum en skildi hana ekki fyrr en eftir að hafa lesið pistilinn allan. Blaðamaðurinn á við að þjálfarinn hafi skipt úr leikmanninum í fyrri hálfleik, það er áður en leikurinn var hálfnaður. Slíkt heyrir víst til tíðinda í fótbolta.

Fótboltaleikur er nítíu mínútna langur og er um fimmtán mínútna hlé eftir fjörtíu og fimm mínútna leik. Yfirleitt er talað um fyrri og seinni hálfleik. Hléið er kallað hálfleikur sem er gott orð. Hins vegar eru hlé oft gerð oft á fótboltaleik og stundum er tímatakan stöðvuð, til dæmis þegar leikmaður meiðist.

Af þessu má draga þá ályktun að hálfleikur er betra orð en hlé. Að öðrum kosti verður til óþarfa ruglingur rétt eins og í fréttinni í Mogganum.

Tillaga: Jóhannes Karl Guðjónsson, þjálfari ÍA, tók leikmann út af í fyrri hálfleik á dögunum.

7.

„Hins vegar má spyrja hvort hún hafi aldrei orðið „star struck“, verið slegin stjörnublindu, við að hitta einhverja stórstjörnuna í fyrsta sinn, t.d. Al Pacino.“

Frétt á blaðsíðu 36 í Morgunblaðinu 14.8.2019.

Athugasemd: Vel gert hjá blaðamanni Moggans að kalla það að vera slegin stjörnublindu sem á ensku er „star struck“. 

Þar að auki er ekkert auðvelt að þýða ensku sögnin „strike (struck, stricken)“ svo vel sé. Blaðamanninum gerir þetta óaðfinnanlega, raunar svo að hann hefði óátalið getað sleppt enskunni í ofangreindri málsgrein.

Tillaga: Hins vegar má spyrja hvort hún hafi aldrei verið slegin stjörnublindu, við að hitta einhverja stórstjörnuna í fyrsta sinn, til dæmis Al Pacino.

8.

„Þrír á sviptingarhraða á Suðurlandi“

Fyrirsögn á visir.is. 

Athugasemd: Þetta er að sumu leiti snjöll fyrirsögn en mér finnst hún ekki ganga allskostar upp.

Samkvæmt malid.is merkir orðið „rykkja, kippa; taka e-ð frá e-m“. Stundum er sagt að sviptingar séu í stjórnmálum, í veðri eða jafnvel í fótbolta-, körfubolta og handboltaleikjum.

Sviptingar gerast hratt, að minnsta kosti miðað við aðstæður. Þess vegna getur það varla verið rétt að búa til orðið sviptingahraði, það væri eins og að tala um fótboltaknött, flugvélamótor, skokkhlaup eða drykkjarítlátsvökva.

Langbest er að skrifa eðlilegt mál forðast skrúðmælgi og tilraunastarfsemi. Lesendur eiga rétt á því.

Tillaga: Þrír sviptir réttindum fyrir hraðakstur á Suðurlandi.

Hvað er verra en skoðanir sem byggjast á lygi

Það vill svo til að nokkrir velunnarar, hafa fjárfest í ríkisjörðum sem eru ríkar af vatnsréttindum. Þetta er auðvitað tilgáta sem ég vildi óska að einhver gæti hrakið.

Svona skrifar kona nokkur í athugasemdakerfi dv.is.  Hún virðist vilja vel, formælir engum eins og þarna er títt, sýnir engum dónaskap. Hún er afar vinsamleg rétt eins Gróa á Leiti, sögupersónan í Pilti og stúlku eftir Jón Thoroddsen, sem sagði:

Ólyginn sagði mér, en hafðu mig samt ekki fyrir því ...

Má vera að Gróa hafi verið eins og þessi ónefnda kona, góðleg og þykist vilja vel, en þrífst á sögusögnum, dreifir þeim eins og mykju á tún. Býr til falsfréttir en hefur svipaðan fyrirvara og Gróa:

Þetta er auðvitað tilgáta sem ég vildi óska að einhver gæti hrakið.

Svona svífa lygarnar um í þjóðfélaginu. Einhver telur sig þurfa að koma höggi á annan og þá er falsið og lygin nærtækust. Þegar rök bresta er ráðist á einstaklinga. Þekking skiptir þá engu máli, markmiðið er að gera út af við þann sem um er rætt. Þá er gripið til orða eins og hagsmunir, frændhygli, spilling, óheiðarleiki og álíka gildishlaðin orð en oftast er ekkert á bak við þau.

Áhrifin eru hins vegar mikil. Hver vill styðja spilltan stjórnmálamann? Hver hefur ekki andstyggð á óheiðarleika? Ertu kannski álíka spilltur og flokkurinn sem þú styður?

Athugasemdakerfi Vísis og DV eru misnotuð af hópi fólks. Um 10 til 15% þeirra sem þar taka til máls eru undir dulnefnum. Afar auðvelt er að búa til gerviaðgang á Facebook.

Í nokkurn tíma var til dæmis til „Bjarni Ben“ og var gervipersónan skreytt með mynd af formanni Sjálfstæðisflokksins og var tilgangurinn bersýnilega að ófrægja hann og niðurlægja í athugasemdakerfum fjölmiðlanna. Svona lið á soralegan talsmátann sameiginlegan og fullyrðingar sem í öllum tilfellum eru dylgjur eða ósannindi.

Svo eru það hinir sem eru svo illa innrættir að þeim finnst ekkert að því að dreifa óhróðri, svívirðingum og lygi. Þeir eru ótrúlega margir og láta sér ekki segjast þó staðreyndir mála blasi við þeim. Þeir halda áfram að dreifa falsfréttum eins og þeir eru ráðnir til að gera.

Almenningur er gjörsamlega varnarlaus gegn falsfréttum og þær eru hvað hættulegastar fyrir lýðræðið og frjáls skoðanaskipti. Falsfréttir eru eins og hryðjuverk, enginn veit hvenær þær bitna á manni sjálfum.

Þetta er einmitt það sem gerist í athugasemdakerfum fjölmiðla. Þar ræður ríkjum einsleitur hópur sem svífst einskis gegn öllum þeim sem hafa aðrar skoðanir eða dirfast að viðra fleiri en eina hlið mála.

Vart er til óhugnanlegri tilfinning  en sú að hafa myndað sér skoðun sem meira eða minna er byggð á falsfréttum, fölsuðum upplýsingum um málefni eða einstaklinga. 

Jú, raunar er ein tilfinning verri og hún er sú að hafa ekki hugmynd um að logið hafi verið að manni. Hver er þá vörnin, til hvaða ráða getur maður gripið?

Farsælast er að trúa ekki öllu sem maður les, vera gagnrýninn, afla sér upplýsinga, lesa sér til. Staðreyndin er nefnilega sú að Gróa á Leiti þrífst ekki á meðal þeirra sem vita, hafa þekkingu.

Tórs páer gim, byrgja og birgja og manneskja

Orðlof

Tímapunktur

Nokkuð er um liðið frá því síðast var veist að orðinu tímapunktur í þessum þáttum. En nú er ljóst að ekki er komið að því að setja punkt aftan við það mál. 

„Kannski geri ég þetta á einhverjum tímapunkti í framtíðinni.“ Þ.e.a.s.: Kannski geri ég þetta einhverntíma.

Málið á blaðsíðu 43 í Morgunblaðinu 10.8.2019.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Beto var með eitthvað eins og 400 manns á bílastæði …“

Frétt á visir.is.      

Athugasemd: Blaðamenn mega ekki skrifað hvernig sem er. Fréttir verða að skiljast og það sem er mikilvægara, þær verða að vera á góðu íslensku máli. Feitletruðu orðin í tilvitnuninni hér að ofan eru frekar loðin.

Í heimildinni, vefsíðu Politico, segir:

And then you had this crazy Beto. Beto had, like, 400 people in a parking lot.

Blaðamaðurinn þýðir ekki, hann endursegir frásögnina í bandaríska vefmiðlinum og er ekkert að því. Hins vegar lendir hann í vandræðum með þetta innskotsorð „like“ sem tröllriðið hefur enskri tungu undanfarin misseri og hefur eiginlegan enga merkingu. Það er eins konar hikorð eins og „sko“ eða „þannig“ sem eilíflega er skotið inn í talmál á íslensku og jafnvel ritmál. Verst er þó „heyrðu“ sem oftast hrekkur í upphafi upp úr viðmælendum í útvarpi og sjónvarpi þegar þeir eru að hefja mál sitt. 

Algjör óþarfi er að reyna að þýða þetta „like“. Sé því sleppt í ensku breytist merking setningarinnar alls ekkert. Líklegast færi ágætlega á að nota atviksorðið um eins og gert er í tillögunni hér fyrir neðan. Annars er um yfirleitt forsetning.

Tillaga: Beto var með um 400 manns á bílastæði …

2.

„Kraf­ta­karl­inn Hafþór Júlí­us Björns­son opnaði í dag lík­ams­rækt­ar­stöð í Kópa­vogi sem nefn­ist Thor´s Power Gym.“

Frétt á mbl.is.       

Athugasemd: Gat nú maðurinn ekki fundið íslenskt nafn á líkamsræktarstöðina sína? Hvers konar bull er þetta? 

Afsakið fljótfærnina, skyndilega rennur upp fyrir mér að enskan er miklu flottari og svo óskaplega vel lýsandi er að segja „Tórs páer gim“ en allt annað. Enskunnar vegna munu Íslendingar flykkjast í „gimmið“. Þetta veit sá ofvaxni.

Tillaga: The power boy Hafþór Júlíus Björnsson today opened a fitness center in Kópavogur called „Líkamsræktarstöð Hafþórs“ (… hummm)

3.

„Richard Gere færði flótta­fólki byrgðir eftir viku kyrr­setu.“

Fyrirsögn á visir.is.        

Athugasemd: Villuleitarforrit í ritvinnslu tölva er frábært hjálpartæki. Með því að nota það er hægt að koma í veg fyrir flestar stafsetningavillur. Þau kunna samt ekki íslensku, gera ekki greinarmun á orðum sem hafa svipaðan rithátt. Þá verður skrifarinn að geta leitað í eigin orðabanka, nýtt sér reynslu, þekkingu og menntun. Hann á þó ekki að þurfa að leita lengi, yfirleitt kemur orðið eldsnöggt upp úr hugarfylgsnum. Ef ekki þá er næsta skrefið að leita heimilda. Aðrir skrifa af vanþekkingu.

Staðreyndin er sú að Gere, sem er leikari færði flóttafólki birgðir. Það er svo allt annað mál ef menn eru byrgðir inni, jafnvel þó þeir hafi birgðir af ýmsu tagi.

Á malid.is er frábær og upplýsandi skýring:

Athuga að rugla ekki saman sögnunum birgja og byrgja.

1. Sögnin birgja (birgði, birgt) finnst aðallega í sambandinu birgja sig upp og merkir: afla sér forða. Hún er skyld sögninni bjarga.
2. Sögnin byrgja (byrgði, byrgt) merkir: loka eða hylja. Hún er skyld nafnorðinu borg.

Villuleitaforrit gefa rétt fyrir hvort tveggja, birgja og byrgja, af því að þau skilja ekki muninn. Blaðamaður á að hafa skilninginn. Hann þarf ekki að vera sérfræðingur í stafsetningu, tölvan hjálpar. Hann þarf hins vegar að vera snjall í meðferð íslensks máls. Það verður enginn nema með lestri bóka frá unga aldri og fram á grafarbakkann.

