Verður næsta skjálftahrina við Reykjanesvita?

Líður nú að lokum jarðskjálftahrinunnar norðan við Grindavík. Fór þá svo sem vísindamenn spáðu að kvikan sem olli landrisinu komst ekki upp á yfirborðið enda var hún frekar lítil, mældist 0,001 rúmkm. Engu að síður lyftist landið og það hefur án efa verið lærdómsríkt fyrir jarðfræðinga að fylgjast með og læra.

Einna athyglisverðast fyrir leikmenn er þessi litríka mynd sem sýnir risið til 1. febrúar 3,5 cm. Rauði liturinn sýnir mest. Takið eftir hvað áhrifin af kvikuinnskotinu eru mikil. Land aflagast á um eitt hundrað ferkm svæði.

Annað finnst mér athyglisvert og það er hvar jarðskjálftahrinan byrjaði og hvar og hvernig hún endar. Munum að jarðskjálftar eru ekki nærri því alltaf fyrirboðar um eldgos. Jörð skelfur vegna jarðskorpuhreyfinga, flekar færast til og svo framvegis.

Til hliðar er kort frá Loftmyndum sem sýnir jarðhræringar frá því fyrir allt að sex mánuðum. Á því sést að jarðskjálftar verða við suðvestanvert Kleifarvatn. Síðar verða skjálftar við austanvert Fagradalsfjall og þeir færast vestur yfir fjallið. Loks byrja skjálftar norðan við Grindavík og þá hefst landrisið. Veit ekki hvort komu fyrr, skjálftarnir eða landrisið.

Sé miðað við Grindavíkurveginn sem sjá má rauðmerktan á græna kortinu þá er greinilegt að flestir skjálftarnir eru komnir vestur fyrir hann. Myndin er frá Veðurstofunni og er tveggja daga gömul.

Síðan hefur það gerst að skjálftunum hefur fækkað að miklum mun eins og sést á neðsta kortinu sem er frá því í morgun. Í dag hafa þó orðið nokkrir snarpir skjálftar austan megin við veginn og eru þeir að öllum líkindum afleiðing af skjálftahrinunni og breytingum á sprungum, misgengjum, á svæðinu.

Að öllum líkindum mun jarðskjálftunum við Grindavík halda áfram að fækka en þó er hugsanlegt að hrina verði nær Reykjanesvita en þar við varð skjálfti upp á 3,9 þann 18. janúar.

Það sem hér er skrifað eru aðeins leikmannsþankar, pælingar sem orðið hafa til án nokkurrar þekkingar í jarðfræði. Sé litið í Tarrot spil, kaffibolla, innyfli sláturdýra og til drauma spakra manna leiðir allt að sömu niðurstöðu, skjálftavirkni á Reykjanesskagaa heldur áfram um ókomna tíð.

Hún lést sjálf, Keikó jarðsettur og börn send heim af skóla

Orðlof

Harri

Orðið harri merkti að fornu: konungur, höfðingi, herra, sbr. fornensku hearra, fornháþýsku herre. Einnig kemur það fyrir í Laxdælu sem heiti á uxa. 

Mannsnafnið Harri gæti verið skylt norska nafnorðinu harre (andúð), lýsingarorðinu harren (harður, stífur). 

Einnig gæti það verið stytting af Haraldur, sbr. danska nafnið Harre frá því á 14. öld sem talið er stytting af nöfnum sem hefjast á Har- (Nöfn Íslendinga).

Málfarsbankinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Titanic var 270 metra langt, fór í gegnum 825 tonn af kolum á dag og yfir tíu þúsund ljósaperur voru um borð.“

Frétt á visir.is.               

Athugasemd: Fréttin virðist vera áhugaverð en strax kemur í ljós að viðvaningur hefur skrifað hana og í þokkabót verið að flýta sér. Barn gæti ábyggilega skrifað betur.

Hvernig getur skip farið „í gegnum 825 tonn af kolum“? Og hvað er merkilegt við tíu þúsund ljósaperur? Voru þær geymdar á lagernum, voru þær í sambandi eða voru fleiri eða færri en algengt var í skipum?

Í fréttinni segir: 

John Jacob Astor IV var um borð í skipinu þegar það sökk en hann var þá ríkasti maður heims. Astor fórst í slysinu en eiginkona hans lifði af.

Hefði ekki mátt orða þetta svona:

Ríkasti maður heims, John Jacob Astor IV, fórst í slysinu en eiginkona hans lifði af.  

Einnig segir í fréttinni:

Hjúkrunarfræðingurinn Violet Jessop var um borð í Titanic þegar skipið sökk. Hún lifði aftur á móti af. Jessop var aftur á móti einnig um borð í systurskipi Titanic, Britannic fjórum árum síðar þegar það skip sökk. Hún lifði bæði slysin af. 

Þetta er þvílík della að ótrúlegt er að Vísir skuli bjóða lesendum sínum upp á fréttir skrifað af algjörum viðvaningi. Greinilegt er að útgáfunni er sama um lesendur. Markmiðið virðist ekki vera að segja fréttir og upplýsa.

Það kostaði meira að framleiða kvikmyndina Titanic en skipið sjálft kostaði. Á núvirði kostaði kvikmyndin 360 milljónir dollara og skipið sjálft kostaði 190 milljónir dollara. Kvikmyndin malaði aftur á móti gull þegar hún kom út.

Kostaði, kostaði, kostaði, kostaði. Orðfæðin er átakanleg og enn þetta „aftur á móti“.

Loks er það þetta sem er aldeilis ótrúleg samsetning:

Yngsti farþeginn var aðeins tveggja mánaða og lifðu stúlkan af. Eliza Gladys Dean lést sjálf árið 2009, þá 97 ára.

Er yngsti farþeginn og stúlkan sami maðurinn? Hverjir „lifðu“ af? Öldruð kona „lést sjálf“. Þetta er skelfilegt. Er hægt að afsaka svona bull?

Í fréttinni er aftur og aftur sagt að einhver hafi „lifað af“, rétt eins og blaðamaðurinn þekki ekki ekki sögnina að bjargast.

Nei, þetta er óboðlegt og blaðamanninum og útgáfunni til háborinnar skammar.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Ég held að ef þú hefðir spurt mig fyrir viku þá hefði ég ekki sé fyrir að þetta yrði niðurstaðan.“

Frétt á dv.is.                

Athugasemd: Öllum getur orðið það á að skrifa rangt. Þegar sama villan kemur tvisvar fyrir í fréttinni bendir það til fljótfærni eða jafnvel kunnáttuleysis. Blaðamaðurinn stendur sig illa, er fljótfær.

Tillaga: Fyrir viku hefði ég ekki trúað að niðurstaðan yrði þessi.

3.

„Boltinn er svo­lítið hjá borginni.“

Fyrirsögn á visir.is.                 

Athugasemd: Deilt er um kjaramál og viðmælandi Vísis telur að Reykjavíkurborg eigi næsta leik. Í talmáli heyrist stundum svona orðalaga að einhver eigi að gera eitthvað „svolítið“ … eða álíka. 

Hlutverk blaðamanns er öðrum þræði að lagfæra orðalag þess sem hann talar við, koma talmáli yfir á ritmál. Boltinn getur þó aldrei orðið „svolítið“ hjá borginni því þá hefur myndlíkingin misst marks. 

Í handbolta, fótbolta eða körfubolta getur boltinn aldrei verið „svolítið“ hjá öðru liðinu. Annað hvort liðið er með boltann, að öllu leyti.

Eigi viðmælandinn við að báðir aðilar geti haft frumkvæði þá þarf bara að orða það þannig.

Tillaga: Borgin á frumkvæðið.

4.

„Vill jarða orð­róminn um að Keikó sé ekki grafinn í fjörunni í Norður­mæri.“

Fyrirsögn á visir.is.                 

Athugasemd: Þetta er frekar viðvaningslegt. Ætlunin er að jarða orðróm með því að grafa upp. Væri ekki eðlilegra að orða það þannig að með uppgreftrinum sé ætlunin að eyða honum, afsanna hann?

Stílleysið er algjört en viðvaningar vita ekkert um stíl.

Í fréttinni segir:

Free Willy/Keiko- stofnunin stóð fyrir jarðsetningunni. 

Keikó var ekki jarðsettur, hræið var grafið. Maður deyr og líkið er jarðsett. Dýr drepst og hræið er grafið eða huslað. Svo má eflaust segja að fallegi hundurinn hafi dáið og hann grafinn með viðhöfn. 

Litlu börnunum er sagt að Snati hafi verið jarðaður og þau muna orðið. Síðar verða jafnvel lítil börn fullorðin og sum leggja fyrir sig blaðamennsku.

Tillaga: Vill sanna að Keikó sé grafinn í fjöru á Mæri í Noregi.

5.

„Þurfa að senda tugi barna heim af hverjum skóla.“

Fyrirsögn á frettabladid.is.                 

Athugasemd: Furðulegt orðalag. Getur verið að börnin séu uppi á þaki skóla og nú þurfi að senda þau „af skólanum“? Get ekki ímyndað mér gáfulegri skýringu á orðalaginu.

Máltilfinningin segir að börnin séu send úr skóla, alls ekki af.

Tillaga: Þurfa að senda tugi barna heim úr hverjum skóla.

 

Langt frá landrisinu brestur jarðskorpan

Aðal­atriðið í mál­inu er þetta landris. Skjálft­arn­ir eru af­leiðing af því. Landrisið er ástæðan fyr­ir því að hlut­ir eru á óvissu­stigi, ekki jarðskjálft­arn­ir. Þeir eru al­geng­ir á þessu svæði.

Þetta sagði Magnús Tumi Guðmundsson, jarðeðlisfræðingur, á fundi í Grindavík, samkvæmt frétt á mbl.is. Í örfáum orðum felst mikill sannleikur. Landrisið teygir á jarðskorpunni og þá brestur einhvers staðar, hún rifnar eða heldur áfram að rifna, rétt eins og þegar teygt er á flík.

Afar fáir jarðskjálftar eru við landrisið vestan við Þorbjarnarfell. Vísindamenn hafa mælt þar fjögurra sentímetra hækkun á landi á tíu dögum. Undir er kvika sem skýtur sér inn á milli berglaga, ekki þannig að kvikuhólf sé undir eins og víða annars staðar, til dæmis Heklu eða Öskju.

Hvað er kvikuhólf? Það er staður í jarðskorpunni þar sem bergkvika safnast sama. Sífellt bætist í hólfið en á móti þrýstir hún sér upp á við, inn í sprungur, stundum langar leiðir og stöðvast þar, storknar. Af og til kemst kvikan upp á yfirborð og þá verður eldgos, hraun rennur. Við eldgos rís tæmist kvikuhólfið að öllu leiti eða hluta.

Annað hvort leitar kvikan frekar fljótlega upp á yfirborð og gýs, oftast sem sprungugos af basalt kviku. Eða þá að kvikan treðst inn á milli jarðlaga í efri hluta skorpunnar og myndar innskot, án þess að gos verði, en myndar bólu eða landris á yfirborði.

Þetta segir Haraldur Sigurðsson, eldfjallafræðingur, í viðtali við visir.is. Og það er einmitt það sem er að gerast norðan við Grindavík. Eiginlegt kvikuhólf er ekkert heldur treður kvikan sér upp á við. Vera má að þetta hafi ótal sinnum gerst á Reykjanesi án þess að neinn hafi tekið eftir því. Núna er tækjabúnaður jarðvísindamanna svo mikill og fullkominn að fátt fer framhjá þeim.

Vísindamenn hjá ÍSOR hafa reiknað út að kvikan við Þorbjarnarfell sé aðeins um 0,001 rúmkílómetri, varla að það dugi í almennilegt eldgos, nái það upp á yfirborðið. Hér er dálítill samanburður:

1. Gosið í Holuhrauni var stórt gos. Á tveimur fyrstu vikunum kom þar upp 0,5 rúmkílómetri af hrauni.
2. Hraunið í Heimaeyjargosinu var 0,25 rúmkílómetrar.
3. Margir hafa komið að Vikrahrauni í Öskjuopi, séð gíganna og jafnvel gert sér grein fyrir stærð hraunsins sem þarna rann í október 1961. Það er 0,1 rúmkílómetri.

Af þessu má ráða að ekki er mikil kvika í jarðskorpunni við Þorbjarnarfell.

Okkur leikmönnum finnst skrýtið að jarðskorpan láti undan einhvers staðar fjarri landrisinu. Þegar litið er á þróunina síðustu mánuði má sjá að gríðarleg skjálftavirki hefur verið austan við Fagradalsfjall. Hún hefur á nokkrum mánuðum færst til vestur og er nú norðan við Grindavík.

Hér er kort sem fengið er frá Loftmyndum, rétt eins og hitt kortið (gott er að smella á kortin, þá stækka þau). 

Á því sést hvernig þróunin hefur verið síðustu sex mánuði eða svo. Fyrst var nokkur skjálftavirkni í Kleifarvatni og þar vestan við. Síðan urðu miklir skjálftar austan við Fagradalsfjall sem færðust smám saman austur fyrir fjallið. Loks verður mikil skjálftahrina norðan við Grindavík.

Hvort skjálftahrinurnar tengist eitthvað veit ég ekki. Ekki hefur orðið landris fyrr en hrinan byrjaði norðan við Grindavík. Þá má spyrja hvort hafi komið fyrr, eggið eða hænan, jarðskjálftarnir eða landrisið.

Eftir þessar vangaveltur stendur sú staðreynd ein eftir að það sem virðist vera „lítilsháttar“ landris veldur gríðarlegum skjálftum.

Hnippa harkalega, montréttur og maður hrundi niður

Orðlof

Í gegnum

Forsetningin í gegnum/gegnum er kunn í elsta máli, í beinni merkingu og óbeinni […]

Hér gætir danskra áhrifa enda alkunna að auðnæm er ill danska. 

Jón Ólafsson ritstjóri og skáld segir skemmtilega sögu af samskiptum skólapilts og Páls Melsteds kennara en þar segir:

Einhvern tíma koma það fyrir í sögutíma hjá Páli að hann spurði pilt: 

„Hvernig gat hann séð þetta fyrir fram?“ 

„Hann vissi það gegnum spámanninn,“ svaraði pilturinn. 

„Var þá gat á spámanninum?“ spurði Páll hægt og háðbroslega.  

Ég býst við að hvorki piltinum né öðrum sem á heyrðu hafi orðið það aftur á að viðhafa þessa dönskuslettu framar. (f20 (IðnN II, 81)).

Málfarsbankinn, 255. pistill  Jóns G. Friðjónssonar.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Janúarmánuður hefur hnippt harkalega í okkur eins og hann telji að við höfum gleymt því hvar í veröldinni við erum til húsa.“

Seinni forystugrein Morgunblaðsins 30.1.20.              

Athugasemd: Sögnin að hnippa merkir lítilsháttar snerting. Hún getur varla verið harkaleg, þá notum við annað orð, til dæmis að slá. Leiðarahöfundurinn er að tala um veðurlag í mánuðinum. Harkaleg hnipping á ekki við þó janúar hafi minnt harkalega á sig.

Tillaga: Janúarmánuður hefur minnt harkalega á sig eins og hann telji að við höfum gleymt því hvar í veröldinni við erum til húsa.

2.

„Þannig að virknin er mjög svipuð og við erum að horfa bara á áframhald á það sem er í gangi …“

Frétt á visir.is.               

Athugasemd: Þetta er nú meiri ruglið. Verði viðmælanda blaðamanns á að mismæla sig eða tala rangt mál ber blaðamanni að leiðrétta ummælin fyrir birtingu. Í ofangreindri málsgrein er rangt fall og þar að auki má einfalda orðalagið sem fyrir er ekki alveg nógu skýrt.

Tillaga: Virknin er mjög svipuð og hefur verið …

3.

„Setti nýtt heimsmet í landsliðsmörkum.“

Frétt á visir.is.               

Athugasemd: Nokkur munur er á landsliðsmörkum og landsleikjamörkum. Landslið spila landsleiki. Er ekki skýrara að tala um mörk sem skoruð eru í landsleikjum heldur en í landsliðum?

Eflaust kann sumum að finnast þetta ómerkilegt en munum að íslenskan nær fyllingu í smáatriðunum, fallbeygingunni, tíðunum og öðru sem mörgum finnst smálegt.

Tillaga: Setti nýtt heimsmet landsleikjamörkum. 

3.

„Má búast við frekari skjálftavirkni.“

Frétt á frettabladid.is.                

Athugasemd: Þetta gæti verið spurning, aðeins spurningarmerkið vantar. Sé sögnin að „mega“ flutt um eitt sæti í setningunni verður hún mun skiljanlegri. Orðaröðin skiptir miklu máli, ekki aðeins í íslensku heldur í flestum öðrum tungumálum.

Tillaga: Búast má við frekari skjálftavirkni.

4.

„Stólarnir með montréttinn fyrir norðan.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 26 í Morgunblaðinu 31.1.20.                

Athugasemd: Fyrirsögnin þessarar körfuboltafréttar vakti athygli mína því ég veit ekkert hvað „montréttur“ er. Vera má að hann sé lögfræðilega eðlis eða þá að hann tengist matreiðslu á einhvern hátt. Sé ekki svo má vera að um leið spilaður er körfuboltaleikur sé líka keppt í einhverju öðru.

