Þróaður eldur, mæta stöðlum og sitjandi forseti

Orðlof

Ítur

Orðið íturvaxinn merkir: íturskapaður, fagurvaxinn (síður: feitur, mikill um sig). 

Orðið ítur merkir: fagur.

Málfarsbankinn

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Kom á óvart hversu hratt eld­ur­inn þróaðist.“

Fyrirsögn á mbl.is.                               

Athugasemd: Fer ekki betur á því að segja hversu hratt eldurinn breiddist út? Flest allt þróast með tíð og tíma. 

Í fréttinni segir:

Það kom okk­ur í opna skjöldu hvað eld­ur­inn var orðinn þróaður …

Hér er líklega átt við hvað eldurinn var orðinn mikill.

Eldur breiðist út, Covid-19 faraldurinn breiðist út, reykur breiðist út og svo framvegis.

Ekki er hægt að segja að skriða þróist, hún fellur. Vatn þróast ekki, það lekur, rennur.

Hins vegar er ákaflega gáfulegt að tala ekki eins og óbreyttur almúginn. Hefja sig upp yfir hann og nota torskilið orðalag sem hæfir menntun og stöðu. Þannig er þetta dæmi úr fréttinni:

Núna eru menn að end­ur­heimta sig eft­ir þetta verk­efni því það þurfti að fara í marg­ar reykkafan­ir og það er erfitt starf og tek­ur á …

Eftir erfiða vinnu, fjallgöngu, hlaup eða álíka þarf ég stundum tíma til ná mér og þá hvílist ég. Ég kann hins vegar ekki að „endurheimta mig“, en líklega veldur bara reynsluleysi eða gáfnaskortur.

Tillaga: Kom á óvart hversu hratt eld­ur­inn breiddist út.

2.

„mbl.is hef­ur það eft­ir áreiðan­leg­um heim­ild­um að …“

Frétt á mbl.is.                                

Athugasemd: Reglan er sú að á eftir punkti kemur stór upphafsstafur. Hefur svo verið afar lengi og er upphafið löngu áður en upplýsingatæknin breyttist og netið kom til sögunnar.

Spurningin er þá sú hvað á að gera ef setning byrjar á netfangi eða veffangi eins og er í fréttinni sem vitnað er til. Litlir bókstafir eru í vefföngum og það er óumbreytanlegt, tæknilega séð og fer ákaflega illa sé því breytt svona:

Mbl.is hefur það eftir …

Og þó. Farsælast er samt að umorða, færa netfangið eða veffangið innar í setninguna.

Tillaga: Samkvæmt áreiðanlegum heimildum mbl.is …

3.

„Guðlaugur sá rautt …“

Fyrirsögn á ruv.is.                                

Athugasemd: Sá sem sér rautt er mjög reiður, alveg bandbrjálaður. Ekki fara sögur af því hvort fótboltamaðurinn Guðlaugur Victor Pálsson hafi misst stjórn á skapi sínu í síðasta leik sínum á tímabilinu í Þýskalandi og því fengið rautt spjald.

Hitt er vitað að þeir sem segja frá íþróttum í fjölmiðlum eru gjarnir á að skreyta mál sitt og oft á kostnað hefðbundinnar merkingar orða og orðalags. Væru þeir betur að sér í íslensku myndu þeir ekki gera þetta frekar en annað upplýst fólk sem skrifar.

Fréttamaður Ríkisútvarpsins segir þó í meginmáli að Guðlaugur hafi fengið tvö gul spjöld fyrir brot og þýddi það síðara að hann fékk rautt spjald. En auðvitað er miklu flottara að segja að boltamaðurinn hafi séð rautt. Eða hvað?

Tillaga: Guðlaugi vísað af velli …

4.

„Í öll skiptin var hjúkrunarheimilið talið mæta stöðlum.“

Frétt á ruv.is.                                

Athugasemd: Á íslensku er ekki talað um að „mæta stöðlum“. Betra er að uppfylla staðla eða kröfur. Sögnin að mæta merkir að hitta, koma til móts við, koma til einhvers og er átt við fólk.

Á ensku er sagt; „meet conditions“ sem þýðir að uppfylla skilyrði, ekki „mæta skilyrðum“.

Heimildin er vefsíða Los Angeles Times. Í henni segir:

Nevertheless, on April 13 a pair of nurses representing the state health department concluded Kingston had “implemented recommended practices to prepare for COVID-19.”

Í ensku fréttinni er ekki talað um staðla aðeins „viðurkenndar starfsaðferðir“.

Tillaga: Í öll skiptin var hjúkrunarheimilið talið hafa uppfyllt kröfur.

5.

„Hleðslu­stöð við hót­el svar­ar kröf­um gesta.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                

Athugasemd: Hleðslustöð við hótel er ekki svar við einu eða neinu. Hún er þjónusta, rétt eins og bekkur undir suðurveggnum, stóll og borð í veitingasalnum, rúm og rúmföt í herbergjum og svo framvegis. Þjónustan sem er í boði er ekki svar heldur það sem er boðið upp á. 

Ekki þurfa allir á hleðslustöð að halda og ekki setjast allir á bekkinn undir suðurveggnum eða fá sér bjór með matnum. Þetta og fleira er þjónusta sem gestum býðst.

Á ensku er sagt:

Respond to the visitor’s requirements.

Oft er tóm della að þýða beint úr ensku. Íslenskri tungu stafar hins vegar mikil hætta af ensku orðalagi heldur en slettum. 

Tillaga: Hleðslustöð við hótel er þjónusta við gesti.

6.

„… lóð eða hús­næði fyr­ir sam­eig­in­lega aðstöðu lög­gæslu- og viðbragðsaðila á höfuðborg­ar­svæðinu.“

Frétt á mbl.is.                                

Athugasemd: Hér er talað um löggæsluaðila og viðbragðsaðila, ritað svona: „löggæslu- og viðbragðsaðila“. Ekki hægt að skilja þetta öðru vísi.

Aðili er ekki gott orð, ómarkvisst og loðið. Oft er talað um björgunarsveitir og hjálparsveitir. Þetta eru góð og gild orð. Sá sem finnur hjá sér knýjandi þörf að tala um þá sem bregðast hratt við hættuástandi ætti miklu rekar að nota orðið viðbragðssveitir.

Hvaðan kemur þetta orð, „viðbragðsaðili“? 

Framkvæmdasýsla ríkisins auglýsir eftir lóð fyrir lögreglu og „viðbragðsaðila“. Má vera að stjórnvöld og blaðamenn þekki enska orðalagið „response team“ og þýði það sem „viðbragðsaðili“ sem er lélegur kostur eins og komið er að hér á eftir.

Á vef Wikipediu segir:

An incident response team or emergency response team (ERT) is a group of people who prepare for and respond to any emergency incident …

Algjör óþarfi að kalla björgunarsveit annað er því nafni sem það heitir. Sama er með lögreglu, slökkvilið, landhelgisgæslu og sjúkraflutningamenn. En, eins og áður sagði er skárri kostur að tala um viðbragðssveitir.

Á málið.is segir um orðið aðili:

Oft eru til góð og gegn orð í málinu sem fara mun betur en ýmsar samsetningar með orðinu aðili.

T.d. fer mun betur á að segja ábyrgðarmaður, dreifandi, eigandi, hönnuður, innheimtumaður, seljandi, útgefandi en „ábyrgðaraðili“, „dreifingaraðili“, „eignaraðili“, „hönnunaraðili“, „innheimtuaðili“, „söluaðili“, „útgáfuaðili“.

Í upptalninguna vantar letiorðið „viðbragðsaðili“ sem má alveg hverfa úr málinu vegna þess að auðvelt er að nefna þá sem koma að óhöppum, slysum eða náttúruhamförum sínum réttu nöfnum. Þar að auki er arfaslæmt að nota orðið „aðili“, betra að tala um viðbragðssveitir.

Tillaga: … lóð eða hús­næði fyr­ir sam­eig­in­lega aðstöðu lög­gæslu- og viðbragðssveita á höfuðborg­ar­svæðinu. 

7.

„Sitj­andi ávallt náð end­ur­kjöri.“

Frétt á mbl.is.                                

Athugasemd: Sveltur sitjandi kráka en fljúgandi fær, segir í málshættinum. Á ensku er talað um „sitting president“, sitting MP“ og svo framvegis. Orðalagið hefur náð inn í íslensku en það er óþarfi enda enginn munur á forseta og sitjandi forseta. 

Aðeins einn er forseti hverju sinni, aðrir kunna að vera frambjóðendur til embættis forseta. Engin ruglast á forsetanum og frambjóðendunum jafnvel þó sá fyrrnefndi sé líka í framboði.

Þetta orðalag er einkum einkennandi í skrifum yngri blaðamanna. Þeir tala líka um „ríkjandi“ Íslandsmeistara í fótbolta eða öðrum íþróttagreinum. 

Enginn meistari „ríkir“, hann er meistari og enginn getur verið Íslandsmeistari á meðan. Orðið er því óþarft rétt eins og „sitjandi“.

Tillaga: Forsetar hafa alltaf verið endurkjörnir.

 

Vonlaus forsetaframboð í boði Alþingis

Ég man forsetakosningar frá því Kristján Eldjárn og Gunnar Thoroddsen áttust við sumarið 1968. Þá var ég tólf ára. Síðan hefur verið kosið sjö sinnum. Sjaldnast hefur meirihluti kjósenda verið á minni skoðun í forsetakosningum, en það er sko ekki mér að kenna.

1. Hélt með Gunnari Thoroddsen sem tapaði stórt á móti Kristjáni Eldjárn.
2. Árið 1980: Kaus Pétur Thorsteinsson þegar Vigdís var kjörin.
3. Árið 1996: Vann lítilsháttar fyrir Pétur Hafstein sem tapaði á móti Ólafi Ragnari Grímssyni.
4. Árið 2016: Kaus Davíð Oddsson þegar Guðni Th. Jóhannesson var kjörinn.

Þess ber þó að geta að Ólafur Ragnar Grímsson, forseti Íslands frá 1966 til 2016, neitaði í tvígang að undirrita lög frá Alþingi um svokallaða Icesave samninga. Um leið kallaða hann yfir sig ævarandi óvild fyrrum skoðanafélaga sinna af vinstri væng stjórnmálanna sem sátu þá í ríkisstjórn landsins. Í bæði skiptin voru haldnar þjóðaratkvæðagreiðslur um lögin og þau tvisvar felld. Ég var mjög ánægður með neitun Ólafs Ragnars. Þess vegna studdi ég hann í kosningunum árið 2012. Og sé ekki eftir því. 

Þegar ég lít yfir „atkvæðagreiðsluferil“ minn í forsetakosningum finnst mér hann sérlega glæsilegur og er þess fullviss að ég hafi ávallt greitt besta frambjóðandanum atkvæði. Myndi engu breyta fengi ég tækifæri til að kjósa aftur.

Þó sækja að mér dálitlar efasemdir vegna Kristjáns Eldjárns. Hef síðan lesið talsvert eftir hann, til dæmis á ég bókina Kuml og haugfé í heiðnum sið á Íslandi, gefin út 1956. Eitt sinn bjó ég á Skagaströnd og í heilt ár hafði ég þann vana í hádegishléi að lesa nokkrar blaðsíður í bókinni. Mikið skrambi hafði ég gaman af því þó stundum væri textinn erfiður. Aðra bók á ég eftir Kristján, Vínlandsdagbók. Hún er um rannsóknir á fornleifauppgreftri á Nýfundnalandi. Stórmerkileg bók. 

Kristján var hagmæltur vel og ort margt gott. Hér er dýrt kveðin vísa úr rímum sem síst af öllu eru tvíræðar:

Skakast búkar titra tré,
teygðar lúkur fálma.
Akast mjúkum kviði kné,
kveða hnjúkar sálma.