Svo má velta því fyrir sér hvort leikarinn hafi setið kyrr í viku eða hvort það hafi verið flóttafólkið. Auðvitað skilst þetta af samhenginu en engu að síður eða setningin loðin og óskýr.

Tillaga: Richard Gere færði flótta­fólki birgðir eftir viku kyrrsetu.

4.

„Þau hafi þó öll verið með meðvitund þegar viðbragðsaðila bar að garði og enginn talinn í lífshættu.“

Frétt á visir.is.        

Athugasemd: Enginn veit hvað viðbragðsaðili er. Orðið er einstaklega ljótt og ógegnsætt, frekar leiðinlegt enda letiorð. Á malid.is segir:

Oft eru til góð og gegn orð í málinu sem fara mun betur en ýmsar samsetningar með orðinu aðili. 

Hér eru nokkur orð sem eru betri en viðbragðsaðili: Lögregla, slökkvilið, sjúkraliðar, björgunarsveitir, nærstaddir, nágrannar, vegfarendur og fleiri og fleiri sem hugsanlega bregðast við komi þeir að slysstað eða eru kvaddir þangað. 

Svo er það orðalagið að bera að garði. Í gagnmerki fróðleiksbók, Mergur málsins, segir að það merki svo:

Koma í heimsókn (oft án þess að gera boð á undan sér) …

Af þessu má ráða að orðalag fréttarinnar er langt frá raunveruleikanum, enginn var í heimsókn. Blaðamaðurinn skrifar út í loftið, veit ekkert hvað orðin sem hann notar merkja.

Þannig dreifir Vísir tómri vitleysu til lesenda og hjálpar til að leggja íslenska tungu að velli. 

Tillaga: Þau hafi þó öll verið með meðvitund þegar hjálp barst og enginn talinn í lífshættu.

5.

„Ein manneskja skotin í árás í norskri mosku.“

Fyrirsögn á visir.is.        

Athugasemd: Hvers vegna eru menn iðulega kallaðir manneskjur í fréttum á Vísi? Er það vegna þess að manneskja getur verið hvort tveggja, karlmaður og kvenmaður? Sé svo má vissulega notast við orðið maður.

Á vefnum Málfarsbankinn segir meðal annars:

Að nota manneskja í samhengi þar sem maður var áður notað brýtur vitaskuld ekki í bága við íslenska málstefnu, bæði orðin eru til í merkingunni ´mannvera´. 

En bent hefur verið á að breytinguna megi skilja þannig að eitthvað sé athugavert við orðið sem var skipt út (orðið maður átti sér þarna áratuga sögu). Þannig sé hætta á að menn taki að forðast að nota það um bæði kynin.

Ástæða er til að vekja athygli lesenda á greininni, sem er bæði vel skrifuð og rökföst.

Tillaga: Einn maður skotinn í árás í norskri mosku.

Hugsaður markvörður og fyrsta frostið mætt

Orðlof

Telja

Sögnin telja getur merkt margt í íslensku. En það eru erlend máláhrif þegar sagt er: 

Stofninn telur um 11.000 dýr

Söfnuðurinn telur um 5.000 manns. 

Ekki er hér mælt með þessari notkun sagnarinnar telja enda er hún ekki í samræmi við málvenju. En það væri í góðu samræmi við íslenska málvenju að segja: 

Í söfnuðinum eru um 5.000 manns. 

Góð íslenska væri og: 

Söfnuðurinn telur að efla beri mjög kristilegt starf hér á landi. 

Gott mál, Ólafur Oddsson, menntaskólakennari, 2004

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Háskólinn í Reykjavík lagði Kristin í héraðsdómi.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 2 í Morgunblaðinu 8.8.2019.     

Athugasemd: Er nafnið Kristinn ekki rangt beygt? Nei, þetta er hárrétt. Nafnið hefur tvö „n“ í nefnifalli og eitt í þolfalli. 

Svo margar villur eru oft í fjölmiðlum að lesandinn gleðst yfir öllu því sem vel er gert.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„City að fá óvænt­an markvörð.“

Fyrirsögn á mbl.is.    

Athugasemd: Velti því fyrir mér hvort enska fótboltafélagið Manchester City sé óvænt að fá markvörð eða að þessi tiltekni markmaður hafi óvænt verið ráðinn.

Fyrirsögnin er óskýr. Hvað er eiginlega óvænt?

Í fréttinni er þessi málsgrein:

Eng­lands­meist­ar­ar Manchester City eru að bæta við markverði í sinn hóp, en það er göm­ul kempa sem kem­ur úr nokkuð óvæntri átt.

Betur fer á því að segja að félagið sé að bæta markverði í liðið. Of mikið er að bæta við „í sinn hóp“ því hvar ætti hann annars að vera? Í bókhaldið á skrifstofunni?

Í stuttri frétt er frekar mikið að nota lýsingarorðið óvæntur tvisvar. Það flokkast sem nástaða.

Svo segir:

Car­son er hugsaður sem þriðji markvörður …

Velta má fyrir sér hvort eðlilegt sé að nota sögnina að hugsa í þessu samhengi og einnig hvort rétt sé að nota hana í lýsingarhætti þátíðar, sterkri beygingu í nefnifalli … Doldið flókið en gengur upp að segja að maðurinn sé hugsaður …? Fer ekki betur á því að orða það þannig að tilgangurinn með kaupunum sé staða þriðja markvarðar? 

Hugsanlega hefur einhver hugsað að maðurinn sé hugsaður í markið en hugsi ekki um bókhald, sem þó er hugsanlegt.

Tillaga: City fær markvörð og allir eru hissa.

3.

„Ástæðan fyrir vandræðunum er að aðalstyrktaraðili Derby County er veðmálafyrirtæki með 32 í nafninu sínu. Þar erum við að tala um veðmálafyrirtækið Red32.“

Frétt á visir.is.    

Athugasemd: Skrýtið að lesa frétt og svo er skyndilega komið inn í einhverjar samræðum á milli fólks sem ekkert hefur verið nefnt, hvorki fyrir né eftir.

Hverjir eru þessir „við“ sem eru að tala um veðmálafyrirtækið? Líklegast blaðamaðurinn og ritstjórinn. 

Hugsanlega gæti blaðamaðurinn átt við það sem segir í tillögunni hér að neðan. Hann heldur líklega að við lesendur skiljum ekki mælt mál og því bætir hann við einni setningu sem samt hjálpar ekki neitt, ruglar frekar. 

Af þessum skrifum blaðamannsins er ljóst að hann er algjörlega óvanur og enginn leiðbeinir honum. Hvernig eiga þá blaðamenn að komast til einhvers þroska í faginu ef enginn fylgist með, les yfir skrifin. Vont er að lesendum er boðið upp á illa skrifaðar fréttir, raunar skemmdar.

Tillaga: Ástæðan fyrir vandræðunum er að aðalstyrktaraðili Derby County er veðmálafyrirtækið Red32.

4.

„Fram kem­ur í frétt breska rík­is­út­varps­ins BBC að móðir árás­ar­manns­ins, sem heit­ir Pat­rick Crusius og er 21 árs gam­all, hafi haft áhyggj­ur af því að hann væri í and­legu ástandi til þess að eiga riff­il.“

Frétt á mbl.is.    

Athugasemd: Hér vantar eitthvað. Hver er munurinn á þessu:

1. Móðirin hefur áhyggjur af því að hann sé í andlegu ástandi til að eiga riffil.
2. Móðirin hefur áhyggjur af því að hann sé ekki í andlegu ástandi til að eiga riffil.
3. Móðirin hefur áhyggjur af því að hann sé í góðu ástandi til að eiga riffil.

Jú, munurinn er eitt lítið atviksorð, ekki. Í fyrsta dæminu er ekkert sagt. Allir eru í „andlegu ástandi“. Þetta eru bara innihaldslaus orð þangað til atviksorðið bætist við eða lýsingarorð eins og slæmur eða góður.

Á vef BBC segir:

His mother is said to have contacted police to express concern about him owning a weapon, given his age, maturity and experience handling firearms.

Þarna eða annars staðar í fréttinni kemur ekkert fram um andlegt ástand mannsins. Móðirin hafði bara áhyggjur af því að svo ungur maður hefði hvorki þroska eða reynslu til að eiga skotvopn. Ekkert um andlega styrk. 

Hvaðan kemur þá fyrirsögnin? Láðist móðurinni að segja það sem blaðamaðurinn bætti við?

Tillaga:  ... hafi haft áhyggj­ur af því að hann væri of ungur og óreyndur til að eiga riff­il.

5.

„Jæja, fyrsta frostið mætt.“

Færsla á Facebook.     

Athugasemd: Er hægt að taka svona til orða? Hvenær kemur þá annað frostið og það þriðja? Eru mörg frost væntanleg?

Nei, þetta er tóm vitleysa og langt frá íslenskri málhefð. Frost er vissulega til á eintölu og fleirtölu. Frostið bítur, er oft sagt. Búast má við frostum næsta vetur.

Frost lýsir kulda, ástandi, ekki magni sem má telja eða vigta

Á vef Fréttablaðsins segir:

Svæsinn kulda­kafli sem mun vara langt fram á næstu viku.

Hér er vel að orði komist að því undanskildu að blaðamaðurinn hefði átt að segja kuldakaflann standi yfir fram í næstu viku. 

Í fréttinni er svo vísað í Facebook færsluna sem getið er um hér að ofan, athugasemdalaus. Slæmt.

Tillaga: Jæja, nú er farið að frysta.

 

Vatn sem klára þig, verkjastilltur og estimeita

Orðlof

Stórra högga á milli

Hjón eignuðust börn þétt. Einhver sagði þar vera skammt stórra högga á milli en annar taldi orðtakið rangnotað. 

Víst er það úr fornu vígamáli - en fyrir löngu orðið nothæft um það að „ráðast í mörg stórræði með stuttu millibili; mikilvægir atburðir eiga sér stað með skömmu millibili“ (Mergur málsins).

Málið á blaðsíðu 55 í Morgunblaðinu 1.8.2019.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Vatn sem klár­ar þig á fimm mín­út­um.“

Fyrirsögn á mbl.is.     

Athugasemd: „Lake that finish you in five minutes.“ Þannig taka enskumælandi til orða. 

Íslenskan er oft gjörólík enskunni. Þegar svo illa vill til að maður falli í ískalt stöðuvatn er hætta á ferðum. Hann kólnar hratt og innan nokkurra mínútna getur hann varla neina björg sér veitt. Til að lýsa þessu er sagt að vatnið geti gert út af við hvern mann á nokkrum mínútum.

Persónufornafnið þú er „you“ á ensku. Það getur hins vegar haft víðtækari merkingu en sá sem er ávarpaður, þú enda segir í Málfarsbankanum:

Ekki er talið vandað málfar að nota orðið þú sem svokallað óákveðið fornafn þegar átt er við fólk almennt en ekki er verið að ávarpa einn tiltekinn viðmælanda. 

Það er t.a.m. ekki talið gott mál að segja: „þegar þú kaupir í matinn áttu margra kosta völ“.

Af þessum fáu orðum um má draga þá ályktun að fyrirsögnin er ekki góð. Á íslensku notum við þú þegar við ræðum við ákveðinn einstakling. Eins og fram kemur í Málfarsbankanum getur „þú“ ekki komið í staðinn fyrir óákveðin fornöfn, til dæmis einhver, allir, hver, nokkur.

