Þessi 22 ára gamli framherji, ítrekað og heimsvísan

Orðlof

Samskiptafjarlægð

Í tengslum við COVID-19-sjúkdóminn hefur mikið verið rætt um það sem á ensku nefnist social distancing, þ.e. það að minnka sem mest samneyti við aðra til að reyna að koma í veg fyrir útbreiðslu veirunnar. 

Ekki hefur fundist gott orð yfir þetta en Jóhann Heiðar Jóhannsson, formaður Orðanefndar Læknafélags Íslands, leggur til (í samtali) að þetta hugtak verði kallað samskiptafjarlægð. 

Dæmi um notkun þess í setningu: Landlæknir leggur til að allir hlíti reglum um samskiptafjarlægð.

Árnastofnun, pistill eftir Jóhannes Bjarna Sigtryggsson rannsóknalektor. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Þessi 22 ára gamli fram­herji flaug til Belgra­de í síðustu viku …“

Frétt á mbl.is.                 

Athugasemd: Fleiri en íþróttablaðamenn hafa tekið upp á því að geta um aldur fólk í fréttum. Þetta er mjög algengt í flestum löndum og í sjálfu sér ekkert að því. Ofangreind tilvitnun er í þessu samhengi á vefsíðu Moggans:

Luka Jovic, fram­herji spænska knatt­spyrnu­fé­lags­ins Real Madrid, er í slæm­um mál­um eft­ir að hann yf­ir­gaf sótt­kví vegna kór­ónu­veirunn­ar í heimalandi sínu Serbíu í leyf­is­leysi. Þessi 22 ára gamli fram­herji flaug til Belgra­de í síðustu viku …

Frásögnin er ekki góð, endurtekningar gera hana stíllausa. Betur hefði farið á því að orða þetta svona:

Luka Jovic, tuttugu og tveggja ára gamall fram­herji spænska knatt­spyrnu­fé­lags­ins Real Madrid, flaug til Belgrad í síðustu viku. Hann yfirgaf sóttkví ...

Greinilegt er að blaðamaðurinn þýddi úr ensku. Hann veit ekki að hér á landi er almennt talað um Belgrad, jafnvel Belgrað, en á ensku „Belgrade“. Á vef Wikipedia segir:

Belgrad eða Beograd á serbnesku …

Villur eru í fréttinni. Þar segir „mikillar varúðarráðstafana“. Einnig segir:

Þar sem að Jovic var að koma frá Madrid á Spáni þar sem veir­an hefur …

Þar sem … þar sem. Blaðamaðurinn hlýtur að sjá nástöðuna við yfirlestur. Þetta er skárra:

Jovic var að koma frá Madrid á Spáni en þar hefur veiran …

Í fréttinni segir: 

Ne­bojsa Stefanovic, inn­an­rík­is­ráðherra Serbíu, ít­rekaði að Jovic gæti fengið fang­els­is­dóm fyr­ir að rjúfa sótt­kví.

Ítrekaði hvað? Hvergi kemur fram að ráðherrann hafi sagt þetta áður. Hvers vegna notar þá blaðamaðurinn „ítrekaði“? Hefði ekki verið nóg að skrifa að hann hafi sagt að Jovic gæti fengið fangelsisdóm?

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Charlie Austin, leikmaður QPR, varar ungt fólk við því að það sé ekkert grín að fá kórónaveiruna þó að það sé á besta aldri.“

Frétt á mbl.is.                 

Athugasemd: Hvað á blaðamaðurinn við fyrir hönd fótboltamannsins? Hann varar við því að það sé ekkert grín á fá veiruna. 

Berum þetta tvennt saman:

Hann varar við því að það sé ekkert grín að fá veiruna.

Og …

Hann varar við því að það sé grín að fá veiruna.

Hvort af þessu skyldi nú maðurinn eiga við?

Hann er í raun og veru að segja að það sé alvarlegt mál að fá veiruna. Ekki að það sé „grín“. 

Tillaga: Charlie Austin, leikmaður QPR, aðvarar ungt fólk. Hann fullyrðir að það sé ekkert grín að fá kórónaveiruna þó fólk sé á besta aldri.

3.

„Lögregla ítrekað kölluð út vegna heimasamkvæma.“

Fyrirsögn á visir.is.                  

Athugasemd: Þetta er ekki góð notkun á lýsingarorðinu ítrekaður. Betra er að nota atviksorð eins og oft, tíðum, aftur og aftur og álíka.

Þegar sögnin að ítreka eða lýsingarorðið ítrekað er notað þá erum við að tala um sama verknaðinn. Krafa um greiðslu reiknings þarf stundum að senda oft til skuldarans, skuldin er þá ítrekuð. Eftirfarandi er bara della:

• Varla er hægt að segja að sá sem fer daglega í sundlaugar fari ítrekað í sund.
• Þó svo að skíðamaður detti oft í brekku er varla hægt að segja að hann detti ítrekað.
• Ekki getur verið rétt að segja að maður stami ítrekað.
• Margir veikjast oft um ævina, varla fá menn ítrekað kvef.
• Sá sem hnerrar nokkrum sinnum í röð hefur varla hnerrað ítrekað.
• Ómögulegt er að segja að sá sem kaupi mjólk fjórum sinnum í viku kaupi ítrekað mjólk.

Engu að síður er þetta sagt á svipaðan hátt af því að „ítrekað“ er svo vinsælt orð um þessar mundir og ítrekað notað. Af þessum dæmum má sjá að orðið á alls ekki alltaf við.

Tillaga: Lögregla oft kölluð út vegna heimasamkvæma.

4.

„Skortur á sýnatökupinnum á heimsvísu.“

Undirfyrirsögn á blaðsíðu 4 í Morgunblaðinu 23.3.20.                  

Athugasemd: Sum orð verða afar vinsæl hjá blaðamönnum og er klifað á þeim út í hið óendanlega. Í nokkurn tíma hefur oft („ítrekað“) verið talað um „heimsvísu“ og „landsvísu“ sem þó er alls ekki rangt en öllu má nú ofgera. Hér áður fyrr var einfaldlega talað um það sem gerst hefur í heiminum eða á landinu.

Og af þessu tilefni er hér vísa. Nei, ekki vísa heldur limra út Vísnahorni Morgunblaðsins sem Halldór Blöndal fyrrum þingmaður sér um. Eitt af því skemmtilegasta sem maður les:

Það er almenningsálit í sveitinni,
að ást séra Marteins á geitinni
megi hreint ekki lá
þegar litið er á
hve lík hún er Jórunni heitinni.

Höfundurinn er Jóhann S. Hannesson.

Tillaga: Skortur á sýnatökupinnum í heiminum.

 

Faraldurinn er rétt að byrja

Framtíðarhorfum í efnahagsmálum eru afar slæmar vegna Covid-19 faraldursins. Hvorki hér á landi né erlendis hefur hann enn náð mikill útbreiðslu, raunar er langt þangað til. Þetta byggi ég meðal annars á meðfylgjandi súluriti og gögnum sem liggja að baki og er öllum aðgengileg.

Ýmsir aðilar fylgjast nákvæmlega með útbreiðslunni og birta jafnóðum gögn um hana. Ég hef skráð hjá mér helstu upplýsingar og hér eru tvö súlurit sem eru alþjóðleg.

Í stuttu máli sýnir hið efra hlutfallslega breytingar. Tvær súlur fylgjast að, önnur sýnir fjölgun smitaðra, hlutfallsleg fjölgun frá 11. mars, og hin fjölgun látinna sem hlutfall af smituðum. Græna súlan sýnir þá sem hafa læknast af veikindum, hlutfall af smituðum.

Þetta þýðir á einföldu máli að faraldurinn er enn í örum vexti.

Vel má vera að það eina sem er marktækt sé fjöldi látinna. Vandinn er hins vegar sá að víða kunna skráningar að vera í skötulíki. Í fámenningu hér á landi er auðvelt að safna upplýsingum. 

Gagnslítið er að bera saman smit miðað við fjölda íbúa. Í Vatíkaninu búa 800 manns og þar er einn smitaður, 0,13% íbúa. Í San Marino, smáríki innan Ítalíu, eru 144 smitaðir, 0,42%. Hér á landi er hlutfallið 0,14%. 

Mér finnst skynsamlegra að bera saman hlutfall smitaðra í fjölmennari ríkjum. Þá kemur ýmislegt forvitnilegt í ljós eins og sjá má á súluritinu. Á því sjáum við brotalamirnar, óskráða útbreiðslu faraldursins.

Mest smit eru í fjölmennustu Evrópulöndunum, Þýskalandi, Frakklandi, Ítalíu og Spáni og eru súlurnar rauðlitaðar. Sama er með Íran og Suður Kóreu. Allt þetta virðist fremur trúverðugt.

Hvað þá með hin löndin, sérstaklega þau svartlituðu. Bandaríkin, Bretland, Pólland, Kanada og jafnvel Tyrkland og Rússland? Þau eru ekki lokuð eins og Norður Kórea þar sem enginn er sagður hafa smitast. Líkur benda til að þarna sé öll skráning í kalda koli. Covid-19 veiran grasserar líklega í þessum löndum án þess að yfirvöld hafi neina stjórn á útbreiðslunni eða voru alltof sein að bregðast við. Tölurnar eru alls ekki trúverðugar og hljóta beinlínis að vera rangar. Covid-19 faraldurinn er því verri en uppgefnar tölur gefa til kynna.

Þegar þetta er skrifað er sagt að um 312 þúsund manns séu smitaðir. Getur verið að þeir séu tvisvar sinnum fleiri, tíu sinnum fleiri ...?

Setjum nú sem svo að við Íslendingar náum stjórn á faraldrinum og hann hreinlega hætti. Haldi faraldurinn halda áfram að geysa í Evrópu og Norður Ameríku með öllum þeim neikvæðu áhrifum sem fylgja erum við ekkert sérstaklega vel sett. Efnahagslíf hér á landi mun ekkert lagast þó faraldrinum linni.

Efnahagsleg áhrif munu verða mjög alvarleg, líklega í eitt ár eða lengur. Erfitt kann að vera fyrir okkur að selja helstu framleiðsluafurðir og um leið kann að reynast erfitt að kaupa helstu vörur til neyslu hér innanlands. Alvarlegast verður þó skortur á matvælum og olíu. Helstu matvælaframleiðslulönd heimsins munu eiga afar erfitt með að sinna framleiðslu og útflutningi.

Þetta eru ekki góðar framtíðarhorfur. Þegar loksins sér fyrir endann á faraldrinum úti í honum stóra heimi tekur langan tíma að koma hjólum atvinnulífsins í gang? Gerist það bara si svona að þjóðir taki aftur upp þráðinn og rétt eins og ekkert hafi í skorist? 

Nei, ég held að þegar faraldrinum loksins linni muni þjóðir heims ekki treysta á hverja aðra og taki að framleiða matvæli fyrir eigið fólk, tryggi matvælaöryggi sitt.

Hvernig ætlum við að tryggja matvælöryggi þjóðarinna, aðgang hennar að nægum mat?

Auðvitað vonar maður að þetta svartsýnisraus verði ekki raunin en hversu langvinnur verður faraldurinn og hversu lengi er atvinnulíf heimsins að komast í gang þá loks honum linnir?

Tikka í réttu boxin, lausafé sem þornar upp og þyrla sækir slasaðan á Landspítalann

Orðlof

Hlutur

Venjan er að segja gera á hlut einhvers. Eldra afbrigðið gera á hluta einhvers er líka til þó að hitt sé algengara í nútímamáli.

Málfarsbankinn.  

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Aðspurður varðandi út­litið framund­an seg­ir Daní­el að stjórn­völd séu að tikka í öll réttu box­in.“

Frétt á mbl.is.                 

Athugasemd: Þó svo að viðmælandinn hafi sagt svona ber blaðamanninum ekki skylda til að hafa þetta nákvæmlega eftir honum.

Orðalagið er mjög enskt. Í orðabók Longman á netinu segir:

If something ticks all the right boxes, it does everything that you wanted it to do or is everything you wanted it to be.

Enskt orðalag þarf ekki að vera slæmt. Miðum samt við venju og hefð í íslensku máli. Í krossaprófum í gamla daga „tikkaði“ enginn ekki í box heldur hakaði, „exaði“, við rétt svör sem stundum voru í ferhyrndum reit. Síðar fóru sigldir að kalla þessa reiti „box“, hugsanlega til að sýni hversu forframaðir í útlenskunni þeir eru. Enskar slettur er öðrum þræði ekkert annað en mont.

Á íslensku merkir box kassi eða dós ef ekki er átt við hnefaleika. Box er áþreifanlegt, með fjórum hliðum, botni og loki. Makkintos sælgæti er yfirleitt selt í boxi sem má endurnýta fyrir kökur og annað gott, jafnvel verkfæri og svo framvegis. Þess vegna er varla hægt að nota „box“ um það sem teiknað á blað. Rammi eða reitur eru góð orð.

Þá getum við sagt:

Aðspurður varðandi út­litið framund­an seg­ir Daní­el að stjórn­völd hafi hakað í alla réttu reitina.

Hér verður að viðurkennast að málsgreinin er dálítið kjánaleg, ekki eins góð og enska orðalagið. Hins vegar er einfaldleikinn alltaf bestur og því eru stjórnvöld líklega að gera allt rétt. Ferlega hallærislegt að segja „varðandi útlitið framundan“.

Í fréttinni segir:

Það vita all­ir að þetta er tíma­bundið en maður veit bara ekki hversu tíma­bundið.

Æ, ekki er þetta gott. Viðmælandinn lítur hér illa út og það er blaðamanninum að kenna. Þetta er snöggtum skárra:

Allir vita að ástandið er tímabundið en hversu lengi veit enginn.

Með því að hugsa sig um, hætta að flýta sér, gefst tími til að vanda sig.

Tillaga: Spurður um framtíðarhorfur seg­ir Daní­el að stjórn­völd séu að gera allt rétt.

2.

„Lausa­féð er mjög fljótt að þorna upp.“

Fyrirsögn á mbl.is.                

Athugasemd: Orðtök eru föst orðasambönd sem hljóta að vera lýsandi fyrir umræðuefnið. Varla er hægt að segja að lausafé „þorni“ eða „þorni upp“. Peningar eru varla blautir og síst af öllu í rafrænni veröld. Þetta er þó líkingamál og fullkomlega eðlilegt að nýta sér það í frásögn. Fólk getur vissulega orðið uppiskroppa með peninga.

Lausafé er stundum nefnt handbært fé, það er þeir fjármunir sem auðveldlega er hægt að grípa til eða koma í verð. Á erfiðum tímum kann að vera erfitt að fá peninga, til dæmis gjaldeyri. Þar að auki er vandi að selja hluti og fá fyrir þá rétt verð. 

Tillaga: Margur verður uppiskroppa með lausafé.

3.

„Sóttu slasaðan skipverja á Landspítalann.“

Fyrirsögn á visir.is.                 

Athugasemd: Einu sinni gerðist maður nokkur pólitískur flóttamaður og bað um hæli í Sovétríkjunum og þótti það einstaklega merkileg frétt. Nú heyrir það til tíðinda að þyrla Landhelgisgæslunnar hafi „sótt slasaðan skipverja á Landspítalann“. Líklega hefur verið gáfulegra að lækna hann annars staðar eða bara skila honum á sama stað og hann fannst.

Þess ber að geta að hinn fljótfæri blaðamaður lagaði þessa kolvitlausu fyrirsögn löngu, löngu, löngu eftir birtingu fréttarinnar. Svona bull á ekki að viðgangast á Vísi eða öðrum fjölmiðlum.

Tillaga: Þyrla Gæslunnar flutti slasaðan skipverja á Landspítalann.

4.

„Framlegð til íþróttahreyfingarinnar gæti minnkað.“

Fyrirsögn á frettabladid.is.                 

Athugasemd: Framlegð er hugtak sem notað er í rekstri fyrirtækja. Á Vísindavefnum skýrir Gylfi Magnússon, dósent í hagfræði, það svo:

Framlegð er notuð yfir tekjur að frádregnum breytilegum kostnaði. Með breytilegum kostnaði er átt við kostnað sem breytist með framleiddu magni (ef um framleiðslufyrirtæki er að ræða) eða seldu magni (ef um dreifingaraðila er að ræða). 

Framlag er allt annað og merkir það sem lagt er af mörkum, skerfur.

Blaðamaðurinn er líklega að rugla þessum orðum saman þegar hann semur frétt um skerf, hlut, íþróttahreyfingarinnar úr potti Íslenskrar getspár, lottó og getrauna.

Fréttin er annars frekar illa skrifuð. Í henni eru stafsetninga- og málfarsvillur.

Tillaga: Framlag til íþróttahreyfingarinnar gæti minnkað.

 

Sérafnotareitur, framvinda sem rúllar og forystufólk Englands

Orðlof

Glatkista

Ímynduð kista þar sem týnda hluti er að finna. Eitthvað fer í glatkistuna; eitthvað er komið í glatkistuna.

Eitthvað tapast, týnist; eitthvað er týnt, eitthvað gleymist eða leggst af. Bókin er komin í glatkistuna - Húslesturinn vakti minningar um góðan sið sem lent hafði í glatkistunni.

Danska: „Gå í glemmebogen“

Úr bókinni Mergur málsins (stytt), Jón G. Friðjónsson.  

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Landamærum Danmerkur verður lokað frá og með hádegi í dag og verður öllum aðvífandi vísað frá landinu …“

Frétt á blaðsíðu 2 í Morgunblaðinu 14.3.20.                

Athugasemd: Aðvífandi merkir samkvæmt orðabókinni sá sem kemur af tilviljun, ekki sá sem kemur í heimsókn. Af þessu má ráða að orðið er ekki notað í réttri merkingu í fréttinni.

Þegar blaðamenn lenda í vanda um orð eða orðalag er skynsamlegast að fara inn á malid.is. Þeir sem aldrei eru í vafa um orðaval sitt eiga ekkert erindi í blaðamennsku.

Tillaga: Landamærum Danmerkur verður lokað frá og með hádegi í dag og öllu aðkomufólki verður vísað frá landinu …

2.

„Íbúðum á jarðhæð og kjallara fylgir sérafnotareitur.“

Auglýsing á blaðsíðu 15 í Morgunblaðinu 14.3.20.                

Athugasemd: Hvað er sérafnotareitur? Miðað við samhengið er hér líklega átt við lítinn garð eða blett fyrir utan íbúð sem lokaður er fyrir aðra. Þó má vera að hann sé í sameign innandyra eða gróðurreitur uppi á Hólmsheiði. Hver veit? Fylgdi bíll íbúðinni væri hann samkvæmt þessu nefndur sérafnotabíll. Svona orð er út í hött.

Orðið er asnalega saman sett og sé heimatilbúna skýringin mín rétt á orðið alls ekki við.

Tillaga: Íbúðum á jarðhæð og í kjallara fylgir lokaður reitur í garðinum fyrir utan íbúðina. 

3.

„Ferðabann til Bandaríkjanna nú í gildi.“

Fyrirsögn á frettabladid.is.                

Athugasemd: Ég hnaut um nú í fyrirsögninni og það fékk mig til að hugsa. Sé bannað að ferðast til Bandaríkjanna þá gildir það núna. Þar af leiðir að orðinu er algjörlega ofaukið, hjálpar ekkert. Raunar er að skaðlausu hægt að sleppa „í gildi“, það hjálpar ekki heildur neitt, bætir engu um skilning.

Eftir snyrtinguna stendur stendur einfaldlega:

Ferðabann til Bandaríkjanna.

Þetta er samt ansi snubbótt og ljótt. Hvers vegna? Jú vegna nafnorðanna, hér vantar sagnorð til að létta stílinn. Niðurstaða mín er því eins og segir í tillögunni.