Þetta var nú útidúr frá forsetakosningaspjalli.

Mörgum er títtrætt um lýðræðið. Öllum eigi að vera heimilt að bjóða sig fram til embættisins. Enginn deilir um það en furðulegra er dómgreindarleysi frambjóðenda, þeirra sem fæstir hafa heyrt nefnda og ætla sér í fyrirfram tapaða kosningu.

Slíkt er oft dæmigerður „ástþórsk“ aðferðarfræði. Hún er kennd við einn frambjóðandann, Ástþór Magnússon, sem vissi að hann myndi aldrei verða forseti enda var framboð hans til annars gert. Hann vildi geta notað titilinn „fyrrverandi forsetaframbjóðandi“, á ensku „former presidential candidate“. Í útlöndunum þykir upphefð af slíku og þá opnast margar dyr en enginn spyr um fjölda atkvæða eða hlutfall.

Ugglaust má telja það lýðræðislega kosningu er einn fær 93% atkvæða en annar 7%. Auðvitað er ekkert annað en kjánaskapur að eyða upp undir hálfum milljarði króna í þannig leiksýningu. Hæglega hefði verið hægt að koma í veg fyrir bullið með því að krefjast fleiri en 1.500 meðmælenda.

Undanfarinn áratug hefur mikið verið rætt um þjóðaratkvæðagreiðslur. Ekki eru allir á einu máli um fjölda þeirra sem eiga að geta krafist þeirra. Stundum hefur verið rætt um 10% kjósenda eða fleiri. Hér á landi búa 364.134 og er tíu prósent af þeirri tölu 36.413 manns.

Hvort á að auðvelda framboð til embættis forseta landsins eða gera ýtarlegri kröfur til frambjóðenda? Ætti að krefjast 10% meðmælenda úr hópi kjósenda til að tryggja að alvara fylgi framboði?

Ólafur Hauksson fyrrum blaðamaður skrifar á visir.is þann 24. júní 2020:

Óþarfi er að kenna Guðmundi Franklín um að vera í vonlausu framboði til að verða forseti Íslands. Hann fór eftir reglunum og fann 1.500 meðmælendur sem þurfti til að komast í framboð. Þar liggur hundurinn grafinn.

Tilskilinn fjöldi meðmælenda hefur verið óbreyttur frá stofnun embættis forseta árið 1944. Þá voru landsmenn 126 þúsund, nú eru þeir yfir 360 þúsund.

Miðað við mannfjöldaþróun ætti að þurfa að lágmarki 4.500 meðmælendur til að komast í forsetaframboð, fyrst og fremst til að koma í veg fyrir að kverúlantar á borð við Guðmund Franklín, jólasveininn og málarameistarann þvælist þangað sem þeir eiga ekkert erindi.

Ekkert lýðræðislegt er við forsetakosningar þegar enginn áhugi er fyrir framboði. Áhugaleysið má sjá í öllum skoðanakönnunum mánuðina fyrir kjördag.

Ólafur segir:

Að sjálfsögðu ber Alþingi ábyrgð á því að Guðmundur Franklín kostar okkur skattgreiðendur hundruð milljónir króna með fullkomlega tilgangslausu forsetakjöri.

Alþingi átti fyrir löngu að vera búið að breyta þeim kafla stjórnarskrárinnar sem kveður á um fjölda meðmælenda með forsetaframboði. Ekki síst hefðu núverandi þingmenn og þeir sem sátu á síðasta kjörtímabili að beita sér fyrir þessu, í ljósi þess að rafrænar undirskriftir voru á næsta leiti.

Nöfn vonlausra frambjóðenda eru skráð á spjöld sögunnar, fólk sem gat knúið fram kosningar en átti aldrei nokkra möguleika. Náðu meðmælendum en skorti dómgreind.

1. Árið 1988: Sigrún Þorsteinsdóttir fékk 5,3% akvæða á móti Vigdísi. Vonlaust framboð.
2. Árið 2004: Baldur Ágústsson (9,9%) og Ástþór Magnússon (1,5%) á móti Ólafi Ragnari. Vonlaus framboð.
3. Árið 2012: Ari Trausti Guðmundsson (8,6%), Herdís Þorgeirsdóttir (2,63%), Andrea J. Ólafsdóttir (1,8%) og Hannes Bjarnason (0,98%) sem buðu sig á móti Ólafi Ragnari árið 2012. Vonlaus framboð. Þóra Arnórsdóttir fékk 33,2% atkvæða og átti raunhæfa möguleika á kjöri.
4. Árið 2020: Guðmundur Franklín Jónsson (7,8%) á móti Guðna Th. Jóhannessyni árið 2020. Vonlaust framboð.

Listinn er lengri. Þetta eru frambjóðendurnir sem gátu aflað sér tilskilins fjölda meðmælenda. Svo eru það hinir sem enginn hafði áhuga á að mæla með, lýstu yfir framboði en sá sitt óvænna og hrökkluðust í burtu. Nöfn þeirra er geymast í fjölmiðlum mánuðina fyrir kjördag. 

Hér hef ég aðeins rætt um framboð til embættis forseta Ísland. Auðvitað eiga sömu rök við framboð í alþingiskosningum og til sveitarstjórna. Almenningi verður að vera ljóst að framboð eigi við einhver rök að styðjast. Rökin eru fjöldi meðmælenda. Þeir mega ekki vera örfáir, heldur mjög margir, fjöldi sem segir: Við mælum með ...

Flokkar sem ná ekki að sækja sér meðmælendur eiga ekki að fá að taka þátt í lýðræðisleiknum mikla sem við nefnum kosningar.

 

Mannýgur hundur, það sem skeði og brotið hjarta

Orðlof

Hlátur

Merkingarmunur er á orðunum hlæja (merkir: gefa frá sér hlátur) og hlægja (merkir: valda einhverjum hlátri). 

Síðari sögnin er orsakarsögn leidd af þeirri fyrri.

Málfarsbankinn

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Áratuga löngu sambandi Icelandair og Boeing ólíklega að ljúka.“

Fyrirsögn á turisti.is.                               

Athugasemd: Þetta er illa gerð fyrirsögn. Hefðbundinni orðaröð er snúið við og afleiðingin er illskiljanlegt hnoð.

Tillaga: Ólíklegt að áratugalöngu sambandi Icelandair og Boeing sé að ljúka.

2.

„Hjólreiðakona fékk heilahristing eftir að bílhurð var opnuð fyrir framan hana.“

Frétt á visir.is.                               

Athugasemd: Enginn fær heilahristing við að sjá opnar bíldyr. Staðreynd málsins er að kona hjólaði á bílhurð sem skyndilega var opnuð. 

Tillaga: Kona slasaðist er hún hjólaði á bílhurð sem skyndilega var opnuð í vegi hennar.

3.

„Forðaði sér á rafhlaupahjóli undan mannýgum hundi.“

Fyrirsögn á ruv.is.                               

Athugasemd: Flestir kunna að þekkja lýsingarorðið mannýgur í tengslum við önnur dýr en hunda, einkum nautgripi eða hrúta eins og segir í málið.is. Ekki er þó rangt að nota orðið um grimma hunda sem ráðast á fólk.

Í Íslenskri orsifjabók kemur fram að ýgur merki hræðilegur, ægilegur, hættulegur. Svo segir að af lýsingarorðinu ýgur sé leitt orðið ýglegur sem er gamalt og ekki notað. Nýrri mynd þess er ógurlegur.

Skemmtilegt er að rekja orðið lengra. Í orðabókinn er nefnd tvö orð, ýgildi og ýildi (borið fram íg-ildi og ý-ildi). Ý merkir mikið af. 

Ef orðið hefur g í stofni má ætla að það sé sk. ýgjast og ýgur; merkingin ’mikið’ hefði þá æxlast af tákngildinu ’skelfing’ …

Ef orðið hefur ekki haft g í stofni er líklegast að forliður þess sé í ætt við so. úa, ýja ’mora’.

Vissulega geta hundar verið mannýgir. Mýflugur og lúsmý eru hins vegar ekki mannýg en sumsstaðar morar af þeim og þau sækja í fólk og aðrar skepnur. Úir og grúir er stundum sagt.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Í mörg ár eft­ir skilnaðinn, þegar eitt­hvað skeði í mínu lífi …“

Frétt á mbl.is.                                

Athugasemd: Sjaldgæft er að rekast á sögnina „ske“ sem var algeng hér áður fyrr. Einna helst finnst hún núna í spurningunni „Hvað er að ske?“ Íslenskukennarar áttu sinn þátt í því að orðið missti gengi og sakna þess fæstir.

Í fréttinni segir:

Blau­el hef­ur haldið sig úr sviðsljós­inu síðan hún skildi við John árið 1988 en hef­ur nú komið sér í sviðsljósið. 

Blaðamaðurinn sér ekki nástöðuna.

Fréttin er „hundavaðsþýðing“ á frétt úr enskum fjölmiðli sem er miklu betur skrifuð og ítarlegri en sú íslenska.

Í fréttinni segir:

Ég braut hjarta mann­eskju sem ég elskaði og …

Í ensku heimild fréttarinnar segir:

I’d broken the heart of someone I loved …

Þetta er viðvaningslega gert. Blaðamaðurinn þýðir beint og notar orðið manneskja sem bætir ekki málsgreinina. Eftirfarandi er skárra:

Ég brást þeirri sem ég elskaði og …

Mikilvægt er að leiðbeina sumarstarfsfólkinu en líklega eru allt reyndara fólkið í ritstjórninni komið í sumarfrí.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„… segir Sirrý Ágústsdóttir sem lauk á dögunum áheitagöngunni LífsKraftur þegar hún þveraði Vatnajökul með góðum hópi kvenna.“

Frétt á visir.is.                               

Athugasemd: Sögnin að þvera merkir að fara þvert á eitthvað. Í fréttinni segir ekkert hvernig Vatnajökull var þveraður. Lesandinn þarf að vera vel inni í fréttaflutningi síðustu vikna og vita að konan gekk leiðina á gönguskíðum. Um það er ekki stafkrókur í fréttinni er er sögnin að þvera þó tvisvar notuð.

Þeir vita sem þekkja að hægt er að þvera jökla á margvíslegan máta; aka á sérútbúnum jeppum, vélsleðum og hægt að nýta meðvindinn og skíða með segli. Einhverjir sprækir strákar hjóluðu yfir Vatnajökul fyrir nokkrum árum.

Ástæðan fyrir því að þetta er nefnt hér er sú árátta fjölmargra blaðamanna að skrifa frétt sína aðeins fyrir þá sem eru jafn fróðir og þeir sjálfir. Seint telst það góð blaðamennska.

Gera má athugasemdir við heiti félagasamtaka sem hafa stóran staf í samsettu heiti eins og hér, LífsKraftur í stað Lífs-kraftur eða Lífskraftur. Þetta er útbreitt á enskri tungu og víðar en hefur til skamms tíma ekki þekkst hér á landi.

Tillaga: … segir Sirrý Ágústsdóttir sem lauk á dögunum áheitagöngunni LífsKraftur þegar hún gekk á gönguskíðum þvert yfir Vatnajökul með góðum hópi kvenna.

Metfé, gera ekki gott mót og tímapunktur

Orðlof

Hlátur

Merkingarmunur er á orðunum hlæja (merkir: gefa frá sér hlátur) og hlægja (merkir: valda einhverjum hlátri). 

Síðari sögnin er orsakarsögn leidd af þeirri fyrri.

Málfarsbankinn

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Hin sögu­fræga Into the Wild-rúta sem staðsett var í óbyggðum Alaska …“

Frétt á mbl.is.                              