Þetta eiga blaðamenn að vita og lagfæra orð viðmælenda sinna svo þau falli að réttum máli. Verkefni blaðamanna er ekki að dreifa villum og ambögum jafnvel þó sá sem við er rætt sé hafi hafi ekki getu til að tjá sig eðlilega. Svo má bæta því við að talmál er dálítið öðru vísi en ritmál. Það sem við segjum virðist oft ankannalegt á blaði og því ættum við að umorða frásögnina. 

Tillaga: Ískalt vatnið gerir út af við hvern sem er á fimm mínútum.

2.

„Hún var mikið verkjuð en þegar læknir kom á staðinn var hægt að verkjastilla hana og …“

Frétt á dv.is.     

Athugasemd: Í fréttinni kennir kona til, hún er sögð mikið „verkjuð“. Hún fær lyf og er sögð „verkjastillt“. Manni verður nú bara illt við svona lestur og fátt linar.

„Verkjaður“ er skrýtið orð og sá sem er með verkjum er talinn „verkjaður“ og ekki er það skárra. Til eru betri orð sem lýsa ástandinu. Hann getur til dæmis verið þjáður, með þrautum, verið illt, kennt til, sárkennt til …

Óþarfi er að búa til sögnina að „verkjastilla“ þegar til eru góð íslensk orð eins og að lina, sem merkir að draga úr og á hér vel við. Bókastaflega merkir sögnin að lina að gera lint. Blaðamaðurinn þarf að „endurstilla“ sig ef svo má segja.

Tillaga: Hún var sárþjáð en læknir gat með lyfjum linað þjáningar hennar …

3.

„Drengurinn hlaut líkamstjón …“

Frétt á Bylgjunni 7.8.2019 kl. 12.     

Athugasemd: Þetta er nú meiri vitleysan. Hvers vegna er það ekki orðað þannig að drengurinn hafi meiðst, slasast eða jafnvel særst. Nei, hann „hlaut „líkamstjón“. Svona orðalag skorar hátt á vitleysiskvarðanum.

Enska nafnorðaáráttan hefur greinilega gert út af við íslenskuþekkingu fréttamannsins. 

Tillaga: Drengurinn slasaðist …

4.

„… tónleikarnir nýtt level fyrir Ísland.“

Frétt í Ríkisútvarpinu-Sjónvarpi, 7.8.2019, kl. 19.      

Athugasemd: Ekki er við fréttamanninn að sakast þegar viðmælandi slettir enskunni líkt og hann vilji koma því fram að hann sé heimsmaður, geti talað útlensku. Sé útsendingin ekki bein má benda viðmælandanum á yfirsjónina og byrja aftur. Slíkt væri vinalega gert og enn betra fyrir þá sem á horfa.

Víst er að fjöldi fólks veit ekkert hvað maðurinn á við og þar á meðal sá sem þetta skrifar.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Guðlaug­ur Þór Þórðar­son utanríkisráðherra seg­ir viðræður við Breta um samn­ing á milli ríkj­anna í kjöl­far Brex­it hafa varað í nokk­urn tíma.“

Frétt á mbl.is.       

Athugasemd: Þetta er klaufalegt orðalag, gjörsamlega stíllaust og afar auðvelt að gera skár.

Tillaga: Guðlaug­ur Þór Þórðar­son utanríkisráðherra seg­ir að Íslendingar og Bretar hafi í nokkurn tíma unnið að samn­ingi á milli ríkj­anna í kjöl­far Brex­it.

6.

„… þar sem tveir tónleikar verða haldnir.“

Fréttir í Ríkisútvarpinu-Sjónvarpi, 7.8.2019, kl. 19.      

Athugasemd: Tónleikar er fleirtöluorð, ekki til í eintölu. Einir tónleikar, tvennir tónleikar, þrennir tónleikar, fernir tónleikar. Getur verið að til sé blaðamaður eða fréttamaður sem viti ekki hvað eru eintöluorð og hvað fleirtöluorð?

Rétt: … þar sem tvennir tónleikar verða haldnir.

7.

„Ég þarf að estimeita hvað ég þarf að skjóta langt.“

Sumarið Ríkisútvarpinu-Sjónvarp 7.8.2019, kl. 19.35.      

Athugasemd: Þetta segir viðmælandi í þætti sem ekki er í beinni útsendingu. Metnaðurinn er enginn, hvorki hjá þeim sem þetta sagði eða Sjónvarpinu.

Alltaf birtist einn og einn sem þarf að auglýsa þekkingu sína í ensku. Um leið er gert lítið úr íslensku máli. Flestir ættu að þekkja sagnirnar að áætla og meta. Samt er svo svakalega flott að segja „estimeita“, það er eitthvað svo útlenskt og „intellektúal“.

Rétt: Ég þarf að áætla hvað ég þarf að skjóta langt.

Hræ étur krabbadýr, endir á eldinum og Álafoss est 1896

Orðlof

Stórra högga á milli

Hjón eignuðust börn þétt. Einhver sagði þar vera skammt stórra högga á milli en annar taldi orðtakið rangnotað. 

Víst er það úr fornu vígamáli - en fyrir löngu orðið nothæft um það að „ráðast í mörg stórræði með stuttu millibili; mikilvægir atburðir eiga sér stað með skömmu millibili“ (Mergur málsins).

Málið á blaðsíðu 55 í Morgunblaðinu 1.8.2019.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Krabba­dýr lík­lega étið af hræ­inu.“

Fyrirsögn á mbl.is.    

Athugasemd: Hvort skyldi krabbadýr hafa étið hræið eða hræið étið krabbadýr? Fyrirsögnin er í germynd en gæti líka verið í þolmynd og því hægt að misskilja hana. 

Misskilningurinn felst í orðalaginu éta af. Þarna gæti verið um að ræða þolmynd, dýrið étið af hræinu. 

Setjum annað orð í stað hræsins, til dæmis hvalur: Krabbadýr líklega étið af hvalnum. Ómögulegt að skilja setninguna. Í ljósi samhengisins skilst þó að í fyrirsögninni voru krabbadýr sem nærðust á hræinu.

Svona er nú gaman að leika sér með málið. Vandinn er hins vegar sá að skrifa með hugsun, ekki láta allt vaða. Engu að síður er fréttin ágætlega skrifuð.

Tillaga: Krabbadýr líklega lagst á hræið.

2.

„Farn­ir að sjá fyr­ir end­ann á eld­in­um.“

Fyrirsögn á mbl.is.    

Athugasemd: Hvar skyldi vera endinn á eldinum? Líklega hvergi. Alþekkt er orðalagið að sjá fyrir endann á einhverju og merkir að eitthvað sé að klárast, lokin séu skammt undan. Þegar band eða kaðall er hringaður upp er verkinu nær lokið þegar endinn sést.

Fyrirsögnin er hrikalega slök en átt er við að slökkviliðsmenn hafi verið nálægt því að slökkva eldinn.

Hér hefur oft verið bent á að mikilvægt er að nota orðalag sem hæfir efni fréttarinnar. Annars er hætt við að niðurstaðan verði eins og „þruma úr heiðskírum læk“ ...

Tillaga: Farnir að sjá fyrir endann á slökkvistarfinu.

3.

„Það eru liðin átta ár síðan og átta sinnum hafa nýir tyrkneskir meistarar verið krýndir.“

Frétt á visir.is.     

Athugasemd: Fréttin er illa samin. Í fyrri hluta fréttarinnar kemur ekki fram í hvað íþrótt meistarar hafi verið krýndir. Tilvitnunin hér að ofan er óskiljanleg og ómögulegt að átta sig á því hvort átta lið hafi fengið titilinn fyrir umrætt ár (2011) eða þá að liðin séu átta ár og jafnmörg lið unnið hann.

Í fréttinni segir:

Forráðamönnum Trabzonspor tókst þannig ekki að koma með upplýsingar um lög hjá FIFA eða tyrkneska knattspyrnusambandinu sem myndu rökstyðja slíka ákvörðun.

Hvaða tilgangi þjónar þetta „þannig“? Eftir að hafa lesið málsgreinina nokkrum sinnum er líklegast dettur mér í hug að blaðamaðurinn eigi við þetta:

Forráðamenn Trabzonspor gátu hvorki vitnað í lagaheimildir hjá tyrkneska knattspyrnusambandinu né FIFA sem heimila að svipta megi Fenerbahce titlinum og færa Trabzonspor.

Svo segir: 

Trabzonspor kemur frá norður Tyrklandi en borgin er við Svartahaf.

Blaðamaðurinn hefur ábyggilega viljað orða þetta svona:

Trabzonspor er borg í Norður-Tyrklandi, við Svartahaf.

Í fréttinni er líka þetta:

Trabzonspor hefur orðið sex sinnum tyrkneskur meistari en síðasti titill félagsins kom í hús árið 1984.

Má vera að blaðamaðurinn hafi átt að orða málsgreinina svona:

Trabzonspor hefur orðið sex sinnum tyrkneskur meistari, síðast árið 1984.

Fréttin er skemmd og ekki bjóðandi neytendum.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Álafoss. Est. 1896.“

Auglýsing á blaðsíðu 26 í Morgunblaðinu 1.8.2019.     

Athugasemd: Smáatriði munu eiga stóran þátt í að eyðileggja íslenskuna. „Est.“ er skammstöfun á ensku og á við „established“, sem þýðir stofnað. Í Bretlandi og Bandaríkjunum þykir hár aldur fyrirtækja eða vöru merki um dugnað og úthald og þess vegna stendur oft á vörutegundum, húsum eða auglýsingum „est“ eða beinlínis „established“.

Að sjálfsögðu má Álafoss guma sig af löngum ferli. Hins vegar gat ég aðeins fundið eitt fyrirtæki sem ber nafnið Álafoss og það er einkahlutafélag með kennitölu frá 2018. Álafoss frá síðustu öld er líklega ekki sama fyrirtækið og auglýsing í Mogganum gefur til kynna enda er á heimasíðu alafoss.is gefin upp kennitala frá 1995 og hana á fyrirtækið Áll24 ehf.

Tillaga: Álafoss. Stofnað 1896.

Smælki

Tölustafir í upphafi setningar

„1818 eldingar voru skráðar á meðan þrumuveðrið gekk yfir en þær voru flestar á Suður- og Suðausturlandi.“ Frétt á visir.is. 

Athugasemd: Eindregið er ráðið frá því að byrja setningar á tölustöfum. Það er hvergi gert.

Betra: Alls voru skráðar 1818 eldingar meðan þrumuveðrið gekk yfir, flestar á Suður- og Suðausturlandi.

Draga úr eða fækka

„Vilja draga úr dauðaslysum.“ Fyrirsögn á visir.is.   

Betra: Vilja fækka dauðaslysum.

Villa

„Eftir 0-3 tap fyrir Blikum var þolinmæðin á þrotum …“ Frétt á visir.is.   

Rétt: Eftir 0-3 tap gegn Blikum var þolinmæðin á þrotum …

 

Umgengin náma, tímabundinn forseti og Gummi Ben bar

Orðlof

Íslenska er ólík ensku

„She is just being impatient“ á ekki að verða: „Hún er bara að vera óþolinmóð“ heldur: „Hún er bara óþolinmóð.“

Og „Ég er ekki að ná þessu“, um skilningsleysi, leiðir hugann að „ I´m not getting this“ – sem ætti að þýða „Ég næ þessu ekki.“

Málin falla ekki hvort að öðru eins og flís við rass.