Ég las fréttina er varð því miður engu nær um hvað „montréttur“ er. Má vera að þetta sé eitthvert „íþróttamál“ sem aðeins „innmúraðir og innvígðir“ íþróttafréttamenn vita hvað þýðir og okkur lesendum kemur ekki við. Svona álíka og íþróttablaðamenn kalla leikmenn í hópíþróttum „lærisveina“ þjálfarans.

Fleirtöluorðið „stólarnir“ er nokkurs konar gæluorð íþróttafréttamanna yfir leikmenn Tindastóls sem eru býsna góðir í körfubolta og ábyggilega fleiri íþróttum.

Í fréttinni tíundar blaðamaðurinn samviskusamlega þjóðerni leikmanna. Þeir virðast allir vera útlenskir því ekki er getið um neinn Íslending nema eins „sem hrökk í gang þegar leið á leikinn“. Hinir hafa kannski ekki komist í gang og því setið á bekknum.

Eftir stendur að oftar en ekki er eitthvað fullyrt í fyrirsögn fjölmiðla en engin skýring á því finnst í meginmáli fréttar. Þetta bendir til að skilningur blaðamanna á eðli fyrirsagnar fari hnignandi sem og getu þeirra til að semja þær.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Þessi mynd er tekin rétt hjá sjúkrahúsi í Wuhan en þessi eldri maður hrundi niður og lést úti á götu í borginni í gær.“

Myndastexti á mbl.is.                 

Athugasemd: Þetta er afskaplega viðvaningslega skrifaður myndatexti. Ábendingarfornafnið þessi kemur tvisvar fyrir og myndar því nástöðu. Í báðum tilvikunum er notkunin óþörf.

Maðurinn „hrundi niður“. Þannig er ekki talað á íslensku þó á ensku kunni að vera sagt „the man collapsed“. Blaðamaðurinn virðist skilja ensku betur en móðurmálið nema því aðeins að hann hafi fengið aðstoð við þýðinguna.

Sé seinni hluti málsgreinarinnar fenginn Google-Translate til þýðingar er útkoman svona:

… but this elderly man collapsed and died on a street in the city yesterday.

Þýðingarforritið getur ekki þýtt fyrri hluta málsgreinarinnar eðlilega. 

Í íslensku máli er aldrei talað um að fólk „hrynji niður“. Oftast er talað um að það falli niður. Undantekningin er þegar fólk deyr vegna sjúkdóma. Sagt er að fólk hafi hrunið niður í svarta-dauða og í móðuharðindunum. 

Tillaga: Myndin er tekin rétt hjá sjúkrahúsi í Wuhan. Maðurinn hafði fallið niður í gær og látist.

Virkja óvissustig, virkja aðgerðastjórn og tilkynna með tilkynningu

Orðlof

Mannanöfn

Mín persónulega skoðun er sú að íslensk nöfn eigi að vera í samræmi við íslenskar málvenjur og í samræmi við íslenska stafsetningu, og við erum með reglur um hvernig við stafsetjum allt í íslenskri tungu og af hverju ættu mannanöfn að vera þar undanskilin?

Auður Björg Jónsdóttir hrl, viðtal í visir.is. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Óvissustig Almannavarna virkjað og …“

Frétt á mörgum vefmiðlum, kemur frá Veðurstofunni               

Athugasemd: Ég leyfi mér að draga það í efa að hægt sé að „virkja“ óvissu, hvað þá óvissustig. Sögnin að virkja er notað úr hófi fram og þar að auki er það ónothæft í mörgum tilvikum þar sem skrifarar, blaðmenn og aðrir kjósa að nota það.

Orðið hefur hingað til haft þá merkingu að „beisla afl eða orku“ eða  gera einhvern virkan, nýta starfsorku einhvers eins og segir á vefnum Íslensk nútímamálsorðabók.

Líklega er ekkert út á það að setja að fólk sé virkjað til ákveðinna starfa. Varasamt er þó að ofnota orðið sérstaklega þegar auðveldlega má velja önnur. Hitt gengur ekki að virkja eitthvað sem er algjörlega óáþreifanlegt, „óvissu“ eða „óvissustig“. Slíkt gengur gegn málhefð og er þar að auki órökrétt. 

Í fjölmiðlum að undanförnu hefur sést orðalagið „Aðgerðastjórn hef­ur verið virkjuð vegna …“. 

Er ekki betra að segja að aðgerðastjórnin hafi verið kölluð saman í stað þess að hún hafi verið virkjuð? Aldrei er talað um að „afvirkja“ aðgerðastjórn sem þó gæti verið rökrétt fyrst að hún hafi á annað borð verið virkjuð. 

Varla er hægt að kveikja og slökkva á nefnd eða stjórn, „virkja“ eða „afvirkja“? Sé svo má líkja þeim við prentara eða lampa með rofa sem nota má til að kveikja eða slökkva.

Þetta er auðvitað tóm della. Enginn segir ríkisstjórn hafi verið „virkjuð“ og varla skólaráðið í Hólabrekkuskóla, mannanafnanefnd, hafnarstjórn, húsfélagsstjórn, borgarstjórn eða tómstundaráð. 

Fólk í nefndum, stjórnum og ráðum er kallað saman. Hvers vegna í ósköpunum er þá verið að „virkja“ aðgerðarstjórn eða almannavarnarnefnd? Og hvernig er staðið að því að „afvirkja“ þau?

Tillaga: Almannavarnanefnd kölluð saman …

2.

„Banda­ríkja­menn hafa kallað eftir því að stjórn­völd í Írak upp­fylli skyldur sínar og …“

Frétt á frettabladid.is.              

Athugasemd: Orðalagið að „kalla eftir“ einhverju er komin úr ensku, „to call for“, „to call on“.

Heimild fréttarinnar í Fréttablaðinu er vefur BBC. Þar er haft eftir viðmælanda í Utanríkisráðuneytinu í Bandaríkjunum:

We call on the Government of Iraq to fulfil its obligations to protect our diplomatic facilities.

Blaðamaðurinn þýðir þetta beint. Þar með er óvíst hvort hvað utanríkisráðuneytið er að gera. Er það að óska eftir, krefjast, heimta eða álíka? 

Allt bendir hins vegar til þess að viðmælandinn hafi ekki opnað glugga í ráðuneytinu og kallað út um hann ofangreind orð. Bandaríkjamenn eru greinilega að krefjast þess að Íranar uppfylli skyldur sínar.

Sögnin að „kalla eftir“ er allt annars eðlis en enska orðalagið „call for“ eða „call on“.

Faðir vor kallar á kútinn, sögðu Bakkabræður. Líklega hefur karlinn hrópað til þeirra, heimtað að þeir færðu sér hann strax. Blaðamaður sem lítið þekkir til myndi segja að sá gamli hafi kallað eftir kútnum án þess að hækka röddina. Þannig er sögnin að kalla ekki notuð.

Tillaga: Banda­ríkja­menn hafa krafist þess að stjórn­völd í Írak upp­fylli skyldur sínar og …

3.

„Margir róbótar frá Samey í Noregi.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 11 í Morgunblaðinu 29.1.2020.              

Athugasemd: Hvað merkir þessi fyrirsögn? Getur verið að róbótar komi frá norskri eyju sem nefnist Samey og það búi Samar? Nei, Samey er bara fyrirtæki í Garðabæ sem framleiðir róbóta.

Blaðamenn og aðrir sem stunda skriftir þurfa að lesa yfir það sem þeir skrifa svo ljóst sé að ekkert misskiljist. 

Sem dæmi um verulega meinlegan misskilning er þessi fyrirsögn sem birtist í visir.is fyrir nokkrum árum:

Jón Gnarr ætlar að breyta nafni sínu í Houston.

Hér er um að gera að „misskilja ekkert vitlaust“ eins og stundum er grínast með. Enn ber maðurinn nafn sitt en heitir ekki Jón Houston eða Jón Gnarr Houston.

Tillaga: Samey selur marga róbóta til Noregs.

4.

„Cintamani tilkynnti um gjaldþrot fyrirtækisins með tilkynningu fyrir stuttu …“

Fréttir kl. 12:20 í Ríkisútvarpinu 29.1.2020.            

Athugasemd: Hér er óþarfa tvítekning í setningunni. Slæmt segja að eitthvað hafi verið tilkynnt með tilkynningu. 

Tillaga: Cintamani tilkynnti um gjaldþrot fyrirtækisins fyrir stuttu …

Sáralítil kvikusöfnun bendir til túristagoss

Áætlað er að Arnarseturshraun sé um 0,3 rúmkílómetrar að rúmmáli.

Samkvæmt frétt Veðurstofu Íslands 26. janúar var áætlað samkvæmt grófu mati að rúmmál kvikusöfnunarinnar hefði verið um ein milljón rúmmetra eða 0,001 rúmkílómetri. Það er 1/300 af rúmmáli Arnarseturshrauns.

Ef þessi kvika nær til yfirborðs og ekki verður meira aðstreymi kviku verður um lítið gos að ræða, að sögn Magnúsar [Á. Sigurgeirsson, jarðfræðingur hjá ÍSOR]. Hann sagði talið að kvikan væri á um þriggja km dýpi.

Í þessari vel skrifuðu frétt í Morgunblaðinu í dag er einfaldlega sagt að verði eldgos vestan við Þorbjarnarfell við Grindavíkur benda allar líkur til þess að það verði ekki mikið. Ástæðan er sú að á um þriggja km dýpi er frekar lítil kvika sem þó hefur náð að lyfta landinu.

Hér er komið að því sem mestu skiptir en hefur því miður ekki fengið verðskuldaða athygli.

Auðvitað eru eldgos afar slæm en jarðfræðingar sjá og skilja meira en áður. Tæknin er slík að hægt er að reikna út hversu mikið er í kvikuhólfinu og það hefur jarðfræðingurinn hjá Ísor gert. 

Þegar ekið er til Grindavíkur af Reykjanesbraut liggur vegurinn eftir nær endilöngu Arnarseturshrauni.

Illahraun er tiltölulega lítil hraunbreiða sem liggur vestan undir Þorbjarnarfelli og norðan við það. Í norðurjaðri hraunsins er Hitaveita Suðurnesja og Bláa lónið. Samkvæmt upplýsingum frá Veðurstofunni er kvikusöfnunin því sem næst undir miðju Illahrauni.

Meðfylgjandi er kort frá Isor. Ég hef auðkennt Arnarseturshraun með gulum lit, Illahraun með bláum og hraunin úr Elvörpum með grænum. Öll þessi hraun runnu á tímabilinu 9. til 13. aldar.

Eldgos er dauðans alvara en getur verið að hugsanlegt eldgos sé aðeins „túristagos“ eins og sagt er? Allt bendir til þess að svo sé. Engu að síður getur lítið eldgos skemmt á vegi, heitavatnsleiðslur og önnur mannvirki.

Miðað við þessar upplýsingar læðist sú hugsun að manni að viðbrögðin séu ekki í samræmi við þær upplýsingar sem þó liggja fyrir.

Verði gos er ólíklegt að hraun renni yfir Grindavík

Fjallið norðan við Grindavík heitir Þorbjarnarfell. Að minnsta kosti kannast ég ekki við annað. Þannig er líka fjallið merkt á Atlaskort Landmælinga sem var helsta heimildin um örnefni.

Áhöld er um nafn fjallsins. Á sumum kortum er það nefnt Þorbjörn. Rökræða má endalaust um hvort það hafi verið upprunalega heiti fjallsins og síðar hafi fell verið bætt við. Benda má á að til er Vífilsfell, má vera að það hafi til forna heitið Vífill. Kerling nokkur var í Kjalnesinga sögu nefnd Esja og fjallið eftir henni. Fjörður varð að heita fjörður, og fjöll þurftu að bera heitið fjall eða fell. Hér má benda á pistil í þessu bloggi um örnefni, sjá hér. Læt duga að benda á annan pistil af fjölmörgum um örnefni, sjá hér.

Þorbjarnarfell er ekki eldfjall, höfum það á hreinu. Engu að síður varð það til við gos undir jökli, án efa á eldsprungu. Fjallið er því sem næst eingöngu úr móbergi sem einkennir eldvirkni í vatni og sjó. Hraun nær þá ekki að renna heldur tætist kvikan í sundur þegar hún kemst í snertingu við vatn og þá hlaðast upp gosefni. Þannig mynduðust eyjarnar í Vestmannaeyjum, Helgafell við Hafnarfjörð og fjöldi annarra fjalla á landinu.

Stundum gerist það að eldvirknin nær upp úr vatnsyfirborðinu og þá  tekur hraun að renna. Þess vegna er oft hraun efst á móbergsfjöllum, nefna má Herðubreið sem dæmi. Bólstraberg er að finna efst í Þorbjarnarfelli.

Reykjanes er sérkennilegt í jarðfræðilegum skilningi. Heillandi er að skoða jarðfræðikort ISOR, en stofnunin hefur gefið út kort af stórum hluta landsins. Þar segir um Þorbjarnarfell að það sé myndað úr móbergi frá „eldri jökulskeiðum“.

Gríðarleg hraun eru vestan við Þorbjarnarfell sem eru frá níundu til þrettándu aldar en þá var síðast eldgos á Reykjanesi. Í þessum hraunum eru Eldvörp einna þekktust. Á þessum tíma runnu hraun um svæðið sem nær næstum því frá Reykjanesvegi, yfir Reykjanesskagann og suður í sjó þar sem heitir Staðarberg, um sex km fyrir vestan Grindavík. Taka skal fram að ekkert hraun rann í þessum hamförum nærri bænum. Raunar stendur Grindavík á hrauni sem rann fyrir um 2.400 árum.

Gígarnir í Holuhrauni í gosinu árið 2014 eru á sömu sprungu og þeir sem gusu árið 1797. Það gæti bent til þess að hún sé ekki lokuð svo að kvika eigi auðveldara með að komast þar upp en annars staðar. Þetta eru bara leikmannsþankar en samkvæmt þeim er hugsanlegt að eldgos vestan Þorbjarnarfells kunni að koma upp í þekktum sprungum, hugsanlega nálægt eldri gígum.

Verði eldgos á vestan Þorbjarnarfells bendir allt til þess að hraun renni ekki í átt til Grindavíkur. Suðvestan fjallsins er Lágafell og Lágafellsheiði sem hindra hraunrennsli í þá átt rétt eins og gerðist þegar Illahraun rann. Það liggur vestan undir Þorbjarnarfelli og komst ekki suður fyrir það. Þar af leiðir að varla mun koma til brottflutnings fólks vegna hraunrennslis verði eldgos á annað borð fyrir vestan við fjallið.

 

 

Útsýni yfir Esju, verða fyrir peningaþjófnaði og með skemmtnari mönnum

Orðlof

Helmingi þyngra

Þegar talað er um að eitthvað sé helmingi þyngra en eitthvað annað getur það merkt tvennt: 

1. að hluturinn sé 100% þyngri
2. að hluturinn sé 50% þyngri.

Úr því að orðasambandið hefur tvær merkingar í íslensku kann það að valda misskilningi í málnotkun.

Málfarsbankinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Íbúðin er 314 fermetrar að stærð og á efstu hæð hússins að Vatnsstíg, með útsýni yfir Esjuna.“

Frétt á visir.is.                  

Athugasemd: Það hlýtur vera afar hátt hús ef sjá má af efstu hæðinni yfir Esjuna. Fjallið er rúmlega 700 m hátt.

Hitt er staðreynd að hús þarf ekki að vera hátt svo vel sjáist til Esju eða annarra fjalla. Víða sést úr húsum til Snæfellsjökuls, þó ekki yfir hann.

Tillaga: Íbúðin er 314 fermetrar að stærð og á efstu hæð hússins að Vatnsstíg, með útsýni til Esju.

2.

„Meðal annars fékk Röskva-samtök félagshyggjufólks við Háskola Íslands það hlutverk að finna til aukaleikara og tóku því margir háskólanemar þátt í kvikmyndinni.“

Frétt á visir.is.                  

Athugasemd: Málfræðilega er ekkert að þessari málsgrein. Fyrir utan eina stafsetningavillu (Háskola í stað Háskóla) er ýmislegt að. Dálítið er öfugsnúið að Röskva hafi fengið hlutverk en ekki þó í kvikmyndinni en háskólanemar fengu ekki hlutverk heldur tóku þátt í myndinni.

Aðeins er getið um eitt „hlutverk“ Röskvu en engu að síður er notað orðalagið „meðal annars“ og þá vantar upplýsingar um önnur „hlutverk“ samtakanna. Þau fengu ekki hlutverk heldur verkefni.

Hvað merkir að „finna til aukaleikara“. Skil það ekki alveg. Kannast þó við orðalagið að taka til í merkingunni að þrífa. Má vera að blaðamanninum hafi ekki þótt nóg segja að samtökin hafi fundið leikaraefnin og viljað hnykkja á því orðin og bæta „til“ við það.

Fréttin bendir til að blaðamaðurinn sé slakur í skrifum, jafnvel hroðvirkur. Fleira í fréttinni má gagnrýna.

Tillaga: Röskva, samtök félagshyggjufólks við Háskóla Íslands fékk það verkefni að finna aukaleikara og fengu því margir háskólanemar hlutverk kvikmyndinni.

3.

„Flakkar heimshorna á milli til þess að elta drauminn.“

Frétt á frettabladid.is.                 

Athugasemd: Á ensku er sagt „follow your dream“. Þeir sem hafa rýran íslenskan orðaforða og lélegan skilning á málinu halda að þetta þýði „eltu drauma þína“. 

Athygli vekur að fréttin er ekki þýdd, heldur frumsamin. Blaðamaðurinn er ábyggilega betri í ensku en íslensku. 