Athugasemd: Allt er staðsett. Ekkert er. Á málið.is segir:

Orðið staðsettur er oft óþarft. Bíllinn var staðsettur við pósthúsið merkir: bíllinn var við pósthúsið.

Berum saman fyrirsögnin og tillöguna hér fyrir neðan. 

Tillaga: Sögu­fræga „into the Wild-rútan“ sem var í óbyggðum Alaska …

2.

„… þar sem Repúblikanar í öldungadeildinni myndu fá að segja til um hvort að Barr yrði vikið úr embætti eða ekki. “

Frétt á visir.is.                              

Athugasemd: Orðalagið er máttlaust og það sem verra er algjörlega stíllaust.

Repúblikanar eru í meirihluta í öldungadeild Bandaríkjaþings. Þeir geta því greitt atkvæði gegn tillögu um að Barr yrði vikið úr embætti. Ómarkvisst er að segja að þeir „fái að segja til um“. Ef til vill ekki ómarkvisst heldur vitlaust.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Fær­eyska rík­is­út­varpið, Kringvarpið, grein­ir frá þessu og seg­ir að svæðið á Vel­bastað hafi lengi verið forn­leifa­fræðing­um hugfangið.“

Frétt á mbl.is.                               

Athugasemd: Líklega hefur blaðamaðurinn ruglast í ríminu og ætlað að segja Velbastað vera fornleifafræðingum hugleikinn. Hann gleymdi í þokkabót að lesa yfir fréttina fyrir birtingu og leiðrétta villuna eða sá hana ekki. Áhöld eru um hvort sé lakar, að skrifa rangt orð eða gleyma að lesa yfir.

Allt er „svæði“ hjá byrjendum í blaðamennsku. Skynsamlegt hefði verið að kanna landakort fyrir birtingu fréttarinnar og þá hefði blaðamaðurinn áttað sig á því að „svæðið“ er staður skammt frá Þórshöfn. Góðir skrifarar hefðu þá skilið að „svæði“ er hér óþarft.

Góð lýsing á Velbaðstað er hér. Hollt er að spreyta sig á færeyskunni.

Tillaga: Fær­eyska rík­is­út­varpið, Kringvarpið, segir frá þessu og að Vel­bastaður hafi lengi verið forn­leifa­fræðing­um hugleikinn.

4.

„… gítar Kurts Cobain var seldur á uppboði fyrir metfé.“

Frétt á blaðsíðu 29 í Morgunblaðinu 23.6.20.                              

Athugasemd: Metfé merkir ekki mestur peningur heldur húsdýr sem er góður gripur. Blaðamenn með rýran orðaforða vita þetta ekki.

Á málið.is segir ennfremur í Íðorðabankanum að í lögfræðilegum skilningi geti orðið átt við hluti eða húsdýr.

Tillaga: … gítar Kurts Cobain var seldur á uppboði fyrir hátt verð.

5.

„… en þessi sautján ára leikmaður unglingaliðs félagsins gerði ekki gott mót um helgina.“

Frétt visir.is.                             

Athugasemd: Var frammistaða leikmannsins slæm? Sé svo er einfaldast að segja að hann hafi staðið sig illa eða ekki vel.

Sá sem skrifar svona hefur ekki góðan skilning á íslensku. Orðalagið ber keim af enskri orðaröð, byggir á notkun nafnorðs í stað sagnar.

Tilgerð blaðamannsins er kjánaleg en um leið mjög slæm. Blaðamenn eiga að skrifa og tala gott mál. Það sem stendur í fjölmiðlum er fyrirmynd því sumir lesendur kunna að halda að allt þar sé á gullaldarmáli.

Tillaga: … en leikmaðurinn sem er sautján ára stóð sig ekki vel í leiknum um helgina.

6.

„Áætlað er að flutn­ing­ur­inn eigi sér stað í haust.“

Frétt mbl.is.                              

Athugasemd: Hvað er átt við með málsgreininni? Jú, þeir ætla að flytja í haust, flutningurinn verður í haust. Flutt verður frá einum stað til annars.

Er eitthvað fína eða betra að segja að flutningur „eigi sér stað“ en að flutt verði? 

Í fréttinni segir:

Þar verður að finna kynn­ing­ar­sal fyr­ir bíla og þjón­ustu.

Líklega þarf að túlka frétt blaðamannsins svo hún skiljist. Hann á ekki við að leita þurfi að kynningarsalnum né heldur að salurinn sé týndur og nú þurfi að finna hann, leita að honum. Hann á líklega við:

Þar verður kynningarsalur fyrir bíla og þjónustu.

En ekki hvað? Í fréttinni segir:

Í til­kynn­ingu seg­ir Tesla, að Íslend­ing­um sé áfram um að skipta yfir …

Þetta er nú meira klúðrið. Líklega ætlaði Tesla eða blaðamaðurinn að segja að Íslendingar séu áfram um að skipta … Orðalagið er frekar kjánalegt, tilgerðarlegt. Eftirfarandi er betra:

Í tilkynningu segir Tesla að Íslendingar vilji skipta yfir …

Auðvitað á blaðamaðurinn að lagfæra klúðrið frá Tesla, ekki hella því áfram yfir lesendur.

Svo segir í fréttinni, og eru skrifin innan gæsalappa svo gera verður ráð fyrir að það séu starfsmenn umboðsins Teslu sem haldi á penna:

… og raf­knúið fjór­hjóla­drif sem fer auðveld­lega um hinar ýmsu aðstæður.

Hingað til hef ég haldið að fjórhjóladrif sé áfast bílnum en líklega er það misskilningur.

Loks segir:

Til viðbót­ar þessu boðar Tesla komu fjölda hraðhleðslu­stöðva meðfram veg­um lands­ins til að gefa neyt­end­um kost á raf­knún­um ferðum um­hverf­is landið.

Þetta bendir til að Tesla ætli að aka með fólk um landið, líklega ókeypis. Þar að auki er nástaða í málsgreininni. Blaðamaðurinn átti að hafa vit á að eyða henni.

Fréttin illa skrifuð, innantómt mjálm. 

Umboðið verður að hætta að skrifa fréttatilkynningar og fá fagmenn til aðstoðar. Að öðrum kosti heldur rafdrifið áfram „að fara um hinar ýmsu aðstæður“ og þá er ábyggilega skammt í mikinn vanda. En hvað á Mogginn að gera. Og við lesendur þegar svona óværa lendir á okkur?

Tillaga: Áætlað er að flutt verði í haust.

7.

„Handritsskrifin eru gjörsamlega út í hött og oft þarf maður að hafa sig allan við að slökkva ekki á sjónvarpinu þegar þættirnir taka gjörsamlega óskiljanlega stefnu.“

Frétt, Ljósvakinn á. blaðsíðu 30 í Morgunblaðinu 23.6.20.                            

Athugasemd: Þetta er furðulegt orðalag. Blaðamaðurinn er að gagnrýna sjónvarpsþætti á Netflix og ferst það óhönduglega. Hann á líklega við að hann hafi með erfiðismunum getað stillt sig um að slökkva á sjónvarpinu.

Á einum tímapunkti virðast höfundarnir gleyma …

„Tímapunktur“ er eins og draugur sem veður uppi í fjölmiðlum og skemmir alls staðar þar sem hann drepur niður fæti. Þetta er ekki einu sinni almennilegt orð. Í staðinn höfum við nú, núna, þá og mörg fleiri. Blaðamaðurinn hefði getað orðað þetta svona:

Eitt sinn í þættinum virðast höfundarnir gleyma …

Svo segir blaðamaðurinn:

Punkturinn yfir i-ið er svo eitt lélegasta „plot-twist“ sem ég hef orðið vitni að.

Ég vil ekki vita hvað „plot-twist“ merkir. Mér var farið að leiðast skrifin löngu áður en hér var komið sögu og „mátti hafa mig allan við“ að hætta ekki lestrinum. Nákvæmlega á þessum „tímapunkti“ var ég við það að fara að skæla, svo innantóm þóttu mér skrifin. 

Tillaga: Engin tillaga.

Lenda í því að deyja, landamæri Íslands og göngulag í labbi

Orðlof

Úrdráttur

Orðið úrdráttur er notað yfir ákveðið stílbragð sem felst í því að nota veikara orðalag en efni standa til. Það er ekki mjög kalt hérna, í merkingunni: það er heitt hérna. Þetta var ekki sem verst, í merkingunni: þetta var mjög gott. 

Orðið merkir hins vegar ekki ágrip eða yfirlit, slíkt nefnist útdráttur.

Þegar dregið er í happdrætti er bæði hægt að nota orðið útdráttur og úrdráttur, frekar er þó mælt með fyrra orðinu.

Málfarsbankinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Tals­vert grjót­hrun varð úr Gjögurtánni eft­ir jarðskjálfta …“

Frétt á mbl.is.                              

Athugasemd: Við mynni Eyjafjarðar að austan er stórt, sæbratt fjall sem nefnist Gjögur, á kortum er það líka nefnt Gjögurfjall. Nyrst undir því er lítið nes og nefnist það Gjögurtá. Samkvæmt mynd sem fylgir fréttinni er greinilegt að úr fjallinu hrundi, Táin er ekki sjáanleg.

Viðmælendur blaðamanna eru ekki alltaf gjörkunnugir aðstæðum og er alltaf nauðsynlegt að kanna heimildir, í þessu tilfelli landakort. Engin ástæða til á birta rangar fréttir.

Talað er um Gjögurtánna. Ekki venja að nota ákveðinn greini með örnefnum. Frá því eru þó algengar undantekningar eins og Esjan. Ekki er heldur notaður ákveðinn greinir með sérnöfnum. Enginn myndi segja Liljan, Hrundin, Lúðvíkinn, Jóninn, Péturinn.

Samkvæmt orðabókinni merkir gjögur:

skarð milli sjávarhamra; hellisskúti; hamradrangar sem skaga í sjó fram. Upphafl. merk. virðist vera ’vik inn í (sjávar)kletta’ e.þ.u.l.

Örnefnið Gjögur finnst víða samkvæmt landakortinu:

1. Klöpp við sjó á vestanverðri Grímsey
2. Gil ofan við Stóra-Botn í Hvalfirði
3. Gjá vestan við Miðfell í Landsveit
4. Sund við Stagley á Breiðafirði. Þar við er Gjögursker.
5. Nes við Stóru-Sandvík norðan Reykjanesvita
6. Gljúfur og einnig klettur í Fljótshverfi
7. Klettur við Jökulsá í Lóni, skammt norðan við Illakamb.
8. Strönd skammt frá Herdísarvík á Reykjanesi
9. Þorp í Árneshreppi. Þar er Gjögurstangi og skammt frá er Gjögursvatn, Gjögursrimi og Gjögurshlein
10. Vitar eru á Gjögurstá við Gjögursfjall við Eyjafjörð og Gjögurviti er skammt frá Gjögri við Reykjarfjörð í Árneshreppi.

Í fréttum af skriðuföllum er Gjögursfjall í flestum fjölmiðlum kallað Gjögurtá. Ekki aðeins blaðamenn flaska á þessu heldur líka viðmælendur úr hópi heimamanna, til dæmis í Ólafsfirði.

Tillaga: Tals­vert grjót­hrun varð úr Gjögri eft­ir jarðskjálfta …

2.

„Stuðnings­hóp­ur­inn, sem Bára tók þátt í á Face­book með fólki frá Banda­ríkj­un­um, taldi í upp­hafi árs 27 meðlimi.“

Frétt á mbl.is.                              

Athugasemd: Þetta er klúðurslega orðuð málsgrein, algjör stílleysa. Óþarfi er að klessa saman tveimur forsetningum, ’í’ og ’á’.