Málið í Morgunblaðinu 22. júlí 2019.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Náman er snyrtilega umgengin og algjörlega falin þeim sem fara um fjölfarinn Vesturlandsveginn.“

Myndatexti í Morgunblaðinu á mbl.is.     

Athugasemd: Er ekki betra að segja að snyrtilega sé gengið um námuna? Svo er það tvítekning að tala um þá sem fara um fjölfarinn veg. Betur fer á því að sleppa öðru hvoru orðinu. Í þriðja lagi fer betur á því að nota ekki ákveðinn greinir með veganöfnum, en líklega fer það eftir smekk hvers og eins.

Tillaga: Snyrtilega er gengið um námuna og hún sést ekki frá fjölförnum Vesturlandsvegi.

2.

„Stein­unn Þóra Árna­dótt­ir, þingmaður Vinstri grænna og tíma­bund­inn vara­for­seti Alþing­is, staðfest­ir þetta í sam­tali við mbl.is.“

Frétt á mbl.is.       

Athugasemd: Önnum kafinn forseti sem má varla vera að neinu, leyfði sér þó að staðfesta þetta í samtali við Moggann. Nei, hún var líklega ekki tímabundinn, hún leysir forseta Alþingis af og er því varaforseti, tímabundið.

Tímabundinn er sá sem er hefur takamarkaðan tíma, er vant við látinn. Það sem er tímabundið varir aðeins í takmarkaðan tíma. Nýtt er að sá sem leysir af í skamman tíma sé tímabundinn. 

Embættismenn eru flestir skipaðir en sumir eru þó settir. Í síðarnefnda tilvikinu eru þeir aðeins í embætti sínu í skamman tíma, hugsanlega þangað til þeir eru ráðnir eða einhver annar.

Á vefsíðu Alþingis kemur fram að Steinunn Þóra Árnadóttir er sjöundi varaforseti. Sá áttundi er Haraldur Benediktsson, þingmaður Sjálfstæðisflokksins. Þau tvö voru kjörin til starfans til ákveðins tíma og hafa aðeins eitt verkefni, að meta skýrslu um Klausturmálið því aðrir forsetar voru vanhæfir. Þau eru því bókstaflega settir varaforsetar.

Þó verður að segjast eins og er þó forsetar geti stundum verið í miklum önnum geta þeir varla verið tímabundnir þingforsetar. Það gengur ekki málfarslega upp. Ekki í orðsins fyllstu merkingu. Miklu betra er að segja Steinunni Þóru settan varaforseta eða hún gegni starfinu tímabundið. 

Tillaga: Stein­unn Þóra Árna­dótt­ir, þingmaður Vinstri grænna og settur varaforseti Alþing­is, staðfest­ir þetta í sam­tali við mbl.is.

2.

„Eftir að hún yfirgaf Hollywood hætti hún að drekka og hefur notað tímann til að uppgötva sig.“

Frétt á visir.is.      

Athugasemd: Manni verður orða vant við lestur málsgreinarinnar. Hvernig getur þokkalega vanur blaðamaður skrifað svona rassbögu. Hún er í ætt við orðalagið „að standa með sjálfum sér“ og aðrar vitleysur sem þýddar hafa verið beint úr ensku.

Uppgötva merkir samkvæmt orðabókinni að finna, finna upp eða búa til, jafnvel að grafast fyrir um, komast að einhverju. 

Kenningar eru uppi um að götva þýði það sem grafið við götu. Sjá á málid.is:

götva, †goÌ¢tva s. † ´greftra´. Tæpast sk. gata og upphafl. merk. ´að grafa við veginn´, sbr. ´bautasteina brautu nær´; fremur í ætt við goÌ¢tvar ´búnaður´ og upphafl. merk. ´að búa til greftrunar´ og e.t.v. to. úr fe. geatwan ´útbúa´. Af so. goÌ¢tva er leitt no. goÌ¢tvaðr k. ´banamaður´ og (nísl.) götva (upp), uppgötva ´grafa upp, komast að, finna´.

Tillaga: Sjúkraliðar og lögregla hlúðu að manni sem lá á umferðareyju.

4.

„Gummi Ben bar.“

Frétt á flestum fjölmiðlum landsins.       

Athugasemd: Ensk áhrif á íslenskuna eru hræðileg. Nú ætlar fótboltasérfræð-ingurinn Guðmundur Benediktsson og fleiri að opna bar sem á að bera nafn hans. Hann á ekki að heita Barinn hans Gumma Ben eða Bar Gumma Ben. Nei, hann á að heita Gummi Ben bar.

Í Bretlandi og Bandaríkjunum væri barinn kallaður Gummi Ben’s Bar, það er með eignarfalls essi. Sumum finnst skaði að orðalagið gangi ekki málfræðilega upp á íslensku. Þá er bara gripið til þess ráðs að nauðga því inn í málið.

Eigi Gummi Ben hest væri ábyggilega talað um hest Gumma Ben eða hestinn hans Gumma Ben, ekki Gummi Ben hestur. Þannig er það orðað með allt í lífi Gumma og okkar hinna:

• Kona Gumma Ben, ekki Gummi Ben kona.
• Börn Gumma Ben, ekki Gummi Ben börn.
• Bíllinn hans Gumma Ben, ekki Gummi Ben bíll.
• Hús Gumma Ben, ekki Gummi Ben hús.

Er markhópur barsins hans Gumma Ben er útlendir ferðamenn? Varla enda vita fæstir útlendingar hver maðurinn er. Ferðamenn vita hins vegar um flugvélina á Sólheimasandi, Kirkjufell í Grundarfirði, Gullfoss, Geysir og  Ayyahfyahlahyerkuhdl.

Tillaga: Bar Gumma Ben.

Smælki

Stílleysa

„Samhliða því kristallaðist nauðsyn þess að dómstólar veittu löggjafanum aðhald, m.a. til að hindra hvers kyns misnotkun og misbeitingu valds.“ Aðsend grein á blaðsíðu 21 í Morgunblaðinu 27.7.2019.

Athugasemd: Orðalagið „nauðsyn þess“ hefur breiðst út og verður að teljast stofnanalegt og stíllaust. Hægur vandi er að sneyða hjá orðalaginu.

Betra: Um leið var talið nauðsynlegt að dómstólar veittu löggjafanum aðhald, meðal annars til að hindra hvers kyns misnotkun og misbeitingu valds.

Félegt

„Almenningur á siðferðilega heimtingu á að vita niðurstöður söfnunar og ráðstöfun fjárs.“ Fyrirsögn, hluti, á dv.is. 

Athugasemd: Lesendur eiga siðferðilegan rétt á því að blaðamenn kunni að fallbeygja nafnorðið fé.

Rétt: Almenningur á siðferðilega heimtingu á að vita niðurstöður söfnunar og ráðstöfun fjár.

Tekur fanga aftur af lífi, flugvél hvolfir á jörðu niðri og sekt eða sök

Orðlof

Aðal

Nafnorðið aðal (hk.) merkir eðlisfar, einkenni; jákvæður eiginleiki eða einkenni, t.d.: 

• aðal hvers háskóla á að vera ....; 
• prúðmennska og drengskapur ætti að vera aðal góðs íþróttamanns og 
• Mál er mannsins aðal, 

sbr. einnig samsetninguna aðalsmerki. 

Í nútímamáli er því stundum ruglað saman við aðall (kk.) en það styðst ekki við málvenju. Í Konungsskuggsjá segir t.d.: 

það er kaupmanna aðal að kaupa jafnan og selja síðan skyndilega 

og í Hávamálum stendur: 

*fimbulfambi heitir, 
sá er fátt kann segja, 
þat er ósnotrs aðal.

Morgunblaðið, Íslenskt mál, 114. þáttur, Jón G, Friðjónsson.

Til viðbótar: Snotur merkir þarna vitur maður, snjall, skynugur. Ósnotur er andheitið. Af snotur er dregið sögnin að snotra sem merkir að gera vitran, fræða.  Af orðinu eru dregin orðin snyrtir, snyrting, snyrtilegur og snyrta. Sjá nánar á malid.is. 

103. Heima glaður gumi
og við gesti reifur,
svinnur skal um sig vera,
minnugur og málugur,
ef hann vill margfróður vera.
Oft skal góðs geta.
Fimbulfambi heitir
sá er fátt kann segja:
það er ósnoturs aðal.

Fimbulfambi merkir mjög heimskur maður.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Solskjær skipar Woodward að næla í Maguire og það sem fyrst.“

Fyrirsögn á visir.is.     

Athugasemd: Þetta er afar lítið upplýsandi fyrirsögn nema fyrir þá fáu sem eru vel að sér í nöfnum í enskum fótbolta. Fyrsta nafnið er kunnuglegt og vísar í fótbolta. Hin nöfnin eru flestum ókennileg.

Í stuttu máli eru þjálfari fótboltafélagsins Manchester United og stjórnarformaður að fjalla um leikmann sem sé fyrrnefndi vill láta kaupa. Kjánalegt er að nota sögnina að „næla“ í þessu tilviki.

Goggunarröðin er hins vegar á þann veg að þjálfari er upp á náð stjórnar félagsins kominn og formaðurinn er afar valdamikill enda hugsanlega meirihlutaeigandi hlutafélagsins.

Allt bendir til þess að þjálfarinn hafi óskað eftir því að félagið kaupi leikmanninn sem heitir Harry Maguire. Í fréttinni sjálfri segir:

Ole Gunnar Solskjær, stjóri Manchester United, hefur gefið Ed Woodward, stjórnarformanni félagsins, þau skilaboð að hann vilji fá varnarmanninn Harry Maguire til liðsins og það strax.

Hvort skipaði Solskjær stjórnarformanninum eða „gaf“ honum skilaboð? Blaðamaðurinn er orðinn tvísaga í örstuttri frétt. 

Rétt er að vekja athygli á enskuskotnu orðalaginu. Á íslensku „gefur“ enginn öðrum skilaboð heldur sendum við skilaboð, biðjum fyrir þau eða álíka. 

Svo segir í fréttinni:

Woodward hefur ekki verið með United í æfingaferð sinni um Ástralíu og Asíu til þess að vinna í kaupunum en hefur þó ekki enn náð samkomulagi við Leicester um kaupverð.

Var þetta æfingaferð Woodwards eða United. Orðalagið getur bent til þess að sá fyrrnefndi hafi verið í eigin æfingaferð. Raunar er þessi málsgrein tóm þvæla og skilst varla. Woodward var ekki með félaginu í æfingaferðinni „til þess að vinna í kaupunum …“ Bull.

Fréttin er sex línur á vefnum og fátt rétt. Enginn les yfir og öllum er sama þó við neytendur fáum skemmda frétt.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Taka fanga aftur af lífi eftir áralangt hlé.“

Fyrirsögn á visir.is.     

Athugasemd: Stundum verða illa samdar fyrirsagnir tilefni til skemmtunar á kaffistofunni eða við kvöldverðarborðið. Ekki er erfitt að skilja þessa fyrirsögn á þann veg að nú eigi aftur að taka sama fangann af lífi, að minnsta kosti reyna það.

Þá kemur ósjálfrátt upp í hugann niðurlagið á Passíusálmi nr. 51 eftir Stein Steinar. Hrein snilld í einfaldleika sínum:

Á Valhúsahæðinni
er verið að krossfesta mann.
Og fólkið kaupir sér far
með strætisvagninum
til þess að horfa á hann.

Það er sólskin og hiti,
og sjórinn er sléttur og blár.