Ég hélt í fáfræði minni að nú væri atviksorð og hugsaði það ekki til enda. Nei, nú er nafnorð í hvorugkyni og aðeins til í eintölu? Það beygist svona:

Nú, nú, núi, nús.

Fyrirsögnin er klúðursleg og því ónothæf. Af hverju finna blaðamenn ekki þörf hjá sér til að skoða orðalag og stíl?

Tillaga: Bannað að ferðast til Bandaríkjanna.

4.

„Brandararnir eru oftar en ekki í fyrirsjáanlegri kantinum, en lykilatriðið er að framsetningin heldur flottu flugi, dýnamík leikaranna gefur frá sér gott stuð og rúllar framvindan frá A til B án nokkurrar fitu, tilgerðar eða rembings.“

Kvikmyndagagnrýni á dv.is.                 

Athugasemd: Margt í þessari gagnrýni á íslensku bíómyndina Veiðiferðin skilst ekki, þar með tilvitnunin hér að ofan.

Með góðum vilja má skilja að brandararnir séu „í fyrirsjáanlegri kantinum“. Þetta er hins vegar illa skrifað. Af hverju segir höfundurinn ekki að brandararnir hafi verið fyrirsjáanlegir? Þarna hefði farið vel á því að setja punkt, en höfundurinn áttar sig ekki á því og lengir málsgreinina úr öllu hófi.

Eftirfarandi er óskiljanlegt:

Framsetning heldur flottu flugi.

Má vera að höfundurinn sé að hæla kvikmyndagerðarmönnunum. Sé svo hefði hann að ósekju mátt vera skýrari, það er að segja geti hann það.

Svo kemur þetta:

Dýnamík leikaranna gefur frá sér gott stuð og rúllar framvindan frá A til B án nokkurrar fitu“.

Ég hef ekki hugmynd um hvað þetta þýðir. Hefði einhver sagt svona við mig hefði ég ábyggilega jánkað án nokkurs skilnings, þannig er oft talmálið. En hér er þetta ritmál og þá þarf að vanda sig.

Í gagnrýninni stendur:

Sex einstaklingar leggja af stað í hina árlegu veiðiferð með það að markmiði að sinni að eiga sér hófstillt glens.

Þetta skilst illa vegna þess að höfundur er hugsanlega of orðmargur. Einna helst mætti hann sleppa „að sinni“ þá skýrist málsgreinin örlítið. Betur hefði þó farið á því að segja:

Sex karlar leggja af stað í hina árlegu veiðiferð til að skemmta sér.

Í framhaldinu segir:

Eins og gerist þó, þegar fáeinir vínkassar eru opnaðir og dólgurinn farinn að gefa frá sér gleðismit í pylsupartíinu, siglir allt í ansi óútreiknanlega ferð framundan.

Hvaða dólgur? Þetta skilst ekki.

Sannast sagna á maður ekki að eyða mörgum orðum í viðvaningsleg skrif eins og þessi gagnrýni er frá upphafi til enda. Höfundurinn hefði þurft að fá einhvern til að lesa þau yfir, svo óskaplega margt þarfnast lagfæringar. Staðreyndin er einfaldlega sú að óbreytt hefðu skrifin ekki átt að birtast.

Ég ætla samt að sjá þessa kvikmynd en ekki vegna þessarar gagnrýni. Skilst að hún sé bráðskemtileg, þó brandararnir kunni að vera fyrirsjáanlegir. 

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Wayne Rooney, leikmaður Derby, er ekki sáttur hvernig forystufólk Englands hefur tekið á kórónuveirunni og knattspyrnunni. “

Frétt á visir.is.                 

Athugasemd: Hvað er „forystufólk Englands“ …? Þvílíkt orðalag. Blaðamaðurinn virðist ekki skrifa af mikilli þekkingu. Hann ætti framvegis að bera skrif sín undir alvörublaðamenn á Vísi? Þeir eru nokkrir afburðagóðir þar innandyra.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Þegar klukk­an sló eina mín­útu yfir miðnætti gekk sam­komu­bann í gildi á Íslandi …“

Frétt á mbl.is.                 

Athugasemd: Klukkan slær ekki nema á heilum og hálfum tíma. Má vera að börn sem aldrei hafa heyrt í eða séð stórar standklukkur eða borðklukkur af gömlu gerðinni viti þetta ekki. Svona orðalag er bara út í hött.

Mér finnst líklegast að samgöngubann hafi gengið í gildi klukkan 24, á miðnætti, sem þýðir að eftir það er samgöngubann. Í fréttinni segir að samgöngubannið gildi „til 13. apríl kl. 00:01“. Ég velti því fyrir mér hvort síðasti dagur bannsins sé 12. eða 13. apríl. 

Í fréttinni er þetta haft eftir viðmælanda:

… standa vörð um þá sem eru út­sett­ast­ir fyr­ir þess­ari sýk­ingu …

Hver kenndi þér að segja svona, blaðamaður? Mikið er þetta ljótt orðalag, stíllaust og kjánalegt. Er ekki átt við þá sem eru viðkvæmastir?

Tillaga: Frá miðnætti er samkomubann á Íslandi.

7.

„Glataður giftingarhringur fannst fínpússaður og hreinn í fjósinu.“

Fyrirsögn á visir.is.                  

Athugasemd: Hringurinn var ekki glataðri en svo að hann fannst. Vissulega getur sögnin að glata þýtt að týna.

Glataður er lýsingarorð sem getur merkt týndur. Hins vegar er orðinu ofaukið í þessari málsgrein. Hann fannst, það sem finnst var týnt. Þarf að ræða það eitthvað frekar, eins og leikarinn sagði. Giftingahringurinn hefði ekki „fundist“ nema vegna þess að hann var týndur.

Tillaga: Giftingarhringur fannst fínpússaður og hreinn í fjósinu

Þjást tugir þúsunda bara af flensu og kvefi?

Furðulegt er að skoða landakort og sjá hvernig smit vegna Covid-19 veirunnar hefur dreifst misjafnlega um jörðina. Einhvern veginn virðist ekki allt vera sem sýnist. Hér ætla ég að rekja grunsemdir mínar og reyna að styðja þær með tölulegum upplýsingum sem fáanlegar eru í dag.

Gríðarlega margir hafa smitast í Kína, en athyglisvert er hversu fáir hafa smitast í nágrannalöndunum. Vera má að í þeim sé heilbrigðiskerfið frekar vanþróað og tölur um smitaða séu ekki eins ítarlegar og á Vesturlöndum. Gæti verið að tugþúsundir manna haldi að þeir séu með „flensu“ eða „kvef“. Fjöldi fólks harkar af sér, hefur ekki efni á að liggja heima. Sjá efra kortið.

Dásamlegt er að líta til Rússlands. Þarlend stjórnvöld halda því fram að fimmtíu og níu manns hafi smitast. Munum að þar búa 146 milljónir og smitaðir því aðeins 0,00004%.

Í Japan búa 127 milljónir manna og þar eru sagðir 773 smitaðir, 0,001% landsmanna, þrettán sinnum fleiri en í Rússlandi. Í Þýskalandi og Frakklandi búa samtals um 149 milljónir manna og þar eru samtals 153 sinnum fleiri smitaðir en í Rússlandi.

Skoðum Evrópukortið sem sýnir útbreiðslu Covid-19. Margt vekur athygli en þó einna helst hversu fá smit eru í Austur Evrópu, landsvæðinu sem einu sinni var undir járnhæl kommúnismans. Hvað veldur?

Getur verið að þar sé útbreiðslan einfaldlega lítil eða heilbrigðiskerfið lélegra en í Vestur Evrópu? Getur verið að þarna séu líka þúsundir manna veikir af „flensu“ eða „kvefi“?

Ég hef enga haldbæra skýringu á fáum smitum í Austur Evrópu. Fyrst af öllu dettur manni í hug að annað hvort séu tölulegar upplýsingar ekki handbærar eða verið sé að fela útbreiðsluna. Hver trúir því til dæmis að í Póllandi séu aðeins 103 smitaðir, það er 0,0001% af íbúunum? Í Úkraínu eru þrír smitaðir, 0,00001%. Þetta lyktar allt af af „rússneskri tölfræði“.

Lítum á súluritið yfir smitaða í Austur Evrópu. Þar skera þrjú lönd sig úr, Króatía, Slóvenía og Eistland. Allt bendir til að ekki sé allt sem sýnist í öðrum löndunum.

San Marínó, er sjálfstætt smáríki á norðanverðri Ítalíu. Þar eru áttatíu smitaðir. Í Vatíkaninu er einn af 800 smitaður sem er 0,13%. Í báðum löndunum er þetta ansi hátt hlutfall. Þannig er einnig með Ísland sem er í þriðja sæti miðað við smitaða sem hlutfall af íbúafjölda, 0,046%.

Sé þessum þremur löndum sleppt er súluritið aðeins læsilegra. Ítalía trónir á toppnum með langflesta smitaða miðað við höfðatölu.

Bíðum samt við. Getur verið að eitthvað fleira lykti af „rússneskri tölfræði“. Varla er trúlegt að 0,002% Breta séu smitaðir. Á Írlandi eru þeir 0.003% sem samt er furðulega lágt hlutfall.

Og víkur nú sögunni að Austurríki, þar eru aðeins 0,007% smitaðir. Margir Íslendingar þar á skíðum og báru smit heim. Engu að síður eru þar hlutfallslega miklu færri smitaðir en hér á landi. Þarlendir hljóta að vera eins og Rússar, veiran bíti hreinlega ekki á þá. Greinilega sterkari stofn en Ítalir sem sendu fjölmarga smitaða til Íslands og eru í miklum vanda sjálfir. Í Sviss eru 0.016% smitaðir. Veiran leggur þar fleiri en í Austurríki.

Varla er grín að þessu gerandi því þegar öllu er á botninn hvolft eru allar þjóðir eins. Þess vegna er ég ansi hræddur um að ekki séu nánda nærri öll kurl komin til grafar í fjölda ríkja. Fjölmargt bendir til að fá ríki hafi verið eins forsjál í sóttvarnarmálum og Ísland og þar af leiðandi eru ófáir bara með „flensu“ eða „kvef“ þegar aðrir eru með Covid-19 veiruna. Hér hefur ekki verið rætt um Bandaríkin en þar eru 0,0009% smitaðir. Afskaplega tortryggilegt hlutfall af íbúum.

Hér er að lokum tafla sem sýnir hlutfall smitaðra í Evrópu. Betra er að smella á töfluna og aðrar myndir og verða þær þá skýrari.

 

Þriðja og síðasta umferð lauk og fólk sem læknast án læknis

Orðlof

Abbast

Orðasambandið abbast upp á e-n ´kássast upp á e-n´ kemur fyrir í Skipum heiðríkjunnar eftir Gunnar Gunnarsson í þýðingu HKL:

Þá má mikið vera, ef þeir þora að abbast upp á þig (GGRit I, 45).

Nánast sama orðasamband í svipaðri merkingu er að finna í Brennu-Njáls sögu (124. k.) sem lesbrigði úr öðru handriti (Reykjabók) frá svipuðum tíma:

Skarpheðinn hló að og spurði hví hún abbaðist upp á arfasátuna (ÍF XII, 320 (R) (1300–1325)).

Gunnlaugur Ingólfsson hefur bent mér á að Halldór Laxness hafi gefið út Njálu (1945) og notað þá útgáfu Finns Jónssonar (1908) þar sem Reykjabók er lögð til grundvallar. Enn fremur þýddi HKL Skip heiðríkjunnar (1941). Í ljósi þessa má telja líklegt að HKL hafi vísvitandi notað orðasambandið abbast upp á e-n í þýðingunni sem hann hafi þekkt það úr Njáluútgáfu sinni eða úr útgáfu Finns Jónssonar á Njálu (1908). 

Svipað orðafar er einnig kunnugt í fornu máli:

sumir abbast við það aðeins, er þeir verða ávítaðir of glæpi sína (f13 (Pst 202));

abbaðist mjög við svein hans (Mork 391).

Eins og sjá má er myndin hér abbast við e-n rétt eins og elstu myndir með amast voru amast við e-n, sbr. dæmin fremst í pistlinum.

Til gamans skal hér tilgreint dæmi úr Manni og konu sem gæti minnt á orðasambandið abbast upp á e-n en er þó trúlega óskylt:

ég kássast upp á einkis manns jússu, lagsi (JThSk II, 241).

Þess skal að lokum getið að breytingin á > upp á er kunn frá 14. öld (líta/sjá á > líta/sjá upp á) en á 16. öld hleypur mikill vöxtur í breytingar af þessum toga.

Málfarsbankinn, Jón G. Friðjónsson, 243. pistill., 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Þriðja og síðasta umferð í Íslandsmótinu í handbolta lauk í kvöld.“

Fréttir kl. 22 í Ríkisjónvarpinu 12.3.20.                

Athugasemd: Mikilvægt ert að fréttamenn kunni að beygja rétt. Hér hefur skrifarinn ekki áttað sig. Sagnorðið ræður fallinu á töluorðinu og lýsingarorðinu.

Tillaga: Þriðju og síðustu umferð í Íslandsmótinu í handbolta lauk í kvöld.

2.

„150 til­felli kór­ónu­veiru hafa verið staðfest í Kan­ada og eitt dauðsfall.“

Fréttir á mbl.is.                

Athugasemd: Aldrei ætti að byrja setningu á töluorði. Þau eru allt annars eðlis heldur en bókstafir. Til að mynda kemur alltaf stór stafur á eftir punkti. Í þessu tilviki er sú regla brotin. Þar fyrir utan er þetta algjörlega stíllaust.

Tillaga: Í Kanada hafa 150 manns fengið kórónuveitu og einn látist.

3.

„Fólk hefur læknast.“

Þáttastjórnandi að morgni 13.3.2020 á Rás eitt.               

Athugasemd: Hér er ég ekki algjörlega viss, en tilfinning mín er sú að sá sem læknast hefur verið læknaður, það er með atbeina læknis. Sá sem fær kvef eða aðra kvilla og þarf ekki lækni til að komast aftur til heilsu hefur varla „læknast“, hann hefur einfaldlega náð heilsu, batnað. Batnar ekki öllum börnum sem njóta umönnunar móður og jafnvel föður. Þau læknast varla.

Í þættinum ræddi þáttastjórnandinn og viðmælandinn þannig um þá sem voru veikir af Covid-19 veiruna að allir hafi læknist. Er það ekki þannig er að flestir þola veikina rétt eins og hverja aðra flensu, og ná sér.

Tillaga: Fólk hefur aftur náð heilsu.

4.

„Það fylgir því mikil áskorun að greina í hvaða fjárfestingar er ráðist og hver innspýtingin á að vera.“

Aðsend grein á blaðsíðu 15 í Morgunblaðinu 13.3.20.              

Athugasemd: Fjöldi fólks skrifar greinar og fær þær birtar í Morgunblaðinu, Fréttablaðinu og víðar. Alltof margar þessara greina eru slakar, gætu verið betur upp settar og hnitmiðaðri. Í raun og veru er lítið út á það að setja að málfarsvillur finnist í slíkum greinum vegna þess að almennt er fólk ekki vant skrifum. Í ofangreindri tilvitnun fer betur að skrifa eins og segir í tillögunni hér fyrir neðan.

Í flestum tölvum eru forrit sem leiðrétta stafsetningavillur en þau kunna ekki á málfar eða stíl. Ekkert forrit lagfærir nafnorðaáráttuna sem læðst hefur inn í bæði ritmál og talmál og vikið til hliðar hefðbundinni frásögn þar sem áhersla er lögð á sagnorð. Engum finnst lengur skrýtið að lesa fréttir og greinar þar sem í upphafi er sagan rakin næstum því frá landnámsöld og til dagsins í dag áður en lesandinn veit um hvað greinin er.

Reglan er þessi: Komdu þér strax að aðalatriðinu og láttu greinina snúast um það.

Í greininni sem ofangreind tilvitnun kemur höfundur að aðalatriði máls síns í lokin. Hann eyðir ótrúlega miklu plássi í tal um allt annað og fyrir vikið er greinin óaðlaðandi, leiðinleg og lesandinn gefst fljótlega upp. Meira að segja fyrirsögnin dregur ekki lesandann að.

Tillaga: Því fylgir mikil áskorun að greina í hvaða fjárfestingar er ráðist og hver innspýtingin á að vera.

Samstuð, sóttkvísaðgerðir og grípa til ýmsa ráðstafanna

Orðlof

Fornafn eða lýsingarorð

Ég geri ráð fyrir að allir lesendur hafi lært það á sínum tíma að orðið ýmis sé óákveðið fornafn – um það ber öllum nýrri orðabókum og kennslubókum saman. Hegðun orðsins bendir þó ekki ótvírætt til þess og í Málfarsbankanum þykir ástæða til að vara við fjöllyndi orðsins: 

Orðið ýmis er að uppruna fornafn og því er ekki talið æskilegt að segja „hinir ýmsu menn“ eða „hinir ýmsustu aðilar“ enda er ýmis þá sett í stöðu lýsingarorðs.

Það er rétt að sé laus greinir stendur venjulega aðeins með lýsingarorðum en ekki fornöfnum – við segjum hinir góðu menn, hinir sterku menn o.s.frv., en önnur óákveðin fornöfn en ýmis geta ekki staðið í þessari stöðu – ekki er hægt að segja *hinir öllu menn, *hinir sumu menn, *hinir nokkru menn og svo framvegis …

Ástæðan fyrir því að ýmis er sett í stöðu lýsingarorðs á þennan átt er sennilega tilfinning fólks fyrir merkingarlegum skyldleika orðsins við lýsingarorð – vandséðar eru t.d. merkingarlegar ástæður fyrir því að greina ýmis öðruvísi en margur sem alltaf er talið lýsingarorð. 

Ekki er ólíklegt að ástæðan fyrir mismunandi greiningu þessara orða sé sú að margur er venjulega talið stigbreytast, þótt óreglulega sé, en ýmis stigbreytist ekki – eða hvað?

Eiríkur Rögnvaldsson. Sjá nána á vefsíðu Eiríks.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Sjáðu skurðina sem Martial fékk á lappirnar eftir samstuð við stöngina.“

Fyrirsögn á dv.is.                

Athugasemd: Gera má athugsemdir við þrennt í þessari fyrirsögn. Blaðamaðurinn ávarpar einhvern, líklega lesandann, og hvetur hann til að skoða myndir. Þetta er árátta sumra miðla sem ekki eru vandir að virðingu sinni og kallast „smelluveiði“ á ensku „click bait“ og felst í því að fá lesandann til að smella (klikka) á frétt, veiða hann til að lesa hana. Þekkt er að margir fréttamiðlar greiða blaðamönnum sínum laun eftir fjölda „smella“. Þetta er síst af öllu til fyrirmyndar enda hvetur það blaðamenn til að búa til fyrirsagnir sem ekki eru fyllilega sannleikanum samkvæmar. Frétt sem tengd er svona fyrirsögnum er yfirleitt harla rýr og þannig er það í þessu tilviki.

Oft er sagt að menn hafi fætur en dýr lappir. Þetta er þó alls ekki einhlítt, menn hafa lappir og oft er talað um fætur dýra. Hins vegar færi betur á því í fyrirsögninni að tala um fætur fótboltamannsins.

Hann meiddist við „samstuð við stöngina“ segir í fyrirsögninni en engar sögur fara af meiðslum stangarinnar.

Gæti verið að hann hafi rekist á markstöngina? Jú, og það er eðlilegra orðalag. Árekstur tveggja bíla er líklega samstuð en hið fyrra er almennt notað. Lendir sá í samstuði við bolta sem skallar hann? Rekist ég á skáphurð lendi ég í samstuði við hana? Hlaupi tveir menn í fang hvors annars lenda þeir í samstuði?