Hópurinn „taldi ekki 27 meðlimi“. Betra er að segja að í hópnum voru tuttugu og sjö manns.

Blaðamaðurinn veit ekki að hvergi tíðkast að byrja setningu á tölustaf því hann gerir það tvisvar. Aldrei ætti að hvika frá þeirri reglu að nota stóran bókstaf í upphafi setningar. Annað getur valdið ruglingi hjá lesendum því eðli bókstafa og tölustafa er gjörólíkt.

Í fréttinni segir:

Þessa stund­ina syrg­ir hún fólk sem var með henni í stuðnings­hóp …

Skilja má málsgreinina á þann veg að aðeins meðan viðtalið var tekið hafi konan syrgt en ekki á eftir. Auðvitað er þetta rangt en aðeins við blaðamanninn að sakast því hann skrifar ekki nógu skýrt. „Þessa stundina“ merkir ekki um þessar mundir.

Blaðamaðurinn talar um „áhættulíffæri“ en orðið þekkist ekki. Á málið.is segir að til sé  á sænsku „kritisk organ“ og á ensku „organ at risk“. Má vera að blaðamaðurinn eigi við þetta.

Í fréttinni segir:

Ein vin­kona Báru úr hópn­um fór þannig á sjúkra­hús vegna veik­inda sinna …

Atviksorðið þannig í setningunni gegnir engu hlutverki, er þarna bara eins og illa gerður hlutur. Er hvorki í samræmi við það sem á undan fór eða á eftir kom.

Í lok fréttarinnar segir:

Önnur vin­kona Báru lenti í því að aðstoðar­kona henn­ar veikt­ist af veirunni og hún var yf­ir­gef­in heima hjá sér í kjöl­farið. Hún lést þar og það kom ekki á dag­inn fyrr en þrem­ur dög­um síðar.

Við þessar málsgreinar er margt að athuga. Skrifin eru máttleysisleg og alls ekki skýr. Þarna segir að vinkona Báru „lenti í því“ […] „að deyja“. Frekar ónærgætnislegt orðalag.

Eftirfarandi hefði verið betra:

Vinkona Báru lést ein og yfirgefin vegna þess að aðstoðarkona hennar veiktist af Covid-19. Enginn vissi af andlátinu fyrr en þremur dögum síðar.

Blaðamaðurinn þarf að huga að orðalagi og stíl í fréttaskrifum sínum. Í óbeinni frásögn er ekki alltaf gott að nota orðalag viðmælanda sem er ekki vel máli farinn.

Tillaga: Í upphafi árs voru í stuðningshópnum á Facebook auk Báru tuttugu og sjö manns frá Bandaríkjunum. 

3.

„Flugfélagið neitaði að svara spurningum kanadísku fréttastofunnar CBC um hvers vegna um 500 hvolpum var leyft að fara um borð í vélina.“

Frétt á ruv.is.                              

Athugasemd: Fréttamaðurinn á líklega við að einhver hafi farið með hvolpana um borð í flugvélina. Þeir fóru ekki þangað af sjálfsdáðum eins og farþegarnir. 

Málgreinin er einnig slæm vegna orðalagsins „… um hvers vegna …“. Betra hefði verið að fréttamaðurinn hefði orðað hana á einfaldari máta.

Í fréttinni segir:

8 hvolpanna voru dauðir þegar vélin lenti.

Blaðamaðurinn veit ekki að hvergi tíðkast að byrja setningu á tölustaf. Aldrei ætti að hvika frá þeirri reglu að nota stóran bókstaf í upphafi setningar. Annað getur valdið ruglingi hjá lesendum því eðli bókstafa og tölustafa er gjörólíkt.

Tillaga: Ekki er ljóst hvers vegna leyft var að fara með 500 hvolpa um borð í flugvélina. Kanadíska fréttastofan CBC fékk engin svör frá flugfélaginu.

4.

„Einn greindist á landa­mærunum.“

Fyrirsögn á visir.is.                              

Athugasemd: Ísland er eyja og engin landamæri, að minnsta kosti í eiginlegri merkingu. Engu að síður er hér sums staðar landamæravarsla. 

Aldrei er talað um landamæri Íslands, aðeins byrjendur leyfa sér það.

Viðvaningar í skrifum byrja setningu á tölustöfum. Í frétt Vísis segir:

64 sýni voru rannsökuð …

Blaðamaðurinn veit ekki að hvergi tíðkast að byrja setningu á tölustaf. Aldrei ætti að hvika frá þeirri reglu að nota stóran bókstaf í upphafi setningar. Annað getur valdið ruglingi hjá lesendum því eðli bókstafa og tölustafa er gjörólíkt. 

Blaðamaðurinn byrjar orðavaðal með tölulegum upplýsingum um Covid-19 hér á landi. Engu að síður er sömu upplýsingar með fréttinni í myndrænni framsetningu og í súluriti. Til hvers gerir blaðamaðurinn þetta?

Tillaga: Ekki er ljóst hvers vegna leyft var að fara með 500 hvolpa um borð í flugvélina. Kanadíska fréttastofan CBC fékk engin svör bárust frá flugfélaginu.

5.

„Flestir hafa sitt göngulag, sem jafnan markast af því hvernig viðkomandi þykir best að labba.“

Fyrirsögn á dv.is.                              

Athugasemd: Væri ekki réttara að gera greinarmun á göngu og labbi sem og göngulagi og … labblagi?

Lesandans vegna er reglan sú að skrifarinn má ekki þvælast ekki á milli orða svipaðrar merkingar heldur heldur sig við eitt, nema auðvitað að aðstæður krefjist annars.

Sögnin að ganga er eins og nafnorðið, ganga. Af nafnorðinu er myndað nafnorðið göngulag, það er þolfall+lag. 

Á sama hátt er til sögnin að labba og nafnorðið labb. Þó er ekki til „labblag“, þf+lag.

Hér skal tekið undir sem segir á málið.is, Íslenskri orðsifjabók, að labb er að vissu leyti svipað og ganga en þó meira rölt eða þramm. Enginn röltir á fjöll allir ganga.

Furðulegt væri að labba á skíðum, betra er að ganga á skíðum enda heita þau gönguskíði, ekki „labbskíði“.

Engu að síður er oft talað í hálfkæringi um að labba á fjöll. Það er auðvitað stílbragð, úrdráttur:

Ég labbaði á Hvannadalshnúk, rölti á Hnúkinn, skrölti upp á Skessuhorn, brá mér á Búlandshöfða, þrammaði á Þumal …

Mörg eru afrekin sem fólk dregur úr af hlédrægni, viljandi eða óviljandi, eða til að leggja áherslu á hreysti sína og dugnað. 

Vandinn eru hins vegar skrifarar sem kunna ekki til verka, gera engan greinarmun á göngu og labbi, hafa hvorki þekkingu né getu til að upplýsa lesendur. Gera eiginlega ekkert annað en að rugla í ríminu.

Tillaga: Flestir hafa sitt göngulag sem jafnan markast af því hvernig fólki þykir best að ganga.

Hola í andliti, að henda í barn og safe travel dagurinn

Orðlof

Uppskafning

Þessi tegund „módernismanna“, sem orðið hefur höfundi Hornstrendingabókar að fótakefli, hef ég kallað uppskafningu. Það er kvenkynsorð og beygist eins og kerling.

Uppskafning getur birzt í ýmiskonar myndum. […]

En einkenni allrar uppskafningar í rithætti er hofróðulegt tildur og tilgerð, skrúf og skrumskælingur, í hugsun, orðavali og samtengingu orða.

Einum kennt - öðrum bent. Þórbergur Þórðarson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Fjórar einkasýningar opna samtímis.“

Fyrirsögn á ruv.is.                               

Athugasemd: Hvað skyldu sýningarnar hafa opnað? Ekki neitt enda er hér átt við að þær hafi verið opnaðar, fólk hafi opnað þær.

Þetta orðalag er landlægt í íslensku máli og sumir halda því fram að það sé eðlilegt. Engu að síður opna einkasýningar ekki neitt, ekki heldur verslanir eða fyrirtæki.

Auðvelt er að orða þetta á fallegra máli. Berum bara saman fyrirsögnina og tillöguna hér fyrir neðan.

Tillaga: Fjórar einkasýningar opnaðar samtímis.

2.

„Ragnar Bragi Sveinsson verður ekki með Fylki næstu vikurnar eftir að hann skall illa með höfuðið saman við Daníel Laxdal …“

Fyrirsögn á visir.is.                                

Athugasemd: Þetta er svolítið skrýtin málsgrein og skilst ekki fyrr en horft er á myndbandið sem fylgir fréttinni. Þá kemur í ljós að blaðmaðurinn lýsir ekki óhappinu alls kostar rétt. Mennirnir tveir rákust saman í fótboltleik, skölluðu hvorn annan, eins og sagt er.

Fyrirsögnin er svona:

Sjáðu þegar hola myndaðist í andliti Ragnars Braga …

Þvílíkur barnaskapur. Enginn segir að munnur, nasir og eyru séu „holur“ í höfði. Í barnæsku kom fyrir að einhver fékk högg á höfuð svo úr blæddi. Þá var og er jafnvel enn sagt að hann/eða hún hafi fengið „gat á hausinn“ en þó var þetta ekki gat heldur sár. Þó gátu glöggir krakkar séð næstum því inn í heila og þótti góð saga að segja frá.

Ekki myndaðist hola í andliti fótboltamannsins, hins vegar brotnaði kinnbeinið og dæld myndaðist. Kjánalegt að skrifa svona, verra er þó að gefa illa skrifandi blaðamanni lausan tauminn.

Tillaga: Ragnar Bragi Sveinsson verður ekki með Fylki næstu vikurnar eftir að hann og Daníel Laxdal skölluðu hvorn annan …

 

3.

„926 sýni voru tek­in á Kefla­víkuflug­velli í gær.“

Fyrirsögn á mbl.is.                           

Athugasemd: Í örstuttri frétt á vef Moggans byrja fjórar málsgreinar á tölustöfum. Flestir blaðamenn vita betur og þess vegna stingur þetta í augun.

• 926 sýni voru tek­in á Kefla­víkuflug­velli í gær. 
• 14 sýni voru tekin á …
• 953 sýni voru alls tekin …
• 603 eru í sóttkví …

Þetta er ekki boðlegt. Munurinn á tölustöfum og bókstöfum er mikill. Eftir punkt kemur stór stafur. Hvernig er stór tölustafur? Hann er ekki til.

Tölustafir geta valdið ruglingi í upphafi setningar. Regla er regla og þeir sem vita betur eiga að áminna nýliða.

Staðfest smit eru 1.812 en 1.796 hafa náð bata. 

Þessi málsgrein er óþörf, er í raun tvítekning því tölurnar koma skýrt fram í vel gerðri skýringamynd sem fylgir fréttinni.

Tillaga: Í gær voru 926 sýni tekin á Keflavíkurflugvelli …

4.

„Líf hennar hafi verið sett á ís …“

Frétt á mbl.is.                          

Athugasemd: Hvernig er líf manns sett á ís? Auðvitað er það ekki hægt. Orðalag í frétt verður að eiga við frásögnina.

Lögreglukona smitaðist af kóvítis veirunni og þurfti að fara í sóttkví. Varla er viðeigandi að segja að „líf hennar hafi verið sett á ís“, hún var ekki kæld niður eða hlé gert á tilvist hennar. Lífið heldur áfram þó konan fái ekki að vera í vinnunni í tvær vikur og ekki að umgangast fjölskyldu sína.

Í fréttinni segir:

Niðurstaða sýnatöku leiddi í ljós að Íris væri smituð fyrir tveimur dögum síðan. 