Þetta er laglegur maður
með mikið enni
og mógult hár.

Og stúlka með sægræn augu
segir við mig:

Skyldi manninum ekki leiðast
að láta krossfesta sig?

Líklega leiðist fanganum að láta taka sig af lífi ...

Mun betur fer á því að hafa fyrirsögnina eins og segir í tillögunni hér fyrir neðan.

Tillaga: Aftökur hefjast eftir áralangt hlé.

3.

„Óhapp varð þegar einshreyfils flugvél kom til lendingar á Haukadalsflugvelli á Rangárvöllum á sjötta tímanum í gær. Vélin snerist í lendingunni og stöðvaðist á hvolfi á jörðu niðri.“

Frétt á visir.is.     

Athugasemd: Svona er hægt að hnoðast með einfalt mál. Óhappið varð ekki er flugvélin kom til lendingar, hún var lent. 

Eins gott að taka fram að hún hafi stöðvast „á jörðu niðri“. Hugsa sér ef hún hefði stöðvast í lofti. Það hefði þá verið frétt.

Blaðamaður hefði mátt skipuleggja frásögnina, hætta hnoði, segja frá staðreyndum og setja punkt. Hann segir of mikið, til dæmis hér:

Flugsviði rannsóknarnefndar samgönguslysa var gert viðvart og hefur málið nú á sinni könnu.

Nóg hefði verið að segja:

Rannsóknarnefnd samgönguslysa var tilkynnt um slysið.

Lesendur vita að nefndin rannsakar slysið sem flugslys, ekki bílslys eða skipsstrand. Tilgangslaust er að segja að það sé á hennar könnu, það liggur í augum uppi.

Ekki er vitað um tjón á flugvélinni en Oddur Árnason yfirlögregluþjónn á Suðurlandi gerði ráð fyrir að vélin væri töluvert skemmd.

Flugvélin snérist í lendingu og lenti á hvolfi. Lesendur geta ábyggilega ímyndað sér að hún sé skemmd. Engu að síður er vitnað í lögreglumann sem veit þó ekkert um skemmdirnar og hann fullyrðir það sem lesendur hafa fengið á tilfinninguna, það er að vélin sé skemmd. Þetta er engin blaðmennska, bara óskipulagt hnoð með orð.

Aldeilis furðulegt er hversu margar fréttir á Vísi eru gallaðar, jafnvel skemmdar. Greinilegt að ritstjórinn hefur ekkert eftirlit með því sem birt er og ber enga ábyrgð á slæmu máli sem er dreift meðal lesenda. Matvælafyrirtæki sem uppvíst eru að því að framleiða skemmda vöru er skipað að taka hana úr dreifingu.

Tillaga: Óhapp varð þegar einshreyfils flugvél lenti á Haukadalsflugvelli á Rangárvöllum á sjötta tímanum í gær. Vélin snerist í lendingunni og hvolfdi.

4.

„Konan heitir Sherra Wright og viðurkenndi sekt sína í réttarsal í Memphis í gær.“

Frétt á visir.is.     

Athugasemd: Talsverður munur er á sekt og sök. Samkvæmt orðabókinni er sekt sú fjárhæð sem greidd er í bætur eða sem refsing, samanber fésekt.

Sekur er hins vegar sá sem hefur viðurkennt sök eða er dæmdur sekur. Orðið merkir misgerð sem getur verið af ýmsu tagi. Blaðamaðurinn er annað hvort fljótfær eða þekkir ekki muninn og segir konu sem viðurkenndi morð á fyrrum eiginmanni sínu hafa viðurkennt „sekt“. Um það var ekki að ræða.

Fyrirsögn fréttarinnar er svona:

Fyrrum eiginkona NBA-leikmanns á leið í 30 ára fangelsi fyrir morðið á honum.

Tilhneigingin hér er að nota nafnorðið morð en ekki sögnina að myrða. Þetta ber öll einkenni slakrar þýðingar úr ensku og það sem verra er slakrar þekkingu á íslensku.

Með öðrum og einfaldari orðum sem henta betur í fyrirsögn:

Fyrrum eiginkona NBA leikmanns dæmd í 30 ára fangelsi fyrir að myrða hann.

Í fréttinni segir ennfremur:

Hann endaði ferilinn með Cleveland Cavaliers tímabilið 2008-09.

Enskan er undirliggjandi. Á íslensku er sagt að hann hafi lokið ferli sínum.

Næsta málsgrein er svona:

Rúmu ári síðan yfirgaf Lorenzen heimili sitt en sást ekki á lífi aftur.

Enn skín enskan í gegn. Hvaða tilgangi þjónar atviksorðið „síðan“? Ætlaði blaðamaðurinn að skrifa: Rúmu ári síðar …? Málsgreinin er hins vegar hnoð. Betur fer á því að segja:

Rúmu ári síðar hvarf Lorenzen frá heimili sínu og sást ekki framar.

Fréttin er hroðvirknislega samin og viðvaningsleg. Í henni er nástaða og endurtekningar.

Tillaga: Konan heitir Sherra Wright og viðurkenndi sök sína fyrir rétti í Memphis í gær.

 

 

Smælki

Hrun?

„Hrundi niður stiga á skemmtistað.“ Fyrirsögn á visir.is.

Tillaga: Datt í stiga á skemmtistað.

Fróðleikur

Þorskur

Samheiti; auli, blóðseiði, bútungur, býri, fiskur, fyrirtak, golþorskur, kastfiskur, kóð, maurungur, murti, næli, særingur, sá guli, seiði, smáþyrsklingur, sprotafiskur, stútungur, styttingur, þyrsklingur.

[norskt bókmál] gjedd,
[enska] Atlantic cod,
[danska] torsk,
[franska] cabillaud,
[latína] Gadus morhua,
[þýska] Dorsch,
[spænska] bacalao,
[færeyska] toskur,
[portúgalska] bacalhau 

Sjá Orðabanka íslenskrar málstöðvar og malid.is. 

 

Lá liggjandi, gera út af við útsýni og sækjast eftir örlögum

Orðlof

Nákvæmlega

Atviksorðið nákvæmlega hefur fram til þessa verið notað sem ákvæðisorð með sagnorðum eða öðrum atviksorðum, t.d.: Klukkan er nákvæmlega átta; Mér er nákvæmlega sama þótt hann komi ekki og Eitthvað er nákvæmlega eins og eitthvað annað.

Umsjónarmaður hefur veitt því athygli að í talmáli er nákvæmlega í tíma og ótíma notað eitt sér í merkingunni ´einmitt´, t.d.: Þeir [´drengirnir´] verða að sækja meira. Nákvæmlega! (3.9.07). Skyldi hér gæta áhrifa frá ensku exactly?

Morgunblaðið, Íslenskt mál, Jón G. Friðjónsson 114. þáttur. 3.11.2007.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Ei­rík­ur Tóm­as­dótt­ir, formaður hæfis­nefnd­ar, …“

Frétt á mbl.is.     

Athugasemd: Fljótfærnin er alveg hræðileg. Eiríkur Tómasson, þekktur lögmaður og formaður hæfisnefndar, er sagður Tómasdóttir. Svona finnst ekki með villuleitarforriti og allt bendir því til að enginn hafi lesið fréttina yfir, allir að flýta sér í kaffi. 

Fréttin birtist kl. 14:30 þann 24.7.2019. Nákvæmlega sólarhring síðar var ekki búið að leiðrétta hana. Eiríkur er enn sagður dóttir föður síns. 

Í hverju felast störf blaðamanna, ritstjórnarfulltrúa og ritstjórar á Mogganum ef enginn þeirra les vefsíðuna? Fyrir vikið fá villur að standa langtímum saman. Traust á fjölmiðli veltur talsvert á útliti, stafsetningu, málfari og ekki síst meðferð frétta og fréttaskýringum.

Tillaga: Ei­rík­ur Tómasson, formaður hæfis­nefnd­ar, …

2.

„Sjúkraliðar ásamt lögreglu voru að hlúa að manni sem lá liggjandi á umferðareyjunni eftir slysið.“

Frétt á dv.is.      

Athugasemd: Óvíst er hvort blaðamaðurinn sem skrifaði fréttina sé fljótfær eða óvanur skriftum. Hvort tveggja er slæmt en alltof algengt. Hvernig stendur á því að útgefandi og ritstjóri gera ekki neinar kröfur til blaðamanna? Geta allir sem kunna á tölvu orðið blaðamenn?

Tillaga: Sjúkraliðar og lögregla hlúðu að manni sem lá á umferðareyju eftir slysið.

3.

„Framkvæmdirnar myndu gera út af við útsýni íbúanna til Empire State byggingarinnar.“

Frétt á dv.is.       

Athugasemd: Líklega á blaðamaðurinn við að framkvæmdirnar loka fyrir útsýnið, það muni hverfa. Orðalagið að gera út af við hefur nokkrar merkingar, til dæmis að drepa í eiginlegri og óeiginlegri merkingu. Samanber þetta: Leikritið var svo leiðinlegt að það var að gera út af við mig.

Í tilvitnuninni úr fréttinni er orðalagið að gera út af við notað nokkuð kæruleysislega vegna þess að hægt er að orða hugsunina miklu betur.

Fréttin er þar að auki ónákvæm. Fyrirsögnin er þessi:

Greiða milljónir fyrir loftið yfir húsi nágrannans.

Vera má að þetta megi til sanns vegar færa en loft getur þýtt svo margt. Til dæmis andrúmsloft, efsta hæð í húsi eða ris, loftflötur í húsi (öndvert við gólf), vitleysa eða fánýti, mont, rýmið fyrir ofan jörðu, tóm og fleira.

Einnig segir í fréttinni:

Íbúarnir sem um ræðir búa í gömlu pakkhúsi …

Fleiri og fleiri blaðamenn skjóta alltof oft inn þessu þarflausa orðalagi „sem um ræðir“. Það skiptir engu fyrir lesandann, hefur hins vegar slæm áhrif á stílinn. 

Loks er það þetta hnoð:

Íbúarnir í pakkhúsinu buðu því eiganda hins hússins að kaupa loftið fyrir ofan húsið svo hann gæti ekki byggt neitt þar. Tilboðið var upp á 11 milljónir dollara og var samþykkt.

Þetta er nú meiri vitleysan og leiðinleg nástaða í þokkabót. Hér er tillaga:

Eigendur pakkhússins samþykktu ellefu milljón króna tilboð gegn því að þeir byggðu ekki aðra hæð.

Þetta er mun skárra og skilst betur. Þó verður að geta þess að DV getir út á furðulegar fyrirsagnir til að fá lestur. Á ensku er þetta kallað „click bait“ og vísar til músarsmells, það er að lesendur smelli á forvitnilega fyrirsögn til að fá að lesa meira. Svona músargildrur eru algengar í erlendum slúðurfjölmiðlum.

Á Urban dictionary segir:

The "bait" comes in many shapes and sizes, but it is usually intentionally misleading and/or crassly provocative. Clicking will inevitably cause disappointment. Clickbait is usually created for money. Er þetta ekki alveg rétt?

Við þetta er engu að bæta.

Tillaga: Framkvæmdirnar myndu loka fyrir útsýni íbúanna til Empire State byggingarinnar.

4.

„Óttast að sonur sinn sækist eftir skelfilegum örlögum.“

Fyrirsögn á visir.is.        

Athugasemd: Enginn talar svona. Hvað merkir orðið örlög? Líklega það sem fyrirfram er ákveðið eða eins og segir í orðabókinni, sköp, forlög, endalok. 