Eftir myndinni að dæma eru áverkarnir á fótum mannsins fleiður, ekki skurðir. Líklega þekkir blaðamaðurinn ekki það orð.

Í fréttinni segir:

Martial er illa farinn eftir leikinn en hann birti myndir á samfélagsmiðlum, þar eru lappir hanns illa farnar.

Að hvaða leiti er fótboltamaðurinn „illa farinn“ ef frá eru dregin fleiðrin á fótum hans? Til hvers er leiðréttingaforritið í tölvu blaðamannsins? Nennir hann ekki að láta það leita að stafsetningavillum 

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Enginn leikmaður Everton fékk lægri einkunn en Gylfi.“

Fyrirsögn á visir.is.                 

Athugasemd: Blaðamaðurinn á eflaust við það eins og segir í tillögunni hér fyrir neðan.

Tillaga: Gylfi og tveir aðrir í Everton fengu lægstu einkunn fyrir leik sinn.

3.

„Starfsmenn Landspítala fóru til Austurríkis eftir tilmæli landlæknis um að heilbrigðisstarfsfólk færi ekki til útlanda.“

Fyrirsögn á visir.is.                 

Athugasemd: Við fyrstu sýn mætti halda að tilmæli landlæknis hefðu hvatt fólkið til að fara til útlanda.

Fyrirsagnir þurfa að vera skýrar eigi þær að ná tilgangi sínum. Þessi er léleg, of löng og flókin.

Tillaga: Starfsmenn Landspítala fóru til Austurríkis í trássi við tilmæli landlæknis.

4.

„Gripið hefur verið til ýmsa ráðstafanna til að bregðast við útbreiðslunni, til að mynda er einangrunar- og sóttkvísaðgerðum beitt …“

Frétt á frettabladid.is.                

Athugasemd: Nafnorðið kví er í kvenkyni og beygist svona í eintölu: Kví, kví, kví, kvíar. Þar af leiðir að við tölum um sóttkvíaraðgerðir. Þetta orð er afar stirðbusalegt sérstaklega ef það er tengt eins og gert er í fréttinni.

Leitt er að blaðamaðurinn kunni ekki þessa beygingu á orðinu kví, verra er þó að óákveðna fornafnið ýmis er í röngu falli. Rétt er að segja:

Gripið hefur verið til ýmissa ráðstafanna …

Vont er þegar blaðamenn dreifa vitleysum, það er ekki verkefni þeirra. Þess vegna skiptir máli að þeir sem ráðnir eru til starfans búi yfir þekkingu á íslensku máli.

Tillaga: Gripið hefur verið til ýmissa ráðstafanna til að bregðast við útbreiðslunni meðal annars einangrun eða sóttkví.

 

Ríkjandi meistarar, mikið djö... og fordómalausar aðstæður

Orðlof

Fullnægja af eignum

Oft er sagt að saman fari skýr framsetning og skýr hugsun. – Vitaskuld er nauðsynlegt að vanda alla texta en það á þó ekki síst við um lagamál. Í hraða nútímans finnst mér nokkur misbrestur á þessu og gætir þess nokkuð í lögum, álitsgerðum og dómsorðum, svo að nokkuð sé nefnt. Ég vék að þessu í 227. pistli og nú langar mig til að tefla fram tveimur dæmum lesendum til umhugsunar:

Héraðsdómur segir að með því að selja inneignina fyrir óhæfilega lágt verð hafi M. ... skert rétt lánardrottna sinna til að öðlast fullnægju af eignum sínum [þ.e. hans] (Mbl 4.10. 18, 11); 

var hann ákærður fyrir að að hafa … stofnað til nýrra skulda … og hafa með því skert rétt annarra lánardrottna sinna en Afls sparisjóðs til að öðlast fullnægju af eignum hans (Mbl 4.10.18, 11).

Þetta finnst mér afar torskilið. Hvar merkir að öðlast fullnægju af eignum sínum eða annarra? 

Ekki bætir úr skák að notkun afturbeygða fornafnsins virðist mér hér nokkuð einkennileg, stangast reyndar á í dæmunum tveimur. 

Sumir kynnu að halda því fram að það sem tekist er á um fyrir dómstólnum í þessu tilviki sé sérstakt og því lítt áhugavert fyrir gamlan málfræðing á eftirlaunum. Ég er ósammála því, mér var kennt frá blautu barnsbeini að lögin væru fyrir alla og þá um leið allt sem þau snertir.

Málfarsbankinn, Jón G. Friðjónsson, pistil 260. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Fram komst í kvöld í úrslit Coca Cola-bikars kvenna í handbolta eftir sigur á ríkjandi meisturum Vals í undanúrslitum í Laugardalshöll.“

Fyrirsögn á ruv.is.               

Athugasemd: Íþróttaskrifarar gera margir engan greinarmun á meisturum og „ríkjandi meisturum“. 

Sá einstaklingur eða lið sem er Íslandsmeistari eða bikarmeistari í einhverri íþrótt er einfaldlega meistari. Ekki „ríkjandi meistari“, bara meistari. Aðrir geta þekki verið meistarar á sama tíma. Ástæðan er einföld, tvö lið geta ekki verið Íslandsmeistarar á sama tíma.

Aðeins einn er Íslandsmeistari í 5000 m hlaupi, hann er ekki ríkjandi meistari vegna þess að enginn annar hefur hlaupið hraðar en 13:57:89. Ef einhver annar en Hlynur Andrésson hleypur hraðar en þetta verður sá Íslandsmeistari, ekki „ríkjandi“, heldur meistari.

Valur varð bikarmeistari karla í fyrra, á leiktíðinni 2018-2019. Meðan bikarmeistaramótið hefur ekki verið klárað er Valur enn meistari. Í gær gerðist það að ÍBV varð bikarmeistari, ekki „ríkjandi“, heldur bikarmeistari.

Orðið „ríkjandi“ hjálpar hér ekkert, er bara innantómt orð þeirra sem eru illa að sér í íslensku máli, nenna ekki að huga að stíl og eru fljótfærir í vinnunni.

Svo er það orðaröðin. Veit sá sem skrifaði fréttina ekki betur eða er honum alveg sama um orðaröð? Og hvernig er hægt að tala um úrslit og undanúrslit í sömu málsgrein? Þarf að nefna úrslit oftar en einu sinni?

Í fréttinni segir:

Valskonur skoruðu fyrsta mark leiksins en gekk illa sóknarlega eftir það í fyrri hálfleik.

Gekk þeim ekki illa í sókninni? Er eitthvað fínna mál að segja að þeim hafi gengið illa „sóknarlega“? Nei, þetta er bara bull.

Vera má að málfarsráðunautur sé starfandi hjá Ríkisútvarpinu en hann er líklega upptekinn eitthvað allt annað en að leiðbeina fréttamönnum um málfræði, orðalag og stíl. Það er mikill skaði. Íþróttafréttamönnum stofnunarinnar veitir ekkert af aðstoð.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Það er ógleym­an­legt að mæta til Eyja með bik­ar og mikið djöf­ull slær pump­an fast …“

Fyrirsögn á mbl.is.            

Athugasemd: Blót og ragn á ekki erindi í fjölmiða og allra síst í fyrirsögn. Þetta er ekki sagt af tepruskap. Sá sem þetta ritar blótar öllu og öllum þegar þannig stendur á en afar sjaldgæft er að hann birti slíkt á þessum vettvangi eða annars staðar opinberlega.

Stíll í fréttaflutningi fjölmiðils byggist meðal annars á hófsemd í orðavali og virðingu fyrir lesendum. 

Í staðinn má nota atviksorðið ferlega sem merkir það sem merkir mikið, rétt eins og í orðinu ferlíki. Raunar má nota fjölda orða til að lýsa ástandi mannsins, til dæmis ofsalega, svakalega, rosalega og álíka.

Tillaga: Það er ógleym­an­legt að koma til Eyja með bik­ar og svakalega slær pump­an fast …

3.

„Það hef­ur ekki staðið á okk­ur hjá BSRB varðandi samn­ings­vilja …“

Frétt á mbl.is.            

Athugasemd: Stundum missa sumir hreinlega alla skynsemi á meðan þeir eru að spjalla við blaðamenn og blaðra eitthvert torkennilegt nafnorðamál. 

Vandinn er sá að margir blaðamenn átta sig ekki á þessu, bera ekki skynbragð á gott mál og birta það sem við hrekkur upp úr viðmælendunum, sem stundum er tóm steypa, eins og oft er sagt.

Tillaga: Við hjá BSRB höfum alltaf verið fús að semja …

4.

„Þetta eru alveg fordómalausar aðstæður …“

Þátttakandi í morgunþætti á útvarpsstöð.            

Athugasemd: Margir viðmælendur í spjallþáttum í útvarpi eru oft skýrir en klikka stundum á orðfærinu svo úr verður bara rugl, sem þó má hafa gaman af.

Auðvitað ætlaði sá sem sagði það sem hér er vitnað til að segja fordæmalausar aðstæður enda skammt er á milli fordæma og fordóma í framburði. Ugglaust má hafa gaman af þessu og fordæma fordómalausar aðstæður ...

Tillaga: Við hjá BSRB höfum alltaf verið fús að semja 

5.

„Var þreyttur á eiginkonunni og ók hjólastól hennar út í vatn.“

Fyrirsögn á dv.is.            

Athugasemd: Mér fannst þetta doldið ljótt af eiginmanninum, en eins og segir í gömlu ritum þá varð það að vera eitthvað fyrst hann var orðinn leiður. Svo las ég lengra og uppgötvaði hversu fyrirsögnin er vanhugsuð. 

Fréttin fjallar ekki um að maðurinn hafi hent hjólastólnum út í vatn því aumingja konan var í hjólastólnum og það sem alvarlegra er, vatnið var hvorki baðvatn né götupollur heldur stöðuvatn. Þetta var óafturkræf aðgerð eins og þeir segja segja stundum blaðamennirnir.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Opna þjóðveginn aftur eftir hreinsun.“

Fyrirsögn á ruv.is.             

Athugasemd: Snjó er rutt en ekki hreinsaður af vegum. Við tölum almennt um að ryðja snjó. Snjórinn á tröppunum heima eða gangstéttinni að húsinu er mokaður, ekki „hreinsaður“ og raunar ekki heldur ruddur.

Þó má færa rök fyrir því að snjór hafi verið hreinsaður en hann hlýtur þá að hafa verið skítugur fyrir hreinsun. Sama er með þjóðveginn, hann var ekki hreinsaður, þá væri hann orðinn hreinn.

Tillaga: Þjóðvegurinn aftur fær bílum

Er veiran ekki í fjölmennum heimsálfum og löndum eða er logið með þögninni?

Litla Ísland er miðdepill heimsins. Dragi einhver það í efa er nauðsynlegt að líta á útbreiðslu Covid-19 veirunnar hér á landi og bera saman við önnur á meðfylgjandi korti. Það er eitt hið áreiðanlegasta sem til er og kemur frá John Hopkins háskólanum í Bandaríkjunum, John Hopkins Medecine. Hér er linkur á kortið.

Ég held að það sé rétt sem íslensk heilbrigðisyfirvöld fullyrða, að þau hafi skráð næstum hvern einasta mann sem er smitaður og á fjórða hundrað sem er í sóttkví.

Gera aðrar þjóðir betur?

Nei, þær gera ekkert betur, flestar mun lakar, aðrar svindla og svo er heilbrigðiskerfið gagnslítið í mörgum löndum. 

Í Kína hafa 81.000 manns fengið veiruna, 0,006% af íbúum ríkisins. Hér á landi hafa 36 veikst, 0,01% landsmanna, álíka hlutfall.

Hér eins og í Kína er reynt að hefta útbreiðsluna eins og hægt er. Þó er líklegt að vegna fámennisins sé það auðveldara hér á landi en víða annars staðar. Við vitum um alla sem veikst hafa með nafni og einnig þá sem eru í sóttkví. Munum að Kínverjum virðist ganga vel.

Hver trúir þessu?

Rússar (4) fullyrða að fjórir hafi smitast. Ég trúi þeim ekki. Aftan við nöfn landa er svigi og í honum eru opinberar tölum um fjölda smitaðra samkvæmt kortinu.

Þjóðverjar halda því fram að 545 hafi veikst en miðað við Ísland ættu þar að vera 8.100 manns í rúminu. Austan við landamærin er Póllandi og þar hefur aðeins einn veikst, ætti að vera 3.800. Frakkar eru vestan við Þýskaland og þar hafa 423 veikst, ætti að vera 6.300 manns. Eru þessi ríki trúverðug eða birta þau bara þær tölur sem henta?

Trúir einhver Rússum (4), Pólverjum (1), Ungverjum (1) eða Tyrkjum (0). Í Bretlandi eru 116 sagðir veikir en ætti að vera 6.000. Miðað við Ísland ættu 35.000 Bandaríkjamenn að hafa fengið vírusinn, en þar í landi er því haldið fram að aðeins 233 hafi veikst.

Miðað við það sem er að gerast hér á landi hef ég enga trú á tölum frá öðrum löndum. Þó svo að stór hluti af smiti hér á landi sé rakið til skíðaferða til Austurríkis (43) og Ítalíu (3.858) má benda á að margfalt fleira fólk hefur verið í sömu skíðabrekkunum og sömu hótelunum og farið þaðan til síns heimalands og liggur þar í „flensu“ að eigin mati. Af þessum ástæðum einum ættu 6.000 að vera veikir á Ítalíu. Í Austurríki ættu 900 manns að liggja í rúminu. Nema auðvitað að Íslendingar sem koma af skíðum hafi af einhverjum dularfullum ástæðum einir manna nælt sér í Covid-19.

Engar tölur úr tveimur heimsálfum

Þetta er þó ekki aðalatriðið heldur löndin þar sem engar upplýsingar hafa borist um smitaða. Í Afríku þar sem rúmlega einn milljarður manna býr, eru skráðir 29 veikir. Í Suður Ameríku eru 23 veikir en þar búa 390 milljónir manna. Trúir einhver þessum tölum?

Vísindamenn hafa sagt að Covid-19 veiran hafi mjög snemma stökkbreyst í Kína og orðið skæðari fyrir vikið. Gerum ráð fyrir að veiran hafi ekki náð til Suður Ameríku og Afríku en að öllum líkindum er þess skammt að bíða. Hvað halda menn að gerist þá í þessum heimsálfum? 

Góður vinur minn heldur því fram að draga mun úr Covid-19 veirunni á næstu sex mánuðum en þá komi önnur bylgja sem kemur frá Afríku eða Suður Ameríku og orsökin er stökkbreyttur vírus.

Ekkert bóluefni 

Á vefsíðu John Hopkins háskólans segir:

The COVID-19 situation is changing rapidly. Since this disease is caused by a new virus, people do not have immunity to it, and a vaccine may be many months away. Doctors and scientists are working on estimating the mortality rate of COVID-19, but at present, it is thought to be higher than that of most strains of the flu.

Í stuttu máli: Vírusinn dreifist hratt, hann er nýr og engin mótstaða gegn honum. Bóluefni kemur líklega ekki næstu mánuði.

Fram kemur að nærri 100.000 manns hafi smitast af Covid-19 en af „venjulegri“ flensu um milljarður manna. Vegna víursins hafa 3.347 látist en 646.000 vegna flensunar. Dánartíðni veirunnar er hins vegar mun hærri en flestra flensutegunda.

Benda þessar staðreyndir ekki til þess að ekkert sé að óttast Covid-19?

Við fyrstu sýn kann svo að vera, en útbreiðsla hans er ótrúlega hröð og smitleiðir eru allt aðrar. Vísindamenn telja að úði úr öndunarkerfi veiks manns getur verið lengi í loftinu og smitað þá sem þangað koma í nokkurn tíma á eftir. Þetta gerir flensan ekki. Og ... sá sem er smitaður en sýnir engin einkenni getur engu að síður smitað aðra.

Sjá nánar hér.

Þessi pistill er skrifaður í anda fjölmiðlaumræðunnar, höfundurinn greinilega heltekinn af ótta um framtíðina.

Málningarvinna fór fram, blómvöndur með blómum og Grenjaðarstaðir

Orðlof

Nafnorðastíll

Nafnorðastíll lýsir sér í því að nafnorð eru fleiri en þörf krefur en textar sem einkennast af slíkum stíl eru oft erfiðir aflestrar.

Nafnorðastíll birtist m.a. í dæmum þar sem sögn og nafnorð eru notuð þar sem ein sögn ætti að nægja:

gera könnun > kanna
skila hagnaði > hagnast
framkvæma lendingu > lenda

Stundum er forsetning á eftir nafnorðinu og þá getur ein sögn komið í stað þriggja orða:

gera athugun á > athuga
leggja mat á > meta
taka ákvörðun um > ákveða
valda töfum á > tefja

Í sumum tilvikum þarf að umorða setninguna talsvert til að fækka nafnorðunum:

Það hafa verið fleiri komur skipa nú í sumar en oft áður. 
> Fleiri skip hafa komið nú í sumar en oft áður.
Ýmsar leiðir eru færar til þess að stytta langar málsgreinar.
> Hægt er að stytta langar málsgreinar á ýmsan hátt.
Ótti við atvinnuleysi er til staðar hjá andstæðingum aðildar.
> Andstæðingar aðildar óttast atvinnuleysi.

Leiðbeiningavefur um ritun á háskólastigi. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„... að máln­ing­ar­vinna hafi farið fram inn­an­dyra aðfaranótt laugardags.“  

Frétt á mbl.is.                

Athugasemd: Var verið að mála eða „fór fram málningarvinna“? Takið eftir orðalaginu. Á undan er notuð einföld sögn en blaðamaðurinn er haldinn nafnorðasýkinni sem virðist vera að menga málið meir er margt annað.

Í heild er tilvitnunin svona:

Einn eig­enda versl­un­ar­inn­ar, sem var á staðnum þarna um morg­un­inn, seg­ir við mbl.is að máln­ing­ar­vinna hafi farið fram inn­an­dyra aðfaranótt laug­ar­dags og þegar fólkið kom inn í búðina á laug­ar­dags­morg­un, um klukk­an tíu eða hálfell­efu, hafi menn enn verið að ganga frá.

Orðalagið fellur einkar vel að ensku máli:

One of the shop's owners, who was there in the morning, tells mbl.is that paint work has been done indoors.

Krakkarnir sem aldrei gátu lesið bækur eða annað sér til gagns alla sína skólatíð eru nú orðnir blaðamenn og skrifa enska íslensku.

Í fréttinni segir:

Við höfðum verið að mála þarna um nótt­ina og búðin var ekki til­bú­in til að opna hana.

Átti búðin að opna sjálfa sig? Engin ástæða er að hafa illa ígrundað mál eftir viðmælanda. Betra er að segja frá því sem hann á við í óbeinni ræðu, til dæmis á þessa leið:

Eigandinn segir að hann og fleiri hafi verið að mála verslunina alla nóttina og því hafi ekki hægt að opna hana um morguninn.

Verkefni blaðamannsins er að veita upplýsingar á góðu máli. Illa skrifuð frétt er gagnslaus, skemmd.

Tillaga: Verið var að mála verslunina segir einn eig­enda hennar.

2.

„Mér fannst það skondið að við fengj­um af­hent þessi verðlaun sem blómabænd­ur og fengj­um svo blóm­vönd sem var full­ur af inn­flutt­um blóm­um.“

Frétt á mbl.is.                

Athugasemd: Samkvæmt orðanna hljóðan getur vart verið annað í blómvendi en blóm, því ekki var verið að tala um sóp sem stundum er nefndur vöndur.

Auðvitað hefði mátt orða þetta á annan hátt til að forðast nástöðuna og kjánalega samsetningu.