Þetta er afar illa samin málsgrein, vanþekkingin er mikil. Betra hefði verið að orða þetta svona:

Niðurstaða sýnatöku leiddi í ljós að Íris hefði smitast fyrir tveimur dögum. 

Í fréttinni segir:

Hún hefur verið í einangrun síðan og segir hún það hafa tekið á, en hún ætli sér að takast á við þetta með jákvæðnina að vopni.

Þetta er afar illa skrifað. Að auki er nástaðan auðsjáanleg; hún … hún … hún. Tekið á  … takast á.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Ebba Katrín ætlar ekki að henda í barn strax.“

Fyrirsögn á frettabladid.is.                           

Athugasemd: Konan ætlar ekki að henda neinu í barn þó bókstaflega segi svo í fyrirsögninni. Af fréttinni má ráða að hún ætli ekki að eignast barn á næstunni. Það er kallað að „henda í barn“ rétt eins og aðrir henda í þvottavél eða henda hamrinum í smiðinn.

Aðalatriðið í fréttinni er ekki vangaveltur um barneignir Ebbu Katrínar heldur leiklistarferil hennar sem er rétt að byrja. Fyrirsögnin ætti að snúast um hið síðarnefnda.

Svona gerist nú hjá reyndum blaðamönnum að fyrirsögnin verður í engu samræmi við fréttina. Þar að auki er hún ákaflega óviðeigandi og beinir sjónum okkar lesenda að villingshættinum í skrifum fjölmargra blaðamanna sem kunna ekki nein skil á notkun málsins. Að vísu er blaðmaðurinn sem tekur viðtalið langreyndur og skrifar gott mál. Má vera að hann hafi ekki samið fyrirsögnina.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Save travel dagurinn er í dag.“

Frétt í hádegisútvarpi Ríkisútvarpsins.                           

Athugasemd: Lágkúran er hrikaleg. Gengið sem stendur að þessu svokallaða „safe travel“ getur ekki talað íslensku. Sárafáir útlendingar eru í landinu og enskum skilaboðunum er því beint til heimamanna. 

Vikulega fæ ég tölvupóst frá „save travel“ liðinu. Í honum segir: 

Góðan dag!/Good afternoon!

Síðan kemur texti á íslensku og á ensku. Sá fyrrnefndi er frekar illa saminn eins og hér hefur stundum verið rakið. Sjálfsagðir hlutir eru þar endurteknir eins og að hrun í Valahnjúk á Reykjanesi falli niður í sjó, öldur séu óútreiknanlegar og stórhættulegt að detta ofan í Jökulsárlón. Frábært.

Í lok tölvupóstsins segir:

Með kveðju frá Safetravel teyminu.

Enn held ég að íslenskan skiljist ágætlega. Fararheill er ágætt orð, heillaför og jafnvel mætti nota góða ferð eða velferð.

Tillaga: Engin tillaga.

Anda inn í sársauka, dauðsföll ríkja og mæla SO2

Orðlof

Vandað mál

Hugtökin rétt mál og rangt mál eiga ekki vel við í þessu sambandi. Fremur ætti við að tala um gott mál eða vandað mál og vont mál eða óvandað mál.

Gott mál eða vandað mál er að jafnaði skýrt að því er varðar orðaval, orðalag og framburð. Reynt er að velja þau orð sem best eiga við hverju sinni, nota lipurt orðalag og tala skýrt og ekki of hratt. Þannig getur málið gegnt vel því hlutverki sínu að færa boð milli mælanda og viðmælanda. 

Vísindavefurinn. Ari Páll Kristinsson. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„… en vinkona mín skoraði á mig að hlaupa 10 km í Reykjavíkurmaraþoninu í áramótapartíi 2012–2013.“

Frétt á blaðsíðu 4 í Kynningarblaði Fréttablaðsins 10.6.20.                              

Athugasemd: Orðaröð í setning eða málsgrein skiptir miklu. Þarna mætti halda að sá sem segir frá hafi hlaupið í áramótapartíi. Auðvitað er það ekki rétt en skrifarar verða að hugsa áður en þeir skrifa, í það minnsta lesa yfir. 

Tillaga: … en vinkona mín skoraði á mig í áramótapartíi árið 2012 að hlaupa 10 km í næsta Reykjavíkurmaraþoni.

2.

„Andaðu inn í sársaukann, mælti Hafþór, og teldu upp á þrjátíu.“

Bakþankar Fréttablaðsins 10.6.20.                              

Athugasemd: Líklega missa allir af mikilvægu lækningaráði kunni þeir ekki að „anda inn í sársaukann“. Verstur fjandinn að vera heill heilsu og geta ekki prófað þetta.

Orðalagið kann að vera þýðing á útlensku spakmæli eða orðalagi. Á því hallærislega og asnalega tungumáli sem nefnist íslenska segjum við: Andaðu þrátt fyrir sársaukann. En auðvitað skilur enginn svoleiðis.

Tillaga: Andaðu þrátt fyrir sársaukann.

3.

„… greindist metfjöldi nýsmitaðra í Báðum Karólínum, Arizona, Arkansas, Flórída, Nevada, Texas, Oregon og Utah í gær.“

Frétt á visir.is.                               

Athugasemd: Skrýtnar línur þessar Karólínur. Blaðamaðurinn er skrifar um ríki í Bandaríkjunum sem nefnast á ensku North Carolina og South Carolina og talar eins og innfæddur. Ekki er víst að allir lesendur átti sig á því hvað hann á við með „Báðar Karólínur“. Lágmarkið er að blaðamaður sýni lesendum sínum virðingu og skrifi skiljanlega. Hjálplegt væri að hann læsi yfir textann sinn og skrifaði „báðar“ með litlum staf.

Í fréttinni segir:

Veiran er að gefa í …

Betur fer á því að segja að útbreiðsla veirunnar hafi aukist.

Blaðamaðurinn skrifar:

Hann sagðist heilbrigðiskerfi vera að kikna undan álaginu víða um heim.

Og annars staðar stendur:

Raunverulegur fjöldi láttinna er þó líklegast mun hærri.

Fljótfærni í skrifum er ekki góð. Þess vegna er rík ástæða til að lesa vandlega yfir frétt fyrir birtingu. Blaðamaðurinn gerir það ekki og svo virðist sem honum sé sama um lesendur.

Til að komast að hinu sanna hafa blaðamenn víða um heim borið saman heildarfjölda dauðsfalla ríkja á undanförnum vikum og mánuðum og borið saman við meðaltal síðustu ára.

Ofangreind málsgrein er enn eitt dæmið um hroðvirkni blaðamannsins. Hann talar um „dauðsföll ríkja“ en á eflaust við fjölda þeirra sem látist hafa í ríkjunum. 

Lesendum er mikil óvirðing sýnd með því að birta illa skrifaða grein og í þokkabót með stafsetningarvillum.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Vís­bend­ing er um að komið hafi þriðja inn­skot við Þor­björn og virðist það af svipuðu dýpi og fyrri inn­skot, eða á um þriggja til fjögurra kíló­metra dýpi.“

Frétt á mbl.is.                              

Athugasemd: Blaðamenn verða að huga að stíl, gera frétt sína skiljanlega. Nástöður eiga aldrei við. Í málsgreininni eru þær tvær, innskot og dýpi. Fréttin er stutt en því miður kemur önnur nástaða fyrir með orðinu „vísbending“.

Í fréttinni segir:

Skjálft­inn er hluti af jarðskjálfta­hrinu sem stend­ur yfir í ná­grenni Grinda­vík­ur …

Þarf að taka þetta fram? Skjálftahrinan er norður af Grindavík og mikið má vera ef einn af sjö hundruð skjálftum sem þar hafa verið sé ekki hluti af henni.

Einnig segir í fréttinni:

Um 2.000 skjálft­ar hafa verið staðsett­ir þar síðan þá …

Betur fer á því að segja:

Síðan hafa um tvö þúsund skjálftar hafa orðið þarna …

Allt er „staðsett“ sem er uppáhaldsorð margra blaðamanna. Fyrir alla muni ekki festast í klisjum. Fjölbreytni í orðavali er dyggð.

Hollt er að lesa texta sinn yfir með gagnrýnum augum. Blaðamaðurinn hefur ekki gert það.

Tillaga: Margt bendir til að þriðja kvikuinnskotið hafi orðið við Þorbjarnarfell en öll hafa þau verið á þriggja til fjögurra km dýpi.

5.

„… mældu starfs­menn Veður­stof­unn­ar SO2 í suðvest­ur­horni Grím­s­vatna, nærri þeim stað þar sem gaus 2004 og 2011.“

Frétt á mbl.is.                               

Athugasemd: Fréttin fjallar um hugsanlegt eldgos í Grímsvötnum. Blaðamaðurinn vitnar í vísindaráð almannavarna sem skrifaði textann, sjá hér. Hann lætur þess ógetið hvað SO2 er. Eitt af grundvallaratriðum í blaðamennsku að auðvelda lesandanum að skilja.

SO2 er brennisteinstvíoxíð og getur verið eitruð lofttegund. S merkir brennisteinsfrumeind og O merkir súrefnisfrumeind. Talan 2 á við súrefnið og þýðir að frumeindir þess séu tvær á mót einni brennisteins. Á Vísindavefnum er grein um langtímaáhrif brennisteinstvíoxíðs á líkamann.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„… margsinnis var ökumaður ekki með ökuskirsteini eða gild ökuskirteini.“

Frétt á frettabladid.is                               

Athugasemd: Var sami ökumaðurinn margsinnis stoppaður og í öll skiptin ekki með ökuskírteini? 

Ekkert eftirlit er með viðvaningum sem fá að vera blaðamenn. Ofangreind setning er stórgölluð.

Blaðamaðurinn notar ekki villuleitarforrit og það sést best á því að hann skrifar ökuskírteini tvisvar í sömu setningunni í bæði skiptin með villum. Þetta hlýtur að vera Íslandsmet í nástöðu og trassaskap.

Ofangreint er hluti af málsgrein sem er svona:

Akstur undir áhrifum áfengis eða fíkninefna var fyrirferðamikill hjá lögreglunni á höfuðborgarsvæðinu síðastliðinn sólarhring, margsinnis var ökumaður ekki með ökuskirsteini eða gild ökuskirteini.

Orðalagið er svo óskýrt að lesandinn gæti haldið að löggan hafi ekið undir áhrifum.

Í fréttinni stendur:

Þá var veit­inga­húsi í miðbæn­um lokað en rekst­ur átti sér stað þar á ann­an tím­ann í nótt. 

Enn bullar blaðamaðurinn og þar að auki er þetta rangt mál. Líklega ætlaði blaðamaðurinn að segja þetta:

Veitingahúsi í fullum rekstri var lokað á öðrum tímanum í nótt.

Með því að bera löggufréttir í öðrum fjölmiðlum kemur í ljós að orðalagið er úr dagbók lögreglunnar. 

Fljótfærir blaðamenn og viðvaningar halda að löggan skrifi gullaldarmál en svo er ekki. Hún er illa skrifandi eins og oft hefur verið færðar sönnur á í þessum pistlum. Þar af leiðandi ætti alltaf að taka dagbók lögreglunnar með vara og aldrei birta orðrétt úr henni. Til gamans má geta þess að hún heldur að póstnúmer í Reykjavík séu heiti á hverfum. Allir ættu að vita betur.

Loks segir í fréttinni:

Skráð mál hjá lögreglunni frá 17 til 5 voru 122 í gær, þar af um 25 vegna hávaða.

Skilur einhver þetta? Blaðamaðurinn er greinilega algjörlega óvanur skrifum annars hefði hann orðað þetta til dæmis svona:

Alls voru 122 mál skráð mál hjá lögreglunni frá klukkan sautján í gær til fimm í morgun. Þar af voru tuttugu og fimm kvartanir vegna hávaða.