Okkur dreymir og við eigum drauma, okkur langar og við þráum eitthvað. Við eltumst ekki við langanir okkar, óskir eða þrár. Það er skelfilega vitlaust orðalag.

Talsverður munur er á ensku og íslensku þó málin séu skyld. Hið versta sem þýðandi gerir er að þýða orðrétt. Það getur Google-translate gert og oft mun betur. Þýðingarforrit hefur  hins vegar hvorki hugsun eða tilfinningu en mennskur þýðandi ætti að hafa hvort tveggja nema hann sé illa að sér.

Niðurstaðan er því sú að Íslendingur segist vilja láta draum sinn eða drauma sína rætast. Honum er ómögulegt að „elta drauma“ því þannig orðalag gengur ekki upp á íslensku. 

Og hvers virði er sá draumur sem við þurfum að eltast við.

Tillaga: Lætur draum sinn rættast á ferðalögum um heiminn.

4.

„Lög­regl­an á Suður­nesj­um fékk í vikunni til sín erlenda ferðamenn sem sögðust hafa orðið fyr­ir peningaþjófnaði.“

Frétt á mbl.is.                 

Athugasemd: Hér er rétt eins og „peningaþjófnaður“ sé hlutur á hreyfingu sem skollið hafi á ferðamönnunum. Svo er ekki heldur er blaðamaðurinn einn af þessum sem heldur að nafnorðavæðingin sé af hinu góða, geri fréttirnar trúverðugri.

Fréttin er stutt. Í henni eru engar málfræðilegar villur eða rangt stafsett orð en hún er bara illa skrifuð. Öll er hún svona:

Lög­regl­an á Suður­nesj­um fékk í vik­unni til sín er­lenda ferðamenn sem sögðust hafa orðið fyr­ir pen­ingaþjófnaði. Ferðamenn­irn­ir greindu lög­reglu frá því að and­virði 300 þúsund króna hefði verið stolið úr bif­reið þeirra þar sem hún stóð við Geysi.

Lög­regl­an seg­ir að fé ferðamann­anna hafi verið í pund­um og evr­um, en að þeir hafi ekki getað veitt nán­ari upp­lýs­ing­ar um þjófnaðinn. Málið er til rann­sókn­ar hjá lög­reglu.

Í stuttu máli hefði blaðamaðurinn getað sparað sér orðalengingar og skrifað eitthvað á þessa leið:

Evrum og pundum var stolið úr bíl erlendra ferðamanna við Geysi í vikunni. Andvirði peninganna var um 300 þúsund íslenskar krónur. Þeir kærðu málið til Lögreglunnar á Suðurnesjum en gátu ekki veitt nánari upplýsingar um þjófnaði.

Í stað sextíu og sex orða hefði blaðamaðurinn getað skrifað fréttina með þrjátíu og sex orðum. Málalengingar, tuð og tafs eru ekki til bóta í fréttaskrifum.

Tillaga: Peningum var stolið af erlendum ferðamönnum sem kærðu málið til Lögreglunnar á Suðurnesjum.

5.

„Við hitt­umst oft á kránni. Hann var mjög op­inn og með skemmtn­ari mönn­um.“

Frétt á mbl.is.                   

Athugasemd: Sá sem skrifar svona á ekki að skrifa fréttir nema einhver lagfæri skrifin fyrir birtingu. Fréttin er ekki vel skrifuð, margt sem orkar tvímælis í henni. 

Því miður er enginn prófarkalestur á mbl.is frekar en öðrum íslenskum fréttamiðlum. Gera blaðamenn og útgefendur sér grein fyrir því hversu mikil áhrif fjölmiðlar hafa?

Á undanförnum árum hefur þeim blaðamönnum fækkað sem eru vel máli farnir og skrifa lipran og  læsilegan texta. Í staðinn eru ráðnir viðvaningar sem fá enga tilsögn frá stjórnendum fréttamiðlanna og oft eru þeir síðarnefndu engu skárri.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Líðum ekki brota­starf­semi á ís­lenskum vinnu­markaði.“

Frétt á mbl.is.                   

Athugasemd: Af og til koma upp nýyrði sem ryðja eiga gömlum og góður orðum úr vegi. Í stað þess að nota orðið lögbrot er komið „brotastarfsemi“. Ef til má þakka fyrir að ekki sé talað um „lögbrotastarfsemi“. 

Orðið lögbrot hefur ákveðna merkingu og hún er ekki góð. „Brotastarfsemi“ virðist vera allt annars eðlis og ekki eins neikvæð. Hér vinna menn þá við „útgerðarstarfsemi“, „fiskvinnslustarfsemi“, „byggingastarfsemi“, „brotastarfsemi“, „ferðastarfsemi“ og ábyggilega margt fleira.

Orðið „brotastarfsemi“ er komið úr yfirlýsingu félagsmálaráðherra. Blaðamaður hefði mátt lesa fréttina yfir fyrir birtingu. Ekki er allt gott sem kemur frá stjórnsýslunni. Í henni er nástaða og langar og flóknar málsgreinar.

Tillaga: Líðum ekki lögbrot á ís­lenskum vinnu­markaði.

Svín stekkur stökk, kerra í gegnum sjálfsafgreiðslukassa og deild sem yfirsést

Orðlof

Stritast

Í Brennu-Njáls sögu segir frá farandkonum sem komu frá Bergþórshvoli til Hlíðarenda. Eftirminnileg eru orð þeirra um Njál er þær voru spurðar hvað hann hefði hafst að:

Stritaðist hann við að sitja (ÍF XII, 112).

Konurnar voru málgar og heldur orðillar eins og segir í sögunni enda mun þetta hafa verið sagt í háði en á snilldarlegan hátt. Mér er nær að halda að orð farandkvennanna hafi lifað sem fleyg orð, sbr. eftirfarandi dæmi:

• þótt ég gerði ekkert annað í fimmhundruð ár samfleytt en stritast við að sitja á honum [‘stólnum’] (HKLDagl 28 (OHR));
• Verum ekki að stritast við að byggja kirkjur (Fjallk 1896, 62 (OHR));
• hann stritaðist við að sitja á grein trésins (m19 (JThSk I, 243));
• hjakka eilíflega ofan í sama farið, stritast við að ná embættisprófi (NF XXIX, 71 (1872)).

Málfarsbankinn, úr 246. pistli Jóns G. Friðjónssonar.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Svín látið stökkva teygju­stökk.“

Frétt á mbl.is.                 

Athugasemd: Íþróttamenn stökkva langstökk, stökkva hástökk, hlaupa langhlaup, synda sjósund og svo framvegis. Svona tvítekningar ber að varst, þær eru alltaf slæmar, sérstaklega í rituðu máli. Hins vegar er oft erfitt að komast hjá því að orða það þannig að íþróttamaður hafi stokkið langstökk. Varla er hægt að segja að hann hafi stokkið langt ...

Í fréttinni er sagt að svín hafi stokkið teygjustökk. Sé fréttin lesin er þetta rangt. Svínið var borið upp í háan turn, bundið við teygju og hrint fram af brúninni. Tilgangslaust og andstyggilega gert.

Tillaga: Svín þvingað í teygjustökk.

2.

„Samkvæmt frétt CNN stefnir óveðrið nú að Sydney og er talið að þar geti það einnig ollið miklum skaða.“

Frétt á visir.is.                  

Athugasemd: Alltaf er leiðinlegt þegar blaðamaður veldur ekki þessari sögn í skrifum sínum. Villan stingur í augun. Rétt er að segja að óveðrið geti valdið miklu skaða. Eiríkur Rögnvaldsson fyrrum prófessor í íslenskri málfræði skrifar áhugaverðan pistil um þessa sögn á vefsíðu sinni.

Sögnin beygist svona:

Nútíð:

Ég veld, þú veldur hann veldur

Við völdum, þið valdið, þeir valda

Þátíð:

Ég olli, þú ollir, hann olli

Við ollum, þið olluð, þeir ollu. 

Í fréttinni segir:

Skaðinn virðist hafa verið sérstaklega mikill í Canberra, höfuðborg Ástralíu en hann hefur ekki verið tekinn saman.

Hvað hefur ekki verið tekið saman? Skaðinn, fjöldinn, kostnaðurinn? Lesandinn skilur ekkert og verður að giska. Þannig frétt er slæm.

Annað dæmi um fljótfærnisleg skrif er þetta:

Samkvæmt frétt ABC þurftu íbúar að leita skjóls þegar haglélið hófst minnst tveir slösuðust þó í Canberra. 

Þarna hefði verið ágætt ef blaðamaðurinn hefði gefið sér tíma til að lesa málsgreinina yfir og til dæmis setja punkt eða kommu á eftir „hófst“.

Tillaga: Samkvæmt frétt CNN stefnir óveðrið nú að Sydney og er talið að þar geti það einnig valdið miklum skaða.

3.

„Frá því að hagl­élið hófst og þar til það hætti liðu í kringum fimmtán mínútur …“

Frétt á frettabladid.is.                  

Athugasemd: Gæti ekki verið að haglélið hafi staðið í fimmtán mínútur? Sé svo, hvers vegna er blaðamaðurinn að teygja lopann, lengja mál sitt?

Blaðamaðurinn notar orðið haglhríð og má hrósa honum fyrir það. Orðið er þekkt eins og fræðast um í Ritmálasafni Orðabókar Háskólans.

Í fréttinni segir:

Talið er að mikill þurrkur og vindur hafi gert það að verkum að sand­bylurinn fór af stað …

Ofnotaða og marklitla orðalagið „gera það að verkum“ er algjör óþarfi í þessu sambandi. Betra er þetta:

Talið er að mikill þurrkur og hvassviðri hafi valdið sandbylnum …

Tillaga: Haglélið stóð í um fimmtán mínútur …

4.

„Stal fullri inn­kaupa­kerru í gegnum sjálfs­af­greiðslu­kassa.“

Fyrirsögn á visir.is.                 

Athugasemd: Líklega er það jafn erfitt að koma innkaupakerru í gegnum sjálfsafgreiðslukassa og úlfalda í gegnum nálarauga. Engu að síður er hvort tveggja haldið fram.

Held ekki að sagan um innkaupakerruna og sjálfsafgreiðslukassann eigi að taka sem dæmisögu eða líkingu. Í Markúsarguðspjalli segir að erfiðara sé fyrir auðmann að komast í himnaríki en úlfalda í gegnum nálarauga. Má vera að það sé rétt en þó er víst að enginn kemur innkaupakerru í gegnum sjálfsafgreiðslukassa jafnvel þó hann sé þjófur.

Sumir blaðamenn skrifa viðvaningslega og það bitnar auðvitað á lesendum. Jafnvel viðvaningar flýta sér, mega ekki vera að því að lesa fréttir yfir fyrir birtingu? Og allt þurfa lesendur að þola.

Tillaga: Haglélið stóð í um fimmtán mínútur …

5.

„Segir að á Ís­landi sé spennandi deild sem hefur yfir­sést.“

Fyrirsögn á visir.is.                 

Athugasemd: Hverjum yfirsást? Deildinni? Sagnorðið yfirsjást merkir að taka ekki eftir, sjá ekki það sem maður ætti að taka eftir.

Hér er sögnin ekki rétt notuð. Líklega á blaðamaðurinn eða viðmælandi hans við að fáir viti af deildinni eða gefi henni verðskuldaðan gaum.

Tillaga: Segir að á Ís­landi sé spennandi deild sem hefur fáir vita um.

6.

„Hollvinir Óðins ætla að sigla skipinu fyrir eigin vélarafli.“

Undirfyrirsögn á blaðsíðu 28 í Morgunblaðinu 22.1.2020.                 

Athugasemd: Búa Hollvinir Óðins yfir vélarafli? Ef ekki er líklegt að þeir muni einfaldlega sigla skipinu. Ætlunin er ekki að draga það eða ýta því. Þar af leiðir að vél skipsins mun knýja það áfram og það er kallað að sigla.

Auðvitað skilst ofangreind fyrirsögn en engu að síður er seinni hluti setningarinnar óþarfur.

Svona er nú með ýmislegt í íslensku máli sem og öðrum að stundum þarf nákvæmni við. Skriffærnin eykst gefi blaðamaður og aðrir skrifarar sér tíma til að huga að orðalagi og orðaröðun.

Tillaga: Hollvinir Óðins ætla að sigla skipinu.

Óbindandi markmið, rauðar hitatölur og líkamsárás gerð

Orðlof

Málvönun

Ég lagði til að orð ársins yrði „málvönun“. En nei, upplýst hefur verið við hátíðlega athöfn að „hamfarahlýnun“ hefði hlotið náð fyrir augum aðstandenda. Gárungarnir eru strax farnir að glotta og vilja breyta h-i í s.

Baldur Hafstað, Tungutak á blaðsíðu 24 í Morgunblaðinu 18.1.2020.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Ríki NATO skulda Bandaríkjunum ekki fé, heldur er hann að vísa til óbindandi markmiðs bandalagsins um að …“

Frétt á visir.is.                

Athugasemd: Hér hefði verið betra að tala um markmið sem ekki eru bindandi. Orðalagið í tilvitnuninni bendir til þess að blaðamaðurinn hafi þýtt úr ensku í fljótheitum en ekki gætt nógu vel að íslensku málfari.

Tillaga: Ríki NATO skulda Bandaríkjunum ekki fé heldur bendir hann á markmið bandalagsins sem þó eru ekki bindandi um að …

2.

„Stuðningsmenn West Ham mótmældu eignarhaldi David Sullivan og David Gold á félaginu fyrir leik dagsins …“

Frétt á frettabladid.is.                 

Athugasemd: Skrifa á mótmæltu ekki „mótmældu“. Stafsetningavillur eiga ekki að vera í dagblöðum né í öðrum ritum. Til eru fyrirtaks villuleitarforrit sem koma í veg fyrir flestar villur. Vandinn er hins vegar sá að þegar rangt orð er skrifað gagnast forritin ekki. Þau skilja til dæmis ekki ef fall nafnorðsins er rangt eða tíð sagnarinnar. Skrifi ég óvart þá í stað þú, gera forritin engar athugasemdir.

Ekkert kemur í stað vökuls auga blaðamannsins, þekkingar og reynslu. Þess vegna er á þetta minnst að stundum veit ég ekki hvort blaðamenn gerir villur af einskæru þekkingarleysi eða bara óvart.

Tillaga: Stuðningsmenn West Ham mótmæltu eignarhaldi David Sullivan og David Gold á félaginu fyrir leik dagsins …

3.

„Á­reksturinn á Sand­gerðis­vegi varð við eftir­för lög­reglu.“

Frétt á frettabladid.is.                 

Athugasemd: Líklega er réttara að segja að áreksturinn hafi orðið vegna eftirfararinnar. Lögreglan eltir bíl sem þess vegna lendir í árekstri. Hefði löggan ekki elt hefði varla orðið árekstur.

Tillaga: Á­reksturinn á Sand­gerðis­vegi varð vegna eftir­farar lög­reglu.

4.

„Aðstæður til akst­urs víða vara­sam­ar.“

Fyrirsögn á mbl.is.                 

Athugasemd: Skrýtið að orða þetta eins og segir í fyrirsögninni og raunar líka í fréttinni. Í henni kemur fram að vegir eru varasamir vegna hálku. Af hverju er ekki hægt að segja það beinum orðum?

Í fréttinni segir:

Hlýnað hef­ur hratt á öllu land­inu síðastliðinn sól­ar­hring og eru rauðar hita­töl­ur á flest­öll­um stöðum.

Þetta er skrýtið orðalag. Hvað eru „rauðar hitatölur“? Hvað eru „flestallir staðir“? Eftirfarandi hefði ábyggilega skilist betur:

Hlýnað hefur hratt á landinu síðastliðinn sólarhring.

Einnig segir í fréttinni: 

Þegar einnig er hvass vind­ur eru aðstæður til akst­urs mjög vara­sam­ar.

Þetta vindatal er orðið dálítið hvimleitt svo ekki sé talað um þær margumræddu „aðstæður“. Kalla má það „misvindatal“ þegar sífellt er talað um lítinn vind, meiri vind og mikinn vind í stað þess að nota gömul og gegn orð eins og hvassviðri, storm og álíka.

Hér áður fyrr hefði verið sagt:

Í hvassviðri [og hálku] getur verið erfitt að aka.

Í lok fréttarinnar er þetta haft af vef Veðurstofunnar:

Sér­stak­lega má bú­ast við auknu af­rennsli á norðan­verðu Snæfellsnesi, svæðinu í kring­um Mýr­dals­jök­ul og á SA-landi. Einnig eru lík­ur á vatna­vöxt­um í Skagaf­irði og Eyja­fjarðará vegna snjóbráðar í kjöl­far hækk­andi hita og hvassra vinda,“ seg­ir á vef Veður­stof­unn­ar.

Hvað er „afrennsli“? Jú, líklega þegar bíll rennur af vegi vegna hálku. Er þetta kannski misskilningur. Getur verið að sá sem skrifaði eigi við að vegna hlýinda aukist vatn í ám og lækjum? Nei, ansakornið. Þá hefði hann sagt þetta beinum orðum.

Betra er að tala um vatnavexti í „Skagafirði og Eyjafjarðará“. Það þýðir líklega að ekki vex í öðrum ám í Eyjafirði, til dæmis Mjaðmá, Gilsá, Finná, Skjóldalsá og fleirum sem þó renna í Eyjafjarðará. Hvað þá Glerá, Hörgá, Fnjóská, Svarfaðardalsá og fleiri sprænum sem falla annars staðar til sjávar í firðinum, svo ekki sé minnst á allar þverárnar. Nei, aðeins vex í Eyjafjarðará. 