Tillaga: Mér fannst það skondið að við blómabændur fengjum verðlaun og þeim fylgdi vöndur með innfluttum blómum.

3.

„Vinna í kappi við tímann við söluhús.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 10 í Morgunblaðinu 3.3.2020.               

Athugasemd: Jafnvel skýrustu og reyndustu skrifurum getur orðið á rétt eins og okkur hinum.

Við þetta er það eitt að athuga að orðaröðin gæti verið betri. Blaðamaðurinn hefur getað skrifað: Vinna við söluhús í kappi við tímann. Ég kann þó betur við tillöguna hér fyrir neðan.

Tillaga: Smíða söluhús í kappi við tímann.

4.

„... og hafa það á­gætt á Grenjaðar­stöðum.“

Frétt á frettabladid.is.                 

Athugasemd: Blaðamaðurinn er ekki alveg viss og kallar bæinn ýmist Grenjaðarstað eða Grenjaðarstaði. Staðreyndin er þó sú að nafnið er aðeins til í eintölu samkvæmt því sem segir á málið.is. Er það rétt?

Bæru fleiri bæir með þetta nafn væri óhætt að tala um „Grenjaðarstaði“.

Ég var ekki viss og fletti upp í ritinu Grímnir sem gefið var út á meðan Þórhallur Vilmundarson var forstöðumaður Örnefnastofnunar. Minnti endilega að ég hafi lesið um bæjarnafnið þar. Og viti menn það var rétt.

Þórhallur vitnar í Landnámu á blaðsíðu nítíu og eitt í fyrsta hefti Grímnis:

Grenjaður hét maður Hrappsson, bróðir Geirleifs; hann nam Þegjandadal og Kraunaheiði ...

Þórhallur trúði ekki Landnámu því hann er höfundur náttúrnafnakenningarinnar sem í stuttu máli gerir ráð fyrir að mörg örnefni á Íslandi og einnig Noregi tengist staðháttum og umhverfi en ekki nöfnum landnámsmanna eða viðburðum. Í Grímni kemur glögglega fram að Grenjaðarstaður geti verið í fleirtölu. Þar segir (takið eftir að á eftir bókstafnum „G“ eru sagnirnar í fleirtölu):

G. standa hjá Laxá skammt neðan við Laxárgljúfur, þar sem áin fellur í miklum og háværum fossum, sem nú hafa verið virkjaðir.

Líklegt má telja, að G. séu kenndir við Laxárfossa, sem þá hafi áður heitir Grenjaðr, fremur en Laxá.

Tvennt er enn þeirri skýringu til styrktar:

1) no. grenjaðr kemur fyrir í merkingunni „Larmen af en Fos“, það er fossdynur (Björn Halldórsson),

2) framan við G. er Þegjandadalur, en um hann fellur í Laxá Kálfalækur, sem sennilega hefur heitið upphaflega Þegjandi, og mæti þá líta á það sem andstæðunafn við Grenjað, sbr. Þegjandi - Beljandi á Kili.

Til hliðsjónar eru Dunkastaðir (-Dunkur) og Grenjá í Höfðahverfi.

Hitt er svo annað mál að blaðamaðurinn hafði rangt fyrir sér, skrifaði bæjarnafnið í fleirtölu sem ekki er rétt. Verra er að hann er tvístígandi, veit ekki hvort nafnið eigi að vera í eintölu eða fleirtölu. 

Tillaga: ... og hafa það á­gætt á Grenjaðar­stað.

 

Þaga, skætingur í heimilislífi og þak á fjölda sendiherra

Orðlof

Örnefni

Væri nokkuð nema prýði að því, ef innan um alla Hólana, Mýrarnar og Holtin kæmi örnefni eins og: Aurvangur, Bilskírnir, Bragalundur, Brávöllur, Elivogar, Fensalir, Fólkvangur, Glaðsheimur, Glasislundur, Glitnir, Hátún, Himinbjörg, Himinvangar, Hlébjörg, Hliðskjálf, Hlymdalir, Híndafjall, Hveralundur, Logafjöll, Miðgarður, Leiftrarvatn, Ókólnir, Sindri, Singasteinn, Sevafjöll, Skatalundur, Vingólf, Þrúðvangur, Ógló, Hauður, Glæsivellir o.s.frv.

Morgunblaðið, 17. júní 1953, sr. Benjamín Kristjánsson gerir nokkrar athugasemdir við störf örnefnanefndar sem hafði bannað notkun á heitum úr goðafræði sem bæjarnöfn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Þar náði lög­regla að hafa hend­ur í hári árásarmannsins og var þeim manni stungið í stein­inn.“

Frétt á mbl.is.                

Athugasemd: Með þessum orðum hefur blaðamaður rifið sig frá ægivaldi löggumálsins, stofnanamálsins, sem tröllriðið hefur löggufréttum í fjölmiðlum síðustu árin.

Meðaljóninn í blaðamennsku hefði orðað ofangreint á þennan hátt:

Lögreglan handtók gerandann og var sá maður settur í fangaklefa fyrir rannsókn málsins.

Nei, blaðamaður vefútgáfu Moggans orðar þetta á sinn hátt og ber að hrósa honum fyrir djörfung sína. Það er svo annað mál að hann hefði getað orðað ofangreinda setningu aðeins betur, sjá tillögu.

Í lok fréttarinnar segir:

Lög­regla rann­sak­ar málið.

Við hinir dauðlegu þökkum fyrir að vinir dólgsins hafi ekki tekið að sér rannsóknina, eigi hann á annað borð einhverja vini. Þessu hefði mátt sleppa.

Tillaga: Lögreglan handtók árásarmanninn og var honum stungið í stein­inn.

2.

„Rannveig Rist, forstjóri álversins í Straumsvík, steig í liðinni viku til hliðar vegna veikinda. Hún segir að það þurfi hugrekki til að stíga slíkt skref.“

Kynning á viðtali  á blaðsíðu 1 í Morgunblaðinu 1.3.2020.               

Athugasemd: Blaðamaðurinn áttar sig eflaust ekki á nástöðunni, steig, stíga. Hún er óþörf hér eins og annars staðar.

Hvers vegna er orðalagið „að stíga til hliðar“ notað hér? Það er yfirleitt ofnotað og oft skýrara að nota til dæmis að fara í veikindaleyfi, hætta tímabundið eða hverfa frá í bili, svo dæmi séu nefnd.

Núorðið hættir enginn. Allir „stíga til hliðar“, „stíga niður“ og svo framvegis. Þetta er auðvitað ekkert annað en ófullkomin þýðing á ensku orðalagi. Ég hef stundum gagnrýnt þetta og bendi á samantekt í pistli mínum hér.

Tillaga: Rannveig Rist, forstjóri álversins í Straumsvík fór í veikindafrí í síðustu viku. Hún segir að það þurfi hugrekki til þess.

3.

„Ég vildi ekki þaga lengur, eða loka augunum og eyrunum.“

Frétt á frettabladid.is.                

Athugasemd: Sögnin að þegja hefur hvergi orðmyndina „þaga“. Hins vegar þekkjum við sögnin að þagna sem merkir að hætta að tala.

Ég minnist þess frá æsku minni að eldra fólk sem ég þekkti notuðu „þaga“ í merkingunni að þegja. Orðið er ekki fjarri sögninni að þagna. 

Hins vegar finnst mér fréttin frekar viðvaningslega skrifuð en tíunda það ekki nánar.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Það er skæt­ing­ur í heim­il­is­líf­inu, börn­in eru eru orðin tætt, svefn­rútín­an far­in út um glugg­ann og við erum bara öll að reyna að halda hausn­um uppi úr vatninu.“

Frétt á mbl.is.                

Athugasemd: Þessi málsgrein er illskiljanleg. Skætingur merkir illt tal eða ónotalegt, hryssingsleg eða eða álíka. Sá sem er í vatni kappkostar yfirleitt að halda höfðinu upp úr svo hann nái að anda.

Mér finnst þetta of flókin og sundurlaus málsgrein. Viðmælandinn virðist ekki vel máli farinn. Blaðamaðurinn tekur upp á segulband það sem hann segir og skrifar svo frá orði til orðs rétt eins og það sé „gullaldarmál“. Blaðamaðurinn hefði átt að endursegja orð viðmælanda sína á einfaldari og skiljanlegri hátt. 

Fréttin er viðvaningslega skrifuð, nástöður víða og fleira. Dæmi:

• Vik­una á und­an höfðu skæru­verk­föll farið fram.
• Hún er með börn­in í fim­leika­saln­um, að reyna að gæta þess að þau fari sér ekki að voða, á meðan spjallið fer fram.
• Svo er ég að reyna að vinna á meðan og hreyti í þau. 
• En það er samt þannig að maður vinn­ur ekk­ert al­menni­lega. Maður nær engri ein­beit­ingu. Þegar maður­inn minn kem­ur heim þá þarf ég að klára.

Mér finnst að blaðamaðurinn eigi að reyna fyrir sér sem heimilislæknir, arkitekt eða í sameindalíffræði. Hann hlýtur að geta gengið inn í þessi störf án reynslu og þekkingar eins og hann virðist hafa gert undir starfsheitinu blaðamaður.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„61 árs gömul kona er talin fyrst allra í söfnuðinum til að greinast með veiruna og er vitað til þess að hún hafi mætt á nokkrar trúarsamkomur áður en hún greindist með veiruna.“

Frétt á blaðsíðu 13 í Morgunblaðinu 2.3.2020.                

Athugasemd: Afskaplega viðvaningslegt er að byrja setningu á tölustöfum. Slíkt tíðkast hvergi, hvergi, hvorki hér á landi né erlendis. Ástæðan er einfaldlega sú að tölustafur hefur allt aðra merkingu en bókstafur. 

Því má bæta við að blaðamönnum er óhætt að skrifa aldur fólks í bókstöfum. Í stað 35 ára er hreinlegra að skrifa þrjátíu og fimm ára. Allir skilja slíkt og áferð ritaðs máls verður fyrir vikið snyrtilegra.

Fljótfærni hrjáir marga blaðamenn. Í ofangreindri málsgrein er tuðað á „greinast með veiruna“. Vandaðir blaðamenn og aðrir skrifarar forðast svona nástöðu enda er hún ýmist merki um kunnáttuleysi eða kæruleysi. 

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Í fyrsta lagi er lagt til í frumvarpinu að sett verði þak á fjölda sendiherra á hverjum tíma.“

Grein á blaðsíðu 15 í Morgunblaðinu 2.3.2020.                

Athugasemd: Þetta er ekki gott orðalag. Núorðið er þak sett á allan and… jafnvel þótt önnur orð dug betur.

Höfundur greinarinnar hefði einfaldlega getað sagt að fjöldi sendiherra verði framvegis takmarkaður, sendiherrar verði ekki fleiri en fjörutíu eða álíka. Óþarfi er að bæta við „á hverjum tíma“ því málsgreinin verður ekkert skýrari.

Tillaga: Í fyrsta lagi er lagt til í frumvarpinu að fjöldi sendiherra verði takmarkaður.

Fylla á afurð, lærð viðhorf og sláandi staðreyndir.

Orðlof

Rétt mál

Austurríkismaðurinn Ludwig Wittgestein, sem er einn fremsti málvísindamaður síðustu aldar og margir heimspekingar sækja hugmyndir sínar til, fékkst við greiningu á daglegu máli, einkum hlutverkum orða og notkunarsamhengi þeirra. 

Grundvallarkenning Wittgensteins og fylgismanna hans er sú, að orð hafi merkingu, þegar þau eru notuð á eðlilegan hátt, en séu merkingarleysa þegar þau stangast á við venjulega málnotkun og tungumálið hafi merkingu þegar notkun þess er í samræmi við þær reglur sem um tungumálið gilda. 

Minnir þessi kenning rökgreiningarheimspekinga, eins og þeir eru kallaðir, á kenningar málræktar- og málverndarmanna um rétt mál og rangt: að rétt mál sé í samræmi við reglur málsins.

Vikudagur, Tryggvi Gíslason.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Tryggvi: Mjög gott að komast að­eins heim og fylla á af­urðina að heiman.“

Fyrirsögn á visir.is.                

Athugasemd: Þetta er slæm fyrirsögn, stenst ekki rökhugsun og er þar af leiðandi tómt bull. Með hverju ætlar hann að „fylla á afurðina“?

Svo talar enginn og hafi viðmælandi blaðamannsins sagt þetta ber honum skylda til að lagfæra orðalagið. Blaðamenn eiga ekki að dreifa bulli heldur fréttum sem eru vel orðaðar. 

Allt bendir til að manninum þyki gott að fá íslenskan mat. Sé svo, af hverju er það ekki sagt frekar en að flækja sig í orðaþvælu.

Þar fyrir utan er nástaða í fyrirsögninni, heim og heiman. Getur blaðamaðurinn ekki gert betur?

Í fréttinni segir:

Þetta kemur mjög mikið af vörninni, um leið og við náum að læsa þeim og loka á það sem þeir eru að leita að þá náum við að ráðast á þá.

Ég hef áhuga á körfubolta en skil ekki þetta. Sé hægt að segja þetta svo ég skilji af hverju er þá verið að þvæla svona?

Tillaga: Tryggvi: Gott að komast heim og fá íslenskan mat.

2.

„Meginþungi góðrar stjórnunar eru lærð viðhorf og hegðun.“

Fyrirsögn á visir.is.                

Athugasemd: Ég hef aldrei heyrt getið um „lærð viðhorf“ né „lærða hegðun“. Viðhorf og skoðun eru nátengd hugtök og byggja á því sem einstaklingnum finnst og það snertir hegðun hans. 

Varla er hægt að segja að viðhorf séu lærð. Með því lendum við í heimspekilegum vangaveltum um hvaðan skilningur kemur og hvernig viðhorf myndast. Í stuttu máli höfum við lært allt sem við vitum, ekkert er meðfætt. Á grundvelli þess sem við lærum byggist upp viðhorf og skoðun.

Mig grunar að hér hafi viðmælandi blaðamannsins þýtt erlent orðalag á þennan hátt. Líklega hefði verið betra að tala um þekkingu, hún er nær því að teljast „lærð“. Hins vegar er ýmis konar hegðun „lærð“, þó tölum við um áunna hegðun. Hegðun getur verið bæði góð og slæm. Yfirleitt innrætum við börnum kurteisi, hjálpsemi, dugnað og svo framvegis. Þó furðulegt megi virðast þarf ekki að kenna börnum ókurteisi, frekju, leti og svo framvegis.

Ég hef svolítið lært í stjórnunarfræðum og þar er yfirleitt kappkostað að byggja þekkingu stjórnandans svo hann eigi auðveldar með að takast á við verkefni líðandi stundar og horfa fram á veginn.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Sig­ríður Elín Sig­fús­dóttir, fyrr­verandi fram­kvæmda­stjóri fyrir­tækja­sviðs Lands­bankans, lagði Ís­land fyrir Mann­réttinda­dóm­stól Evrópu í Strass­borg í dag.“

Fyrirsögn á visir.is.                

Athugasemd: Þessi málsgrein er eins vitlaus og hún getur orðið. Réttara er að segja að hún hafi lagt íslenska ríkið, haft betur eða jafnvel unnið. Þetta bendir til að sá sem samdi fyrirsögnina sé frekar illa að sér og það bitnar á okkur, lesendum.

Tillaga: Sig­ríður Elín Sig­fús­dóttir, fyrr­verandi fram­kvæmda­stjóri fyrir­tækja­sviðs Lands­bankans, vann mál sitt gegn ríkinu fyrir Mann­réttinda­dóm­stól Evrópu í Strass­borg í dag.

4.

„Slá­andi staðreynd­ir um myntu.“

Fyrirsögn á mbl.is.                 

Athugasemd: Mér finnst sláandi hversu málvilltir sumir blaðamenn geta verið. Fjölmiðlar hafa birt nokkrar sláandi staðreyndir um útbreiðslu Kínaveirunnar. Uppblástur gróðurlendis á Íslandi er sláandi.

Af orðinu slá, sem merkir berja, veita högg og jafnvel drepa eins og segir í orðabókinni, er dreginn lýsingaháttur nútíðar, sláandi, sá sem sífellt er að slá. Orðið getur aldrei verið notað í jákvæðri merkingu eins og gert er í fyrirsögninni.

Tillaga: Áhugaverðar staðreyndir um myntu.

5.

„Griezmann kom Barcelona til bjargar.“

Undirfyrirsögn á blaðsíðu 26 í Morgunblaðinu 26.2.2020.                

Athugasemd: Leikmaður fótboltaliðs vinnur með félögum sínum og tilgangurinn er að sigra í leiknum. Þess vegna er furðuleg sú árátta margra íþróttablaðamanna að láta eins og einstakir leikmenn komi liði sínu til bjargar þó þó skori eitt eða fleiri mörk. Hvað með þá sem ekki skora mark, eru þeir dragbítar á lið sitt.

Fyrirsögnin er frekar vanhugsuð þegar litið er á eðli leiksins. Var Griezmann einn á móti ellefu andstæðingum?

Mér finnst frekar ómerkilegt þegar svona er skrifað. Orð án innihalds.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Hinn nýi dráttarbátur Faxaflóahafna, Magni, er væntanlegur til hafnar í Reykjavík fyrir hádegi í dag, fimmtudag. Hann er væntanlegur að bryggju í Gömlu höfninni um klukkan 10.30.“

Frétt á blaðsíðu 18 í Morgunblaðinu 27.2.2020.                 

Athugasemd: Of mörg orð er ekki til bóta í fréttaskrifum. Ekki heldur endurtekning orða, slíkt er kallað klifun, tuð eða nástaða. Dráttarbáturinn er væntanlegur til hafnar og líka væntanlegur að bryggju. Góður blaðamaður les skrif sín yfir

Fréttin er örstutt og þar er líka tala um heimsiglingu og heimför sem telst nástaða.

Tillaga: Nýi dráttarbátur Faxaflóahafna sem ber nafnið Magni leggst að bryggju í gömlu höfninni í Reykjavík í dag um klukkan 10:30.

7.

„Danskur fréttastjóri greinist með COVID-19.“

Fyrirsögn á frettabladid.is.                  

Athugasemd: Þetta er ekki rangt, en vitlaust er það. Hvað kemur starf mannsins því við að hann veiktist eða er veikur? Aðalatriðið er að í fyrsta sinn hefur Dani veikst af þessum sjúkdómi.

Tillaga: Fyrst Daninn greinist með COVID-19.

Frábrigðarfrálag, hamagangur í sjó og hola í gegnum vegg

Orðlof

Hvannjóli

Það bar til um vorið eftir að þeir Þorgeir og Þormóður fóru norður á Strandir og allt norður til Horns. Og einn dag fóru þeir í bjarg að sækja sér hvannir og í einni tó er síðan er kölluð Þorgeirstó skáru þeir miklar hvannir. 

Skyldi Þormóður þá upp bera en Þorgeir var eftir. Þá brast aurskriða undan fótum hans. Honum varð þá það fyrir að hann greip um einn hvannjóla með grasinu og hélt þar niðri allt við rótina ella hefði hann ofan fallið. Þar var sextugt ofan á fjörugrjót. 

Hann gat þó eigi upp komist og hékk þar þann veg og vildi þó með öngu móti kalla á Þormóð sér til bjargar þó að hann félli ofan á annað borð og var þá bani vís sem vita mátti.

Þormóður beið uppi á hömrunum því að hann ætlaði að Þorgeir mundi upp koma. En er honum þótti Þorgeiri dveljast svo miklu lengur en von var að þá gengur hann ofan í skriðuhjallana. Hann kallar þá og spyr hví hann komist aldrei eða hvort hann hefir enn eigi nógar hvannirnar.