Fæstir sjá örlög sín fyrir, endalokin og enginn sækist eftir örlögum. Þau einfaldlega verða, gerast í fyllingu tímans.

Í sjálfu sér er ekki rangt að orða það þannig að einhver sækist eftir ákveðnum örlögum, en þannig er ekki talað. 

Stundum eru örlögin persónugerð: Örlögin virtust ekki hafa ætlað honum að flytja aftur heim í sveitina eins og dæmið hljóðar á malid.is.

Grímur Thomsen orti um Heimi þann sem flutti Áslaugu dóttur Sigurðar Fáfnisbana og Brynhildar Buðladóttur sem frá segir í Völsungasögu. Hann gerði hörpu og faldi Áslaugu í henni. Þetta fallega erindi er kvæðinu sem nefnist Heimir:

Örlaganornin afréð má
allt hennar göfga kyn,
og svo er komið, að hún á
mig einan fyrir vin.

Örlaganornirnar í norrænu goðafræðinni heita Urður, Verðandi og Skuld og merkja fortíð, nútíð og framtíð. Þær spinna öllum mönnum örlög, spá fyrir um lífshlaup. Sjá til dæmis nánar á Vísindavefnum.

Í grísk/rómversku goðafræðinnar voru líka örlaganornir en höfðu ekki alveg sömu verkefni en þær norrænu. Klóþú spann þráð lífsins. Kakkesis mældi lengd þráðsins. Atropos skar á lífsþráð þegar tími var kominn fyrir hvern og einn.

Hér er ekki úr vegi að nefna Örlagasymfóníuna („Schicksals“ á þýsku) stórkostlegu eftir Beethoven sem er þekktasta tónverk sem um getur. Óendanlega fögur og mikilfengleg tónlist. 

Tillaga: Óttast að sonur hans láti lífið á skelfilegan hátt.

Smælki

Nafnorðavæðing

„Vegavinnuflokkur sýndi skjót viðbrögð.“ Fréttir í Ríkisútvarpinu kl. 18, 24.7.2019.

Tillaga: Vegavinnuflokkur brást skjótt við.

Sagnorð í framtíð

„Veitur leggja nýja lögn neðanjarðar, undir Elliðaárdal og kvíslar Elliðaánna.“ Fréttir á visir.is. 

Athugasemd: Ekki er verið að vinna verkið heldur er ætlunin að ráðast í það.

Tillaga: Veitur munu leggja nýja lögn neðanjarðar … (ætlar að leggja …)

Moka upp afla, ósnortu víðernin og Súlur Vertical

Orðlof

Að og af

„She is just being impatient“ á ekki að verða: „Hún er bara að vera óþolinmóð“ heldur: „Hún er bara óþolinmóð.“

Og „Ég er ekki að ná þessu“, um skilningsleysi, leiðir hugann að „ ÌIm not getting this“ – sem ætti að þýða „Ég næ þessu ekki.“

Málin falla ekki hvort að öðru eins og flís við rass.

Málið, blaðsíðu 21 í Morgunblaðinu 22. júlí 2019.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Ef svo færi myndi Sánchez fá tvo mánuði í viðbót til að semja við aðra flokka áður en Filippus sjötti, konungur Spánar leysir upp þingið og kallar til nýrra kosninga.“

Frétt á visi.is.     

Athugasemd: Allt er nú „kallað“. Ólíklegt er að kóngur Spánar „kalli“ til nýrra kosninga. Miklu heldur er að hann boði til kosninga. 

Blaðamenn sem eru betri í ensku en íslensku þýða oft beint. „To call for something“ þýða þeir að „kallað“ sé eftir einhverju. Sérstakan vara ber að hafa á sér með „einföld“ orð eða orðalag á ensku. Freistingin er svo rosaleg að þýða „to call for“ sem svo „að kalla eftir“. Staðreyndin er hins vegar sú að þetta getur þýtt svo margt, til dæmis óska eftir, krefjast, heimta og álíka.

Þegar boðað er til kosninga eru þær ókomnar, eru hvorki „nýjar“ né „gamlar“. Þannig er ekki tekið til orða á íslensku og enginn ruglast á kosningunum sem voru og þeim sem eru í vændum.

Í lok fréttarinnar segir:

Í kjölfarið kallaði hann til kosninga.

Ekki er þetta gott. 

Í fréttinni segir:

Stór vika er framundan fyrir Pedro Sánchez, starfandi forsætisráðherra Spánar og leiðtoga Sósíalistaflokksins, sem mun á næstu dögum leitast eftir stuðningi þingsins fyrir myndun ríkisstjórnar.

Þetta er rangt. Hann mun leita eftir stuðning þingsins við nýja ríkisstjórn.

Sánchez fær tvö tækifæri í vikunni til þess að tryggja sér meirihlutann í neðri deild spænska þingsins, en hefur enn sem komið er enga tryggingu fyrir því að umboðið fáist.

Nástaðan er meinleg. Þar að auki ætlar Sánches að tryggja sér meirihluta í þinginu. Ekki meirihlutann. Á þessu tvennu er talsverður munur.

Sósíalistaflokkur hans vann flest þingsæti í kosningum sem fram fóru fyrir þremur mánuðum en náði ekki meirihluta á þinginu. Forsætisráðherrann þarf að tryggja stuðning 176 þingsæta af alls 350, en flokkur hans er með 123 sæti á þinginu.

Aftur nástaða. Blaðamaðurinn hnoðast með orðalagið „á þinginu“. Les hann ekki fréttina yfir eftir að hafa skrifað hana?

Þetta er skemmd frétt. Gera mætti athugasemdir við margt fleira og þó sérstaklega að útgáfan leyfir nýliðum að birta fréttir án þess að lesa þær yfir og í þokkabót fá þeir engar leiðbeiningar.

Slæmt er að fá það á tilfinninguna að sá sem skrifaði viti lítið um efni málsins. Þá verður til vantraust og neytendur og draga úr eða hætt lestri fjölmiðilsins. Þá er stutt í endalokin.

Tillaga: Ef svo færi myndi Sánchez fá tvo mánuði til að semja við aðra flokka ella mun Filippus sjötti, konungur Spánar leysa upp þingið og boða til kosninga.

2.

„Lokuðu kerskálanum í heild sinni.“

Fréttir í Ríkissjónvarpinu kl. 19, 22.7.2019.     

Athugasemd: Hver er munurinn á að loka skálanum eða loka honum í heild sinni? Líklega er enginn munur á þessu orðalagi. Lokaður skáli er einfaldlega lokaður hvað svo sem um heildina má segja.

Fréttamanninum varð þetta að orði þrisvar eða fjórum sinnum í fréttinni. Líklega hafa hlustenduð áttað sig á því að skálanum hafi verið lokað eftir að þetta var sagt í annað sinn.

Svona má kalla nástöðu í talmáli.

Tillaga: Lokuðu kerskálanum.

3.

„Það er líka nóg af makríl við höfnina og fólk mokaði upp afla.“

Frétt á visir.is.      

Athugasemd: Samkvæmt orðabókinni er afli fiskur hefur verið veiddur, kominn upp í bát, skip eða á land. Aflinn getur verið einn fiskur eða milljónir. 

Þar af leiðandi er varla hægt að nota orðalagið „moka upp afla“. Margir mokveiða. Líkingin er fólgin í því að fiskurinn er svo mikill að sé hægt að moka honum með skóflu.

Margar villur eru í fréttinni, hún var ekki lesin yfir. Þetta er haft eftir viðmælanda:

Undanfarin ár höfum við ekki verið byrjaðir áþessum tíma og þegar við höfum verið byrjaðir áþessum tíma, í samanburði við magnið sem er að veiðast núna er þetta mjög gott,“ 

Þetta er illskiljanlegt. Nástaðan drepur frásögnina. Blaðamaðurinn mokar orðum viðmælandans í fréttina en gerir enga tilraun til að lagfæra orðalagið, eins og honum ber þó skylda til. Ekkert bendir til þess að blaðamaðurinn hafi lesið fréttina yfir að skrifunum loknum. Eru þó tveir blaðamenn skráðir fyrir henni.

Þetta er skemmd frétt.

Tillaga: Nóg er af makríl við höfnina og þar er honum mokað upp.

3.

„Hann spilar ekki í deildinni á næsta tímabili eða það sem eftir lifir æfi sínar.“

Frétt á visir.is.      

Athugasemd: Þessi tilvitnun er skrýtin enda úr stórskemmdri frétt. Fótboltamaður missti vinstri hönd í umferðarslysi. Blaðamaðurinn hnoðar saman nokkrum orðum sem eru tóm endaleysa. Einhentur maður mun ekki leika amerískan fótbolta, hvorki á næsta tímabili eða öðrum. Þarna hefði atviksorðið aldrei komið í góðar þarfi í stað hnoðsins.

Má vera að blaðamaðurinn hafi óvart misritað síðasta orðið, afturbeygða fornafnið sem þarna í kvenkyni fleirtölu. Stafsetningavillur eiga ekki að sjást í fjölmiðlum. Nota á villuleitarforritið.

Svo segir:

Hann gaf sitt fyrsta viðtal eftir slysið …

Hann „gaf“ ekkert viðtal. Þetta er enskt orðalag. Á íslensku veita menn viðtal.

Norton gerir sér fulla grein fyrir því að draumurinn um að spila sem atvinnumaður er dáinn. 

Blaðamaðurinn þýðir beint úr ensku og fyrir vikið er frásögnin undarleg, svo ekki sé meira sagt. Hann gat ekki sagt að ferlinum væri lokið.

Hann missti vinstri höndina í slysinu en ætlar sér að ná sem mestu út úr sínu lífi …

Lífið er ekki eins og tannkremstúpa sem er næstum tóm en hægt er að kreista afganginum út úr henni. Fróðlegt er að bera saman frétt Vísis og heimildina, hér. Blaðamaðurinn hefði getað vanda sig og til dæmis lesið yfir fréttina fyrir birtingu.

Þetta er skemmd frétt, illa samin, full af villum. Svona frétt hlýtur flesta fráhuga fjölmiðlinum.

Tillaga: Hann leikur aldrei aftur körfubolta.

4.

„Í Stranda­sýslu er að finna stærstu ósnortu víðern­in á land­inu.“

Myndatexti á á mbl.is.      

Athugasemd: Fallbeygin lýsingarorðsins ósnortinn kann að virðast dálítið snúin. Sé skrifari ekki fullkomlega klár á henni er auðvelt að kalla fram orðið á malid.is og velja þar beygingarlýsinguna.

Stærstu ósnortin víðernin beygjast svona í veikri beygingu, kvenkyni fleirtölu:

Hér eru stærstu ósnortnu víðernin
Um stærstu ósnortnu víðernin
Frá stærstu ósnortnu víðernunum
Til stærstu ósnortnu víðernanna

Eins í öllum föllum fleirtölu, og öllum kynjum. 

Fallbeygingin er önnur ef við tölum um stór ósnortin víðerni, þá er orðið í sterkri beygingu, fleirtölu, hvorugkyni:

Stór ósnortin víðerni
Um stór ósnortin víðerni
Frá stórum ósnortnum víðernum
Til stórra ósnortinna víðerna

Snortinn er líka lýsingarorð. Í orðabókinni segir:

Snortinn: sem hefur orðið fyrir tilfinningalegum áhrifum, gagntekinn. Vera djúpt snortinn <af ræðu prestsins>

Snortinn tengist sögninni að snerta sem merkir að koma við, þreifa á, strjúkast við, varða …

Tillaga: Í Stranda­sýslu er að finna stærstu ósnortnu víðern­in á land­inu.