Þegar hlýnar að vetrarlagi er það óumbreytanlegt lögmál að snjór bráðnar og vatn leitar niður á við, í ám og lækjum vex. Í staðinn fyrir að tilgreina Skagafjörð og Eyjafarðará hefði Veðurstofan (og Mogginn) átt að einfalda orðalagið, sleppa langlokunni og hafa þetta svona:

Vegna hlýinda má búast við að vatn aukist í ám og lækjum. 

Tólf orð sem segja það sama og þrjátíu og átta í tilvitnaða textanum.

Svo er það stóra spurningin: Hvað eiga lesendur að gera með þessar upplýsingar. Nota björgunarvesti, kaupa bát …? Eða heldur Mogginn og Veðurstofan að fólk hafi ekki rökhugsun þegar kemur að veðurfari?

Tillaga: Vegir víða varasamir vegna hálku.

5.

„75 fangar sluppu úr fangelsi í austurhluta Paragvæ nærri landamærum Brasilíu.“

Frétt á blaðsíðu 13 í Morgunblaðinu 20.1.2020.                 

Athugasemd: Óvíða tíðkast að byrja setningu með tölustaf. Engu að síður gerist þetta svo ótal oft í íslenskum fjölmiðlum. Líklega vita blaðamenn ekki betur, tóku ekki vel eftir í íslenskutímum í framhaldsskólum og hafa ekki stundað lestur fjölmiðla og bókmennta að neinu marki.

Ástæðan er einfaldlega sú að grundvallarmunur er á tölustaf og bókstaf. Stór stafur er alltaf ritaður í upphafi máls og í nýrri málsgrein á eftir punkti. Tölustafir hafa ekki stóran staf nema þeir séu skrifaðir með bókstöfum og það ber að gera, að minnsta kosti í upphafi setningar.

Sáraeinfalt er að lagfæra þetta:

Tillaga: Sjötíu og fimm fangar sluppu úr fangelsi í austurhluta Paragvæ nærri landamærum Brasilíu.

6.

„Framkvæmdastjóri Samtaka ferðaþjónustunnar horfir til þess að farið verði yfir tilfelli vetrarins þar sem slys hafa orðið á ferðamönnum með tilliti til þess hvernig bæta megi kerfið.“

Frétt visir.is.                 

Athugasemd: Þetta er ótrúlega bjánaleg málsgrein og rýr. Varla þarf að rökstyðja þessa fullyrðingu.

Hvað merkir að „horfa til þess“? Hvaða tilgangi þjónar orðið „tilfelli“? Er betra að segja „slys hafa orðið á ferðamönnum“ en ferðmenn hafi slasast“? Hvað er átt við „með tillit til þess“? Og loks hvaða „kerfi“ er verið að tala um?

Fyrirsögn fréttarinnar er svona:

Horfir til þess að farið verði yfir tilfelli vetrarins.

Skilur einhver þetta? Setningin segir eiginlega ekkert, er galtóm.

Málsgreinin og raunar fréttin öll er ótrúlega viðvaningslega samin.

Tillaga: Framkvæmdastjóri Samtaka ferðaþjónustunnar vill að slys a ferðamönnum verði rannsökuð.

7.

„Lögreglan rannskar líkamsárás sem gerð var í nótt.“

Frétt í sjöfréttum Ríkisútvarpsins 20.1.20.                 

Athugasemd: „Gera líkamsárás“ segir í fréttinni en dauðlegt fólk hefði talað um að ráðist hafi verið á mann. Sé orðið „líkamsárás“ notað má ætla að hún „hafi verið gerð“.

Í svipaðir frétt á ruv.is segir:

[Í] dagbók lögreglu kemur fram að tilkynning hafi borist laust fyrir klukkan þrjú um að þrír menn hefðu ráðist á starfsmann verslunar og haft á brott með sér vörur.

Þeir sem taka vörur á leyfis eru tvímælalaust að stela eða ræna. Af hverju er það ekki sagt? Þarf að hafa einhvern fyrirvara á athæfinu eða bófunum?

Í fréttinni segir líka:

Um klukkustund síðar var tilkynnt um umferðaróhapp í Árbæ. Þar hafði bíl verið ekið á þrjá aðra bíla og síðan af vettvangi. 

Varla er það „umferðaróhapp“ þegar bíl er ekið á annan. Seinni setningin vekur athygli. Það hefði verið frétt til næsta bæjar ef bílnum hefði ekki verið ekið á „þrjá aðra bíla“ heldur á sjálfan sig. 

Loks má þakka fyrir að hið sívinsæla og klassíska lögreglu- og blaðamannaorð „vettvangur“ skuli koma fyrir í fréttinni. Það hefði verið frétt ef það vantaði.

Tillaga: Lögreglan rannsakar líkamsárás frá því í nótt.

Fara með höfuðið hátt, sitjandi borðhald og svalalokun á svölum

Orðlof

Jónas

Jónas Hallgrímsson fæddist 16. nóvember 1807. Ríkisstjórnin ákvað árið 1995 að 16. nóvember ár hvert yrði dagur íslenskrar tungu og helgaður rækt við hana. Fer vel á því að tengja slíkan dag minningu Jónasar enda hafði hann sterk áhrif á menningarsögu Íslendinga. Alkunnur er skáldskapur Jónasar og framlag þeirra Fjölnismanna til sjálfstæðisbaráttunnar.

Jónas Hallgrímsson bjó til ýmis nýyrði og skulu nokkur þeirra nefnd hér til gamans: aðdráttarafl, fjaðurmagnaður, hitabelti, ljósvaki, sjónarhorn, sjónauki (Jónas notaði þetta orð reyndar sjálfur um það sem nú heitir smásjá), sólmyrkvi, sporbaugur.

Málfarsbankinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Eriksen getur farið með höfuðið hátt.“

Fyrirsögn á dv.is.               

Athugasemd: Hversu hátt á þessi Eriksen að fara með höfuðið og hvert? Hvers höfuð er þetta? Hvað varð um afganginn af líkamanum?

Í fréttinni segir:

Jose Mourinho, stjóri Tottenham, segir að Christian Eriksen geti yfirgefið félagið með höfuðið hátt.

Þetta er illskiljanlegt eins og fyrirsögnin.

Einnig segir í fréttinni:

,,Ef hans ákvörðun er að fara þá getur hann gert það með höfuðið hátt,“ sagði Mourinho.

Blaðamaðurinn endurtekur vitleysuna.

Svo segir loks:

,,Við verðum að sýna virðingu en í dag þá gerði hann allt sem hann gat.„

Fyrr gæsalappir virðast gerðar með tveimur kommum. Seinni gæsalappirnar eru eins og þær eiga að vera í upphafi tilvitnunar. Hroðvirknisleg vinnubrögð.

Vera má að „blaðamaðurinn“ hafi ætlað að segja að Eriksen geti „borið höfuðið hátt“. Það orðalag er kunnuglegt og merkir að maðurinn geti verið hreykinn, ánægður með sig, stoltur …

Blaðamaðurinn getur ekki borið höfuðið hátt eftir svona klúður. Hann er ekki vel að sér.

Fréttin er öll í eins konar glósustíl sem líklega er ætluð fyrir þá eina sem til þekkja. Aðrir vita ekkert um hvað fréttin snýst. Hún er ekki einu sinni hálfunnin.

Tillaga: Eriksen getur farið og borið höfuðið hátt.

2.

„Þar kemur fram að sitjandi borð­hald verði á árs­há­tíðinni …“

Frétt á frettabladid.is.                

Athugasemd: Í fréttinni er sagt frá fyrirhugðri árshátíð Arion banka. Þar verður meðal annars „sitjandi borðhald“. Blaðamanni Fréttablaðsins finnst þetta alveg ágætis orðalag, notar ekki einu sinni gæsalappir. Aðalatriðið virðist vera kostnaðurinn við árshátíðina.

Hvað er svo „sitjandi borðhald“? Allir vita hvað borðhald merkir, þá er matast við borð, yfirleitt setið til borðs, setið undir borðum. Varla kallast það borðhald þegar fólk stendur upprétt og matast.

„Sitjandi borðhald“ er auðvitað tóm rassbaga rétt eins og „standandi“ eða „sitjandi“ tónleikar.

Í fréttinn segir:

Lands­lið þekktra tón­listar­manna verið bókaður til að spila í nokkrum sölum tón­listar­hússins.

Fljótfærnin gerir blaðamanninum grikk, vonandi veit hann betur.

Ennig segir í fréttinni:

Öllu er tjaldað til en gestum gefst kostur á að hlýða á öll helstu tón­listar­stirni Ís­land …

Hvað er „tónlistarstirni“? Er það meira eða minna en tónlistarstjarna? Samkvæmt orðabókinn er stirni leitt af stjarna. Þekkt eru smástirni og jafnvel stórstirni sem þó eru minni er stjörnur.

Á málið.is segir um stirni:

Plánet sem er smá og óregluleg í laginu. 

Get ekki skilið þetta á annan vegu en að þarna sé verið að gera lítið úr skemmtikröftunum.

Á dagskrá árshátíðarinnar er einn liður sem kynntur er svona:

Jógvan með sing-along.

Til er afbragðsgóð regla sem reynst hefur vel í langan, langt tíma hjá flestum þjóðum. Hún er svona: Ekki blanda saman tungumálum. Skrifaðu íslensku fyrir íslenska lesendur. Ef þig vantar íslenskt orð notaðu orðabók. Ekki sletta ensku eða öðrum tungumálum. 

Um enska orðalagið „sing-along“ segir í orðabókinni:

An informal occasion when people sing together in a group; ´the party got off to a resounding start with a singalong.´

Hér er átt við að fólk syngi saman, taki þátt í söng stjórnandans á sviðinu. 

Tillaga: Þar kemur fram að setið verður undir borðum á árs­há­tíðinni …

3.

„Svalalokun er á svölum.“

Fasteignaauglýsing á visir.is.                

Athugasemd: Ansi er þetta nú óheppileg setning. Þannig fer þegar nafnorðin fá að taka völdin, viljandi eða óviljandi. 

Svalalokun er mikið notað orð, að minnsta kosti birtist það oft í fasteignaauglýsingum og víðar og framleiðendur nota það í auglýsingum. Mér finnst það afspyrnu ljótt.

Svalir eru ekki beinlínis lokaðar heldur eru settir á þær opnanlegir gluggar svo fólk geti betur notið þeirra þrátt fyrir kul eða kulda. 

Í staðinn mæli ég með því að segja gluggar á svölum og þar með er engin nástaða lengur. Þar að auki held ég að orðalagið sem miklu meira aðlaðandi en gluggalokun.

Tillaga: Gluggar á svölum.

4.

„Heimsókn í heild sinni: Þriggja hæða höll Súsönnu í London.“

Fyrirsögn á visir.is.                

Athugasemd: Hver er munurinn á heimsókn og „heimsókn í heild sinni“? Í sjónvaprþætti á Vísi er verið að sagt frá heimsókn til íslenskrar konu sem býr í London. Fyrirsögnin er ljót og illa samin.

Óþarfi er að segja að heimsóknin sé sýnd „í heild sinni“, átt er við að allur þátturinn sé sýndur en ekki hluti hans. Heimsókn er einfaldlega heimsókn. Sé hún sýnd stytt má taka það fram. Lesendur eru ekki kjánar, þeir skilja hvað heimsókn merkir. Síst af öllu er það sölulegra að bæta við „í heild sinni“. Berum bara saman tilvitnaða fyrirsögn og tillöguna hér fyrir neðan.

Fréttin er annars ósköp viðvaningslega skrifuð. 

Tillaga: Heimsókn til Súsönnu í þriggja hæða höll hennar í London.

5.

„Að því er fram kemur í frétt Guardian um málið skeytir dómarinn ekki oft skapi.“

Fyrirsögn á visir.is.                

Athugasemd: Hvað merkir að „skeyta skapi“? Þetta er bull. Hvað á maður að segja svona klúður sést í ágætum vefmiðli? 

Blaðamaðurinn gæti kannast við orðasambandið „að skeyta skapi sínu á einhverjum“. Sögnin að skeyta er dregið af orðinu að skjóta og hér merkir orðasambandið að láta skapillsku sína bitna á einhverjum. Það á hins vegar ekki við hér.

Þá kann blaðamaðurinn að hafa heyrt um orðasambandið „að skipta skapi“. Þeir sem það gera fara venjulegast í fýlu eða bregðast illa við einhverju.

Í þriðja lagi gæti blaðamaðurinn hafa slegið saman þessu tveimur orðatiltækjum og útkoman orðalagið „að skeyta ekki skapi“. 

Við liggur að maður vorkenni blaðamanninum, en hann getur ekki gert meira en hann kann. Verra er þó að útgáfan stendur í því að dreifa tómu bulli.

Fjölmargir villast á orðatiltækjum og málsháttum og stundum eru þau bráðfyndin. Hér eru nokkur dæmi: 

1. Það væri nú til að kóróna alveg mælinn
2. Eins og að skvetta eldi
3. Það gengur alltaf allt á afturendanum á henni
4. Sumir taka alltaf allan rjómann
5. Getum ekki horft hvort á aðra
6. Kannski þykknar í mér pundið
7. Þetta var svona orðatækifæri
8. Hún á náttúrulega að fá greitt fyrir afturgengið orlof!
9. Skírður eftir höfuðið á honum
10. Flokkast undir kynferðislegt álag
11. Það er enginn millivegur á þér
12. Við verðum að leggja okkur í spor barnanna okkar
13. Fór í klippingu og lét rótfylla á sér hárið
14. Hjartað hamaðist í höfðinu á henni
15. Sérðu snjóhryllingana

Birt án leyfis en sjá nánar hér.

Tillaga: Fram kemur í frétt Guardian um málið að dómarinn skiptir ekki oft skapi.

Alvarleiki ástands, brjálaður náungakærleikur og það sem friggin gerðist

Orðlof

Fósturjarðartrog

Þetta er hlutur sem notaður er við jarðarfarir, við moldun, þegar skóflunum er kastað. Það er, ílát fyrir moldina (og rekuna).

Nýyrðavefur Stofnunar Árna Magnússonar í íslenskum fræðum, sjá hér. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Að því er kemur fram í tilkynningunni varð til­kynnandi fyrst var við stífluna í fyrra­dag en dregið hafi úr al­var­leika ástandsins í árinni í gær.“

Frétt á frettabladid.is.              

Athugasemd: Þetta er ekki vel skrifuð frétt og hvorki blaðamanninum né útgáfunni til sóma. 

Þarna er nástaða, „tilkynningunni“ og „tilkynnandi“. Hvort tveggja óþarft. Nóg hefði verið að segja:

Fyrst varð vart við stífluna í fyrradag …

Svo er það þetta, hrikaleg nafnorðaárátta blaðamannsins:

… dregið hafi úr alvarleika ástandsins …“

Má vera að sumir blaðamenn haldi að stofnanamálið bæti fréttirnar, geri þær virðulegri og jafnvel gáfulegri. Það er ekki svo.

Í þokkabót virðist blaðamaðurinn ekki kunna að fallbeygja nafnorðið á með greini, þolfallið vefst fyrir honum:

Áin, um ána, frá ánni, til árinnar.

Klakastíflan er í ánni.

Við fyrstu sýn kann blaðamaðurinn að hafa ruglað orðinu saman við þágufall orðsins ár, tækið sem notað er til að róa bát. Það fallbeygist svona:

Árin, um árina, frá árinni, til árarinnar.

Fréttin er svo illa skrifuð að halda mætti að markmiðið útgáfunnar sé ekki miðlun frétta heldur dreifa málvillum.

Tillaga: Fyrst varð vart við stífluna í fyrra­dag en ástandið hafði skánað í gær.

2.

„Sveitarstjórn hafnar veiðum við efri hluta Þjórsár.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 4 í Morgunblaðinu 14.1.2019.              

Athugasemd: Venjulega er veitt í Þjórsá ekki „við“ hana enda yrði það líklega erfileikum bundið. Þó getur veiðimaður staðið á við ána, það er á bakkanum og veitt í henni. Um það er ekki verið að ræða í fréttinni.

Í henni segir:

Sveitarstjórn Skeiða- og Gnúpverjahrepps leggst alfarið gegn því að heimiluð verði tilraunaveiði í og við efri hluta Þjórsár.

Með því að rýna í alla fréttina má með velvilja skilja það svo að „í og við“ eigi við efri hluta Þjórsár og „hliðarám“ hennar. Það breytir ekki því að þetta er illa orðað.

Grundvallarreglan er sú að skiljist ekki það sem skrifari telur hnitmiðað orðalag þá verður að breyta og lengja. Til dæmis svona:

Sveitarstjórn Skeiða- og Gnúpverjahrepps leggst alfarið gegn því að heimiluð verði tilraunaveiði í efri hluta Þjórsár og þeim ám sem renna þar í hana.

Held að þetta sé skiljanlegra en það sem blaðamaðurinn skrifar.

Tillaga: Sveitarstjórn hafnar veiðum í efri hluta Þjórsár. 

3.

„Ferðamennirnir voru því skiljanlega fegin að sjá björgunarsveitarmennina þegar þeir komu þeim til bjargar.“

Frétt á visir.is.               