Þorgeir svarar þá með óskelfdri röddu og óttalausu brjósti: „Eg ætla,“ segir hann,„að eg hafi þá nógar að þessi er uppi er eg held um.“

Þormóð grunar þá að honum muni eigi sjálfrátt um, fer þá ofan í tóna og sér vegsummerki að Þorgeir er kominn að ofanfalli. Tekur hann þá til hans og kippir honum upp enda var þá hvönnin nær öll upp tognuð. Fara þeir þá til fanga sinna.

Fóstbræðra saga, 13. kafli.

Njóli, jóli

hvannjóli k. ‘hvannstilkur’. Sjá hvönn, jóli og njóli, sem fengið hefur upphafs-n-ið við ranga atkvæðaskiptingu þessa orðs.

málið.is. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Með frábrigðum er fyrst og fremst átt við hvert það frálag skólans […] sem ekki uppfyllir gæðamarkmið hans um ánægju viðskiptavina og yfirfærða þekkingu til þeirra.“

Hugtök og skilgreiningar, Tækniskólinn 24.5.2018.               

Athugasemd: Einhvers staðar sá ég orðið „frábrigðarfrálag“. Ég skildi það ekki og samhengið auðveldaði mér ekki skilning. Vinur minn einn benti mér á ofangreinda texta frá Tækniskólanum í þeirri von að hann hjálpaði. Nei, hann flækir bara málið.

Í heild er ofangreind tilvitnun svona:

Með frábrigðum er fyrst og fremst átt við hvert það frálag skólans (sem framleiðir „vöruna“ kennslu áfanga og námskeiða) sem ekki uppfyllir gæðamarkmið hans um ánægju viðskiptavina og yfirfærða þekkingu til þeirra. Einnig getur verið um að ræða óhapp, (nærri því) slys eða (nærri því) tjón sem á sér stað í starfsemi skólans. Frábrigði þýðir með öðrum orðum (ISO 001:2015 kafli 10.2) „það að uppfylla ekki kröfur“ sem er hið andstæða við samræmi.

Í gamla daga sagði fólk sem ekki skildi: Þetta er eins og latína fyrir mér. Síðar var talað um „Orwelsku“ og nú er talað með nokkurri um stofnanamál, og það telst síður en svo hól.

Frábrigði er samkvæmt orðanna hljóðan það sem bregður frá, oftast því sem er venjulegt. Í orðabókinni minni segir að orðið merki slátrun og skýrt með þessu dæmi; að ærin er góð til frálags, gefur mikið af sér.

Í læknisfræði er til frábrigði og sem afbrigði eða afbrigðileiki. Í tölvunarfræðum er frábrigði þýðing á enska orðinu „exception“, sjá hér. Hjá Bílgreinasambandinu er frábrigði sagt vera „það að uppfylla ekki kröfu“. Sjá hér.

Frálag er þekkt orð sem yfirleitt er notað í fleiri fræðum. Það er líka þýðing á enska orðinu „output“ eins og segir á malid.is. Orðið lifir enn góðu lífi í málinu þó merking þeirra sé ekki alltaf hin sama.

Niðurstaðan er hins vegar þessi. Ef þokkalega skýrt fólk skilur ekki texta er hann ekki góður. Þá þarf að rita hann aftur og lagfæra. Sumir skrifa án þess að hugsa til þeirra sem eiga að lesa.

Ég ætla ekki að reyna mig við hið furðulega orð „frábrigðarfrálag“. Svona stofnanamál er hræðilegt.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Log­in­ov, sem held­ur á gull­medal­íu í sprett­göngu, átti að keppa í boðgöngu karla síðar í dag …“

Frétt á mbl.is.               

Athugasemd: Þetta er ekki myndatexti og ekki er verið að lýsa aðstæðum. Blaðamaðurinn er einfaldlega að segja að Loginov hafi unnið gull í sprettgöngu á skíðum, hann sé verðlaunahafi.

Á ensku kann orðalagið að vera svona: 

Leganov holds the gold medal in sprint … 

Skyndilega kviknar á perunni hjá blaðamanninum og hann fer að þýða. Hann veit þó ekki að á íslensku þýðir þetta alls ekki að maðurinn „haldi á gullmedalíu“. Þannig skrifa aðeins viðvaningar. 

Fyrirsögn fréttarinnar er svona:

Gerðu byssu skíðaskot­fim­iskappa á nær­bux­un­um upp­tæka.

Ekki er metnaðurinn mikill á Mogganum. Byssan og nærbuxurnar skipta auðvitað engu máli, því fréttin fjallar um lyfjamisferli Rússa á HM á skíðum, ekkert annað. Mogginn hagar sér eins og „gula pressan“ í fyrirsagnagerð.

Tillaga: Log­in­ov sem vann gull­medal­íu í sprett­göngu átti að keppa í boðgöngu karla síðar í dag …

3.

„Myndband sem Landhelgisgæslan birtir á Facebook í dag sýnir ölduhæðina og hamaganginn í sjónum sem gekk yfir skipið.“

Frétt á mbl.is.               

Athugasemd: Fólk sem skrifar um sjógang og og óveður á sjó þarf ekki að hafa verið á sjó til að geta lýst aðstæðum. Hins vegar er það dálítið barnalegt orðalag að tala um „hamagang í sjónum“, eiginlega bara doldið sætt orðalag svona í einfaldleika sínum.

Skip geta orðið fyrir áföllum á sjó, skemmst og jafnvel sokkið. Fyrir kemur að skip verði fyrir hnútu, öldu sem rís skyndilega upp og skellur á því. Þetta er líka kallað ólag. 

Tillaga: Myndband sem Landhelgisgæslan birtir á Facebook í dag sýnir ólag sem gekk yfir skipið.

4.

„Hola í vegg fær hæstu ein­kunn“

Frétt á mbl.is.               

Athugasemd: Slæmt þykir ef blaðamaður er orðvilltur, kann ekki skil á merkingu orða. Blaðamaður Moggans skrifar frétt um vegg og segir að í honum sé hola. Á mynd sem fylgir kemur berlega í ljós að „holan“ nær í gegnum vegginn, sem er haganlega hlaðinn múrsteinum og ekki síður er opið afspyrnu fallega unnið. Meistaraverk, myndu sumir segja um gatið eða opið.

Heimild blaðamannsins er vefur BBC. Þar er talað um „hole in a wall“. Barnið á fréttavaktinni hleypur til og hrópar af kæti: Ég veit, ég veit, ég veit hvað þetta þýðir.“ Forviða lesendur fréttavefs Morgunblaðsins lesa stuttu síðar um holu sem nær í gegnum vegg. 

Vera kanna að sumir séu komnir með holu á buxurnar eða holu á sokkinn. Vera má að ýmsir eigi ekki fimmeyring með holu. Aðrir eiga eflaust átta holu tryllitæki. Margir standa sig vel í prófum, aðrir standa á holu. Jæja, maður verður að kunna sér hóf, ekki éta á sig holu. Eflaust aka margir um Hvalfjarðarholuna. 

Líklega hafa lesendur skilið þessa tilraun mína til að vera fyndinn. En það er ekkert gamanmál þegar  krakkar sem hafa engan orðaforða, hafa aldrei ótilneyddir lesið bók, en eru allt í einu orðnir „blaðamenn“ fá frjálsar hendur við að misþyrma tungumálinu daglega. Og trúið mér, þetta er smáatriði miðað við það sem skráð hefur verið hér á þessum vettvangi. „Skæri eru ekki barnameðfæri“, stendur einhvers staðar. Jú, hvaða vitleysa, leyfðu ómálga barninu að leika sér með skæri, hníf og jafnvel byssu. Hvernig á barnið annars að læra?

Ábyrgð þeirra sem sjá um að ráða blaðamenn er mikil. Og kann að vera afdrifarík.

Tillaga: Vinsælt að skoða hringlaga op á múrvegg.

Ríkjandi meistarar, endurreisa draugabæ og mastera egg

Orðlof

Viskí

Sumir hafa lýst Laphroaig þannig að drykkurinn leiði fólk í ferðalag um þær slóðir þar sem viskíið verður til á eyjunni Islay, miðja vegu milli Skotlands og Írlands. 

Er eins og megi bragða á landslaginu; finna keim af söltum sjó, svörtu grjóti og grænum Það eimir lengi eftir af sopanum, og þegar lagst er til hvílu eftir rólega kvöldstund með viskí í glasi, er ekki laust við að megi greina angan af karamellu rétt í þann mund sem augun lokast.

Morgunblaðið, viðskiptablað 19.2.2020, blaðsíða 12 (nokkuð vel skrifað og skáldlega). 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Annars vegar mætast Atlético Madríd og ríkjandi meistarar Liverpool …“

Frétt á dv.is.               

Athugasemd: Þetta er svo vanhugsað og órökrétt að telja það lið sem sigraði í keppni á síðasta ári vera „ríkjandi meistari“. Annað hvort er liðið meistari eða ekki. 

Þetta leyfa íþróttafréttamenn sér að gera þó þeir viti mætavel að meistaralið ársins er einfaldlega meistaralið og því algjörlega óþarfi að bæta við „ríkjandi“ því önnur lið koma ekki til greina.

Tillaga: Annars vegar mætast Atlético Madríd og meistarar Liverpool …

2.

 „Fjöldi skáta í Bandaríkjunum hefur dregist verulega saman á undanförnum árum.“

Frétt á visir.is.                

Athugasemd: Réttar er að segja að skátum hafi fækkað. Nafnorðaáráttan er slæm. Íslenska byggir á sagnorðum en enskan á nafnorðum. Blaðamenn ættu að hafa það í huga.

Á ensku væri þetta skrifað svona:

The number of scouts in the United States has declined significantly in recent years.

Google-Translat skilur þetta ágætlega enda er íslenska orðaröðin eins og í ensku.

Tillaga: Skátum í Bandaríkjunum hefur fækkað verulega á undanförnum árum.

3.

 „Hyggjast endurreisa draugabæ á þekktum sumarleyfisstað.“

Fyrirsögn á dv.is.                

Athugasemd: Varla getur þessi fyrirsögn verið rétt. Dettur nokkrum í hug að „endurreisa draugabæ“. Merkingin er sú að breyta eigi bæ þar sem er líf og fjör í draugabæ, mannlausan bæ.

Þegar fréttin er lesin kemur í ljós að fyrirsögnin er tóm della. Ætlunin er að opna mannlausan bæ fyrir almenningi, endurreisa bæ sem byggir á gamalli frægð.

Í fréttinni segir:

Fuat Oktay, forsætisráðherra Tyrklands, telur að sögulegt tækifæri felist í að endurlífga bæinn og það geti styrkt efnahagslífið.

Ég mæli með „munn við munn“ aðferðinni eða hjartahnoði. Nei, líklega var það misráðið hjá blaðamanninum að nota sögnina að endurlífga jafnvel þó bærinn hafi lengi verið mannlaus, „dauður“. Betra hefði verið að orða það þannig að nú sé tækifæri að opna bæinn og byggja hann upp aftur. Orðaval þarf að vera við hæfi, fylgja efni fréttar eða frásagnar.

Tillaga: Hyggjast breyta draugabæ í sumarleyfisstað.

3.

 „Í síðustu viku slasaðist einn vegfarandi í einu umferðarslysi á höfuðborgarsvæðinu.“

Frétt á logreglan.is.                 

Athugasemd: Verra gat það verið. Ef þessi óheppni vegfarandi hefði slasast í tveimur eða fleiri umferðaslysum væri hann í slæmum málum. Hrikalega viðvaningslega skrifað.

Annars staðar á lögguvefnum segir:

… því óku allmargir ökumenn, eða 10%, of hratt eða yfir afskiptahraða.

Ég veit hvað hámarkshraði en ekki hvað „afskiptahraði“ merkir.

Tillaga: Í síðustu viku slasaðist [aðeins] einn vegfarandi í umferðarslysi á höfuðborgarsvæðinu.

4.

 „Hver hef­ur ekki glímt við að mastera hleypt egg í helgar­bröns­in­um sem hef­ur gengið erfiðlega?“

Frétt mbl.is.                  

Athugasemd: Vel má vera að ég hafi lent í þessu en vandamálið er að ég veit ekki hvað er að „mastera“ hleypt egg. Ekki heldur veit ég hvað „helgarbransi“ eða „helgarbröns“ er. Ástæðan er líklega sú að ég er ekki góður í framandi tungum en það getur varla skipt máli að ég er afar fákunnandi í matseld.

Í fréttinni eru gefnar leiðbeiningar. Í þeim segir í boðhætti; skerðu, settu, láttu og svo framvegis. Svo kemur að því sem á að gera í „örbylgju“ og er líklega átt við örbylgjuofn þó það sé ekki sagt:

Þú skalt sjóða vatn. 
Helltu vatn­inu í skál sem þolir að fara inn í ör­bylgju­ofn. 
Settu egg­in …

Þarna lendir blaðamaður í erfiðleikum. Hann veit ekki hvernig sögnin að sjóða er í boðhætti eintölu sem er sjóddu. Þess í stað notar sögnina skulu og þverbrýtur samræmið í frásögninni.

Gleðibankinn söng forðum daga í Júróvisjón:

Þú skalt syngja lítið lag
Um lífsgleðina sjálfa í brjósti þér
Og láttu heyra að þú eigir litið gleðihús
Kósí lítið lag, sem gæti gripið mig og hvern sem er
Þú leggur ekki inn í Gleðibankann tóman blús

Þetta þótti nú ekki neinn tímamóta kveðskapur enda er lagið aðalatriðið, frábært, textinn til uppfyllingar. Margir vildu að orðalagið í upphafi væri svona: „Syngdu lítið lag …“ En það hefði raskað taktinum illilega, tvö atkvæði í einu orði í stað fjögurra í þremur, ósönghæft. 

Þó kann að vera að hægt sé að matreiða samkvæmt uppskriftinni hér að ofan, það er „ef vatnið brennur ekki við“ eins og kallinn sagði.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Flatey Pizza opnar á Garðatorgi.“

Fyrirsögn á visir.is.               

Athugasemd: Fyrirtæki opna ekki neitt, þau bókstaflega geta það ekki. Enn og aftur átta blaðamenn á Vísi sig ekki á þessari staðreynd. Fyrirtæki taka til starfa, eru opnuð, hefja rekstur og svo framvegis.

Hitt er nú alvarlegra, þessi hálf-enska eða hálf-íslenska. Fyrirtækið heitir „Flatey Pizza“, eigendum datt ekki í hug að kalla það Flateyjar-Pizza eða einfaldlega Flatey. Nei, eigendurnir hafa engan áhuga á íslensku máli og gefa því engan gaum, hallast að hálf-ensku. 

Trúið mér, enskuskotin fyrirtækjaheiti eru að ganga af íslenskunni dauðri. Barnabörn eigenda fyrirtækis munu ekki tala íslensku.

Í fréttinni eru birt tíst einhverra kunningja og vina eigenda Flateyjar-pizzu. Einni segir:

Af óteljandi hlutum sem þú hefur gert fyrir mig, að hækka fasteignamat íbúðarinnar minnar er by far það fallegasta af þér.

Maðurinn þurfti endilega að sýna hvað hann kynni mikið í hálf-íslensku en því miður er þetta ekki honum til neins sóma, þvert á móti. Hann hefði þó getað sagt að þetta vera langfallegast af þér eða af öllu fallegast af þér.

Annar ljúflingur segir það vera „brjótandi tíðindi“ að fyrirtækið opni veitingastað í Garðabæ. Hann er að rembast við að þýða enska orðalagið „breaking news“ og er svona „ossalega dullegur“ eins og foreldrar segja þegar barnið þykist hafa gert vel.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

 „Sala á upp­runa­ábyrgðum grafi und­an ímynd Íslands.“

Fyrirsögn á mbl.is.                

Athugasemd: Viðtengingarháttur er vandmeðfarinn í fyrirsögnum. Við fyrstu sýn virðist hann vera hvatning til aðgerða. Í ofangreindri fyrirsögn er vefútgáfa Moggans ekki að hvetja til þess að með upprunaábyrgðum verði grafið undan ímynd Íslands. 

Í fyrirsögn á frettabladid.is segir:

Segja sölu upp­runa­á­byrgða grafa undan í­mynd Ís­lands.

Og til samanburðar er þetta aftur frá Mogganum:

Sala á upp­runa­ábyrgðum grafi und­an ímynd Íslands.

Hvort finnst lesandanum betra? Hjá Fréttablaðinu er notaður framsöguháttur en viðtengingarháttur hjá Mogganum.

Mér finnst fyrirsögnin á Fréttablaðinu skýrari. 

Sannast sagna finnst mér yfirleitt óþarfi að nota viðtengingarhátt í fyrirsögn og oft getur hann valdið misskilningi. Tilbúið dæmi: Menn berji börn. Er verið að hvetja til þess að menn berji börn?

Tillaga: Sala á upprunaábyrgðum grafa undan ímynd Íslands.

7.

„Ýjaði að því að „gengið hefði verið fram af“ föður sem myrti fjöl­skyldu sína.“

Fyrirsögn á visir.is.                

Athugasemd: Hvað þýðir þessi fyrirsögn. Ég skil hana ekki, jafnvel þó ég hafi reynt að lesa fréttina. Hún er viðvaningslega skrifuð, rétt eins og blaðamaðurinn hafi ekki vitað um aðalatriðin heldur hnoðað öllu saman, aðal- og aukaatriðum.

Orðalagið að ganga fram af einhverjum, merkir að hneyksla, vekja furðu eða álíka. Mjög varhugavert er að nota orðtök í fyrirsögnum eða almennt í fréttum. Blaðamaðurinn verður að minnsta kosti að vita hvað þau merkja og nota þau rétt. Best er að sleppa þeim og tala bara almennt.

Þetta er hræðileg frétt, ótrúlega ljót og viðbjóðsleg, og þar af leiðandi hef ég ekki geð í mér til að gagnrýna efnistök blaðamannsins frekar.

Tillaga: Engin tillaga.

Olli kvika ekki landrisinu við Grindavík?

Jarðskjálftahrinunni við Grindavík og Þorbjarnarfell er svo til lokið. Frá miðnætti hafa aðeins þrír jarðskjálftar mælast þar. Hins vegar er stór hrina í gangi á Reykjanesi, það er við Reykjanesvita. Þannig fór sem margir spáðu að jarðskjálftarnir myndu færast smám saman vestar.

Fyrir leikmenn er stórmerkilegt að fylgjast með skjálftavirkninni á sunnanverðum Reykjanesskaga síðustu mánuði. Þeir virðast hafa byrjað með lítilsháttar skjálftahrinu við Kleifarvatn, síðan varð mikil hrina við austanvert Fagradalsfjall og þá líka vestan við það.

Síðan lék allt á reiðiskjálfi við Grindavík og voru afleiðingarnar sagðar hafa verið þær að kvika hefði smeygt sér upp vestan við fjallið Þorbjörn. Meginskjálftarnir voru þó fjarri, það er sunnan við Stóra-Skógarfell á gígaröð sem kennd er við Sundhnúk. Þar gaus fyrir um tvö þúsund árum og rann hraunið að hluta til þar sem Grindavík stendur nú.

Loks færðust skjálftarnir til vesturs, voru margir í Eldvarpahrauni en þar gaus eftir landnám, en svo fór jörð að skjálfa við Reykjanesvita, bæði á sjó og landi, sérstaklega norðvestan við hann. Svo virðist sem hrinan þar sé miklu vægari en við Grindavík. Sjá græna kortið sem er af vef Veðurstofunnar. hitt kortið er frá Loftmyndum og sýnir hvernig jarðskjálftar hafa þróast á síðustu sex mánaðum, færst frá austri til vesturs.