5.

„Með annan fótinn styttri og varð tveggja barna faðir sextán ára en er nú orðinn sá dýrasti.“

Fyrirsögn á visir.is.      

Athugasemd: Fyrirsagnir á Vísi slaga stundum hátt upp í lengd fréttatextans. Að minnsta kosti segir þessi fyrirsögn eiginlega allt sem segja þarf, lítil ástæða til að lesa fréttina.

Ekkert samhengi er í fyrirsögninni. Nokkur list er að semja fyrirsagnir og alls ekki á allra færi.

Í fréttinni segir:

Wesley Moraes, sem heitir fullu nafni Wesley Moraes Ferreira da Silva, er Brasilíumaður en hefur spilað …

Ekki er öllum gefinn hæfileikinn að segja skipulega frá. Þarna er fullt nafn fótboltamanns og svo kemur „en …“, eins og skrattinn úr sauðaleggnum, hefur þarna engan tilgang. Nær hefði verið að hafa punkt enda er næst farið út í allt annað sem kemur nafninu ekkert við.

Svo kemur þetta sem seint verður talið til gullkorna í íslenskri blaðamennsku:

Þegar menn fóru að skoða leið Wesley Moraes upp í ensku úrvalsdeildina þá komust menn að því að hann hefur ekki átt auðvelt líf síðan að hann fæddist árið 1996 í litlum bæ 200 kílómetrum frá Ríó.

Hvaða menn er blaðamaðurinn að tala um? Svo er sagt að fótboltamaðurinn hafi ekki „átt auðvelt líf síðan hann fæddist …“. Svona tekur enginn til orða. Skárra hefði verið að sleppa „síðan hann fæddist“. Til lítils er að lagfæra hnoð, betra að endurskrifa alla fréttina.

Svo kemur þessi furða:

Faðir Moraes fékk heilaæxli og dó þegar hann var aðeins níu ára gamall. 

Faðirinn hlýtur að hafa verið með yngstu feðrum sem um getur.

Þessi frétt er hræðileg endaleysa og hnoð. 

Tillaga: Engin tillaga.

 

Smælki:

Nafnorðavæðing: „Menn slógust hér áður fyrr við og hnýttu í menn úr nágrannasveitarfélögum – hötuðust og stunduðu sígildan hrepparíg.“

Grein í Morgunblaðinu 24.7.2019. Skrýtið orðalag að stunda hrepparíg. Varla segist nokkur maður stunda íþróttaæfingar, stunda fyrirlestrahald, stunda umtalsillsku … Betra að umorða.

Hnoð: „… þar sem rauð spjöld fóru á loft og grípa þurfti til víta­spyrnukeppni til þess að fá fram sig­ur­veg­ara.“

Klúðurslegt orðalag. Er ekki þetta einfaldara: Sjö leikmenn fengu rautt spjald og úrslitin réðust í vítaspyrnukeppni.

Enskuáráttan: „Súlur Vertical“ er opinbert heiti á hlaupi á Akureyri. Forráðamenn þess halda að svona heiti sé í lagi. Staðreyndin er hins vegar sú að endalok íslenskunnar sem lifandi tungumáls felst í örsmáum skrefum þar sem málinu er meðal annars blandað saman við ensku. Þegar yfir lýkur er hefur alheimsmálið tekið yfir og öllum þykir það sjálfsagt. 

Er enginn metnaður til í þeim sem reka fyrirtæki? 

 

Konunöfn karla og skopteikning er misskilin

Teiknari Moggans nær nýjum hæðum í viðbjóði í dag.

Svo tístir einhver á Twitter í dag. Trumpistar hafa ekki fyrir því að skýra mál sitt, ekki frekar en sjálfur forsetinn í amríkunni. Tilefnið var skopmynd í Morgunblaðinu, reglulega góð.

Nýlega var nafnalögum breytt og geta nú karlar tekið sér kvenmannsnafn. Í ljósi þessa má brosa að teiknuðu myndinni. Má vera að þarna hafi einhver Jón komist inn í búningsklefa kvenna vegna þess að hann breytti nafni sínu í Jóna í þjóðskrá. Hafði þó ekkert annað gerst.

Twitteristinn var of fljótur á sér og bætir við:

Það er ekki gaman að dreifa hatrinu hans þannig að ég læt andlitið hans fylgja með.

Og hann birtir mynd af laglegum manni sem hingað til hefur ekki gert neinum mein, alið börnin sín upp í góðum siðum og á það til að hlægja í góðra vina hóp. Húmorslausa Trumpistanum á Twitter er þetta ekki nóg og hann birtir spurningu sem teiknarinn lagði einhvern tímann fram opinberlega:

Heldurðu að Íslendingar sem þjóð eigi eftir að lúta í lægra haldi fyrir straumi innflytjenda sem leggjast á velferðarkerfið eins og er að gerast á Norðurlöndum og víða í Evrópu?

Með þetta í farteskinu er teiknarinn dæmdur og tekinn af lífi. Fyrir hvað veit enginn en sönnunargögnin teljast skotheld. Svoleiðis gerir sjálfur Trump sem fullyrðir að allir sem koma ólöglega inn til Bandaríkjanna séu glæpamenn, hyski, óþjóðalýður. Trumparar veita engan afslátt af fullyrðingum sínum: Þú ert víst viðbjóður af því að ég segi það. Kannast lesandinn við orðbragðið?

Venjulegt fólk brosir út í annað en lætur ekki segja sér hvað því á að finnast. Sumum finnst myndin fyndin, öðrum ekki. Það þarf hins vegar sérstaka innrætingu til að misskilja teikninguna. Og enn lakari er sá sem finnur hjá sér þörf til ausa náunga sinn auri fyrir það eitt að vera listamaður og gera ekki það sem góða fólkinu finnst að hann eigi að gera? 

Heiftin er alltof mikil í þjóðfélaginu, hún er sjúkdómur sem við öll verðum að varast því fyrr en varir tekur fasisminn yfir, enginn þorir að andmæla hávaðasömu tísti á Twitter og smám saman er óþverralegt orðbragð orðið sannleikurinn. Í amríkunni er jafnvel til fólk sem trúir Trump og túlkar orð hans svo að allir aðrir en hvítt fólk séu óalandi og óferjandi.

Rökin víkja fyrir dólgshætti og hatri og þeir sem enn standa eru einfaldlega sagðir meðvirkir. Verra getur það varla verið.

Hversu aumlegt er ekki að skilja ekki brandara? Jú, aumlegra er að misskilja hann. Aumast af öllu er þó að leggja út af honum á versta hugsanlegan veg.

Innanhússlögmaður og tré í annarlegu ástandi,

Orðlof

Að og af

Í þjóðsögum Jóns Árnasonar segir frá ummælum kerlingar um guðspjöllin: Ekki er gaman að guðspjöllunum, enginn er í þeim bardaginn. 

Síðari hluti ummælanna vísar til þess að kerlingu þótti guðspjöllin daufleg hjá tröllasögum og lygasögum sem hún var vanari að heyra og henni þótti meiri mergur í. 

Heimildir sýna að sagan er miklu eldri en þjóðsagnasafn Jóns en ávallt er myndin óbreytt: gaman er að einhverju, einnig: henda gaman að einhverju. 

Eftirfarandi dæmi samræmist því ekki málvenju: Menn geta rétt ímyndað sér hvernig verjandi getur hent gaman af hundi sem fann nálykt (10.9.07).

Hins vegar geta menn haft gaman af einhverju. ´Reglan´ er einföld: Ef vísað er til kyrrstöðu (hvar) er notuð forsetningin að (einkum með sögninni vera) en ef vísað er til hreyfingar (hvaðan) er notuð forsetningin af (einkum með sögninni hafa). 

Þannig getum við sagt: Mér er ánægja (heiður, gleði …) að því að fá tækifæri til þess. 

Hins vegar segjum við: Ég hef ánægju (heiður, gleði) af því að sjá/heyra eitthvað. Auðvelt er að prófa þessa ´reglu´, hver og einn leiti í huga sér.

Íslenskt mál í Morgunblaðinu, Jón G. Friðjónsson 114. þáttur

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Arna McClure, innanhússlögmaður Samherja, staðfestir við Vísi …“

Frétt á visi.is.     

Athugasemd: Lögfræðingar sérhæfa sig í öllu mögulegu. Sumir eru rukkarar, aðrir eru héraðsdómslögmenn, enn aðrir eru dómarar og svo eru til „innanhússlögmenn“. Þeir starfa víst ekki utanhúss, eru bara til heimabrúks.

Hins vegar hef ég aldrei áður heyrt að til væru „innanhússlögmenn“.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Reyndi að saga niður tré í annarlegu ástandi.“

Frétt á visi.is.     

Athugasemd: Útilokað er að sleppa svona fyrirsögn. Ég sá hana ekki fyrr en ég las innlegg frá Magnúsi Guðlaugssyni, lögmanni, sem skrifaði á Facebook og vísaði þar til fréttarinnar og spurði:

Hafið þið séð tré í annarlegu ástandi?

Nei, en lögguna hefur ábyggilega grunað ýmislegt en ekki vitað hvernig ætti að taka blóðprufu.

Fleira furðulegt er í fréttinni. Til dæmis örsagan um konuna sem var grunuð um þjófnað. Hún neitaði að gefa upp nafn og kennitölu og var því handtekin og flutt á lögreglustöðina:

Þegar þangað var komið fengust upplýsingar um konuna og átti þá að láta hana lausa. Hún er þó sögð hafa verið treg til að yfirgefa lögreglustöðina og var því færð þaðan.

Þarna hló ég upphátt. Óskaplega virðist nú vera erfitt að gera löggunni til hæfis?

Lýsingarorðið annarlegur merkir samkvæmt orðabókinni undarlegur, sérkennilegur. Annarlegt ástand er vera í vímu, undir áhrifum fíkniefna.

Blaðamenn nota orðasambandið til að fullyrða það sem þeir vita ekki, það er hvor einhver sé fullur eða dópaður. Fyrir vikið verður til hjáorðatal í stað þess að segja fullum fetum hvað gerðist, að einhver sér grunaður um að vera fullur eða dópaður.

Svona er hjáorðin í hjarðmennsku fréttaskrifa um löggumál:

• Enginn er settur í fangelsi, frekar vistaður í fangageymslu
• Fangelsi eru orðin að fangageymslum
• Enginn er fullur, frekar sagður í annarlegu ástandi
• Enginn er dópaður, frekar sagður í annarlegu ástandi
• Slys verða aldrei, slys eiga sér stað
• Slysstaður er aldrei nefndur, í dag heitir hann vettvangur
• Löggan dregur sig aldrei í hlé, hún afhendir slökkviliðinu vettvanginn

Fleira mætti nefna.

Tillaga: Kona í annarlegu ástandi reyndi að saga niður tré.

3.

„65 mál komu inn á borð lög­regl­unn­ar á höfuðborg­ar­svæðinu í gær­kvöldi og nótt og fengu þrír að gista í fanga­geymslu.“

Frétt á mbl.is.     

Athugasemd: Tvær fréttir á vefsíðu Moggans byrja með tölustöfum. Fyrir utan ofangreinda tilvitnun er það þessi:

45 eru særðir, þar af einn lífs­hættu­lega eft­ir að hóp­ur manna vopnaður bar­efl­um réðst á mót­mæl­end­ur á lest­ar­stöð í Hong Kong í gær­kvöldi. 