Athugasemd: Þetta er klaufaleg villa og kemur varla fyrir annars staðar en hjá byrjendum í skrifum. Jú, að vísu líka hjá þeim sem eru fljótfærir og lesa ekki yfir það sem þeir hafa skrifað.

Tillaga: Ferðamennirnir voru því skiljanlega fegnir að sjá björgunarsveitarmennina sem komu þeim til bjargar.

4.

„Hafmeyjan er gerð að fyrirmynd ævintýris H.C. Andersen og var byggð af hálfíslenska myndhöggvaranum Edvard Eriksen.“

Frétt á ruv.is.                

Athugasemd: Stundum flögrar að manni að íþróttafréttamenn ættu helst ekki að skrifa neitt. Sumum þeirra veitti ekkert af einkaritara þar sem prófarkalesarar eru týnd stétt.

Ekki er hægt að segja að styttan af hafmeyjunni sé „gerð að fyrirmynd einhvers“. Með þessu er fullyrt að hún sé fordæmi einhvers, höfð til eftirbreytnis. Eða þá að hún sé höfð sem fyrirmynd öðrum til eftirbreytni. Hvorugt á við.

Það sem íþróttafréttamaðurinn á við er að listamaðurinn sem bjó til listaverkið hafði ævintýrið sem fyrirmynd, það var honum innblástur.

Þar að auki byggja menn sjaldnast listaverk. Menn búa þau til.

Tillaga: Fyrirmynd hafmeyjunnar er ævintýri H.C. Andersens og bjó 

5.

„Starfsmaðurinn sagði fyrir dómi að hann hefði varað manninn við því að passa sig á gryfjunni …“

Frétt á visir.is.               

Athugasemd: Maður nokkur sagði: Nei, ég stal ekki bílnum sem ég stal ekki. Annar segir: Varaðu þig á því að passa þig á gryfjunni. 

Svo lesa menn væntanlega textann yfir og sjá ekkert athugunarvert við svona og birta átölulaust á fréttavefnum.

Veit ekki hvort maður eigi að hneykslast á blaðamanninum eða yfirmönnum hans. Hallast helst að því að þarna séu of margir klaufar.

Tillaga: Starfsmaðurinn sagði fyrir dómi að hann hefði varað manninn við gryfjunni …

6.

„Brjálaður ná­ungakær­leik­ur í brjáluðu veðri.“

Fyrirsögn á mbl.is.                

Athugasemd: Er þetta orðalag við hæfi? Mörg önnur og miklu betri lýsingarorð er skýrari en þessi sem þó eru höfð eftir skólastjóra. Hann ætti að kunna sig betur.

Vissulega kann veðrið að hafa verið brjálað en varla náungakærleikurinn. Hann hefur án efa verið mikill, fagur, skínandi, bjartur, yndislegur … Kærleikur getur ekki verið „brjálaður“. Þetta sýnir betur en margt annað hversu orðfæri fólks er fátæklegt.

Tillaga: Starfsmaðurinn sagði fyrir dómi að hann hefði varað manninn við gryfjunni …

7.

„Það friggin gerðist fyrir mig í dag.“

Frétt á dv.is.                

Athugasemd: Skilur einhver þessa setningu? Nei, varla. 

„Blaðamaðurinn“ þýðir eitthvað úr ensku sem hann kann ábyggilega miklu betur en íslensku. 

Stjórnendur fjölmiðilsins finnst þetta bara góð frammistaða. Tilgangurinn með „fréttinni“ er enginn. Þetta er allt bara svo viðvaningslega gert og asnalegt.

Tillaga: Engin tillaga.

 

Rútan endaði á þakinu, liggur undir grun fyrir morð og Bandaríkjamenn sigra innrásina

Orðlof

Strjúgur

Strjúgsstaðir heitir bær í Langadal í A-Hún. „Upp undan bænum er Strjúgsskarðið. Eftir því rennur lækur, sem kallaður er Strjúgsá.“ Örnefnin Strjúgshólma, Strjúgshjalla, Strjúgsgil, Strjúgsfoss, Strjúgshaug, Strjúgstjörn og Strjúgsnibbu er þar líka að finna …

Á það var minnst að strjúgur hafi haft merkinguna hroki. En orðið getur samkvæmt orðabókum merkt ýmislegt fleira. Til dæmis getur strjúgur verið matur sem búinn er til úr dýra- eða fiskabeinum með því að leggja þau í súr. Einnig getur orðið merkt reiði og staðbundið getur það staðið fyrir kalsavind.

Athyglisvert er að í öllum tilfellunum tengjast örnefni með strjúg-ám eða lækjum með einum eða öðrum hætti: Strjúgsár eru þrjár talsins, Strjúgshylur einn og um Strjúgsgil rennur Strjúgsgilslækur. 

Hugsanlegt er að í strjúgi sé varðveitt orð sem merkt hefur upphaflega eitthvað í líkingu við streyma eða renna og upphaflega sé Strjúgur árheiti.

Örnefnasafn Árnastofnunar, sjá hér. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Rútan valt og endaði á þakinu.“

Frétt á ruv.is kl. 15:00, 12.01.2020.             

Athugasemd: Á hvaða þaki lenti rútan? Nei, hún endaði á hvolfi, valt. Sögnin að velta er sjaldan notuð. Í fréttum lendir allt eða endar á hvolfi. 

Hins vegar getur maður dottið og lent á bakinu, jafnvel endað á bakinu, en það er dálítið annað jafnvel þó bak og þak rími. Fjölbreytni í orðavali skaðar ekki í fréttaskrifum.

Tillaga: Rútan valt og endaði á hvolfi.

2.

„Íslendingur liggur undir grun fyrir morð.“

Undirfyrirsögn á forsíðu Morgunblaðsins 13.1.2020.

Athugasemd: Nokkur mundur er á ofangreindri fyrirsögn og tillögunni hér fyrir neðan.

Orðalagið „liggur undir grun“ er ekki rangt en ógott. Ótrúlegt er að blaðamaðurinn skuli ekki hafa notað sögnina að gruna í stað nafnorðsins grunur. Ástæðan er nafnorðavæðing sem algeng er meðal yngri blaðamanna, sérstaklega þeirra sem hafa ekki stundað lestur frá unga aldri, orðaforði þeirra er rýr.

Almennt er sagt að einhver sér grunaður um eitthvað, ekki fyrir. Sá sem skrifar er greinilega óvanur.

Tillaga: Íslendingur grunaður um morð.

3.

„Óttast hið versta í yfir­vofandi eld­gosi á Filipps­eyjum.“

Fyrirsögn á frettabladid.is. 

Athugasemd: Eldgos sem þegar er byrjað er ekki lengur yfirvofandi. Orðið merkir það sem er í vændum, vofir yfir.

Í fréttinni segir frá Taal eldfjallinu sem er í stöðuvatni á stærstu eyju Filipseyja, Lúson. Aska streymir upp úr gígnum en búist er við því að hraun taki að renna innan skamms.

Blaðamaðurinn er ekki sterkur í jarðfræðinni. Hann segir:

Við höfum greint hraun­kviku, sem enn er djúpt í jarð­veginum og hefur ekki náð upp á yfir­borðið.

Hér áttar blaðamaðurinn sig ekki á því að jarðvegur er allt annað en jarðskorpa. Kartöflur geta vaxið í jarðveginum en ólíklegt er að þar sé kvika enda myndi hann brenna væri svo. Miðað við jarðskorpuna er jarðvegur afskaplega þunnur. Yfirleitt er talað um kviku í iðrum jarðar en hraun á yfirborði.

Á Vísindavefnum segir:

Ysti hluti jarðarinnar kallast jarðskorpa. Þykkt hennar er á bilinu 6-40 km, eftir stöðum á jörðinni. Meðalþykkt hennar er um 17 km sem er um það bil 0,2% af geisla (radíus) jarðar sem er 6370 km.

Þegar þannig háttar að gígur eldfjallsins er í stöðuvatni eru miklar líkur á að gosið sé fyrst í stað öskugos, þá hefur vatn komist í snertingu við kvikuna. Um leið er hætta á gufusprengingum. Eftir að gígurinn kemst upp úr vatnsyfirborðinu tekur hraun að renna. 

Blaðamaðurinn hefði átt að leita til íslenskra jarðvísindamanna um upplýsingar en ekki láta nægja að þýða hugsunarlaust grein úr erlendum vefmiðli.

Tillaga: Óttast hið versta í eld­gosinu á Filipps­eyjum.

4.

„Hvenær sigra Bandaríkjamenn innrásina í Írak og Afganistan?“

Grein í frettabladid.is. 

Athugasemd: Þetta er meinleg villa. Seint mun innrásaliðið sigra innrásina, skiptir engu máli hvers lenskt það er. Það segir sig sjálft. Sama á við keppni. Íslenska handboltalandsliðið mun til dæmis aldrei sigra Evrópukeppnina en vonir standa til að það sigri í keppninni.

Hins vegar getur innrásarlið sigrað heimamenn þó mörg dæmi séu um hið gagnstæða. Nefna má innrás Ítala í Grikkland 1940 en þeir höfðu ekki erindi sem erfiði og hrökkluðust til baka.

Tillaga: Hvenær sigra Bandaríkjamenn í Írak og Afganistan?

5.

„Ný vending í máli Auðar.“

Frétt á dv.is. 

Athugasemd: Til ef kvenmannsnafnið Auður. Einnig er til karlmannsnafnið Auðar. Á þessum tveimur nöfnum er grundvallarmunur. Auðar beygist svona:

Auðar, um Auðar, frá Auðari, til Auðars.

Nafnið Auður beygist svona:

Auður, um Auði, frá Auði, til Auðar.

Í fréttinni er rætt um mann sem ber listamannsnafnið Auður. Ekki er ljóst hvort að um sé að ræða kvenmanns- eða karlsmannsnafnið. Sé fyrrnefnda nafnið notað er fyrirsögnin rétt. Ef ekki á að skrifa Auðars.

Tillaga: Engin tillaga.

Virkja veðuraðvörun, gómaður með konu undir stýri, og ríkjandi meistari

Orðlof

Skemur og skemmra

Skemur er miðstig atviksorðsins skammt og merkir: í styttri tíma.

Skemmra er miðstig lýsingarorðsins skammur í hvorugkyni og merkir: styttra. 

Það er því annars vegar rétt að segja hún dvaldi skemur en áður og hins vegar það leið skemmra en áður (= það leið skemmri tími en áður) en ekki „það leið skemur en áður“ (enda er ekki hægt að segja „það leið í styttri tíma en áður“). 

Einnig er rétt að segja búvörulögin ganga skemmra en búist var við en ekki „búvörulögin ganga skemur en búist var við.“

Málfarsbankinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Í nótt virkjaði Veðurstofan appelsínugula veðuraðvörun.“

Frétt á Bylgjunni klukkan 16:00, 9.1.2019.             

Athugasemd: Svo óskaplega vinsælt er sögnin að virkja að hún er notuð nær hugsunarlaust. Almannavarnarnefnd er virkjuð, samfélag er virkjað, lögreglan er virkjuð, björgunarsveitir eru virkjaðar, þjóðaröryggisráð er virkjað og svei mér þá ef Jón á neðri hæðinni virkjaði ekki tryggingafélag þegar ekið var á bílinn hans. Mér heyrðist að Jón hafi virkjað konuna sína eldsnemma í morgun. Sjálfur vaknaði ég við óhljóðin og virkjaði syfjaðan skrokkinn til að fara fram úr rúminu. Í vinnunni virkjaði ég tölvuna mína og því næst prentarann. Við útför mun presturinn hafa virkjað söfnuðinn til söngs. Hinn látni var látinn óvirkjaður.

Meira bullið þetta, rétt eins og í tilvitnuðu orðunum.

Tillaga: Veðurstofan gaf út appelsínugula viðvörun.

2.

„Rooney var gómaður með annari konu undir stýrið.“

Frétt dv.is.              

Athugasemd: Þetta er óskiljanleg setning. Samt dálítið spaugileg en það var ábyggilega ekki ætlun blaðamannsins. Þarna á líklega að standa „stýri“, þágufall án greinis, og „skilst þá setningin vitlaust“ eins og einhver sagði.

Þegar viðvaningar skrifa fréttir er erfitt að skilja þær. Óákveðna fornafnið í kvenkyni, þágufalli er skrifað annarri. 

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Starfsmenn Boeing voru ekki ánægðir með hönnun 737 MAX flugvélanna og börðust gegn því að flugmenn yrðu skilyrtir í sérstaka flughermaþjálfun vegna flugvélanna.“

Frétt visir.is.               

Athugasemd: Vont er að viðvaningar skrifi fréttir, fólk sem hefur ekki nægan orðaforða til að segja eðlilega frá.

Skilyrða er sagnorð sem merkir að binda eitthvað ákveðnu skilyrði. Í Málfarsbankanum segir:

Frekar skyldi segja: skilyrði er að menn komi óþreyttir, síður: „skilyrt er að menn komi óþreyttir“.

Svona orðalag held ég að þekkist ekki. Varla er hægt að fullyrða að 153.000 starfsmenn flugvélaverskmiðjunnar séu „ekki ánægðir með hönnun 727 Max flugvélanna“ og hafi barist gegn flughermaþjálfun flugmanna.

Í fréttinni segir:

Þingmaðurinn Peter DeFazio, sem stýrir samgöngunefnd fulltrúadeildar Bandaríkjaþings, segir samskiptin sýna að fyrirtækið virðist hafa markvisst komið sér undan eftirlit og gagnrýni á sama tíma og starfsmenn fyrirtækisins hafi verið að hringja viðvörunarbjöllum innanhúss.

Málsgreinin er illa samin. Eru virkilega aðvörunarbjöllur innanhúss ...? Fréttin virðist einnig röng. Á vef BBC sem er greinilega heimildin segir:

US House transportation committee chairman Peter DeFazio - who has been investigating the 737 Max - said the communications "show a co-ordinated effort dating back to the earliest days of the 737 Max programme to conceal critical information from regulators and the public“.

Blaðamaðurinn þýðir rangt og bætir við ummælum sem eiga sér ekki stoð, að minnsta kosti ekki í enska textanum. Þetta er ámælisvert og trúverðugleiki frétta í Vísi bíður hnekki.

Tillaga: Starfsmenn Boeing voru ekki ánægðir með hönnun 737 MAX flugvélanna og börðust gegn því að flugmenn yrðu skyldaðir í flughermaþjálfun vegna flugvélanna.

4.

„Mál fyr­ir lítið sam­fé­lag að taka við hundrað manns.“

Frétt á mbl.is.                

Athugasemd: Setningin er ófullgerð. Annað hvort er það mikið mál eða lítið mál að taka við fjölda fólks. Það getur seint verið mál að taka við fólki þó stundum sem mál að taka á móti fólk. Þetta er talmál sem ekki á erindi í ritmál.

Svo má spyrja sig hvort samfélagið taki við fólki eða taki á móti fólki í neyð. Líklega er það fyrrnefnda réttara þegar þannig á við.

Í fréttinni segir:

Heilt byggðarlag var virkjað til þess að þjón­usta um hundrað há­skóla­nema eft­ir að rút­an sem helm­ing­ur þeirra var í valt í gær. 

Sínkt og heilagt er tönglast á sögninni að virkja, sjá hér á undan. Sögnin að virkja er svo vinsæl að hún er ofnotuð. Blaðamenn þurfa að geta skrifað, hafa orðaforða til að byggja frásögn sína á. Ekki þyngja orðfæri sitt með einhvers konar stofnanamállýsku eða löggumáli. Í þeim úir og grúir af vettvöngum (eintöluorð), viðbragðsaðilum, brotaþolum, slysaþolum, gjörningsmönnum og öllu þessum orðum sem verða þreytandi við óhóflega endurtekningu og missa þannig smám saman gildi sitt.

Svo er það þetta með rassböguna „viðbragðsaðili“ sem einhver bjó til vegna þess að hann saknaði enska orðasambandsins „rescue team“. 

Þegar ég starfaði sem blaðamaður var þetta orð ekki til og engin þörf var fyrir það frekar en nú. Þá var einfaldlega talað um lögreglu, slökkvilið, sjúkraflutningsmenn, björgunarsveitir og þá alla sem eiga leið framhjá og bregðast við þegar óhöpp eða slys verða.

Blaðamenn eiga að kalla þá sem við bregðast, sinna slysum og útköllum sínum réttu nöfnum. „Viðbragðsaðili“ er ekki til. Þar að auki eigum við ekki að setja saman orð með endingunni aðili. Er ekki líka hægt að tala um „útkallsaðila“, „upphringiaðila“, „tilhlaupaaðila, „hjálparaðila“ eða „aðstoðaraðila“. Mér finnst þessi orð jafnvitlaus og „viðbragðsaðili“.

Blaðamaðurinn sem skrifar fréttina er vel máli farinn en mætti vanda sig betur. Til dæmis á enginn að skrifa orðrétt upp eftir viðmælanda sínum sé sá ekki vel máli farinn eða hnitmiðaður. Frekar að umorða. Verkefni blaðamanna er ekki að dreifa slæmu máli.

Tillaga: Mikið mál fyr­ir lítið sam­fé­lag að taka við hundrað manns.

5.

„Stór­kost­legur sigur gegn ríkjandi heims- og Ólympíum­eisturum.“

Frétt á frettabladid.is.                 

Athugasemd: Lið sem er heimsmeistari er ekki „ríkjandi heimsmeistari“ vegna þess að heimsmeistari er bara heimsmeistari. Punktur. 