Eins og kom fram hér á undan og í fyrri pistlum benda líkur til þess að kvikuinnskot hafi lyft landi rétt vestan við Þorbjarnarfell að minnsta kosti um fimm sentímetra. Fjölmargir óttuðust að eldgos væri í nánd en jarðfræðingar bentu á að það gæti aldrei orðið stórt enda bentu mælingar til þess að kvikan var mjög lítil að rúmmáli.

Fjölmiðar hafa greinilega misst áhuga á hugsanlegu eldgosi, landrisi og jarðskjálftum við Grindavík. Þeir sem fylgjast með hafa þó tekið eftir því að Ólafur G. Flóvenz, forstjóri ÍSOR, Íslenskra orkurannsókna, birti minnisblað á vef fyrirtækisins og benti á að ekki væri óyggjandi að kvika hefði valdið landrisinu. Áhugasamir geta séð minnisblaðið hér.

Ólafur segir:

Við vitum þannig að til eru fleiri skýringar á landrisi samhliða jarðskjálftavirkni en kvikuinnskot, en hverjar þessar skýringar eru vitum við ekki. Helst hefur verið rætt um einhvers konar gaslosun eða fasabreytingar í tengslum við suðu eða yfirmarksástand vökva.

Hann skýrir þetta með þessu:

að einhverjar vökva- eða gastengdar breytingar hafi orðið í jarðhitakerfinu við skjálftana 22. janúar sem hafi leitt af sér þrýstiaukningu á 3–5 km dýpi og landlyftingu.

Mörgum kann að þykja þetta forvitnilegt og ekki síður að jarðskjálftarnir hafi ekki orðið vegna landrisins heldur öfugt. Þá hefur kvikuinnskotið eða fasabreytingarnar orðið til vegna jarðskjálftanna.

Ólafur færir nokkur rök fyrir hvort tveggja, með og gegn kvikuinnskotstilgátunni. Í stuttu máli er tilgáta hans þó þessi en með fylgja ýmsir fyrirvara á henni (greinaskil og feitletranir eru mínar):

Jarðskjálftahrina, líklega með blöndu af sniðgengis- og siggengisskjálftum, hófst 22 janúar.

Skjálftarnir orsökuðust af venjulegri spennuuppsöfnun á flekamótunum sem ganga eftir Reykjanesskaga og fór yfir brotstyrk bergsins. Skjálftarnir ollu þrýstilækkun á 3–5 km dýpi á aflokuðu dýptarbili undir þeim hluta jarðhitakerfisins við Svartengi þar sem niðurdæling fer fram. Á þessu dýptarbili var vökvi í yfirmarksástandi.

Þrýstilækkun vegna skjálftanna í lokaða rýminu á 3–5 km dýpi leiddi til þess að vökvinn færðist úr yfirmarksástandi í yfirhitaða gufu og veldur verulegri rúmmálsaukningu og þar með landlyftingu.

Sú staðreynd að hvorki varð merkjanleg innskotavirkni né eldgos á þeim stað þar sem stóru jarðskjálftarnir urðu bendir til þess að kvika sé ekki að streyma upp í efri hluta jarðskorpuna þar nærri.

Jafnframt veltir Ólafur því fyrir sér hvort „hvort vinnsla og/eða niðurdæling í Svartsengi geti að einhverju leyti verið orsök þessara atburða“. Hann telur þó að svo sé ekki en lesandinn veltir því fyrir sér hvers vegna hann nefnir vinnslu og niðurdælingu. Vera má að hann vilji alls ekki útiloka þetta. Það eitt er stórmerkilegt og ekki síður hvers vegna.

Loks segir Ólafur að talsverðir kostir geti fylgt því ef tilgáta hans sé rétt. Þá kunni að vera meiri vökvi í nýtanlegu ástandi undir Svartsengi. Um leið heldur hann því fram að minni líkur séu á eldgosi á þessum slóðum sem ógnað geti virkjuninni og Bláa lóninu.

Opna ráðstefnu, fundur kallaður og bíll klessir á tré

Orðlof

Kjör

Eintala orðsins kjör (kjörið) merkir: kosning, val. Ná kjöri. Vera í kjöri.

Fleirtalan (kjörin) merkir: skilmálar. Greiðslukjör, launakjör o.fl.

Málfarsbankinn. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Þeir Pierre-Emerick Aubameyang, Nicolas Pepe, Mesut Özil og Alex Lacazette skoruðu mörk Arsenal í þægilegum 3-0 sigri. Bæði mörkin komu í seinni hálfleik en …“

Frétt á dv.is.               

Athugasemd: Íþróttafréttaskrifari DV kann greinilega ekki að telja. Hann nefnir fjóra markaskorara í liði Arsenal. Samt fór leikurinn þrjú núll. Í þokkabót segir skrifarinn að „bæði mörkin“ hafi komið í seinni hálfleik. Rétt er að Arsenal skoraði fjögur mörk en andstæðingurinn ekkert.

Svona vinnubrögð eru slæm, og ofan á allt annað, virðingarleysi fyrir lesendum.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Björguðu sjómanni vélarvana fiskibáts.“

Fyrirsögn á visir.is.              

Athugasemd: Fyrirsagnir eiga að vera stuttar og hnitmiðaðar. Góður blaðamaður semur fyrirsögn sem er lýsandi fyrir fréttina sem fylgir. Þessi er slæm vegna þess að í hana vantar forsetninguna „á“. 

Þarf að taka það fram að sá sem er á fiskibát sé sjómaður. Eftir fréttinni að dæma var bátnum bjargað og var hann dreginn til hafnar með sjómanninum innanborðs.

Í fréttinni stendur:

Þar segir að mannbjörg hafi átt sér stað í nótt.

Til hvers er orðalagið „eiga sér stað“. Þetta er bara tilgangslaust orðahjal, engu breytir þó orðunum sé sleppt:

Þar segir að manni hafi verið bjargað í nótt.

Er þetta ekki skiljanlegt?

Tillaga: Björguðu vélarvana fiskibáti.

3.

„Frank-Walter Steinmeier, forseti Þýskalands, opnaði ráðstefnuna …“

Fyrirsögn á visir.is.              

Athugasemd: Forseti Þýskalands opnaði ekkert. Hann setti ráðstefnuna og er það í samræmi íslenska málvenju. Blaðamenn þýða blint eins og Google-Translate. Þeir eru gagnslausir ef þeir geta ekki gert betur en GT.

Svona er málgreinin sem vitnað er til:

Frank-Walter Steinmeier, forseti Þýskalands, opnaði ráðstefnuna þar sem pólitískir leiðtogar heimsins koma saman, auk herforingja og erindreka, á því að saka ríkisstjórn Donald Trump um að „hafna alþjóðasamfélaginu“.

Takið eftir því hvernig blaðamaðurinn slítur fyrstu setninguna í sundur með tveimur innskotssetningum sem eru ekkert í samhengi við það sem forsetinn segir. Þar að auki hrærir blaðamaðurinn saman nútíð og þátíð sem ruglar lesandann. 

Betra hefði verið að orða þetta svona:

Frank-Walter Steinmeier, forseti Þýskalands setti ráðstefnuna og sakaði ríkisstjórn Donald Trump um að „hafna alþjóðasamfélaginu“.

Hinar setningarnar hefðu átt að koma annars staðar í fréttinni.

Í fréttinni segir:

Hann sagði Bandaríkin ekki hafa verið meira í varnir Evrópu frá lokum Kalda stríðsins …

Þetta er einfaldlega óskiljanlegt nema því aðeins að feitletraða orðið hafi átt að vera „varið“ (af sögninni að verja). Þetta bendir til hroðvirkni.

Orðanotkunin í greininni er einhæf rétt eins og blaðamaðurinn lítinn orðaforða. Nokkrum sinnum notar hann orðið „ítreka“, virðist ekki kunna orð eins og oft, margoft, aftur, endurtaka og álíka.

Í fréttinni segir:

… að Bandaríkin þyrftu að verja skuldbindingu sína gagnvart Evrópu á sama tíma og ríkið væri að verja milljörðum dala til varnar heimsálfunnar. 

Blaðamaðurinn áttar sig ekki á nástöðunni. Annars vegar merkir sögnin að verja að halda uppi vörnum og hins vegar að eyða peningum. Hann hefði getið orðað þetta á annan hátt en þess í stað notar hann eingöngu sögnina að verja.

Í fréttinni segir:

Þetta árið var sendinefnd Bandaríkjanna mun stærri en oft áður og innihélt bæði meðlimi ríkisstjórnar Trump og fjölmarga þingmenn. 

Hann hefði getað sloppi við þessi feitletruðu orð sem þykja nú ekki merkileg í þessu sambandi.

Nú var sendinefnd Bandaríkjanna mun stærri en oft áður. Í henni voru ráðherrar og fleiri úr ríkisstjórn Trumps og fjölmargir þingmenn.

Strax á eftir er þetta í fréttinni:

Allir Bandaríkjamenn virðast sammála um að tónn Evrópumanna hafi komið þeim á óvart. Þingmenn Repúblikanaflokksins hafa lýst yfir miklum áhyggjum og jafnvel reiði út í forsvarsmenn Evrópu.

Orðalagið er skrýtið. Betra hefði verið að nota viðhorf í stað „tónn“. Einnig sleppa „forsvarsmenn Evrópu“ og nota Evrópubúa enda er það í samræmi við að nota Bandaríkjamenn en ekki „forsvarsmenn Bandaríkjanna“.

Ég hreinlega gafst upp á að lesa greinina í Vísi. Svo mikið rugl er í henni að útilokað var að halda áfram, hvað þá að tíunda allar vitleysurnar. 

Blaðamaðurinn hefur ábyggilega góð þekkingu í ensku og jafnvel alþjóðamálum en hann skrifar illa. Málvillur eru margar, hann hefur ekki nægan orðaforð og gæti ekki að stíl þannig að úr verður hnoð. Allt bitnar þetta svo á lesendum. Hverjum öðrum? 

Blaðamaðurinn heldur að hann hafi staðið sig vel vegna þess að enginn leiðbeinir honum.

Tillaga: Frank-Walter Steinmeier forseti Þýskalands setti ráðstefnuna …

4.

„… en við bíðum eft­ir því að fund­ur verði kallaður.“

Frétt á mbl.is.                

Athugasemd: Hvað merkir að „kalla fund“? Þegar fólk kemur saman má kalla það fund. Nema að það sé afmæli, ráðstefna, bíósýning eða eitthvað allt annað.

Hér gæti vantað eitt orð í niðurlagið, saman, það er að kalla saman fund. Einnig má hugsa sér að kalla til fundar. Þetta er þó engin tilviljun því í tvígang notar viðmælandi fréttasíðunnar orðalagið að „kalla fund“. Auðvitað hefði blaðamaðurinn átt að lagfæra orðalagið því þetta orðalag þekkist ekki eftir því sem ég best veit.

Hins vegar er oft boðað til fundar. Forseti Alþingis boðar til þingfundar, forseti Íslands boðar til ríkisráðsfundar, forsætisráðherra boðar til fundar í ríkisstjórn, formaður húsfélagsins boðar til fundar, ríkissáttasemjari boðar til fundar, allir boða til fundar nema þeir sem kalla til fundar sem er bara ágætt orðalag. Útilokað er samt að kalla fund. Þó eru til kallafundir en það má varla („valla“) kalla fund ef einn mætir. Þó getur verið að einhver kalli: „Fundur“ eða „nú verður haldinn fundur“

Tillaga: … en við bíðum eft­ir því að boðað verði til fundar.“

5.

„Flúði lög­reglu og hafnaði á tré.“

Frétt á mbl.is.                

Athugasemd: Ökumaðurinn ók á tré, hafnaði ekki á því. Blaðamenn og löggumenn reyna að vera virðulegir í lögguskrifum. Þá dugar ekki að nota hversdagsleg orð eins og árekstur. Nei, þá ber að nota sagnorð eins og „hafna“ í stað þess að rekast á, lenda á. Svo má ekki nota orði sökudólgur, bófi, fyllikall, dópisti eða önnur álíka gildishlaðin og lýsandi nafnorð, heldur ber að vera virðulegur og nota orðið „gerandi“.

Í fréttinni segir:

Til­kynnt var um tvö inn­brot í bif­reiðar í gær­kvöldi, ann­ars veg­ar í Breiðholti á sjöunda tím­an­um og hins veg­ar í miðbæn­um á ell­efta tím­an­um. Mun­ir voru tekn­ir úr bif­reiðunum.

Auðveldlega má gera betur:

Brotist var inn í tvo bíla í gærkvöldi og stolið úr þeim.

Þó er þetta kjarni málsins.

Loks segir í fréttinni:

Á tólfta tím­an­um voru af­skipti höfð af manni á veit­inga­húsi í miðbæn­um vegna fjár­svika. Hann hafði fengið af­greidd­ar veit­ing­ar sem hann gat ekki greitt fyr­ir.

Hefði ekki mátt skrifa þetta svona:

Löggan handtók mann sem gat ekki greitt fyrir fyrir mat sem hann keypti veitingahúsi í miðbænum.

Svo var það allt annar blaðamaður sem sagði að fyllikall hafi ekið á kyrrstæðan ljósastaur. Þá hlógu lesendur.

Tillaga: Flúði lögreglu og ók á tré.

6.

„… en ökumaðurinn lagði á flótta og klessti á tré.“

Fyrirsögn á frettabladid.is.               

Athugasemd: Líklega er ofmælt að kenna blaðamönnum um léleg skrif, nær er að kenna stjórnendum um. Enginn leiðbeinir eða hjálpar nýliðunum. Þeir halda að þeim hafi bara tekist ansi vel upp þegar þeir eru í raun búnir að klúðra einfaldri frétt.

Í stað þess að segja að bíl hafi ekið á tré þá segir nýliðinn að bíllinn hafi klesst á tré. Leikskólastíllinn leynir sér ekki.

Og ekki batnar það þegar að hvarflar að blaðamanninum að orðið árekstur sé til. Þá skrifar hann:

… en akstrinum lauk með árekstri við tré við íbúðarhús.

Nei, bílnum var ekki ekið á tré eins og eðlilegra hefði verið að skrifa. Ekki er vitað hvaða máli íbúðarhúsið skiptir í þessu sambandi. Líklega engu.

Eftir stendur eitt lítið álitamál: þar sem bíll lenti í árekstri við tré má þá gera ráð fyrir að tréð hafi lent í árekstri við bíl þó kyrrstætt væri?

Tillaga: … en ökumaðurinn lagði á flótta og ók á tré.

7.

„Draugaskip rak á strendur Írlands.“

Fyrirsögn á dv.is.               

Athugasemd: Það er naumast að skipið hafi verið stór fyrst það gat rekið á allar strendur landsins. En auðvitað var það ekki svo. Skipið strandaði á suðurströnd Írlands eins og fram kemur í fréttinni.

Írland er mjög vogskorið land eins og berlega sést á landakorti og því mjög ónákvæmt að orða fréttina á þennan hátt. 

Tillaga: Draugaskip rak á land á Írlandi.

Tilboð hefjast, veður gengur eftir og varað við akstri á Breiðafirði

Orðlof

Vitleysan

Popptónlist er frábær þegar hún heppnast vel en ef við erum alveg hreinskilin, þá er afar sjaldgæft að sú jafna gangi upp. Þegar hún gengur ekki upp situr maður uppi með einhverja útþynnta og athyglissjúka drullu sem á sér voðalega stóra drauma eða ætlar að vekja athygli á einhverju svakalega brýnu málefni. 

Auðvitað langar mann ekki að tala illa um tónlist og maður segir þetta ekki við börnin, tekur meira að segja þátt í vitleysunni með þeim upp að vissu marki.

Ljósvakinn, á blaðsíðu 30 í Morgunblaðinu 14.2.2020. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Ný tilboð hefjast á morgun.“

Auglýsing í tölvupósti frá Costco.               

Athugasemd: Tilboð geta varla „hafist“. Hins vegar má orða það svo að þau taki gildi á tilteknum tíma. Varla get ég sagt að tilboð séu í boði, þá er ég orðinn blindur á samsetningu orðsins.

Tillaga: Ný tilboð á morgun.

2.

„Veðrið að ganga eftir.“

Fyrirsögn á mbl.is.                

Athugasemd: Blaðamaðurinn á við að veðurspáin gangi eftir. Þetta er vonandi fljótfærnisvilla en höfð eftir viðmælanda sem raunar er fulltrúi almannavarna. Hann þarf nauðsynlega að vanda mál sitt betur. Blaðamaðurinn hefði átt að hafa vit á því að laga ummælin.

Á ruv.is segir í fyrirsögn:

Veðurspáin að ganga eftir.

Þarna kemur það. Gott hjá fréttamanninum.

Í fréttinni á vef Moggans segir almannavarnarmaðurinn:

Við erum búin að vera með foktjón á Suður­land og …

Þetta er skrýtinn talsmáti. Að hætti barna myndar fullorðinn maður þátíð með því að hnoða saman „búinn“ og nafnhætti sagnar. Það sem maðurinn á við er líklega þetta:

Foktjón hafa orðið á Suðurlandi og …

Og þannig hefði blaðamaðurinn átt að orða það.

Eftirfarandi er haft eftir almannavarnarmanninum:

Vissu­lega höf­um við haft eigna­tjón en …

Ekki er þetta betra, kallast löggumál. „Hafa tjón“ er bara bull. Eðlilegra hefði verið að orða þetta svona:

Tjón hefur orðið á eignum en …

Verkefni fjölmiðla er segja fréttir á vönduðu mál. Því miður vantar oft mikið upp á að það sé gert. Ástæðan er viðvaningsháttur blaðamanna og yfirmenn sem standa sig ekki.

Tillaga: Veðurspáin rætist.

3.

„Kjall­ari húss­ins er á floti, auk þess …“

Frétt á mbl.is.                 

Athugasemd: Eftir myndinni að dæma hefur eflaust flætt inn í kjallara hússins. Þar með er ekki sagt að hann sé á floti þó stundum sé það orðað þannig í talmáli.

Lakari var fyrirsögnin á visir.is. Þar var beinlínis sagt að húsið hafi verið á floti.

Tillaga: Flæddi inn í kjallarann auk þess …

4.

„Kevin Hart neðansjávarfornleifa- fræðingur talar um mögulegar fornleifar neðanvatns á Þingvöllum …“

Frétt á blaðsíðu 11 í Morgunblaðinu 15.2.2020.                

Athugasemd: Hér brestur mér þekking. Orðið „neðanvatns“ er ókunnuglegt, minnist þess ekki að hafa séð það áður. Hér er átt við það sem er undir vatnsyfirborðinu. Er orðið ekki gott og gilt rétt eins og annað atviksorð, neðansjávar sem til er í ýmsum samsetningum; neðansjávarmyndavél, neðansjávareldgos og fleiri mætti nefna? 

Í tveimur orðum, neðan vatns, er ábyggilega átt við það sem er fjær stöðuvatninu, ósi þess, lægra í landinu. Oftast tölum við um það sem er í vatninu, á kafi, eða undir vatnsyfirborðinu. 

Fyrir þá sem ekki þekkja aðstæður er ekkert vatn á Þingvöllum. Skammt frá völlunum er hins vegar stórt stöðuvatn sem heitir Þingvallavatn.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Í kjölfarið sagði formaður Kristilegra demókrata sig frá embætti.“

Frétt á ruv.is.                 

Athugasemd: Fólk getur auðveldlega sagt sig frá einhverju verkefni. Almennt hættir sá sem ekki getur haldið áfram í starfi, segir af sér. Þetta kemur fram í frétt eða fréttaskýringu um þýsk stjórnmál.

Í fréttinni segir:

… varð þá hlutskarpastur í kosningu þingmanna um nýjan forsætisráðherra ríkisins. 

Sá sem fær flest atkvæði í kosningu sigrar. Sá sem er hlutskarpastur kann að hafa sigrað en það á ekki við í þessu tilviki. Á þingi eru atkvæðagreiðslur, þingmenn greiða atkvæði, fólk kýs í kosningum.