Þetta er auðvitað ekki boðlegt. Einhver verður að segja nýliðum í blaðamennsku til. Undarlegt er þó að blaðamaðurinn eða blaðamennirnir skrifa ekki allar tölur með tölustöfum, bara sumar. Hvað veldur?

Afar auðvelt er að komast hjá því að byrja setningu á tölustöfum. Annað hvort ætti að skrifa tölurnar með bókstöfum eða umorða. Hér er tilaga um síðarnefndu málsgreinina:

Einn er í lífshættu og fjörutíu og fimm aðrir særðir eftir að …

Hvers vegna er ólíklegt að blaðamaðurinn myndi skrifa svona en ætti þó að hafa gert það samhengisins vegna:

1 er í lífshættu og 45 aðrir særðir eftir að …

Skiptir talan máli?

Einnig má umorða setninguna:

Hóp­ur manna vopnaður bar­efl­um réðst á mót­mæl­end­ur á lest­ar­stöð í Hong Kong í gær­kvöldi og er einn í lífhættu og fjörutíu og fimm aðrir særðir.

Á vísir.is er fréttin á annan hátt. Þar byrjar hún svona:

Að minnsta kosti 45 eru særðir, þar af einn lífshættulega, eftir að …

Blaðamaður Vísis kann vel til verka.

Hvers vegna byrjar enginn í öllum heiminum setningu á tölustöfum, hvorki blaðamenn né aðrir sem stunda skriftir? Ástæðan er afar einföld og hefur oft verið nefnd hér. Mælt er með því að „gúggla“, til dæmis á ensku: „Numbers in beginning of sentence“ eða „Can a sentence start with numbers?“

Svo má velta fyrir sér hvort eða hvenær er rétt að skrifa tölur með tölustöfum eða bókstöfum. Veraldarvefurinn veitir góða fræðslu um álitamálið.

Tillaga: Lögreglan á höfuðborgarsvæðinu sinnti sextíu og fimm málum í gær­kvöldi og nótt og fengu þrír að gista í fanga­geymslu.

3.

„Mæðgur, sem fund­ust látn­ar í íbúð í Anchorage í Alaska-ríki í Banda­ríkj­un­um, höfðu verið látn­ar í nokkr­ar vik­ur áður en þær fund­ust. Elva Salaz­ar og tveggja ára göm­ul dótt­ir henn­ar, Thalia Sever­ance, fund­ust látn­ar í íbúð sinni á föstu­dag.“

Frétt á mbl.is.     

Athugasemd: Nástaða er eitt það leiðinlegasta og raunar ljótasta sem sést og heyrist í fjölmiðlum. Þá er klifað á sama orðinu rétt eins og höfundurinn haldi að lesandi eða hlustandi hafi tapað samhenginu í frásögninni. Líklegra er þó að skrifarinn sé stíllaus.

Í ofangreindri tilvitnun eru tvær málsgreinar og þrisvar sinnum eru tönglast á sama orðinu. Raunar er fréttin mjög stutt en til viðbótar þurfi blaðamaðurinn endilega að bæta því við í fjórða skiptið að mæðgurnar hafi fundist látnar. 

Tillaga: Móðir og tveggja ára dóttir hennar fund­ust látn­ar í íbúð sinni í Anchorage í Alaska í Banda­ríkj­un­um, tveim vikum eftir að þær létust.

Er Morinsheiði á Fimmvörðuhálsi?

Ný þyrla Land­helg­is­gæslu Íslands, TF-GRÓ, fór í sitt fyrsta út­kall í dag er hún sótti slasaðan göngu­mann á Fimm­vörðuháls. [...]

Áður hafði borist til­kynn­ing frá Lands­björg um að björg­un­ar­sveit­ir á Suður­landi væru farn­ar af stað til þess að sækja mann­inn þar sem hann var stadd­ur of­ar­lega á Morinsheiði.

Þetta segir á mbl.is. Á visir.is segir:

Þyrla landhelgisgæslunnar var kölluð út í dag þegar hún sótti mann á Fimmvörðuháls sem var slasaður á fæti.

Maðurinn var staddur ofarlega á Morinsheiði við Heljarkamb ásamt samferðafólki.

Á dv.is segir:

Rétt upp úr klukkan þrjú í dag voru björgunarsveitir á Suðurlandi kallaðar út vegna göngumanns á gönguleiðinni yfir Fimmvörðuháls, en maðurinn er slasaður á fæti. Hann er staddur ofarlega á Morinsheiði við Heljarkamb og hjá honum er samferðafólk.

Takið eftir orðalaginu. Án efa má rekja það til Landsbjargar en fjölmiðlarnir birta fréttatilkynninguna athugasemdalaust.

Hér kemur spurning dagsins: Er Morinsheiði á Fimmvörðuhálsi?

Svör skal skal senda ritstjórum fjölmiðlanna sem hér hefur verið vitnað til sem og til formanns Landsbjargar. Þeir munu veita verðlaun við hæfi sem líklega er landakort.

Myndin er tekin í norðurhlíðum Bröttufannarfells. Stóra sléttan fyrir miðri mynd er Morinsheiði. Útigönguhöfði er lengst til vinstri og Hrunagil er hægra megin við heiðina.

Fjallið sem breyttist í hrúgu

Það vekur athygli leikmanna eins og mín hversu viðvarandi jarðskjálftar, þó frekar litlir, eru við upptök Tungnakvíslajökuls.

Þetta skrifaði ég hér 2. júní 2011. Þá hafði ég tekið eftir jarðskjálftum í Tungnakvíslajökli  í nokkur misseri og ekki getað áttað mig á því hvað var að gerast þar. Nokkrum sinnum hef ég komið á svæðið þó það sé frekar afskekkt. Þarna heita Teigstungur, ekki Þórsmörk eins og sums staðar er haldið fram. 

Frá því að ég skrifaði þennan pistil hef ég mörgum sinnum tjáð mig um atburði í Tungnakvíslajökli, sjá hér, hér, hér, hér, hér, hér, hér, hér, hér, hér, hér, hér og hér. Þrátt fyrir að hafa þetta á heilanum grunaði mig aldrei að skjálftarnir gætu verið afleiðing af berghruni enda er ég ekki jarðfræðingur og hef sáralitla þekkingu á fræðunum. 

Um síðustu helgi birtust fréttir af vísindamönnum sem komu auga á skriður sem fallið hafa á Tungnakvíslajökul. Ástæðan er einföld. Þegar jöklar rýrna minnkar stuðningur þeirra við hlíðar sem þeir liggja við og þær gefa eðlilega eftir. Þetta þekkist alls staðar og er meðal annars ástæðan fyrir sprungunni stóru á Svínafellsheiði í Öræfum.

Eftir öll þessi skrif er maður svolítið hissa á því að aldrei hafi neinum dottið berghlaup í hug. Af minni hálfu er þetta þekkingarleysi.

Í pistli 30. janúar 2012 birti ég grein úr Morgunblaðinu um jarðfræðing sem var í doktorsnámi og rannsakaði skjálfta í vesturhluta Mýrdalsjökuls. Þeir eru í greininni kallaðir Goðabunguskjálftarnir eftir hæsta hluta jökulsins sem er skammt frá Tungnakvíslajökli. Í greininni segir:

Frá því mælingar á jarðskjálftum hófumst í nágrenni Mýrdalsjökuls hafa fræðimenn tekið eftir sérkennilegum skjálftum sem eiga það sameiginlegt að eiga upptök sín í vesturhluta Mýrdalsjökuls.

Og:

Fyrstu niðurstöður benda eins og áður segir til að skjálftarnir séu enn grynnri en áður hefur verið talið. Auk þess eiga flestir þeirra upptök ofarlega í Tungnakvíslarjökli frekar en í Goðabungu.

Síðan hef ég ekkert frétt af þessum rannsóknum. Staðreyndin er þó sú að stór hluti jarðskjálfta er utan við Kötluöskjuna og það sem merkilegast er, þeir eru í vestanverðum Mýrdalsjökli, einna helst í Tungnakvíslajökli. Í sannleika sagt hélt ég að þarna væri verið að tala um skjálfta vegna íshruns í jöklinum.

Á námskeiði um jarðfræði sagði Páll Einarsson, jarðfræðingur, aðspurður, að skjálftarnir gætu verið vegna hreyfing íss en kenningar væru líka um að þarna undir væri ísúr gúll að þrýsta sér upp á yfirborðið, hægt og rólega.

Páll segir svo í viðtali við Fréttablaðið 16. júlí 2019:

„Þetta er sérstakt því þetta er við eldstöðina Kötlu,“ segir Páll. „Ein tilgáta til að skýra skjálftana á þessum stað er að mínu mati nokkuð sennileg. Það er að þetta stafi af rísandi svokölluðum leynigúl, það er kvikugúll sem er á hægri hreyfingu til yfirborðs. Þetta er fyrirbrigði sem er þekkt víða í útlöndum og er tengt íslenskri jarðfræði líka en við höfum ekki séð gerast á landinu áður eða síðan mælitæki komu til sögunnar.“

Af öllu er þó ljóst að jarðskjálftar í og við Tungnakvíslajökul eru ekki nærri því allir tengdir berghlaupi. 

Á mbl.is birtist í vikunni heldur rýr frétt um berghrunið. Viðtal er við Þorstein Sæmundsson jarðfræðing sem segir þó:

„Hlíðin hef­ur skriðið niður um alla vega 180 metra. Við erum að leita or­saka fyr­ir því og um leið vilj­um við meta hvenær hreyf­ing­in hef­ur átt sér stað, á hve löng­um tíma og hvort hún hafi komið í rykkj­um eða hafi staðið jafnt í ein­hvern tíma,“ seg­ir Þor­steinn.

Hann seg­ir að skrið sem þetta geti verið af mörg­um ástæðum og þar komi sterk­lega til greina jök­ul­hörf­un, sem þekkt er að hafi orðið á þessu svæði og að geti valdið af­lög­un á hlíðum und­an jökli. Þá get­ur annað orðið til þess að hlíðin skríði niður, und­angröft­ur hvers kon­ar til dæm­is eða að hreyf­ing­ar þess­ar teng­ist skjálfta­virkni í grennd­inni.

Með fréttinni er birt mynd sem tekin er úr Google Maps og er sannleika sagt verri en engin. Hún er teygð og toguð svo landslagið birtist ekki í réttum hlutföllum.

Fæstir gera sér grein fyrir þeim hamförum sem þarna hafa orðið. Engar almennilegar myndir hafa birst sem sýna landslag fyrir og eftir þær. Ég hef gert dauðaleit í myndasafni mínu og aðeins fundið tvær nothæfar myndir og birti þær hér.

Sú efri er tekin á Eyjafjallajökli í mars 1991. Ég tók myndina af Óla Þór Hilmarssyni félaga mínum á niðurleið af Hámundi, efsta tindi jökulsins. Hringur er um fjallið sem seig saman niður á Tungnakvíslajökul.

Hin myndin er tekin í byrjun október 2011 og er klippt úr annari. Ég hef dregið hring um fjallið sem seig. Þar sem áður var hálendisslétta er nú hrúgald. Fjallið hefur gjörbreyst og er ekki svipur hjá sjón.

Á þriðju myndinni sést bertur hvar berghlaupið varð.

Ég vona að lesendur nái að átta sig á hamförunum með því að skoða myndirnar og stækka þær.