Hvað er sá sem er ekki „ríkjandi heimsmeistari“? „Óheimsmeistari“

Ekkert orð er til mótvægis við „ríkjandi“. Orðið bætir hér engu við.

Þjóðhöfðingjar kunna hins vegar að vera ríkjandi. Þó er engin ástæða til að segja að Elísabet Englandsdrottning sé ríkjandi þjóðhöfði Breta. Hún er það bara. 

Vestanvindar hafa verið ríkjandi hér á landi en norðaustanáttin er skammt undan.

Sumir telja að borgarstjórinn eigi að víkja en ekki er vitað hvort sú skoðun sé ríkjandi.

Ríkjandi merkir yfirleitt þann sem ríkir, stjórnar. Getur einnig þýtt skoðun sem hefur meirihlutafylgi. 

Á málið.is segir meðal annars:

sagnorð: ´stjórna, ráða, sitja að völdum´; […] so. vísast leidd af lo. ríkur og upphafleg merking ´að vera voldugur, ráða´.

Þegar öllu er á botninn hvolft er ekki hollt að vera einhæfur í orðavali. Fjölbreytni er góð. Lesendur eiga kröfu á að fréttir séu rétt skrifaðar og vel skrifaðar. Til að mæta þessari kröfu þurfa blaðamenn að geta byggt á drjúgum orðaforða. Hann hafa ekki allir blaðamenn og þeir gera sér ekki grein fyrir því.

Tillaga: Stór­kost­legur sigur gegn dönsku heims- og Ólympíumeisturunum.

Koikoi en ekki Vínber, lærisveinar þjálfarans og tímapunktur

Orðlof

Brjóstbirta

Í orðabók sinni segir Björn Halldórsson að brjóstbirta merki e-ð hjartastyrkjandi; hressing og í Íslenskri orðabók er merkingin sögð ´góður biti´ og ´vín til hressingar´. 

Vafalaust er þetta allt rétt en mér er einungis síðasta merkingin töm. Í ritmálssafni Orðabókar Háskólans eru 11 dæmi, m.a. eftirfarandi:

Síðan þakkaði hann fyrir sig og kallaði [mjólkina] mikla brjóstbirtu verið hafa (SögÍsaf I, 301 (GKon));

Þeir luku úr troginu og báðu guð að launa svo góða brjóstbirtu (f20 (ÞjóðsSigfSigf X, 101));

Sagði „að minna mætti ei duga“, gaf honum brennivín í brjóstbirtu og kallaði „kaupfestu“ (m20 (Grímaný III, 163)).

Í fornu máli (Jóns sögu postula) er kunnugt dæmi sem mér virðist af sama meiði og varpa nokkru ljósi á merkinguna:

Og sakir þess að hann var fagur maður í ásjón [´ásýndum; í útliti´] og öllum vexti virðist honum oftar en um sinn [´oftar en einu sinni´] sem jungfrúin sjái kærlega til hans á kveldið, einkanlega þá er öl birtir brjóstið [´huginn´] og alla alvöru þar um (Pst 507 (1350–1400)).

Nýlegt dæmi sýnir reyndar og sannar að það getur komið sér bölvanlega ef öl birtir brjóstið.

Málfarsbankinn, Jón G. Friðjónsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Fyrirtækin verða ekki sameinuð en nafni Vínbers verður breytt í Koikoi.“

Frétt á blaðsíðu 6 í Viðskiptamogganum 8.1.2019.              

Athugasemd: Já, auðvitað er Koikoi miklu þjálla og betra orð en Vínber eða önnur álíka hallærisleg íslensk orð. Forðumst íslenskuna og tökum upp útlensku eða einhvern blending af fögrum útlenskum orðum. Viðskiptalífið er óðum að hverfa frá íslenskum nöfnum.

Auðvitað verður þetta til þess að íslenskan hverfur og öllum er andskotans sama.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Snjóflóð hafa fallið yfir bæði Siglufjarðarveg og Ólafsfjarðarveg og eru báðir vegirnir lokaðir vegna snjóflóðahættu og ófærðar.“

Frétt á Facebook-síðu Veðurstofunnar.              

Athugasemd: Þarna er tönglast á orðinu vegur. Það liggur í augum uppi að þegar snjóflóð hefur fallið á veg er hann oftast ófær og því lokaður.

Í fréttinni segir ennfremur:

Við þessar aðstæður heldur áfram að safna í gil og hlíðar sem eru hlémegin við vindáttina.

Hér er átt við að snjó safnist í gil og hlémegin í hlíðar. Aftur á móti ætti öllum að vera ljóst að orðið hlémegin á við þar sem er skjól, vinds gætir ekki. Hlé getur að sjálfsögðu verið í giljum.

Frétt Veðurstofunnar er fljótfærnislega skrifuð.

Tillaga: Snjóflóð hafa fallið yfir Siglufjarðarveg og Ólafsfjarðarveg og eru þeir nú lokaðir. Þar er enn hætta á snjóflóðum.

3.

„Rúnar Kristinsson og lærisveinar hans í KR hefja titilvörnina á Íslandsmóti karla …“

Frétt blaðsíðu 69 í Morgunblaðinu 9.1.2020.              

Athugasemd: Hvenær skyldu „lærisveinar“ Rúnars útskrifast? Sumir eru búnir að vera ansi lengi hjá „læriföðurnum“ en ekkert bólar á útskrift. Samt varð liðið Íslandsmeistari á síðasta ári sem ætti nú að teljast meiriháttar árangur „lærisveina“.

Blaðamenn Moggans smjatta sí og æ á orðinu lærisveinn sem þeir af vanþekkingu sinni telja að á helgidögum megi það koma í staðinn fyrir orðið þjálfari. 

Yfirleitt er mælt með því að blaðmenn segi hlutina beinum orðum en skreyti ekki fréttir sínar með orðagjálfri eða ómarkvissu hjali. Þar að auki er það síst af öllu verkefni íþróttablaðamanna Morgunblaðsins að breyta tungumálinu og dreifa ambögum sínum yfir áskrifendur. Við eigum betra skilið.

Tillaga: KR-ingar hefja titilvörnina á Íslandsmóti karla …

4.

„Á þessu ári munu koma sá tímapunktur að menn hafa búið samfleytt í geimnum í heil tuttugu ár.“

Frétt á visir.is.               

Athugasemd: Hvaðan merkir þetta orð „tímapunktur“ og hvers vegna er hann á hreyfingu? Nei, svona er ekki hægt að taka til orða. Berið þessa málsgrein saman við tillöguna hér fyrir neðan.

Fyrirsögn fréttarinnar er svona:

Haugur af vélmennum sendur til Mars á árinu.

Hvað er haugur. Á málið.is segir að haugur sé hrúga af einhverju, til dæmis rusli eða dóti. Haugur getur einnig verið „hlaðinn legstaður (frá fornöld“. Hvorugt merkingin passar inn í fyrirsögnina.

Í nútímamáli er óreglusamur maður oft nefndur haugur, svona í hálfkæringi, og er það ekki hrós. Á unglingsárunum ætlaði ég að fá bílasölu til að  selja gamlan bíl sem ég átti. Sölumaðurinn hló og kallaði bílinn haug, og það voru ekki meðmæli.

Blaðamaður hefur ekki leyfi til að skrifa í einhverjum hálfkæringi. Hann ber ábyrgð gagnvart lesendum og það eitt á að setja honum sjálfkrafa skorður í orðavali. Sá sem ekki skilur það er bölvaður haugur.

Í myndatexta segir:

X-37B er ekki stórt í smíðum.

Ekki er ljóst hvað þarna er átt við. Allir þekkja orðalagið „stórt í sniðum“ sem merkir það sem mjög stórt eða risavaxið. Vera má að samsláttur hafi orðið í huga blaðamannsins og hann sett smíðum í stað sniðum. Draga má í efa að eitthvað sé „stórt í smíðum“ en það er þó ekki útilokað.

Í fréttinni segir einnig:

Þá óttast sérfræðingar að öngþveiti muni myndast á braut um jörðina á næstu árum þar sem gervihnöttum fer sífellt fjölgandi. Fleiri ríki senda þá út í loft og það gera fyrirtæki einnig.

Líklega eru fleiri en ein braut í geimnum fyrir ofan jörðu. Furðulegt er að orða það þannig að ríki sendi gervihnetti út í loft.

Enn furðulegra er að enginn lesi yfir fréttir sem eiga að birtast á visir.is. Furðulegast er þó að á fréttavefinn sé ráðið fólk sem er ekki vel skrifandi á íslenskt mál. 

Allt þetta bitnar á okkur lesendum og um leið dregur úr trúverðugleika vefsins. Vilja stjórnendur hans það?

Tillaga: Á þessu ári hafa menn búið samfleytt í geimnum í tuttugu nár.

Horfa framan í stríð og hlusta á tilboð

Orðlof

Að fyrna mál

Hjördís telur (2002:46-47) að lagamálið skapi ekki eins mikil vandræði hér hjá okkur og víða annars staðar, sérstaklega í engilsaxneskum löndum, en þar með sé ekki sagt að staðan sé algóð hérlendis. 

„Við lögfræðingar erum að mörgu leyti föst í gömlum hefðum og hættir ósjálfrátt til að fyrna mál okkar og skrifa langar og stundum óskýrar setningar. 

Kansellístíllinn er mörgum lögfræðingi enn hjartfólginn og einnig svonefndur júridískur þankagangur. Hef ég grun um að misskilningur á merkingu þessa hugtaks hafi á stundum átt sök á því að ekki var gætt að skýrri og markvissri framsetningu á rökstuðningi í lögfræðilegum skrifum. 

Einnig eru ýmsir lagatextar óþarflega snúnir og mætti gera þá aðgengilegri með skýrara orðafari og setningaskipan.“ (2002:47).

Einfalt mál, gott mál, skýrt mál; Ari Páll Kristinsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Við erum ekki að horfa framan í Persaflóastríðið.“

Frétt á visir.is.                   

Athugasemd: Svona er ekki hægt að taka til orða. Blaðamaðurinn má ekki skrifa á þennan veg jafnvel þó orðin séu viðmælandans. Verkefni blaðamanns er öðrum þræði að lagfæra orðalag viðmælenda. Síst af öllu á hann að dreifa röngu og vitlausu máli yfir alþjóð.

Enginn horfir framan í stríð jafnvel þó á ensku kunni að vera sagt:

We might be facing a war.

Á íslensku tölum við um að stríð gæti orðið, við horfum fram á stríð eða átök. 

Viðmælandi blaðamannsins á greinilega við að nýtt Persaflóastríð sé ekki í uppsiglingu.

Tillaga: Við þurfum ekki að óttast nýtt Persaflóastríð.

2.

„Tom Hanks brotnaði niður í ræðu sinni á Golden Globe.“

Fyrirsögn á visir.is.                   

Athugasemd: Greinilegt er að blaðamaðurinn sem skrifað þessa fyrirsögn veit ekki hvað orðasambandið að brotna niður merkir. Í orðabókinni merkir þetta að vera í sorg eða kvöl vegna einhvers. Hann getur ekki heldur sagt frá því sem gerðist, finnur ekki réttu orðin.

Eftir myndklippunni að dæma komst leikarinn við. Síst af öllu brotnaði hann niður þegar honum var veitt mikil viðurkenning. Í erlendum fréttamiðlum eru notuð orð eins og „emotional“, „breaks down in tears“ og svo framvegis. Ekkert taugaáfall eða niðurbrot.

Viðvaningar í skrifum á íslensku og þeir sem hafa ekki nægan orðaforða til að tjá sig á eðlilegan hátt, þýða rangt úr enskunni sem þeir halda að þeir skilji svo vel. Enginn leiðbeinir nýliðunum og viðvaningunum heldur fá þeir að leika lausum hala og skemma fréttir. Lesendurnir skipta engu máli.

Tillaga: Tom Hanks komst við í ræðu sinni á Golden Globe.

3.

„Ég get svo svarið það,“ trúði Bubbi tónleikagestum og útvarpshlustendum fyrir og hló eins og hross sem gefið er í nefið.“

Ljósvakinn, pistill á blaðsíðu 3  í Morgunblaðinu 7.1.2020.                

Athugasemd: Sem betur fer eru til afar ritfærir og góðir blaðamenn á íslenskum fjölmiðlum. Þeir sem hafa lesið gagnrýni mína á málfar í fjölmiðlum gætu haldið að svo væri ekki.

Þegar ritfærir blaðamenn bregað á leik geta lesendur skemmt sér. Blaðamaðurinn segir í pistlinum frá Þorláksmessutónleikum Bubba Morteins og niðurstaðan bráðfyndin.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Ég reyndi að segja þeim hvað þeir máttu búast við og …“

Frétt á visir.is.                 

Athugasemd: Blaðamaðurinn notar þátíð framsöguháttar í stað viðtengingarháttar þátíðar og afleiðingin verður ómarkviss og slöpp málsgrein.

Tillaga: Ég reyndi að segja þeim hvað þeir mættu búast við og …

5.

„Halda því fram að Ancelotti sé tilbúinn að hlusta á tilboð í Gylfa.“

Fyrirsögn á visir.is.                 

Athugasemd: Mér finnst það dálítið lélegt að orða það þannig að maðurinn sé tilbúinn til að hlusta á tilboð. Hvað ef þau eru skrifleg? 

Á vef Football Insider segir:

Carlo Ancelotti is ready for Everton to listen to offers for Gylfi Sigurdsson …

Þokkalega rifær blaðamaður myndi ábyggilega orða þetta eins og segir í tillögunni hér fyrir neðan.

Tillaga: Halda því fram að Ancelotti sé tilbúinn að íhuga tilboð sem kunna að berast í Gylfa.

Flugeldum kastað í íþróttahús, innbrot framið og prófarkalesara vantar

Orðlof

Fréttastjóri með kröfur

Þegar Emil Björnsson var fréttastjóri og dagskárstjóri Frétta- og fræðsludeildar Sjónvarpsins hér um árið gerði hann þá kröfu, að engin málvilla heyrðist í Sjónvarpinu.

Þetta kostaði það að hann las sjálfur yfir allt sem sagt var í fréttatímanum, leiðrétti og færði til betri vegar. Ef einhver Íslendingur hefur verið uppi með óbrigðult málskyn, var það hann.

En hann gerði enn meiri kröfur. Hann krafðist þess að allur texti væri á lipru og auðskildu máli.

Þegar ég var nýbyrjaður á fréttastofunni fékk ég þá bestu kennslu í þessum efnum sem ég hef fengið.

Eftir að handrit að frétt hafði legið inni hjá honum í meira en klukkustund, kallaði hann á mig inn til sín.

Hann veifaði handritinu framan í mig og benti á það með fingrinum um leið og hann sagði með bylmingshárri röddu:

Ég er fréttastjóri hér og hef nóg annað við tímann að gera en það sem ég er búinn að vera að strita við í langan tíma, að reyna að koma þessu bulli þínu á mannamál! Þetta gengur ekki! 

Sérðu, hver afraksturinn er: Krafs með leiðréttingum mínum út um allt blað! Þetta er ónýtt! Ég hef unnið til einskis og geri þá kröfu að ég þurfi ekki að eyða dýrmætum tíma mínum í svona vitleysu!

Hann hækkaði róminn enn frekar og sagði með miklu þunga:

Þetta má aldrei koma fyrir aftur! Farðu og skrifaðu þetta allt saman aftur á máli sem fólkið skilur!

Íslands þúsund ár, blogg Ómars Ragnarssonar frá 2014.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Eldur kom upp í bíl eftir árekstur tveggja þeirra á Korpúlfsstaðavegi á milli Barðastaða og Vesturlandsvegar um klukkan átta í morgun.“

Frétt á visir.is.                   

Athugasemd: Eldur kvirknar í bíl eftir árekstur tveggja þeirra. Þeirra hverja? Fréttin er viðvaningslega skrifuð og blaðamaðurinn fljótfær. 

Svo virðist sem blaðamaðurinn telji að það sé frétt að enginn hafi verið fluttur á slysadeild. Því hefði mátt sleppa því það hefði verið frétt ef einhver hefði slasast.

Í fréttinni segir:

Veginum hefur verið lokað vegna slyssins á meðan viðbragðsaðilar vinna á vettvangi.

Hverjir eru „viðbragðsaðilar“. Þetta er eitthvað orð sem hvergi er skilgreint og þar að auki frekar illa samansett orð.

Á málið.is segir:

Athuga að ofnota ekki orðið aðili. …

Oft eru til góð og gegn orð í málinu sem fara mun betur en ýmsar samsetningar með orðinu aðili. …

Ofangreind málsgrein hefði að skaðlausu mátt vera svona:

Veginum hefur verið lokað meðan hreinsað er til þar sem áreksturinn varð.

Ekkert slys varð í árekstrinum eða vegna eldsins. Slys er atburður sem veldur meiðslum eða er þeim mun alvarlegri. Þar af leiðir að ófært er að kalla þetta „slysstað“.

Tillaga: Tveir bílar lentu í árekstri á Korpúlfsstaðavegi um klukkan átta í morgun og kviknaði eldur í öðrum þeirra.

2.

„Ásgeir Jónsson, seðlabankastjóri, segir mest um skipulagsbreytingar í fyrsta kasti.“

Frétt á visir.is.                   

Athugasemd: Skilur einhver þessa setningu?

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Þeir ætluðu að forða sér þegar þeir urðu varir við lögreglu án árangurs.“

Frétt á visir.is.                   

Athugasemd: Setningin hér að ofan er svo flöt og illa gerð að furðu sætir. Merkingin er þessi:

Lögreglan náði þeim.