Þetta kemur fram í fréttinni:

Hann hafði betur í baráttunni við Bode Ramelow, frambjóðanda vinstriflokksins Die Linke og forsætisráðherra Thuringen til síðustu sex ára. 

Sá sem sigrar í atkvæðagreiðslu hefur betur en andstæðingar hans. Hins vegar er skýrara að nota sögnina að sigra. 

Blaðamönnum er mörgum hverjum tíðrætt að segja að einhver hafi verið í ákveðinni stöðu til fjölda ára, ekki í mörg ár. Má vera að þeir haldi að þetta sé betra mál. Það má vel vera en yfirleitt er einfalt mál skiljanlegra. Fjölbreytni í málfari skaðar ekki.

Í fréttinni segir:

Ástæðan er sú að það var fyrir tilstuðlan stuðnings þingmanna …

Skýrara er að segja:

Ástæðan er sú að vegna stuðnings þingmanna …

Í fréttinni segir:

Til að skilja hversu þýðingamikill atburður rétt tæplega sólarhringsseta Thomasar Kemmerich á forsætisráðherrastóli í Thuringen hefur haft á þýsk stjórnmál, sem og þýskt samfélag, þarf að skilja úr hvaða farvegi AfD- flokkurinn sem hefur nú hleypt öllu í bál og brand, kemur. 

Þetta er löng málsgrein og loðin, endar á sagnorði sem hefur orðið viðskila við samhengið. Höfundurinn flækir sig í orðunum og lesandinn á erfitt með að fylgja þræðinum.

Eflaust er hægt að gera betur. Hér er tilraun til þess:

Í tæpan sólarhring var Thomas Kemmrich forsætisráðherra í Thüringen og hafði það mikil áhrif á þýs stjórnmál og samfélag. Til að skilja ástæðuna þarf að líta á hvernig stjórnmálaflokkur AfD er.

Í fréttinni segir:

Vilja gera það að verkum að stóru flokkarnir færu á bak orða sinna.

Þetta er ekki falleg málsgrein. Höfundurinn hefði getað orðað þetta svona:

Vildu að stóruflokkarnir gengu á bak orða sinna.

Hér er loks enn ein tilvitnun í fréttina:

Kjörtímabilið hefur nefnilega ekki farið mjúkum höndum um Kramp-Karrenbauer. 

Útilokað er að orða þetta svona. Kjörtímabil hefur hvorki hendur né sjálfstæðan vilja. Þetta er skárra:

Kramp-Karrenbauer hefur ekki gengið vel á kjörtímabilinu.

Hér hefur aðeins nokkur atriði verið tíunduð. Fréttin er einfaldlega ekki vel skrifuð. Málsgreinar eru langar og flókar, stílleysi algjört. Blaðamaðurinn verður að láta málfarsráðunaut stofnunarinnar lesa yfir fréttir sínar og greinar fyrir birtingu. Svona skrif eru óvirðing við hlustendur og lesendur.

Tillaga: Í kjölfarið hætti formaður Kristilegra demókrata.

 

6.

„Gular við­varanir á norð­vestur­hluta landsins og varað við akstri á Breiða­firði.“

Fyrirsögn á frettabladid.is.                 

Athugasemd: Það er huggun harmi gegn að óhætt verði að aka á Faxaflóa. Margir blaðamenn sjá ekki né skilja merkingu orða, reyna að sleppa með fljótfærnislegu orðalagi. 

Hjá Veðurstofunni eru nokkur spásvæði skilgreind og þeirra á meðal er svæðið sem nefnt er Breiðafjörður. Þar með er ekki sagt að spáin veðurspáin gildi einungis fyrir sjóinn. Nei, hún er líka fyrir aðliggjandi landssvæði, norðanvert Snæfellsnes, Dalasýslu og sunnanverða Vestfirði.

Ég dreg stórlega í efa að starfsfólk Veðurstofunnar hafi orðað það þannig sem segir í fyrirsögninni. Þá væri mikið að.

Tillaga: Engin tillaga.

7.

„City sendi frá sér tilkynningu þar sem sagt var að niðurstaðan hefði verið viðbúin.“

Frétt kl. 20:20 í Ríkisútvarpinu 16.2.2020.                 

Athugasemd: Þetta er ekki vel orðað. Hvernig niðurstaða er „viðbúin“? Líklega hefur blaðamaðurinn átt við að félagið hafi búist við niðurstöðunni. Af hverju er ekki sagt frá á einföldu máli?

Jú, líklega hefur hann þýtt þetta beint úr ensku: „The ban was expected“.

Tillaga: Engin tillaga.

Leita af, veður í kortunum og banaslys á sjómönnum

Orðlof

Eignarfallsflótti

Eitt fyrirbrigði, sem ég gæti nefnt í þessu sambandi, er það sem Helgi Skúli Kjartansson nefnir eignarfallsflótta í samnefndri grein sem hann skrifaði fyrir um það bil tíu árum. 

Ég hef svolítið gert að því að fylgjast með þessu fyrirbrigði og læt hér fylgja nokkur dæmi:

Forsætisráðherra á fárra kosta völ, annarra en þá (ætti að vera þeirra eða þess) að ganga til samstarfs. (Fréttir í Ríkisútvarpinu 28. janúar 1990)

Bókin Óljóð hefur alltaf staðið hálfpartinn í skugga Sjödægru, meistaraverki (ætti að vera meistaraverks) Jóhannesar [úr Kötlum] frá 1955. (Skólaritgerð í Menntaskólanum við Hamrahlíð, desember 1989)

X er kominn í stjórn Guinness Peace Aviation, einni stærstu (ætti að vera einnar stærstu) flugvélaleigu heims. (Ríkisútvarpið, 6. febrúar 1990)

Við minnumst góðs drengs, fullan (ætti að vera fulls) af starfsgleði. (Morgunblaðið, minningargrein 27. ágúst 1989, C 25)

Þessi dæmi sýna það að jafnvel í virtustu fjölmiðlum landsins getur mönnum orðið hált á þessu.

Hugleiðingar um íslenskt lagamál, blaðsíðu 5, Kristján Árnason. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Sigrar hennar í einliðaleik á risamótunum áttu sér stað frá árinu 1978 til 1990.“

Frétt á blaðsíðu  í Morgunblaðinu 12.2.2020.               

Athugasemd: Orðalagið er ekki vel valið. Í fréttinni á íþróttasíðunni er fjallað um sigursælan tennisleikara sem sigraði í mörgum keppnum á þessum árum. Þar af leiðandi hentar ekki að segja að „sigrar hennar áttu sér stað“.

Til að skilja orðalagið þarf að huga að „staðnum“ þar sem eitthvað gerðist.

Árekstur kann að eiga sér stað, ekki umferð.

Mótmæli eiga sér stundum stað á Austurvelli, ekki mótmælaganga.

Afmælisveisla á sér stað en síður árafjöldi.

Í stuttu máli orðalag í ræðu og riti þarf að hæfa efninu. Annars „á eitthvað sér stað“ eins og „þruma úr heiðskírum læk“.

Orðalagið að eiga sér stað er miskunnarlaust misnotað í fjölmiðlum, sérstaklega ef skrifarar eru óvanir. Yfirleitt breytist ekkert þó orðalaginu sé sleppt. Sama á við annað jórtur í fréttum, til dæmis „um að ræða“, „fer fram“ og álíka.

Tillaga: Hún sigraði á risamótum í einliðaleik frá 1978 til 1990.

2.

„… og talaði hann um að fólk ætti alltaf að búast við því versta í fólki en leita af því besta.“

Frétt á visir.is.                

Athugasemd: Leikari fékk Óskarinn og hélt ræðu af því tilefni. Blaðamaðurinn skildi ábyggilega ræðuna enda var hún á ensku. Hann áttar sig þó ekki á því að á íslensku er leitað að, ekki af. Skiptir engu hvort leitað sé að kindum, leitað að hamingju, leitað að fólki eða öðru. Alltaf leitum við að.

Strax eftir þessa málsgrein kemur önnur, ekki skárri:

Hann tileinkaði verðlaununum börnunum sínum en ræðuna má sjá hér að neðan.

Tileinkaði maðurinn verðlaununum eða verðlaunin? Slæmt er vera „fallvilltur“ en verst að hafa ekki þá tilfinningu fyrir málinu að sagnorðin stjórna föllum nafnorða.

Blaðamaðurinn segir að sami leikari hafi „fengið Óskar fyrir framleiðslu á kvikmyndinni 12 Years a Slave árið 2014“. Já, ekki fyrir gerð myndar heldur „framleiðslu myndar“. Óvenjulegt orðaval.

Skyldi Kjarval hafa framleitt málverk, Halldór Laxnes framleitt Íslandsklukkuna og Andri Snær Magnason framleitt söguna Um tímann og vatnið, Hildur Guðnadóttir framleitt tónlistina í Jókernum? Sé svo er vísst að blaðamaðurinn framleiddi fréttina.

Tillaga: … og sagði hann að fólk ætti jafnan að vera viðbúið hinu versta en sækjast eftir því besta.

2.

„Ofsa­veður í kortunum …“

Fyrirsögn á frettabladid.is.                

Athugasemd: Ekkert er að óttast, veðrið er bara „í kortunum“. Sama er með Wuhan-veiruna, hún er bara í fréttunum.

Hvernig er hægt að fá blaðamenn til að hætta að nota klisjur sem hafa enga þýðingu fyrir fréttir. Hvers vegna er „ofsaveður í kortunum“. Af hverju getur blaðamaðurinn ekki gert eins og kollegi hans á Ríkisútvarpinu en sá fréttamaður sagði að austanbáli væri spáð á landinu á föstudaginn? Annar á sama miðli sagði illviðri spáð þann sama dag.

Jónas heitinn Kristjánsson, fyrrum blaðamaður segir á vef sínum:

Góður stíll felst alls ekki í að kunna rétta stafsetningu. Menn geta fyrst byrjað að fást við stíl, þegar þeir kunna stafsetningu. Stafsetning er bara forsenda, sem allir þurfa að kunna. Hún er ekki millistöð og hvað þá endastöð í leit okkar að góðum stíl.

Og hann segir ennfremur (framsetningu breytt):

Vondur stíll einkennist af löngum málsgreinum og löngum málsliðum. 

Af of lítilli notkun sagnorða og hossi á stirðum nafnorðum

Af of mikilli notkun lýsingar- og atviksorða og smáorða yfirleitt. 

Af notkun þolmyndar og af stöðugum klisjum og endurtekningu.

Fjölmargir blaðamenn hefðu gott af því að lesa vefsíðu Jónasar, sérstaklega þeir ungur og raunar allir. 

Tillaga: Ofsaveðri spáð …

3.

„Föstudagslægðin er ekki „Denni dæmalausi“ sem kemur á laugardaginn.“

Fyrirsögn á visir.is.                 

Athugasemd: Ekki er ljóst hvað á að kalla það þegar blaðamenn rugla orðaröðinni svo úr verður bjánaleg málsgrein. Fyrirsögnin er frekar ruglingsleg. 

Djúp lægð sem nefnd hefur verið „Denni dæmalausi“ er væntanleg hingað til lands á laugardaginn. Önnur lægð kemur á föstudaginn og mun valda miklu óveðri en er hins vegar nafnlaus.

Hér hefði hjálpað að setja kommu á eftir dæmalausi og sleppa „sem“, rétt eins og gert er í tillögunni hér fyrir neðan.

Engin prófarkalestur er á fjölmiðlum og því lekur öll vitleysa inn á fréttavefi. Engin gæðastefna er á þeim og allt bitnar á lesendum. Aldrei nokkurn tímann hefur vef- eða prentmiðill beðið lesendur sína afsökunar vegna illra gerðra frétta. Þeir láta eins og ekkert sé, þegja um yfirsjónir sínar og halda síðan áfram. Á fjölmiðlamáli er þetta kallað „yfirhylming“ og „samtrygging“. Hver á að passa gæslumennina, „fjórða valdið“?

Tillaga: Föstudagslægðin er ekki „Denni dæmalausi“, hann kemur á laugardaginn.

4.

„Hátt í 1.400 eru nú látnir á heimsvísu af völdum kórónaveirunnar …“

Frétt á ruv.is.                  

Athugasemd: Ein fyrsta vísan sem margir læra er um afa og ömmu úti á Bakka. Heimsvísa er þó allt öðru vísi og ekki kveðskapur. Heimsósómi er þó annað, fimmtán erinda ljóð og sem ort var á 16. öld og Skáld-Sveinn talinn höfundur. Í því er þetta erindi:

Hart má holdi hefna,
það hefur svo margt til böls,
leti með langa svefna,
lysting matar og öls.
Þá hann gleður sinn gráðugan kvið,
þykir þá jafnt sem öndin aum
einskis þurfi við.

Eins og talað úr mínu hjarta (eða um mig). Stuttur en fróðlegur pistill eftir Tryggva Gíslasonar um veraldarviljann er hér.

Nú er ég kominn nokkuð úr vegi „heimsvísunnar“ sem áður er getið. Læt duga að „heimsvísa“ hafi verið óþarft orð, sjá tillöguna.

Tillaga: Hátt í 1.400 eru nú látnir í heiminum af völdum kórónaveirunnar …

5.

„Engin banaslys urðu á íslenskum sjómönnum á síðasta ári.“

Frétt kl. 7 í Ríkisútvarpinu.                  

Athugasemd: Þetta er rangt, banaslysi verður ekki á fólki. Fólk slasast og margir deyja. Sem betur fer hefur fréttinni verið breytt og ofangreint orðalag er ekki að finna í fréttinni sem er hér á ruv.is. Fyrirsögnin á þeirri frétt er góð:

Engin banaslys á sjó þriðja árið í röð.

Í fréttinni á vefnum stendur og haft upp úr ársskýrslu rannsóknarnefndar samgönguslysa:

Nefndin skráði 57 atvik þar sem slys urðu á fólki.

Hefði ekki verið nær að sleppa nafnorðasmitinu og segja til dæmis:

Skráð er að fimmtíu og sjö sinnum slasaðist fólk.

Stjórnsýsluliðið skrifar sitt eigið stofnanamál þar sem nafnorðin ríkja. „Atvik“ gerast, „slys verða á fólki“.

Líklega halda höfundar ársskýrslu rannsóknarnefndar samgönguslysa að stofnanamálið sé farsælast svo fjölmiðlar og stjórnmálamenn taki mark á skýrslunni. Lakara væri ef höfundarnir séu ekki skrifandi. 

„Atvik“ er vinsælt orð hjá skýrslugerðarframleiðendum ríkisins, ekki bara hjá rannsóknarnefnd samgönguslysa heldur líka hjá Landspítalanum-háskólasjúkrahúsi og eflaust fleirum í þessum iðnaði.

Hér áður fyrr var sjaldan talað um atvik í skýrslum eða fréttum og því til sönnunar skaðaðist enginn lesan „atvik“ skaða af.

Svo koma nýjar kynslóðir, fólk sem ólst ekki upp við lestur og hefur því úr litlum orðaforða að moða en treyst til að framleiða skýrslur á stofnanamáli, þungar og illskiljanlegar eins og lagatextar almennt eru. Þetta fólk gerir sér ekki grein fyrir takmörkunum sínum enda eru ritlist ekki kennd í háskólum landsins. Sumir telja það góða skýrslu ef engin stafsetningavilla finnst í þeim. 

Kristján Árnason segir um nafnorðastílinn í erindi sem hann kallar Hugleiðingar um íslenskt lagamál:

Þegar rætt er um sérhæft og uppskrúfað málfar verður mörgum tíðrætt um stofnanamálið svokallaða og nafnorðastílinn sem helst er talinn einkenna það. […]

En hvaðan kemur þá nafnorðastíllinn? Ég hygg að að hluta til megi rekja hann til eins konar misskilinnar trúar á skýrleik hans eða tilfinningar um að nafnorðastíllinn sé á einhvern hátt hlutlægari eða vísindalegri.[…]

Við sjáum sem sé að nafnorðastíll er sérfyrirbrigði og engin ástæða til þess að þeir sem semja lagatexta temji sér hann frekar en aðrir.

Mæli með þessu ágæta erindi sem Kristján flutti á fundi dómara og lögmanna árið 1990. Á þrjátíu árum sem liðin eru hefur stofnanamálið aldrei verið „blómlegra“. Raunar svo að blaðamenn „kikna í hnjáliðunum“, „missa vatnið“ og roðna eins og unglingar á skólaballi þegar þeir komast í skýrslur frá rannsóknarnefnd sjóslysa, dagbók löggunnar og álíka fyrirbærum. Þeir kaupa allt orðalag rétt eins og höfundarnir séu íslenskufræðingar og fornritasérfræðingar í háskólum.

Bendir þetta ekki til til að blaðamennirnir séu engu skárri en skýrslugerðarframleiðendur, löggan og aðrir í iðnaðinum?

Veit það ekki, held’ða bara. 

Tillaga: Engin banaslys á sjó á síðasta ári.

 

Gera tónlist, koma upp úr gólfinu og ítrekaðar vegalokanir

Orðlof

Hinn

Hægt er að nota ábendingarfornafnið hinn á undan dagsetningu en það er ekki nauðsynlegt: hinn fimmta júní fóru fram kosningar, fimmta júní var haldin veisla.

Enn fremur þann: þann fimmta júní var haldin veisla en sumir hafa þó amast við þeirri málnotkun.

Málfarsbankinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„… og að lík­ind­um fer val á nýj­um for­manni fram fyrst í sum­ar.“

Frétt á mbl.is.               

Athugasemd: Óvíst er við hvað er átt í tilvitnaðri málsgrein. Verður valið snemma sumars eða  í fyrsta lagi í sumar?

Fréttin einkennist af ofnotkun á orðtökum og orðatiltækjum sem stundum eiga ekki við. Raunar er góð regla að forðast orðtök, máltæki og klisjur, skrifa hreint mál.

Fréttin er mjög illa fram sett og skilst ekki vel. Málsgreinar eru langar og flóknar og stundum er ekkert samhengi í þeim. Skortur á punktum er átakanlegur og stíllinn sundurlaus.

Í fréttinni segir:

Ef FDP hefði ekki viljað koma sín­um manni til valda eft­ir þess­ari leið, hefði hann hafnað kjör­inu um leið og það kom fram, og CDU hefði sömu­leiðis dregið at­kvæði sín til baka um leið og í ljós kom í hvaða fé­lags­skap flokk­ur­inn væri kom­inn.

Ég skil ekki þessa málsgrein. Hef feitletrað að sem er óljóst.

Hér er önnur tilvitnun í fréttina:

Ramelow sósí­alisti hef­ur verið sam­bands­lands­for­seti í Thür­ingen frá því 2014 við ánægju meiri­hluta íbúa en nú var ráðgert að steypa hon­um af stóli – CDU og FDP neituðu að vinna með hon­um, og sam­starf með SPD hefði ekki dugað.

Hér er sagt að maðurinn hafi verið forseti „við ánægju“ meirihluta íbúa. Gæti verið að blaðamaðurinn eigi við að hann hafi notið stuðnings meirihluta íbúa eða flestir hafi verið ánægðir með störf hans?

Hætti meirihluti þings að styðja forseta er ekki verið „að steypa honum af stóli“. Blaðamaðurinn misskilur orðalagið. Lýðræðisleg kosning steypir ekki forseta af stóli. Hins vegar hefur komið fyrir að her hafi steypt forseta af stóli og þá er það gert með valdi.

Í fréttinni segir:

Flokk­ur­inn er í meiri hátt­ar krísu, hef­ur tapað miklu fylgi meðal ann­ars til AfD og þarf að fóta sig í nýju um­hverfi.