Engin virðing er borin fyrir lesendum. Allt er birt.

Tillaga: … fjöldi ökumanna voru án ökuskírteinis eða þau voru ógild.

Ferðamannaiðnaður, Súgandisey sjálfstæð og fjárfesta í nýsköpum

Orðlof

Talað í gusum

Tungumál breytast og það er ugglaust eðli þeirra. Stundum er maður þó svolítið hvumsa og þurfa fræðingar að skoða orsakir. Þetta snýr að hljóðfalli tungunnar. 

Unglingar og jafnvel nokkuð fullorðið fólk talar orðið í gusum, ekki heilum setningum, slítur í sundur setningarnar og tekur sér málhlé við annað hvert orð. Yfirleitt rjátlast þetta af með aldri og þroska. 

Annað hefur vakið eftirtekt mína (og leikhúsfólks almennt, af því að við erum alltaf að vinna með tungumálið). Einkum virðast ungar konur eiga erfitt með að segja e. Þær beina hljóðinu upp í nefið og segja akki stað ekki og þatta í staðinn fyrir þetta. 

Morgunblaðið. Grein á blaðsíðu 18 eftir Svein Einarsson, 8.6.20.  

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„… og segir þær munu valda ómældu tjóni á ferðamannaiðnaðinum í landinu.“

Frétt á visir.is.                              

Athugasemd: Ferðaþjónusta er ekki iðnaður í íslenskri merkingu orðsins. Enska orðið „industry“ er mun víðtækara en það íslenska. Á því máli er talað um framleiðslu af ýmsu tagi í verksmiðjum og jafnvel er talað um „the Shakespeare industry“ sem auðvitað er ekki iðnaður. Átt er við starfsemi sem er mjög um umfangsmikil. 

Heimild fréttarinnnar er vefur BBC en þar segir:

The travel industry has been vocal in its criticism of the government's quarantine rules …

Á íslensku er fjarri lagi að tala um „tónlistariðnað“ eða „leihúsiðnað“. Þess í stað hafa myndast falleg orð eins og tónlistarlíf og leikhúslíf en hvort tveggja er þjónusta sem almenningi stendur til boða, oftast gegn gjaldi.

Meira en þrjátíu ár eru síðan Birna Bjarnleifsdóttir, ferðamálafrömuður, lagði til að orðið ferðaþjónusta yrði tekið upp sem heiti yfir atvinnugrein sem þjónustar ferðamenn. Þessu var tekið fagnandi og nær engir tala lengur um „ferðaiðnað“ nema stöku blaðamenn sem eru afskaplega góðir í útlenskunni en með endemum slakir eða hroðvirkir í íslensku.

Tillaga: … og segir þær munu valda ómældu tjóni á ferðaþjónustunni í landinu.

2.

„Dranginn er afskaplega þekkt kennileyti á leiðinni til Akureyrar …“

Frétt á visir.is.                              

Athugasemd: Fallbeyging eru eins og sundtökin, hún er flestum ósjálfráð. Drangur er hér í röngu falli, á að vera í nefnifalli, ekki þolfalli. Þetta á ekki að þurfa umhugsunar við.

Þeir sem efast ættu að skipta á drangur og setja til dæmis bær í staðinn. Þá er niðurstaðan þessi: Bærinn er afskaplega þekkt kennileiti á leiðinni til Akureyrar … Ekki bæinn er …

Blaðamaðurinn skrifar kennileyti rangt. Það er skrifað með ’y’. Villan er afar meinleg vegna þess að í tölvu blaðamannsins er forrit sem leitar að stafsetningarvillum. Það er engin afsökun að nenna ekki að nota villuleitarforritið og einber dónaskapur og virðingarleysi fyrir lesendum að birta greinar með villum.

Þar að auki er setningin illa orðuð vegna orðsins „afskaplega“ sem er óþarft. Kennileiti eru þess eðlis að þau eru einstök, allir sjá þau og þar af leiðandi eru þau þekkt. Í orðabókinni er sagt:

Einkenni í landslag þar sem hægt er að átta sig á staðháttum og leiðum.

Fréttin er um mikið afrek tveggja manna sem klifu Hraundranga, tindinn milli Öxnadals og Hörgárdals. 

Blaðamaðurinn gerir enga tilraun til að leiðrétta talmál viðmælanda í viðtali á Vísi.

Sagt er að Hraundrangi sé „toppur allra toppa“, orðalag sem er frekar illskiljanlegt og slakt. Góður blaðamaður hefði skrifað að hann væri „hrikalegastur allra tinda“ eða álíka.

Blaðamaðurinn segir að klifurmennirnir hafi:

skellt sér upp á Hraundranga

Þetta er ofnotuð klisja. Allir skella sér eitthvað, á ball, bíó, í bíltúr, á Hvannadalshnúk eða Hraundranga. Hafa blaðamenn enga tilfinningu fyrir stíl?  Af hverju mátti ekki segja að mennirnir hafi klifið Hraundranga? Það var nú það sem gerðist og tók langan tíma.

Blaðamaðurinn skrifar:

Fáum dettur þó í hug að brölta upp …

Flatneskjan í frásögninni er hræðileg. Enginn stíll engin tilfinning.

Fleira má nefna í þessari stuttu frétt sem er illa skrifuð frásögn af afreki tvímenninganna.

Tillaga: og segir þær munu valda ómældu tjóni á ferðaþjónustunni í landinu.

3.

„Eyjan var upphaflega sjálfstæð rétt utan Stykkishólms, en var á síðustu öld tengd landi með uppfyllingu …“

Frétt á blaðsíðu 10 í Morgunblaðinu 10.6.20.                             

Athugasemd: Í fréttinni er rætt um Súgandisey, fallega eyju við Stykkishólm. Sagt er að hún hafi áður verið sjálfstæð, þó hefur aldrei búið nokkur maður þar. Nú er hún líklega ósjálfstæð.

Þetta eru kjánaleg skrif og ónákvæm. Eyjan var ekki „tengd landi með uppfyllingu“ heldur var höfninni lokað til austurs með hafnargarði sem er akfær. Undir sunnanverðri Súgandisey var land búið til, þar gerð höfn fyrir ferjuna Baldur og önnur skip.

Tillaga: Eyjan er norðan við höfnina í Stykkishólmi. Á síðustu öld var höfninni lokað til austurs …

4.

„… að lífeyrissjóðir væru skikkaðir upp að ákveðju marki til þess að fjárfesta í nýsköpum.“

Frétt á blaðsíðu 10 í viðskiptablaði Morgunblaðsins 10.6.20.                             

Athugasemd: Knýjandi þörf er að vita hvað „nýsköp“ eru. Líklega er þetta bara innsláttarvilla. Eða hvað? Þarna er líka önnur stafsetningarvilla.

Skortur á prófarkalestri og notkun á villuleitarforritum getur haft skoplegar afleiðingar. Hins vegar eiga ekki að vera stafsetningavillur í fjölmiðlum. Tæknin er fyrir hendi og blaðmenn eiga að nota hana.

Tillaga: … að lífeyrissjóðir væru skikkaðir upp að ákveðju marki til þess að fjárfesta í nýsköpun.

5.

„25 nýir sjúkrabílar munu sjást á götum landsins síðar í sumar.“

Frétt visir.is.                              

Athugasemd: Viðvaningar í blaðamennsku fá að skrifa hvað sem er og hvernig sem er á Vísi. Enginn góður skrifari byrjar setningu á tölustöfum. Eðli bókstafa og tölustafa er ólíkt. 

Eftir punkt eða í byrjun skrifa notum við stóran bókstaf, kallaður upphafsstafur. Hvernig er upphafsstafur tölustafs?

Annað hvort er talan skrifuð í bókstöfum eða skrifarinn umorðar setninguna.

Sjúkrabílar munu sjást á götum landsins, það segir sig sjálft. Skelfing er leiðinlegt þegar blaðmenn þurfa að nota klisjur í stað þess að skrifa hreint og beint.

Tillaga: Tuttugu og fimm nýir sjúkrabílar verða teknir í notkun í sumar.

Félagsforði, slagsmál í póstnúmeri og heimsvísa

Orðlof

Sagnorði koma með hreyfinguna

Markmið undanfarinna ábendinga er ekki að útrýma nafnorðum, heldur að nota þau sparlegar en áður. Láta sagnorð koma í auknum mæli í staðinn.

Segja má:

“Hann samþykkti ósk hennar.”

“Þessi ákvörðun getur leitt til góðrar niðurstöðu.”

“Fátt hefur valdið meira rifrildi en krafan um fóstureyðingar.”

Sagnorðin koma með hreyfinguna inn í textann, nafnorðin með persónurnar.

Nafnorð plús sagnorð svara spurningunni:

“Hver gerði?”

Konan drap leigjandann. Skipstjórinn sigldi á miðin. Lögmaðurinn tapaði málinu. Blaðamaðurinn misskildi skýrsluna. Ritstjórinn svaf yfir sig.

Frumlag + umsögn

Fimmta regla Jónasar:

Keyrðu á sagnorðum og notaðu sértækt frumlag

jonas.is.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Í Brisbane, þar sem mótmælendur voru með grímur og gættu að félagsforðum vegna kórónuveirufaraldursins, …“

Frétt á visir.is.                              

Athugasemd: Forði er samkvæmt orðabókinni birgðir, vistir, matarskammtur.

Allir þekkja ljóðið Þorraþræll eftir Kristjáns Jónssonar. Kallar og kellingar á öllum aldri syngja hástöfum: Nú er frost á Fróni …

Í öðru erindi segir:

Horfir á heyjaforðann 
hryggur búandinn: 
„Minnkar stabbinn minn, 
magnast harðindin. -
Nú er hann enn á norðan, 
næðir kuldaél, 
yfir móa og mel 
myrkt sem hel. …

Þarna er talað um heyjaforðann, en blaðamaður Vísis veit ekki muninn á forða og forðun.

Forði beygist svona í eintölu:

forði, um forða, frá forða, til forða

Og í fleirtölu:

forðar, um forða, frá forðum, til forða

Forðun er nafnorð og dregið af sögninni að forða og forðast. Líklega beygist það svona:

forðun, um forðun, frá forðun, til forðunar

Blaðamaðurinn talar um „félagsforða“ en það orð er ekki til, jafnvel ekki á útlensku. Á vef Reuters segir:

In Brisbane, one of several Australian cities where rallies were held, police estimated 10,000 people joined a peaceful protest, wearing masks and holding “Black Lives Matter” placards.

Þarna er ekkert talað um „félagsforðun“, aðeins að mótmælendur hafi notað smitgrímur. Orðinu er algjörlega ofaukið í skrifum blaðamannsins.

Vísir hefur tekið þetta óþjála og kauð orð „félagsforðun“ upp á sína arma og hver blaðamaðurinn á fætur öðrum brúkar það. Að minnsta kosti einn þeirra kann ekki að beita því.

Lengi vel var allt sagt vera svo óskaplega fordæmalaust en margir skildu ekki orðið. Þess vegna urðu tímarnir „fordómalausir“ með stafla af „félagasforðum“.

Tillaga: Í Brisbane, þar sem mótmælendur voru með smitgrímur vegna kórónuveirufaraldursins, …

2.

„Væntir handtakna á Íslandi og í Angóla í Samherjamálinu.“

Frétt á ruv.is.                              

Athugasemd: Þetta er ekki rangt. Nafnorðið handtaka beygist svona í fleirtölu samkvæmt beygingarlýsingu íslensks nútímamáls, BÍN:

handtökur, um handtökur, frá handtökum, til handtaka/handtakna

Þar með er ekki sagt að þetta sé fallegt mál. Það er frekar stirðbusalegt og flatt.