Á undan segir:

Í Njarðvík eru unglingar sagðir hafa verið staðnir að því að sprengja flugelda inni í nýbyggingu.

Merkingin er þessi:

Unglingar sprengdu flugelda inni í nýbyggingu og voru staðnir að verki.

Og svo er það þetta:

Lögreglumenn ræddu við þá um atvikið og höfðu jafnframt tal af forráðamönnum þeirra.

Merkingin er þessi:

Löggan gaf þeim tiltal og sögðu forráðamönnum þeirra frá.

Tilhneigin er sú að nota fleiri orð en þörf er á. Ástæðan er einfaldlega kunnáttuleysi blaðamanna og þeirra sem skrifa fyrir lögguna.

Í fréttinni segir einnig:

Þá var lögreglu tilkynnt um pilta sem voru að kasta flugeldum í íþróttahús.

Ekkert má nú. Miklu alvarlegra er að kasta grjóti í íþróttahús en flugeldum. Grjótið skemmdir en pappírshólkar sem nefnast flugeldar skemma ekkert sé þeim kastað í hús. Nema auðvitað að þeim sé kastað logandi inn í hús en um það segir ekkert í fréttinni. Til að skilja þessa málsgrein þarf að lesa fréttir í öðrum fjölmiðlum. 

Tillaga: Þeim tókst ekki að forða sér undan löggunni.

4.

„Eftir að honum varð bjargað var O´Conner fluttur á spítala þar sem hann er nú í stöðugu á­standi og bíður eftir fjöl­skyldu­með­limum sínum.“

Frétt á frettabladid.is.                    

Athugasemd: Það er svo sem ekkert að því að tala um meðlimi í hinu og þessu. Sumir ætla sér að vera svo flottir þeir gleyma að fjölskylda er betra en fjölskyldumeðlimir og áhöfn er miklu betra orð en áhafnarmeðlimir og svo má lengi upp telja.

Á vef CNN sem er heimildin fyrir fréttinni segir:

He is undergoing a medical evaluation and is in stable condition awaiting family members to join him …

Í íslensku fréttinni gleymist að geta um meðhöndlunina á spítalanum. Á CNN kemur fram orðalagið „family members“ og það þýðir blaðmaðurinn snarlega sem „fjölskyldumeðlimur“ af því að hann er að flýta sér og hann þekkir orðin. Hann hefði eftir smá umhugsun getað sagt að maðurinn væri að bíða eftir fjölskyldu sinni.

Ég hnýt um þetta „stöðugt ástand“ sem einatt er talað um. Það getur eiginlega þýtt hvað sem er, allt frá því að maðurinn sé meðvitundarlaus með næringu í æð og tengdur við alls kyns tæki og tól, og upp í það að hann sitji í rúmmin, horfir á sjónvarpið og bíði eftir að vera sóttur.

Tillaga: Eftir að honum var bjargað var O´Conner fluttur á spítala. Hann bíður eftir fjöl­skyldu­með­limum sínum.

5.

„Innbrot var framið í eina af höllum Margrétar Danadrottningar …“

Frétt á blaðsíðu 10. í Fréttablaðinu 4.1.2020.                    

Athugasemd: Allt bendir til að brotist hafi verið inn í höllu drottningar. Nafnorðavæðingin er slæm. Íslenska sagnorðamál en enskan heldur upp á nafnorðin. Þess vegna notum við hér sögnina að brjóta. 

Ég skrifaði viljandi „höllu drottningar“. Flestir beygja kvenkynsnafnorðið höll svona:

Höll, um höll, frá höll, til hallar.

Þó þekkist þessi beyging mætavel:

Höll, um höllu, frá höllu, til hallar.

Hægt er á leita á Google og velja til dæmis leitarorðin „höllu drotningar“ eða „höllu konungs“ og þá koma upp dæmi allt frá fornsögunum og fram á síðustu ár um beygingu orðsins.

Merkilegt er þó að höll með ákveðnum greini beygist aðeins svona

Höllin, um höllina, frá höllinni, til hallarinnar.

Ekki er viðurkennt að í þolfalli og þágufalli megi nota „hölluna“ og „höllunnar“.

Tillaga: Brotist var inn í eina af höllum Margrétar Danadrottningar …

6.

„Prófarkalesarar óskast til starfa á Fréttablaðinu.“

Auglýsing á blaðsíðu 10 í atvinnuauglýsingum Fréttablaðsins 4.4.2020.                    

Athugasemd: Þetta heyrir til tíðinda og ber að fagna. Prófarkalesarar hafa ekki starfað á Fréttablaðinu eftir því sem ég best veit. Dreg þá ályktun meðal annars af óleiðréttu málfari í fréttum blaðsins.

Vonandi verður vefurinn frettabladid.is einnig prófarkalesinn. Mikilvægt er að allar fréttir verði að minnsta kosti lesnar yfir eftir á og lagfærðar, sé þörf á. Hvorugt er núna gert.

Í auglýsingunni stendur:

Prófarkalesari þarf að hafa góða tilfinningu fyrir íslensku máli og búa yfir framúrskarandi stafsetningarkunnáttu.

Stafsetningakunnáttan þar ekki að vera framúrskarandi þar sem tölvur eru búnar leiðréttingaforriti sem lagfærir stafsetningarvillur. Tölvur kunna hins vegar ekki málfar og því ættu allir blaðamenn að hafa góða tilfinningu fyrir íslensku máli. 

Eitt er að leiðrétta villur í texta og annað að leiðbeina blaðamönnum. Prófarkalestur er nauðsynlegur fyrir lesendur en hjálpar blaðamönnum lítið.

Þegar ritstjórar ráða í starf blaðamanns ættu þeir að spyrja hvaða fornrit umsækjandanum þyki mest varið í og hvers vegna. Til viðbótar mættu þeir spyrja hvort hann hafi til dæmis lesið Fjallkirkjuna, Íslandsklukkuna og Höll minninganna. 

Sá sem ekki hefur lesið neitt í fornsögunum eða hefur ekki lesið neitt eftir til dæmis Gunnar Gunnarsson, Halldór Laxnes eða Ólaf Jóhann Ólafsson er ekki vænlegt efni í blaðamann.

Hvers vegna?

Blaðmennska veltur öðrum þræði á drjúgum orðaforða og kunna að beita honum. Aðeins lestur bókmennta eykur orðaforða einstaklings. Sá sem ekki stundar lestur verður aldrei skýr í skrifum.

Tillaga: Engin tillaga.

7.

„United átti 15 skot að marki Wolves en tókst ekki að skjóta á markið einu sinni.“

Frétt á dv.is.                    

Athugasemd: Fóboltalið átti fimmtán skot að marki en samt tókst því ekki að skjóta á markið. Skilur einhver þetta?

Þar fyrir utan kemur orðalagið „einu sinni“ síðast í málsgreininni. Ekki veit ég hvað það á að þýða. Er átt við að að ekki hafi tekist að skjóta einu sinni á markið? Sé svo hefði mátt orða þetta svona:

… en tókst aldrei á skjóta á markið.

Símskeytastíllinn í íþróttafréttum á vef DV er svo sem ágætur en því miður er textinn oftar en ekki óskýr og jafnvel hroðvirknislega saminn. Hvort tveggja er slæmt. Enginn leiðbeinir viðvaningunum á DV.

Tillaga: Engin tillaga.

Inn í nóttina og bílaumferð verður lokað

Orðlof

Lést friðsamlega

Í fréttum Ríkisútvarps á miðnætti á jóladag var sagt svona frá láti frægs erlends tónlistarmanns: Hann lést í kyrrþey á heimili sínu. Þetta var endurtekið í fréttum klukkan eitt og klukkan tvö eftir miðnætti. Enginn las yfir. Hann fékk hægt andlát á heimili sínu.

Mbl.is segir líka frá láti söngvarans og orðar það sínum hætti: „Í til­kynn­ingu frá fjöl­miðlafull­trúa hans kem­ur fram að Michael hafi lát­ist „friðsam­lega heima hjá sér.“ …

Á íslensku er talað um að fá hægt andlát. 

Þegar ferill tónlistarmannsins var rakinn í hádegisfréttum Ríkisútvarp sá annan í jólum var sagt frá hljómsveit,sem hann var í sem hefði leyst upp laupana. Of algengt að heyra misfarið með orðtök, sem eru föst í tungunni. Að leggja upp laupana, er að hætta, gefast upp. Enginn les yfir. Ekkert gæðaeftirlit með framleiðslunni!

Bloggsíða Eiðs Guðnasonar, 29.12.2016. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Leita áfram inn í nótt­ina að manni á Snæ­fellsnesi.“

Fyrirsögn á mbl.is.                  

Athugasemd: Árið 1985 kom út bíómynd í Bandaríkjunum sem heitir „Into the night“. Leikstjórinn er John Landis og í aðalhlutverkunum eru meðal annarra Jeff Goldblum og Michelle Pfeiffer. Myndin fær 6,5 á IMDb en ég mæli ekkert sérstaklega með henni.

Ólíkt skemmtilegra er lagið „Into the night“ með Santana, hraður taktur og fjalla um manninn sem ætlar að stökkva fram af háu hús en sér þá stúlku dansa. Sjá myndbandið, til dæmis hér hér. 

Svo fallega er ort:

Like a gift from the heavens, it was easy to tell,
It was love from above, that could save me from hell …

Hinn ágæti rithöfundur Ólafur Jóhann Ólafsson skrifaði bókina Höll minninganna sem kom út árið 2001 og er mikið lofuð. Bókin var þýdd á ensku og fékk nafnið „Walking into the night“.

Á íslensku er sagt að rökkrið komi hægt og hljótt og á eftir fylgir nóttin, dimm eða björt eftir árstíma. Sumarið kemur, einnig veturinn og sama má segja um ýmsa daga, jólin koma, páskarnir og afmælisdagurinn svo dæmi séu tekin.

Held það séu um það bil tíu ár síðan ágæt kona sagðist ganga kát „inn i sumarið“. Ég varð hissa, þurfti nokkrar sekúndur til að skilja ummælin. Þetta er þó alþekkt orðalag á ensku og hefur náð fótfestu hér á landi. Ástæðan er líklega sú að orðin eru svo auðþýdd og merkingin skiljanleg. Við göngum inn í hús en varla árstíðir. Þó þekkist að menn hafi gengið í björg og jafnvel fjöll en það er nú önnur saga (sögur).

Svona eru nú áhrif enskunnar á íslenska tungu.

Tillaga: Leitað fram á nótt að manni á Snæfellsnesi.

2.

„Tveir eru tald­ir hafa orðið fyr­ir meiðslum en von­ast er ekki til þess að þau séu ekki al­var­leg.“

Frétt á mbl.is.                  

Athugasemd: Fljótfærni skemmir. Varla er vonast blaðamaðurinn eða einhverjir aðrir til þess að meiðslin séu ekki alvarleg. 

Sá blaðamaður sem tekur starf sitt alvarlega, les yfir og lagfærir orðalag og stafsetningu, ber virðingu fyrir lesendum. Hvað er mikilvægara einum blaðamanni en lesendur fjölmiðilsins?

Tillaga: Tveir eru tald­ir hafa orðið fyr­ir meiðslum en von­ast er að þau séu ekki al­varleg.

3.

„Skot­svæðin og pallarnir verða af­markaðir með keilum og borðum, en ásamt þeim mun sér­stakt gæslu­fólk sjá um að halda skot­glöðum ein­stak­lingum réttu megin við línuna þegar þeir skjóta upp og með því reyna að koma í veg fyrir að fólk fagni ára­mótunum á Bráða­mót­tökunni.“

Frétt á frettabladid.is.                   

Athugasemd: Þetta er löng og flókin málsgrein í illa skrifaðri frétt. Blaðamaðurinn hefði betur lesið fréttina sína yfir fyrir birtingu og haft vit á því að stytta málsgreinina, stutt málsgrein er alltaf betri en löng.

Hver er munurinn á „sérstöku gæslufólki“ og gæslufólki. Líklega hefði verið óhætt að sleppa þessu „sérstaka“

Í fréttinni segir líka:

Fjöldi slysanna sé mjög breyti­legur ár frá ári en ára­mótin séu hins vegar ekki búin enn og því gætu komið upp ein­hver til­vik næstu daga.

Hversu löng geta áramótin eiginlega verið að mati blaðamannsins? Varla eru þau margir dagar eins og þarna kemur fram. Betur fer á því að sleppa ákveðna greininum í orðinu slys í upphafi málsgreinarinnar.

Í lok fréttarinnar segir:

Lög­reglan bendir einnig á það að bíla­um­ferð verður lokuð á Skóla­vörðu­holti …

Þetta er tóm vitleysa. Umferð verður ekki lokað, hins vegar er hægt að loka götum og takmarka þannig umferð.

Blaðamenn Fréttablaðsins virðast margir ungir og óreyndir en fá engu að síður að leika lausum hala á síðum blaðsins og vefnum. Ritstjórarnir hafa ekki tíma til að skóla þá til eða þeim er alveg sama hvers konar skrif eru birt á milli auglýsinga. 

Tillaga: Skot­svæðin og pallarnir verða af­markaðir með keilum og borðum. Gæslu­fólk mun sjá um að halda skot­glöðum ein­stak­lingum réttu megin við línuna. Tilgangurinn er að reyna að tryggja öryggi fólks.

4.

„Kostaði augun úr í sumar en má nú fara.“

Fyrirsögn á dv.is.                   

Athugasemd: Fyrirsögnin er óskiljanleg. Blaðamaðurinn bullar.

Í fréttinni segir:

Pep Guardiola hefur tjáð Cancelo að hann geti farið, stjórinn hefur haldið trausti við Kyle Walker.

Hvað merkir orðalagið að „halda trausti“. Kannast ekki við það. Í upphafi  var talað um Gardiola og Cancelo. Þarna birtist annað nafn, Kyle Walker, en ekkert sagt nánar sagt um manninn.

Fréttin er afskaplega rýr. 

Í annarri frétt á DV skrifar sami blaðamaður:

Raiola er umdeildur umboðsmaður hjá United, Sir Alex Ferguson hataði Raiola og það hefur smitað sér í samskiptum hans við félagið og stuðningsmenn.

Hvað merkir orðalagið að „smita sér“.

Í þessari frétt á DV er fyrirsögnin „Pogba ferðaðist ekki með United – Er hann að fara?“

Í annarri frétt í DV með fyrirsögninni „United tækist að skemma Pele og Maradona,“ og þar segir sami blaðamaður:

Raiola er umdeildur umboðsmaður hjá United, Sir Alex Ferguson hataði Raiola og það hefur smitað sér í samskiptum hans við félagið og stuðningsmenn.

Glöggir lesendur sjá að þessar tvær tilvitnanir eru alveg eins. Raunar eru fréttirnar alveg eins, frá upphafi til enda. Aðeins fyrirsagnirnar eru ólíkar. Svona lagað er tómt svindl, svik við lesendur. Þar að auki er lesandinn engu nær um efni seinni fyrirsagnarinnar.

Útgefandi og ritstjóri DV þurfa greinilega að gefa blaðamanninum tiltal. Hann ætti að velta því fyrir sér hvort blaðamennska henti honum.

Tillaga: Engin tillaga.

Kona kvænist, ísbjörn sem mætti og bátur sem hvolfdist ekki

Orðlof

Hríðum

Þetta atviksorð er gleymt í nútímamáli, en að fornu merkti það oft, iðulega eins og fram kemur í Íslendinga sögu. Þar segir um vígamenn tvo að þeir voru „stundum í Hvammi en hríðum að stað“ (Sturlunga saga I 82). Orðanotkun er eins og síðar í sama riti. 

Snorri Sturluson átti löngum í átökum. 

„Snorri kveðst illa trúa Sunnlendingum, „en þó mun ég suður fara fyrst og síðan og skipa til búa minn,“ sagði hann, „og fara þá vestur og þá „hríðum á Hólum en stundum í Saurbæ““ (I 439).

Í ONP eru dæmi um orðið og eitt í OH frá fyrri hluta 19. aldar. Sjá hríð.

Geymdur og gleymdur orðaforði, Sölvi Sveinsson, blaðsíða 175.

Viðbót: Hríðum gæti svo ágætlega komið í stað hins ofnotaða atviksorðs ítrekað sérstaklega ef skrifendur þráast við að nota orð eins og oft, aftur, enn og aftur, endurtekið, sífellt og svo framvegis.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Marta Lovísa, sem var kvænt Ara frá árunum 2002 til 2016 …“

Frétt á frettabladid.is.                 

Athugasemd: Sá fær falleinkunn sem segir að kona „kvænt“ karli.

Í Málfarsbankanum segir einfaldlega:

Sögnin kvænast merkir: giftast konu. Konur giftast mönnum en kvænast þeim ekki.

Í framhaldi af þessu er ekki úr vegi að vitna til Vísindavefsins, þar segir svo skemmtilega:

Í Íslenskri orðsifjabók Ásgeirs Blöndals Magnússonar er vísað frá sögninni kvænast í sögnina að kvongast (1989:530) giftast, fá sér konu. 

Sú sögn er leidd af nafnorðinu kvon (eldra kván) í merkingunni kona, eiginkona. 

Samkynhneigðar konur geta því vel kvænst. Þar gengur kona að eigi konu.

Þetta læra þeir sem hafa lesið bækur af áhuga en ekki eintómri skyldurækni. Aðrir eiga það til að klúðra fréttaskrifum og skemma fréttir.