Engin tilraun er gerð til að skýra niðurlag málsgreinarinnar. Er flokkurinn kominn í önnur verkefni, til dæmis gatnahreinsun?

Hér er önnur málsgrein, illskiljanleg:

Aðdrag­and­inn að þessu var sá að frá sam­bands­lands­kosn­ing­um í vet­ur hef­ur reynst Bodo Ramelow úr Sósí­al­ista­flokkn­um (Die Lin­ke) ómögu­legt að mynda stjórn, enda reru hægri­menn að því öll­um árum að svo yrði ekki.

Eftirfarandi hefði verið mun skárra:

Frá sam­bands­lands­kosn­ing­um í vet­ur hef­ur Bodo Ramelow úr Sósí­al­ista­flokkn­um (Die Lin­ke) ekki tekist að mynda stjórn enda börðust hægri­menn gegn honum.

Gera má athugasemdir við fjölmargt annað í fréttinni. Niðurstaðan er sú að blaðamaðurinn er ekki vel skrifandi og fær greinilega enga aðstoð frá samstarfsmönnum eða yfirmönnum. Fréttin er stórskemmd og ekki lesendum bjóðandi. Áhugamönnum í þýsk stjórnmál er aftur á móti bent á vel skrifaða grein eftir Hjörleif Guttormsson á blaðsíðu 15 í Morgunblaðinu 11.2.2020.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Hún hefur verið að gera rosa flotta tónlist í mjög mörg ár …“

Frétt á ruv.is.               

Athugasemd: Tónskáld semja tónlist. Útilokað er að segja að þau „geri tónlist“. Blaðamönnum ber að lagfæra orðalag eins og þetta. Sé það ekki gert fær vitleysan vængi og dreifist meðal okkar sem eigum það til að ruglast auðveldlega. Við verðum þá „gerendur“; „gerum tónlist“, „gerum söng“, „gerum sögur“ og „gerum upplestur“.

Sama er með rithöfunda, þeir skrifa og semja.

Svo má alveg íhuga hvað „rosa flott tónlist“. Mér finnst þetta afar kjánalegt orðalag.

Tillaga: Hún hefur verið að semja frábæra tónlist í mjög mörg ár …

3.

„Eminem kom óvænt upp úr gólfinu á Óskarnum og tók eitt sitt þekktasta lag.“

Fyrirsögn á visir.is.                

Athugasemd: Varla hefur nokkur komið upp úr gólfi frá því selurinn í Eyrbyggju kom upp úr eldgrófinni (hlóðunum) forðum daga.

Margir vita að hlerar eru á gólfi leiksviða og koma þar stundum upp skemmtikraftar öllum að óvörum. Lesendur Vísis vita þó ekki hvernig söngvarinn Eminem birtist því blaðamaðurinn blaðrar svo mikið:

Í fréttinni er hann sagður:

1. Hafa komið upp úr gólfinu
2. Stolið senunni
3. Birst á sviðinu
4. Stigið á sviðið

Að hætti óvandaðra blaðamanna les höfundurinn ekki skrifin yfir eða ber ekki skynbragð á það sem hann skrifar. Hann lætur allt flakka og ber enga virðingu fyrir lesendum. Verst er þó að  ritstjórninni virðist alveg sama þó skemmdar fréttir séu bornar á borð fyrir lesendur.

Hvort er þágufallið Óskarnum eða Óskarinum?

Í Eyrbyggju segir:

Það var tíðinda að Fróðá það sama kveld, er Þóroddur hafði heiman farið, að máleldar voru gervir og er menn komu fram sáu þeir að selshöfuð kom upp úr eldgrófinni. Heimakona ein kom fyrst fram og sá þessi tíðindi. Hún tók lurk einn er lá í dyrunum og laust í höfuð selnum. Hann gekk upp við höggið og gægðist upp á ársalinn Þórgunnu. Þá gekk til húskarl og barði selinn. Gekk hann upp við hvert högg þar til að hann kom upp yfir hreifana, þá féll húskarl í óvit. Urðu þá allir óttafullir þeir er við voru.

Þá hljóp til sveinninn Kjartan og tók upp mikla járndrepsleggju og laust í höfuð selnum og varð það högg mikið en hann skók höfuðið og litaðist um. Lét Kjartan þá fara hvert að öðru en selurinn gekk þá niður við sem hann ræki hæl. Hann barði þar til að selurinn gekk svo niður að hann landi saman gólfið fyrir ofan höfuð honum og svo fór jafnan um veturinn að allir fyrirburðir óttuðust mest Kjartan.

Blaðamaðurinn á þó allt betra skilið en selurinn.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Ítrekaðar vega­lok­an­ir.“

Fyrirsögn á mbl.is.                

Athugasemd: Fjórtán sinnum í vetur hefur veginum um Súðavíkurhlíð verið lokað og blaðamaðurinn kallar þetta „ítrekaðar veglokanir“.

Blaðamaðurinn er vís til að halda því fram að markheppin leikmaður hafi „ítrekað“ skorað mörk. Hann gæti allt eins haldið því fram að einhver sem hann þekkir bursti tennurnar „ítrekað“ á morgnanna. Vera má að blaðamaðurinn hafi „ítrekað“ skrifað frétt í Moggann á síðustu vikum.

Margir misnota atviksorðið „ítrekað“ nær daglega. Hóf er á öllu best en misnotkun er alltaf slæm. Orðið ætti fyrst og fremst að nota sparlega, þegar eitthvað hefur stundum gerst aftur.

Ekki skilja útundan ágæt orð eins og oft, stundum, margoft, endurtekið, aftur, aftur og aftur, og álíka sem stundum er hægt að nota og eru skýrari en upptuggan „ítrekað“.

Líklega er ítrekað dregið af því að reka aftur til dæmis erindi. Þá er „ít“ hugsanlega herðandi forskeyti. Í íslenskri orðsifjabók á málið.is er sagt að það sé frá 17. öld og merki að endurtaka eða ámálga. Orðið er rakið til þýsku.

Tillaga: Veginum margoft lokað.

5.

„Ég var svo hljóðlát að ég heyrði eig­in and­ar­drátt.“

Frétt á mbl.is.                 

Athugasemd: Þessi orð eru höfð eftir stúlku sem var nærri hermanninum sem myrti tuttugu og níu manns í Thailandi fyrir skömmu.

Á myndbandi segir stúlkan frá reynslu sinni og meðal annars þetta:

I was so quiet I could hear my breath.

Blaðamaðurinn þýðir enska orðið „guiet“ sem hljóðlát og er það ágætt þó ég velti hér vöngum yfir þýðingunni. Hljóðlátur er haft um þá sem ekki gefa frá sér mikið hljóð eins og segir í orðabókinni.

Fólk getur vissulega verið hljóðlátt en einnig vélar og tæki. Til dæmis heyrist yfirleitt ekkert í Makkanum mínum og ég veit að allir rafmagnsbílar eru miklu hljóðlátari en metanbíllinn minn.

Hér er ég eiginlega búinn að mála mig út í horn í umfjöllun minni um þýðinguna. Finnst hún ekki alveg passa en get vart komið með aðra tillögu með viti. Má vera að stúlkan hafi haft hljótt, verið algjörlega kyrr, ekki bært á sér og svo framvegis. Sumir segjast hafa ekki bært á sig og þannig heyrt eigin hjartslátt.

Niðurstaðan er þó þessi að kunnugleg ensk orð er stundum ekki hægt að þýða beint á íslensku. Ekki er nóg að orðalagið skiljist.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Maður er einhvern veginn alltaf að spila við liðin í deildinni …“

Frétt á ruv.is.                 

Athugasemd: Þessi orð eru höfð eftir leikmanni efstu deildar kvenna í handbolta. Ekki er hægt að skilja þau og enn síður hægt að skilja fréttamanninn sem skrifar orðrétt eftir viðmælanda sínum en gerir enga tilraun til að lagfæra það sem hann segir.

Í upphafi fréttarinnar segir þessi viðmælandi:

Ég átti nú von á þessu, við spilum við þær [í Olísdeildinni] á laugardeginum fyrir, þannig að það eru ótrúlegar tilviljanir í þessu.

Ekki er þetta nú vel orðað og blaðamaðurinn reynir ekki að lagfæra eins og honum ber.

Eftirfarandi er líklega skárra og nær því sem viðmælandinn á við:

Ég átti nú von á þessu. Við munum spila við þær [í Olísdeildinni] laugardeginum á undan. Tilviljanirnar eru oft ótrúlegar.

Auðvitað er skýrara að tala um leik sem verður áður, tvisvar í sömu vikunni eða laugardeginum á undan. Svo er það þetta eilífa „þannig að …“ sem er orðið ansi leiðgjarnt sem hefur breyst í einhvers konar „hikorð“ eða málalengingu.

Í fréttinni er þetta haft eftir öðrum viðmælanda:

Fram er fyrirstaðan núna og auðvitað ætlum við að komast í gegnum það.

Komast í gegnum hvað? Fyrirstaða er nafnorð í kvenkyni og því þarf að „komast í gegnum hana“.

Er annars ekki málfarsráðunautur starfandi í Ríkisútvarpinu? Hann þyrfti að ræða við íþróttafréttamennina og benda þeim á að „ríkjandi“ Íslandsmeistari eða bikarmeistari er ekki til. Valur getur til dæmis ekki verið bæði „ríkjandi“ Íslandsmeistari og Íslandsmeistari. Er það nokkuð?

Tillaga: Engin tillaga.

Einhverjar tafir, drápsmaður og fjarlægja burt

Orðlof

Kinnhestur

Alloft hef ég verið spurður að því hvað liggi að baki no. kinnhestur. Ég hef svarað því til að hér sé á ferð býsna gangsætt myndmál er vísi til þess er hestur ríður á vanga/kinn þess er fyrir pústrinum verður.

Orðið er kunnugt í fornu máli og algengt allar götur síðan, t.d.:

þá gefur hann henni kinnhest og sér hvernig öllu er háttað, þegar hún kollsteypist af högginu (m19 (ÞjóðsJÁ II, 463));

hann þoldi bönd og hálshögg, kinnhesta og hrækingar (f13 (Íslhóm 49v26));

Svívirðing er í slíkum orðum .... og laust hana kinnhest (s13 (Mork 2));

Finnbogi sat á baki og reið að honum og sló hann kinnhest [vl. kinndrep (m16)] svo að þegar féll hann í óvit (m14 (ÍF XIV, 317)).

Frægasti kinnhestur Íslandssögunnar er vitaskuld kinnhestur sá er Gunnar laust Hallgerði:

lýstur hana kinnhest. Hún kvaðst þann hest muna skyldu og launa ef hún mætti (ÍF XII, 124 (48.k.));

„Þá skal eg nú,” segir hún, „muna þér kinnhestinn ... (ÍF XII, 189 (77.k.)).

No. kinnhestur er að vísu ekki nefnt í orðsifjabókum en dæmi úr Gísla sögu Súrssonar virðist mér taka af allan vafa um hvað að baki liggi, sbr. (útg. Finns Jónssonar):

Þá gengur Þorgrímur að honum [Geirmundi] og slær hann kinnhest og mælti; „Far nú þá ef þér þykir nú betra.” „Nú skal fara,” sagði hann, „þó að nú sé verra en vit það fyrir víst að hafa skal eg vilja til að fá þér þar fylu [‘mertrippi (stálpaða meri)’ > ‘löðrung’] er þú fær mér fola [‘kinnhest’ > ‘snoppung’] og er þó varlaunað [‘vanlaunað’]” (Gísl29, 24).

Þetta virðist bera að skilja svo að Geimundur vill gjalda Þorgrími kinnhestinn ríflega en finnst það þó ekki nóg.

Þess skal loks getið að í rímum af Hrólfi kraka er kunnugt afbrigðið kinnfoli:

*Kinnfolum hún kvaðst ei vön né kjafta hnjátum (m17 (Rím IV, 65)).

Málfarsbankinn, 251. pistill Jóns G. Friðjónssonar.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Það eru lífsglaðir dagar framundan!“

Auglýsing frá nova.is.               

Athugasemd: Svo er lífið að sama daginn er einn hamingjusamur og kátur er annar dapur og þreyttur. Þegar einhver vinnur í lottóinu er annar að jarða ættingja.

Aðeins fólk getur verið lífsglatt. Uppgerðarkæti gleður fáa og illa valin orð gera fáum vel. Ofnotkun vinsælla orða getur „gengisfellt“ þau, dregið úr mikilvægi þeirra.

Svo er með dagana, þeir geta varla verið „lífsglaðir“ og enn síður vegna skilyrðisins, að ég þurfi að kaupa eitthvað til að njóta þeirra.

Svo finnst mér alveg ómögulegt að byrja skrifað mál á „það er“.

„Það“ hvað?

Skrifari sem reynir að sneiða hjá svona orðalagi og um leið batna skrifin.

Tillaga: Næstu dagar verða skemmtilegir.

2.

„Ein­hverj­ar um­ferðartaf­ir urðu vegna árekst­urs­ins.“

Frétt á mbl.is.                

Athugasemd: Margir gera engan greinarmun á óákveðnu fornöfnunum nokkur og einhver. Þetta má glöggt sjá í ofangreindri tilvitnun sem er ágætt að bera saman við tillöguna hér fyrir neðan.

Í Málfarsbankanum segir:

Í staðinn fyrir orðið einhver fer oft betur t.d. á orðunum nokkur og fáeinir. 

Hann var í burtu í fáeina daga. (Síður: „hann var í burtu í einhverja daga“.) 

Þetta kostar nokkrar milljónir. Kostnaðurinn skipti milljónum. (Síður: „þetta kostaði einhverjar milljónir“.)

Fjölmargir nota „einhver“ og halda að það skýri frásögnina en því miður er ekki alltaf svo. „Einhverjir bílar skemmdust“ er sagt í stað þess að segja að nokkrir eða fáeinir bílar skemmdust.

Tillaga: Umferð tafðist vegna árekst­urs­ins.

3.

„Dæmd­ur drápsmaður tek­inn á ný.“

Frétt á mbl.is.                

Athugasemd: Almennt er sá sem hefur viljandi orðið öðrum að bana kallaður morðingi, hann myrti og var dæmdur. Drápsmaður er afar sjaldgæft orð og gamalt í málinu en ekki í þessu sambandi.

Jón Trausti orti áhrifamikið og fallegt kvæði sem nefnist Vendetta og í því stendur:

Það er hann, - þessi fantur sem fyrirleit mig,
og fótum tróð lög mín og rétt,
sem níðst hefir á mér og búið mér böl, 
og blóði á kyrtil minn slett.
- En var hann ei dreginn sem drápsmaður fram,
og dæmdur að ríkisins lögum? -
Nei, blóð fyrir blóð! Það var máltæki mitt
á mínum ágætisdögum …

Í fréttinni segir:

Fljót­lega bár­ust bönd­in að kær­asta hinn­ar látnu, manni á fimm­tugs­aldri sem ekki hitt­ist fyr­ir á vett­vangi en þegar var lýst eft­ir og hand­tók lög­regla hann mótþróa­laust rúmri klukku­stund síðar. 

Líklega er blaðamaðurinn góður í norsku en lakari í íslensku. Hann segir að meintur „drápsmaður“ „hittist ekki fyrir á vettvangi“. Sé þessi „norska“ þýdd á íslensku er átt við að sá grunaði hafi ekki verið á þar sem líkið fannst, það er á víðfrægum vettvangi.

Einnig segir í fréttinni:

Maður­inn hef­ur sætt yf­ir­heyrsl­um í dag …

Ýmsu þurfa menn nú að sæta. Sögnin að sæta merkir meðal annars að verða fyrir. Almennt er ekki talað um að grunað fólk sæti yfirheyrslum heldur sé yfirheyrt.

Loks er það þetta úr fréttinni:

Sá sem nú er grunaður lauk afplán­un sinni árið 2018 og hegg­ur því í sama knérunn reyn­ist hann sek­ur um drápið í gær.

Blaðamaðurinn segir að meintur morðingi hafi áður drepið mann og fengið dóm fyrir. Nú heggur hann í sama knérunn. Það þýðir einfaldlega að annað hvort hefur hann drepið sama manninn tvisvar eða tvo úr sömu ætt eða fjölskyldu. Ég er nokkuð viss um að hver maður deyi aðeins einu sinni svo rökréttast er að álykta að nú hafi hann drepið einhvern úr sömu ætt.

Knérunnur er samkvæmt orðabókinni ættarlína, ættarröð í beinan ættlið. 

Í Málfarsbankanum segir:

Orðatiltækið að höggva/vega í sama knérunn merkir: gera e-m sams konar miska á ný eða gera það sama aftur. Orðið knérunnur merkir: ættarlína, grein ættar.

Samkvæmt þessu mætti með velvild segja að blaðamaðurinn hafi ekki farið rangt með, „drápsmaðurinn“ hafi bara drepið á ný. 

Tillaga: Dæmd­ur morðingi drepur aftur.

4.

„Frakk­ar stað­festa fimm ný Wu­han-veiru smit.“

Fyrirsögn á visir.is.                

Athugasemd: Stundum er orðalag á vefmiðlum ákaflega skrýtið og sömu orðin eru endurtekin sí og æ. Sögnin að staðfesta er eitt þeirra. Gott orð en notkunin er einhæf og tilbreytingarlaus. 

Heimild fréttarinnar er vefur AP, en þar segir í fyrirsögn:

France confirms 5 new cases of virus.

Blaðamaðurinn þýðir samviskusamlega, eiginlega vélrænt: „Frakkar staðfesta“. 

Málfræðilega er ekkert að þessu þó svo að orðabókin segi merkinguna vera segja eitthvað sé rétt, segja að einhverju sé svona háttað.

Hér áður fyrr var eitthvað staðhæft, fullyrt eða kenning kom fram um að eitthvað væri með tilteknum hætti. Stundum er fullyrðingar verið hraktar með rökum en annað staðfest.  

Alfred Wegener lagði fram landrekskenningu árið 1915. Um 1968 kom fram flekakenningin. Báðar skýra rek jarðfleka, hvort með sínum hætti og nú eru þetta almennt viðurkenndar staðreyndir, staðfestar með rökum.

Frakkar hafa eflaust tilkynnt um hugsanlegt veirusmit og svo getað staðfest að þetta sé Wuhan veiran.

Einhæft orðalag er til skaða. Fjölmiðlar hafa mikil áhrif, bein og óbein. Afskaplega er það nú vont þegar blaðamenn þýða vélrænt úr erlendum málum.

Tillaga: Frakkar tilkynna um fimm manns með Wuhan veiruna.

5.

„Þessi strákur bað um treyju leikmannsins og fékk hann ósk sína uppfyllta áður en öryggisverðir þurftu að fjarlægja hann burt.“

Frétt á dv.is.                 

Athugasemd: Sögin að fjarlægja merkir að taka í burtu, setja fjarri eins og orðið bendir til. „Fjalægja í burtu“ er þar af leiðandi tvítekning, sambærilegt við að fara með í „burtu burtu“. Orðalagið bendir ekki til þess að blaðamaðurinn hafi mikinn orðaforða.

Í byrjun er ábendingarfornafnið þessi feitletrað. Fornafninu er ofaukið þarna, hefur engan tilgang sem augljóslega má sjá sé fréttin lesin.

Í lokin segir:

Það hafði engin áhrif á krakkann unga sem fór skælbrosandi af velli eins og má sjá hér.

Fréttin fjallar um lítinn dreng sem hleypur inn á fótboltavöll og leikmaður gefur honum treyjuna sína. Hann er ýmist kallaður strákur eða krakki. 

Fréttin er stíllaus, illa skrifuð, og ekki vottar fyrir neinum tilþrifum í blaðamennsku. 

Tillaga: Drengurinn fékk treyju leikmannsins áður en öryggisverðir leiddu hann á brott.