Heimild fréttarinnar er vefurinn namibiansun í Namibíu. Þar segir:

More arrests are expected to be made in Angola and Iceland, Marondedze said.

Til að komast hjá svona tungubrjótum í þýðingum má auðveldlega skipta um sagnorð eins og gert er í tillögunni hér fyrir neðan.

Aðalatriðið er að hafa stíl í huga og alls ekki gleyma lesendum. Blaðamaður sem gerir hvorug er ekki góður í fagi sínu.

Snorra Aðalsteinssyni, bekkjarbróður mínum úr MR, varð þetta á orði í umræðum á fésbókinni:

Ef haldið er boð þar sem boðið er upp á tvær eða fleiri kökur skal nefna það kaknaboð.

Fyrir þá sem ekki trúa beygist orðið kaka svo í fleirtölu:

Kökur, um kökur, frá kökum, til kaka/kakna.

Varla þarf að fjölyrða meira um þetta.

Tillaga: Býst við handtökum á Íslandi og í Angóla í Samherjamálinu.

3.

„Hópslagsmál, varðeldar og ölvun.“

Frétt á ruv.is.                              

Athugasemd: Þetta er ein skásta löggufréttin sem lengi hefur sést í fjölmiðlum og er hún þó ekkert tiltakanlega vel skrifuð. Stíllinn mættu vera betri og hún er of löng.

Talað er um að fólk hafi verið sett í steininn og þvældu orðalagi löggunnar „vistað í fangageymslu fyrir rannsókn málsins“ kastað fyrir róða. Glæsilega gert.

Í fréttinni segir:

Skömmu fyrir miðnætti var lögreglan kölluð til vegna hópslagsmála í póstnúmeri 103, þar sem Kringlan og Leitin eru.

Fullyrt að slegist hafi verið í póstnúmeri. Ekki kemur fram hvernig það er hægt. Löggan hefur lengi haldið því fram að póstnúmer í Reykjavík séu hverfi sem er tóm della.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„400.000 látnir á heimsvísu.“

Fyrirsögn á fréttabladid.is.                              

Athugasemd: Ekki er öllum gefið að semja vísu en allir geta notað heimsvísu og landsvísu. Af hverju má ekki segja að fjögur hundruð þúsund manns hafi látist í heiminum? Blaðamaðurinn notar „heimsvísu“ fimm sinnum í stuttri frétt.

Blaðamaðurinn skrifar:

400.121 eru skráðir látnir af völdum veirunnar …

Aðeins þeir sem tóku illa eftir í menntaskóla og framhaldsskóla byrja setningu á tölustöfum. Nema þá að kennsla í ritgerð og stíl sé núorðið ekki upp á marga fiska. Það breytir því ekki að enginn byrjar setningu á tölustöfum. Gúgglið þetta bara með þessum leitarorðum: „Starting sentences wit numers“.

Reglan er þessi: Umorðum setningu til að komast hjá því að byrja hana á tölustöfum eða skrifum töluna með bókstöfum.

Hins vegar er óátalið að tölustafir séu fremst í fyrirsögnum.

Mikið er um nástöður í fréttinni. Blaðamaðurinn veit líklega ekki hvað nástaða er og enginn leiðbeinir honum í þessu frekar en öðru.

Níu sinnum er talað um „smit“.
Tvisvar er sagt „í mörgum löndum“.
Þrisvar kemur orðið „staðfest“ fyrir.
Loks má nefna að tvisvar er orðið „samkvæmt“ notað og í bæði skiptin vitnað til sama háskóla.

Betra er að segja „ástandið er ekki gott í Brasilíu“ frekar en „ástandið lítur ekki vel út í Brasilíu“.

Er ekki neinn á Fréttablaðinu sem leiðbeinir blaðamönnum eða má allt?

Tillaga: 400.000 látnir í heiminum.

 

Filtera kjarnann í sér, upplifanir og hann krauf líkið

Orðlof

Skæruliði

Farið er að nota orðið skæruliði og samsetningar með því sem fyrri lið um miðja 20. öld.

Orðið skæra í merkingunni ’bardagi, deila, minni háttar vopnaviðskipti’ er miklu eldra og þekktist þegar í fornu máli. Skæruliðar taka þátt í skæruhernaði, en það orð er frá svipuðum tími og skæruliði.

Skæruhernaður er skilgreindur svo að áhersla sé lögð á margar aðgreindar árásir, sem óvinurinn veit ekki hvar er að vænta, og taka skæruliðarnir þátt í slíkum árásum.

Vísindavefurinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„… og austurrísk stjórnvöld héldu áfram að neita fyrir tenginguna, ákvað Ísland að setja svæðið á lista áhættusvæða …“

Frétt á visir.is.                              

Athugasemd: Skrýtið þetta orðalag að „neita fyrir“. Ekki í fyrsta sinn sem blaðamaður notar það, sjá hér. Svona orðalag er annars óþekkt.

Betra hefði verið að segja að austurísk stjórnvöld hafi þrætt fyrir tenginguna.

Tillaga: … og austurrísk stjórnvöld héldu áfram að þræta fyrir tenginguna …

2.

„Þarf ég aft­ur að minna þig á að ekk­ert býr til meira klúður en að filtera kjarn­ann í sjálfri þér …“

Frétt á mbl.is.                              

Athugasemd: Hvað þýðir að „filtera í sér kjarnann“? Er verið að tala um hjartað, heilann eða botnlangann. Þetta er óskiljanlegt. Frásögnin er að mestu leiti furðuleg og illskiljanleg. Hún er greinilega ætluð konum en er ekki skárri þó svo sé.

Þarna segir:

Þú veist að blörrið býr til gervi­sam­bönd …

Þetta skilst ekki einu sinni þegar samhengið er skoðað. Enska nafnorðið „blur“ hjálpar ekkert en það merkir eitthvað sem er óskýrt.

Ekki er þetta skiljanlegra:

Stút­full­ur dag­ur af alls kon­ar fólki að dansa á borðum með þér af því þú ert svo sjúllað hvetj­andi karakt­er.

Eða þetta:

Upp á svið með þig og vertu fokk­ing fabjúlös. 

Það merkilega við þennan pistil er að málfarið er víða alveg ágætt en höfundurinn reynir viljandi að bæta inn furðulegum orðum og orðasamböndum sem hjálpa ekki. Hann er greinilega að tala eins og unglingur sem hefur ekki nægan orðaforða.

Má vera að skrifinu séu til þess að hvetja konur til dáða og sé svo hljóta að vera margar sem mislíkar svona bull.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Mótmælendur í grennd við kirkjuna voru beittir táragasi til þess að rýma svæðið fyrir myndatöku forsetans.“

Frétt á visir.is.                               

Athugasemd: Skynsamlegra er að segja að táragasi hafi verið beitt gegn fólkinu. Mótmælendurnir voru margir og kastaði lögreglan táragassprengjum að þeim. Á heimild fréttarinnar, vef CNN segir:

Peaceful protesters just outside the White House gates were dispersed with tear gas …

Þetta þýðir að táragasið hafi verið notað til að dreifa mannfjöldanum. Skrif blaðamannsins eru kjánaleg.

Tillaga: Táragas var notað til að leysa upp mótmæli í grennd við kirkjuna svo hægt væri að taka mynd af forsetanum.

4.

„Upplifanir sem enginn má missa af.“

Fyrirsögn á forsíðu Morgunblaðsins 3.6.2020.                               

Athugasemd: Upplifun er eintöluorð, er ekki til í fleirtölu. Mogginn virðir málfræðireglur að vettugi.

Á blaðsíðu 2 er „viðtal“ við fréttastjóra dægurmála Morgunblaðsins og hann segir:

Við tökum fyrir hótel, veitingastaði og upplifanir sem enginn má missa af.

Hvernig er hægt að „taka fyrir upplifanir“? Er til einhver upplifun annarra sem ekki má missa af? Þetta er bara þvæla.

Greinilegt er að viðmælandinn og blaðamaðurinn sem tók viðtalið eru ekki vel að sér í íslensku.

Iðulega eru í fjölmiðlum birt viðtöl við konur og karla sem segja frá reynslu sinni. Eflaust má kalla margt upplifun en það stendur ekki alltaf undir því heiti. Stundum er talað um „gjaldfellingu orða“ og er þá átt við að notkun þeirra sé svo tíð að merkingin verður æ minna virði. Allt er nú orðið upplifun þó betra væri að nota orðið reynsla eða álíka.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„… þegar lögreglulið í Minneapolis skirrðist ekki við að skjóta hana í götuna með gúmmíkúlu …“

Frétt á blaðsíðu 11 í Morgunblaðsins 3.6.2020.                               

Athugasemd: Blaðamaðurinn fer rétt með sögnina að skirrast. Orðið er eins í öllum persónum þátíðar, ég skirrðist, þú skirrðist, hann skirrðist. Sjá beygingarlýsinguna hér.

Ekki er ljóst hvar líkamshlutinn „götur“ er. Þó getur verið að hún hafi verið skotin og við það fallið í götuna. Sé svo, af hverju er það ekki sagt. 

Orðlagið „að skjóta einhvern í götuna“ er kjánalegt. Þekkt er orðalagið að fella einhvern og er þá því sleppt að segja að einhver hafi verið felldur í götuna eða til jarðar vegna þess að það liggur í orðanna hljóðan að þar endar sá sem fellur. Hvar annars staðar? Eins er með þann sem er skotinn, annað hvort fellur hann eða ekki.

Tillaga: … þegar lögreglulið í Minneapolis skirrðist ekki við að skjóta hana niður með gúmmíkúlu …

6.

„Þetta kemur fram í lokaskýrslu réttarmeinafræðings sem krauf lík hans.“

Frétt á ruv.is.                               

Athugasemd: Sögnin að kryfja er hér ranglega beygt. „Krauf“ er ekki til. Í þátíð er það krufði. Samkvæmt málið.is merkir orðið:

skera upp lík, rista á kvið og taka út innyfli; rannsaka vendilega

Ótrúlegt er að fréttamaður á Ríkisútvarpinu skuli ekki geta farið rétt með veika beygingu sagnorðs.

Tillaga: Þetta kemur fram í lokaskýrslu réttarmeinafræðings sem krufði lík hans.

Land snýr í suður, banka á heimili og vera milli tannanna á fólki

Orðlof

Hreintunga og yfirstétt

Tilslökun í málrækt leiðir smám saman ævinlega til þess að tunga fámennrar þjóðar verður einungis til heimabrúks og þó ekki nema um stundarsakir. 

Í rauninni eru sjónarmiðin í fyrrnefndu samtali í takt við þá heimsvaldastefnu í menningarmálum eða öllu heldur menningarfasisma sem engilsaxnesk yfirstétt hefur lengi ástundað og telur öll önnur mál en ensku til óþurftar.

Morgunblaðið. Tungan eftir Árna Björnsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Allar umsagnir höfnuðu frumvarpinu.“

Undirfyrirsögn á blaðsíðu fjögur í Morgunblaðinu 28.5.2020.                             

Athugasemd: Er ekki réttara að segja að með umsögnunum hafi þeir sem þær rituðu verið gegn frumvarpinu, lagst gegn því?

Umsögn merkir álit eða ummæli.

Tillaga: Allar umsagnir voru gegn frumvarpinu

2.

„Land snýr í hásuður.“

Undirfyrirsögn á blaðsíðu fjögur í Morgunblaðinu 28.5.2020.                             

Athugasemd: Hvernig snýr landslag? Ætli flestir séu ekki á þeirri skoðun að það snúi í allar áttir. Sama er með hús, það snýr í allar áttir, en hugsanlega snýr götuhliðin í suður. Hvert snýr Vífilsfell, Langjökull, Mývatn, Búlandstindur eða Skeiðarársandur?