Tillaga: Marta Lovísa, sem var gift Ara frá árunum 2002 til 2016 …

2.

„Klessti sport­bíl­inn, klædd­ur sem snjó­karl.“

Frétt á frettabladid.is.                 

Athugasemd: Líklega má telja það meðmæli með leikskólum landsins að löngu síðar er blaðamanninum enn tamt að nota orðalagið sem hann lærði þar. 

Stundum tala fullorðnir óskiljanlega, nota orð eins og árekstur, rekast á, beygla, skemma og álíka þegar verið er að lýsa því þegar bíll rekst á eitthvað. 

Blaðamaðurinn sem enn varðveitir barnið í sér talar um að einhver hafi „klesst“ bílinn. Öðrum finnst þetta líka barnalegt orð og ekki lýsandi um það sem gerðist. Svo sætt og „dúllulegt“ að lesa svona í fjölmiðli sem vill láta taka sig alvarlega.

Tillaga: Skemmdi sportbílinn, klæddur sem snjókarl.

3.

„Sami ísbjörn og mætti í Longyearbyen á Svalbarða mætti aftur í morgun.“

Frétt á frettabladid.is.                 

Athugasemd: Þetta er hörmulega illa skrifuð frétt. Í henni eru nástöður, orðaval er sums staðar rangt og blaðamaðurinn hefur í þokkabót ekki nennt að lesa skrifin yfir fyrir birtingu og það sem verst er, ritstjórum blaðsins virðist alveg sama.

Ísbjörn „mætir“ ekki í bæinn. Hann kemur. Sögnin að mæta hefur meðal annars þessa merkingu samkvæmt málið.is:

hitta, koma til móts við, koma á fund eða e-n stað,…

Í fréttinni segir:

Hann sagði við til­efnið að það væri sjald­gæft að birnir færu svo langt inn í bæinn líkt og þessi. 

Þetta er illskiljanlegt. „Hann sagði við tilefnið …“ Við hvern var hann að tala? „Sjaldgæft að birnir færu svo langt inn í bæinn …“, blaðamaðurinn er að tala við mann sem er í bænum og þá á við að segja að sjaldgæft sé að birnir komi svo langt inn í hann.

Svo skrifar blaðamaðurinn og hefur eftir viðmælanda sínum:

En það er bara myrkur og þar eru ljósa­staurarnir í fyrsta skiptið …

Þetta er algjörlega óskiljanlegt. Lesandinn skilur ekki skrifin og draga má í efa að blaðamaðurinn geri það.

Þeir eru eitt­hvað lítið mannaðir núna út af jóla­fríi, svo þeir hafa verið að nýta allan mann­skapinn til að ýta honum út úr bænum, sömu leið og hann er að koma, sem er reyndar sett spurningar­merki við þar sem hann er að koma aftur og aftur,…

Afsakið nástöðuna hjá mér, en þetta er illskiljanleg málsgrein, flókin, alltof löng og … tómt bull. Hafi þetta verið orðalag viðmælandans er það verkefni blaðamannsins að færa til betri vegar. Blaðamaðurinn á ekki að dreifa bulli.

Og loks er það þetta sem seint verður talið til gullkorna:

Þetta er víst ungur björn. Yfir­leitt sjást þeir mjög snemma en af því að það er þessi jóla­tími að þá er ekki eins mikið af fólki.

Já, það er „jólatími“. Nei, ekki jól heldur „þessi jólatími“ sem líklega er allt annað en hinn „jólatíminn“. Og þá er ekki mikið af fólki.“ Sá átt við fjölda fólks í bænum af hverju er það ekki sagt?

Vera má að aumingja blaðamaðurinn geri það sem hann getur. Ábyrgðin er hins vegar ritstjóra Fréttablaðsins. Ráða þeir blaðamenn eftir útliti, skóstærð, hárlit, hæð eða einhverju álíka sem engu máli skiptir? Í stuttu máli þurfa blaðmenn að vera læsir og skrifandi, hafa þekkingu í samfélagsmálum, skilning á íslensku máli, geta sannarlega skrifað og skynsemi og greint á milli aðalatriða og aukaatriða. 

Tillaga: Engin tillaga. 

4.

„Kapparnir kláruðu verkið á þrettán dögum en róið var allan sólarhringinn svo báturinn hvolfdist ekki í köldum sjónum.“

Frétt á visir.is.                  

Athugasemd: Eflaust má kalla siglingu „verk“ en sá sem er betur að sér í íslensku máli hefði talað um siglingu. 

Sögnin að hvolfa stýrir þágufalli, það þýðir að ekki má segja að „báturinn“ hvolfdi, heldur bátnum hvolfdi. 

Þessu til viðbótar er að sögnin á að vera í þátíð, hvolfdi. Eða þá með hjálparsögninni að hafa; svo bátnum hefði ekki hvolft.

Í fréttinni segir:

Árabáturinn sem þeir reru er um níu metrar á lengd og lár þannig að kaldur sjór gekk yfir mennina allan tímann. 

Sögnin að róa er réru í þátíð í fleirtölu eða reru, hvort tveggja er til. Báturinn getur ekki verið „lár“ þó undir honum sé lár (merkir sjór). Hér ætlar blaðamaðurinn ábyggilega að segja að báturinn sé lágur. Hvers konar bátur er það? Eftir myndinni að dæma virðist sem að borðin miðskips séu lág, þófturnar eru í sömu hæð og borðin.

Ekki er rangt að kalla bátinn árabát en hver skyldi vera munurinn á árabát og róðrarbát?

Á málið.is segir um árabát:

bátur sem eingöngu er knúinn áfram með árum

Í huga flestra er árabátur gamaldags trébátur sem notaður var til veiða. Slíkum báti er róið af einum eða fleirum. Forðum voru stærra bátar kallaðir skip. Þá var talað um tvíæring, feræring, sexæring, áttæring, tíæring og jafnvel tólfæring. Orðin eru mynduð af fjölda ára. 

Á málið.is segir:

æra, s. róa, leggja út árar. Af ár ... Af sama toga, leitt af ár, er lo. ærður búinn árum.

Á Wikipedia segir um báta sem nefndir voru tvíæringar eða stærri:

Heitið segir til um fjölda þófturúma en þarf ekki að passa við raunverulegan fjölda ára. Talað er um fjórróinn, sexróinn, áttróinn o.s.frv. bát sem þá segir til um fjölda ára.

Róðrarbátur er keppnisbátur og getur verið úr tré, áli eða plasti. Líkur benda til að báturinn sem frá segir í fréttinni hafi verið róðrarbátur, hugsanlega úr plasti.

Í fréttinni segir:

Fiann skrifar á heimasíðu sinni að hann hafi ákveðið að leggja í þessa ferð í apríl 2017 og fyrsti áhafnarmeðlimurinn var fundinn í september 2017.

Af þessu má ráða að áhöfnin hafi týnst og sá fyrsti fundist aftur í september. Nei, varla. Blaðamaðurinn skrifar bara texta sem ekki skilst.

Í Málfarsbankanum segir: 

Fremur en að nota orðið „áhafnarmeðlimur“ ætti að nota: skipverji, einn úr áhöfninni, flugverji. Flugverjar skiptast í flugliða (starfa í stjórnklefa) og þjónustuliða.

Fleira mætti gagnrýna í þessari frétt. Hún er skemmd og fréttavefnum ekki til sóma.

Tillaga: Kapparnir luku siglingunni á þrettán dögum. Þeir réru allan sólarhringinn svo báturinn hvolfdi ekki í köldum sjónum.

5.

„Stakk fólk kerfisbundið.“

Frétt kl. 19 á ruv.is 29.12.2019.                 

Athugasemd: Hvað er átt við. Glæpamaður stingur fólk kerfisbundið …

Orðabókin segir að orðið merki reglubundinn háttur, skipulagður máti eða eitthvað með ákveðnu kerfi. 

Þrátt fyrir skýringuna í orðabókinni er ég eiginlega engu nær.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„15 manns lentu í hóp­slysi í Bisk­upstung­un­um.“

Fyrirsögn á mbl.is.                  

Athugasemd: Þegar fjöldi fólks lendir í slysi þá er það hópslys. Einn maður getur ekki lent í hópslysi.

Sjaldnast fer vel á því að nota ákveðinn greini með sérnöfnum og örnefnum.

Tillaga: 15 manns lentu í slysi í Bikupstungum.

 

 

Gleðileg jól til ..., barn brjóstfætt og mjúkustu eldhúsrúllurnar

Orðlof

Einhverjir

„Þetta voru einhverjar 5 milljónir; það komu einhverjir 30 manns; samtals urðu þetta einhver 13 ár; þetta voru einhverjir tugir tonna.“ 

Áhrif frá enskunni: some. 

Í rauninni eru þetta einar 5 milljónir, einir 30 manns, ein 13 ár - þ.e.a.s. um það bil. En tugirnir eru bara tugir.

Málið, á blaðsíðu 25 í Morgunblaðinu 24.12.2019. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Gleðileg jól til ykkar allra.“

Algeng kveðja um jól og áramót.                

Athugasemd: Forsetningunni til er hér algjörlega ofaukið. Gleðileg jól er kveðja sem dugar. 

Ekki segja:

Gleðileg jól til ykkar.

Segjum frekar:

Gleðileg jól.

Eða:

Óskum ykkur öllum gleðilegra jóla.

Kveðjur eru þess eðlis að þær rata yfirleitt til þeirra sem sendandinn ætlast til að taki við þeim. Aðrir misskilja þær sjaldnast.

Fallegt er að heilsast með því að segja:

Góðan dag.

Ekki síður er fallegt að kveðjast með því að segja:

Góðan dag.

Við heilsumst og kveðjumst með því að segja gleðileg jól. Ekki flækja málið. Heilsum og kveðjum með því að segja góðan dag. Þessi tvö orð duga þegar við hittumst og einnig þegar við förum. Í fyrstu kann kveðjan að vera dálítið ókunnugleg en hún venst yndislega vel og er margfalt betri en að segja „eigðu góðan dag“.

Tillaga: Gleðileg jól.

2.

„Lögreglan á Suðurlandi vill koma því á framfæri að lokun hefur verið sett á Dyrhólahey á meðan leit stendur yfir í og við eynna. Umferð verður hleypt á eynna um leið og leit lýkur í dag.“

Frétt frá lögreglunni á Facebook.                

Athugasemd: Ég hef sagt það áður og endurtek það hér, lögreglan er varla skrifandi. Tilvitnunin hér fyrir ofan sannar það. Til skammar er að löggan skuli ekki hafa innan sinna raða þokkalega ritfært fólk og hneyksli að hún skuli birta þennan texta.

Svo upptekin er löggan af stofnanastílnum að hún „setur lokun á Dyrhólahey“ í stað þess að loka henni. Nafnið þar að auki rangt skrifað í ofangreindum texta. Margir hafa komið upp á eyjuna eða ætti ég að segja „heyjuna“?

Svo er sagt að lokunin sé á meðan „leit stendur yfir í og við eyunna“ í stað þess að segja á einfalda máta að lokað verði meðan leitað er. Í þokkabót verður „umferð hleypt á eynna“ í stað þess að vegurinn verði opnuð aftur.

Loks er það fallbeygingin sem virðist flækjast fyrir löggunni. Rangt er að segja á meðan „leit stendur yfir í og við eynna“. Þarna á að standa eyjuna, nota skal þolfall með greini. Þetta orð „eynna“ er ekki til

Eintala: eyja, um eyju, frá eyju til eyju. 

Eintala með greini: eyjan, um eyjuna, frá eyjunni til eyjunnar.

Í annarri færslu á Facbook segir löggan: 

Leitað var fram á kvöld í gærkvöld …

Kvöld, kvöld ... Þetta er nástaða. Af hverju er þetta ekki orða svona?:

Leitað var fram á gærkvöldið.

Svona tvítekningar eru ekki óalgengar hjá löggunni og raunar víðar. Kallast nástaða.

Tillaga: Lögreglan á Suðurlandi vill koma því á framfæri að Dyrhólaey hefur verið lokað meðan leitað er. Hún verður opnuð um leið og leit lýkur í dag.

3.

„Lög­regl­an seg­ir frá því að kon­an hafi verið með ungt barn sitt í bif­reiðinni og var að brjóst­fæða barnið er lög­regla kom á vett­vang.“

Frétt á mbl.is.                 

Athugasemd: Eitt er að gefa barni brjóst og annað að brjóstfæða. Hið fyrra merkir að móðir gefur barni næringu úr brjósti sínu. Hið síðara merkir … tja, ég hef ekki grænan grun. 

Líklega er þetta talsmáti þeirra sem hafa þekkingu sína úr enskum bíómyndum eða sjónvarpsþáttum frekar en menntun í íslensku máli eða lestri íslenskra bóka. Á útlenskunni er sagt „breastfeed“ og er þá barni gefið brjóst. Þó hægt sé að þýða orðið nær bókstaflega hefur merking þess á íslensku ekki þá sömu og á ensku.

Þar að auki er málsgreinin illa skrifuð. Konan var með barn og var að brjóstfæða barnið. Hefur blaðamaðurinn enga tilfinningu fyrir þessari leiðinlegu nástöðu. Og var knýjandi nauðsyn til að koma þessu ofnotaða lögguorði „vettvangur“ inn í fréttina?

Tillaga: Lög­regl­an segir að þegar hún kom að bílnum hafi kon­an verið að gefa ungu barni sínu brjóst.

4.

„Kastaðist út úr bíl sínum eftir alvarlegt umferðarslys.“

Frétt á visir.is.                  

Athugasemd: Ekki er ein báran stök, er stundum sagt þegar áföllin koma í röðum. Maður getur sannarlega vorkennt manninum. Fyrst lendir hann í umferðaslysi og að því loknu kastast maðurinn út úr bíl sínum. Þetta og ekkert annað gerðist samkvæmt tilvitnaðri setningu.

Auðvitað eru þetta ekki tveir atburðir. Maðurinn kastaðist út úr bílnum í slysinu. Slíkt gerist stundum.

Blaðamaðurinn er bara fljótfær, reynir að hespa skrifunum af enda er ekkert bitastætt í þeim, skrifar raunar fréttina upp eftir frétt á ruv.is sem er álíka fátækleg en skár skrifuð. Þar segir þó ekkert um að maðurinn hafi kastast út úr bílnum eftir slysið. Það er bara uppspuni blaðamanns DV.

Tillaga: Kastaðist út úr bíl sínum í alvarlegu umferðarslysi.

5.

„Betri en margar af frammistöðum Gylfa Þór Sigurðssonar, sem hefur skilað liðinu inn á tvö stórmót.“

Frétt á dv.is.                   

Athugasemd: Málsgreinin er illskiljanleg. Frammistaða er nafnorð sem ekki er til í fleirtölu. Hins vegar getur fólk staðið eins og því sýnist og það hefur margvíslegar stöður. Hér er átt við að frammistaða er ekki til fleirtölu en nafnorðið staða er það.

Til þess að vita þarf blaðamaður að hafa einhverja grunnþekkingu. Hér er því haldið fram að löggan geti varla skrifað villulausan texta. Sumir íþróttablaðamenn eru lítið skárri.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Jafn­vel mjúk­ustu eld­húsrúll­urn­ar eru ekki að fara koma í staðinn fyr­ir …“

Frétt á mbl.is.                   

Athugasemd: Öll fréttin er illa skrifuð og enginn hjálpar hinum unga blaðamanni, leiðréttir og lagar skrif hans.

Fréttin byrjar svona:

Það er svo hand­hægt að grípa í eld­húsrúll­una og þurrka upp allskyns óhöpp og nota við þrif. En þó að rúll­an sé auðveld­asti kost­ur þá er hún ekki alltaf besti kost­ur­inn. Hér eru fimm atriði þar sem eldhúsrúll­an ætti ekki að koma við sögu.

Þetta er ekki vel skrifað. „Handhægt að grípa til“ er of mikið, annað hvort dugar. Í einni og sömu setningunni er nástaða, kostur nefndur tvisvar. 

Í þremur tilvitnuðu málsgreinunum kemur orðið eldhúsrúlla eða rúlla þrisvar fyrir. Það er of mikið.

Þetta væri betra:

Þó eldhúsrúllan sé góð hentar hún ekki alltaf. Í þessum tilvikum ætti ekki að nota hana:

Margt skilst ekki. Í fréttinni er talað um „skothelt vopn“, „uppsafnað ryk“ og skyndilega er lesandinn ávarpaður sem „þú“ en óljóst hvort það sé ég eða aðrir.

Mikið væri nú gott ef byrjendur í blaðamennsku og skrifum fengju lágmarks tilsögn á Mogganum. Skemmdar fréttir bitna á lesendum. Er öllum sama þarna innan dyra?

Tillaga: Jafnvel mýkstu eldhúsrúllurnar koma ekki í staðinn fyrir …

7.

„Við erum að leita að góðum leikmenn allan tímann …“

Frétt á dv.is.                   

Athugasemd: Fljótfærnin getur verið slæm eins og ofangreind málsgrein sýnir. Blaðamaðurinn gleymir að fallbeygja nafnorðið leikmenn ætti að vera í þágufalli, leikmönnum. 

Hvað merkir viðbótin „allan tímann“? Þetta er haft eftir þjálfara Manchester United og svo kemur bara punktur. Ekkert meir um „allan tímann“. Vefst fyrir blaðamanni að þýða „all the time“?

Frekar illa skrifuð frétt og ómerkileg.

Tillaga: Við erum alltaf að leita að góðum leikmönnum.