Landeyjar eru marflatt land milli Hólsár í vestri og Markarfljóts í austri. Áin Affall skiptir þeim í tvennt, Vestur- og Austur-Landeyjar.

Stundum er sagt að land liggi vel við sól og þannig er með Landeyjar og því tekur gróður þar fyrr við sér á vorin en víða annars staðar.

Tillaga: Landið horfir móti sólu.

3.

„Ókunnugur maður bankaði á heimili Rúriks.“

Yfirfyrirsögn á dv.is.                              

Athugasemd: Yfirleitt er bankað á hurð eða eitthvað áþreifanlegt. Forðum var bankað á glugga og það hét að guða á glugga (hér sé guð, var sagt). Margir hafa banka á borð og talið upp að þremur. Halló, er einhver heima, er sagt og bankað í höfuð þess sem er viðutan eða annars hugar. 

Á heimili er varla bankað. Er það ekki hugtak?

Sögnin að knýja er fallegt orð. Hún getur þýtt margt; berja, banka, reka, þrýsta áfram, þvinga, neyða. Knýja dyra er þekkt orðasamband. Sumir hafa verið knúðir til einhvers, til dæmis uppsagnar.

Heimili fólks eru í húsum og þar er knúið dyra.

Mér finnst tjaldið vera heimili mitt þegar ég er á fjöllum. „Home is where the heart is,“ söng Elvis Prestley.

Heimili er heimkynni, lögmætur bústaður eins og segir á málið.is. 

Tillaga: Ókunnur maður knúði dyra á heimili Rúriks.

4.

„Rekstrarvandræði Capacent á Íslandi hafa verið á milli tannanna á fólki undanfarnar vikur en fá svör fengust frá stjórnendum ráðgjafafyrirtækisins.“

Frétt á visir.is.                              

Athugasemd: Blaðamaðurinn skilur ekki orðasambandið að vera á milli tannanna. Það merkir ekki umræða heldur er beinlínis verið að baktala þann sem fyrir verður. Tók blaðamaðurinn ekki eftir í skóla?

Í bókinni Mergur málsins eftir Jón G. Friðjónsson segir um orðalagið:

Verða fyrir rógi, slæmu umtali eða slúðri; vera umtalaður.

Líklega hefur blaðamaðurinn ætlað að segja að rekstrarvandræðin hafi verið umrædd, umtöluð, mikið talað um þau. Gott væri að blaðamenn noti sem minnst af málsháttum, orðtökum, orðum og orðalagi sem þeir skilja ekki. Til vara er gott að fletta þeim upp.

Tillaga: Rekstrarvandræði Capacent á Íslandi hafa verið umtöluð undanfarnar vikur en fá svör fengust frá stjórnendum ráðgjafafyrirtækisins.

 

Toppur Gölts, selja gjöld og dúfa ákærð fyrir njósnir

Orðlof

Hreintungustefna

Ef vondslega hefur þig veröldin blekkt,
vélað og tælt þig nógu frekt,
og móðurlands þíns málfar skekkt,
- mundu þá Air Iceland Connect.

Ragnar Önundarson, skrif á Facebook. Einhver hefur breytt vísu Jóns Arasonar á þennan veg.

Jón Arason biskum orti árið 1550 þegar ljóst var að hann yrði tekinn af lífi:

Vondslega hefur oss veröldin blekkt,
villt og tælt svo nógu frekt:
Ef ég skal dæmdur af danskri slekt,
og deyja svo fyrir kóngsins mekt.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Donald Trump varði helginni í að spila golf, í fyrsta sinn um nokkurt skeið, og að tísta móðgunum, lygum og alls konar dylgjum um andstæðinga sína.“

Frétt á visir.is.                              

Athugasemd: Þetta er ekki frétt og ekki blaðamennska heldur persónuleg skoðum blaðamannsins. Hún kemur lesendum ekkert við. Engu skiptir þó allt þarna sé satt. 

Blaðamanni ber að setja fram upplýsingar án formerkja. Hann á ekki að draga ályktanir fyrir lesandann, mata hann á því sem honum finnst.

Ótrúlegt er að útgáfa Vísis skuli samþykkja svona skrif blaðamanns.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Systurnar á toppi Gölts.“

Frétt á visir.is.                              

Athugasemd: Göltur er algengt örnefni og beygist svona: 

Göltur, um Gölt, frá Gelti, til Galtar.

Göltur er eintöluorð. Karlsvín er nefnist göltur og það beygist eins og örnefnið í eintölu en í fleirtölu svona:

geltir, um gelti, frá göltum, til galta.

Þar að auki getur göltur verið hvorugkynsorð og merkir samkvæmt málið.is; reika, flakka um, glænapast; slást utan í. Orðið glænapast vekur hér athygli og merkir vera (úti) illa klæddur í kulda. 

Blaðamaður Vísis fer rangt með fallbeygingu örnefnisins Göltur. Einfalt er að fletta beygingunni upp í orðabók. Hins vegar þarf hann að vilja skrifa rétt mál.

Deila má um hvort toppur sé á fjallinu Gelti. Sum fjöll eru frekar slétt að ofan, til dæmis Esja. Hæst á Esju er Háabunga sem í raun ekki toppur. Örlítið lægri er Hátindur sem er toppur.

Tillaga: Systurnar á Gelti.

3.

„Boris hefur neitað því að ráðgjafinn verði rekinn.“

Staksteinar í Morgunblaðinu 27.5.20.                             

Athugasemd: Forsætisráðherra Bretlands var hvattur til að reka ráðgjafa sinn vegna brots á útgöngubanni í kóvítis faraldrinum. Eðlilegt er að segja að Boris hafi hafnað því að reka manninn. 

Í pistlinum segir einnig:

Ekki telst víst að ráðgjafar víki fyrr en forsætisráðherra hefur neitað brottrekstri hans þrisvar.

Sögnin að hafna getur samkvæmt orðabókinni merkt; vísa frá, taka ekki við, neita; forðast. Aftur á móti getur sögnin að neita þýtt; segja nei, hafna, synja.

Forsætisráðherrann hafnar því að reka mann. Séu uppi grunsemdir um að ráðherrann hafi rekið hann kann að vera að því sé neitað.

Af þessu má sjá að merking orðanna tveggja skarast nokkuð. Þá á skrifari það við máltilfinningu sína hvort hann notar. 

Tillaga: Boris hefur hafnaði því að reka ráðgjafann.

4.

„Þetta er svart­ur blett­ur á minni fer­il­skrá, þetta er eitt­hvað sem ég þarf að læra af.“

Frétt á mbl.is.                              

Athugasemd: Hér má margt lagfæra. Það sem viðmælandi Moggans á við er að hann þurfi að læra af reynslu sinni, sem varla var „eitthvað“, heldur mun alvarlegra.

Orðið er mjög algengt í margvíslegum tenginum og hefur smám saman fengið aukna þyngd í umræðinni, algjörlega óverðskuldað. Ástæðan er sú að óákveðna fornafnið er oftast notað um það sem er óljóst: „Bara eitthvað“, er sagt.

Stundum er sagt:

• Ég lærði eitthvað í frönsku sem merkir að ég lærði dálítið í frönsku.
• Hann fékk sér eitthvað að borða og þá má vera að hann hafi fengið sér brauð með smjöri, osti og skinku og drukkið mjólk með.

Enginn segir:

• Ég var í Háskóla í fjögur ár og lærði eitthvað í lögfræði.

Ekki er hægt að segja:

• Ökumaðurinn lenti í alvarlegum árekstri og þarf að læra eitthvað af því.
• Ég tapaði skákinni og þarf að læra eitthvað af því.

Í þessum tilvikum er „eitthvað“ afar ómarkvisst og tekur ekki mið af því hversu málefnið er mikilvægt.

Hins vegar er ekkert að því að nota „eitthvað“ þó í fjölmörgum tilvikum sé betra að sleppa því og orða hugsun sína skýrar.

Málsgreinin er slæm, tvívegis „þetta“, dæmigerð nástaða. Á íslensku stendur eignarfornafnið „minn“ yfirleitt á eftir nafnorðinu en stundum á undan, en það á ekki við hér. Blaðamaðurinn á að lagfæra lélegt orðalag.

Tillaga: Úrslitin eru svart­ur blett­ur á fer­il­skránni og ég þarf að læra mikið af þeim.

5.

„Allt síðasta ár seldi klúbburinn sjö þúsund vallargjöld!“

Frétt á visir.is.                              

Athugasemd: Varla er hægt að selja gjöld. Gjald merkir að borga, greiða.

Í fréttinni er talað um vallargjöld á golfvelli, það er kylfingar greiða fyrir aðgang að vellinum. Á ensku eru vallargjald kalla „green fee“ sem er ekki beint lýsandi en er engu að síður alþjóðlegt.

Almennt kaupa kylfingar sér rástíma en í orðinu felst sá tími sem hann má byrja leik og er það vallargjaldið.

Hvað kallast vallargjald í golfi? Útilokað er að selja vallargjald, það gengur hreinlega ekki upp, svona röklega séð. Í augnablikinu sýnist mér skást er að nota aðgang, selja aðgang.

Tillaga: Allt síðasta ár seldi klúbburinn sjö þúsund manns aðgang að golfvellinum.

6.

„… um að fá aftur eina af dúfum sínum, sem þessa dagana er í varðhaldi á Indlandi eftir að hafa verið ákærð fyrir njósnir.“

Frétt á ruv.is.                               

Athugasemd: Nú versnar í’ðí. Getur dúfa verið ákærð fyrir njósnir? Já, greinilega. Þetta er ekki rökvilla eða þýðingarvilla hjá fréttamanni Ríkiútvarpsins.

Á vef BBC stendur:

A Pakistani villager has urged Indian Prime Minister Narendra Modi to return his pigeon, currently being held in India on charges of spying.

Dálítið slappt að þýða „currently“ með „þessa dagana“. Nú hefði dugað.

Vonandi verður dúfan yfirheyrð og allt sem hún segir skrifað skilmerkilega niður. Vera má að hún hafi ekki verið við njósnastörf, verið „ferðadúfa“. 

Tillaga: Engin tillaga.

7.

„Ekki við eina fjölina felld.“

Fyrirsögn á frettabladid.is.                               

Athugasemd: Stórskemmtileg fyrirsögn, ein sú besta sést hefur. Rætt er við konu sem er menntaður garðyrkjufræðingur og ... smiður. Svona má leika sér með málið. Blaðamaðurinn á hrós skilið fyrir að þora orðaleiknum. 

Í bókinni Mergur málsins eftir Jón G. Friðjónsson segir um orðalagið að vera ekki við eina fjölina felldur:

Vera viðsjárverður, vera ekki allur þar sem maður er séður, vera ekki (alveg) heiðarlegur; vera fjöllyndur í ástum. [...]

Líkingin er dregin af smíðum þar sem m.a. fjalir eru felldar saman, hver að annarri. Sá sem passar ekki aðeins við eina fjöl getur brugðið sér í ýmis líki.

Auðvitað hafa flestir sem ráku augun í fyrirsögnina og myndina af fallegu brosi konunnar haldið að hún væri vergjörn eða eitthvað enn verra. En það er nú langt í frá.

Tillaga: Engin tillaga.

 

 

Neitar fyrir, hafa afskipti af og laxinn mættur í borgina

Orðlof

Hráþýðingar

„Í sjónvarpi mátti (20.1.16) sjá auglýsingu þar sem auglýst voru höfuðborð. 

Enska heitið "headboard" er á íslenzku "rúmgafl" eða „höfðagafl."

Hráþýðingar úr ensku færast ört í vöxt og það er ekki aðeins illa máli farið fjölmiðlafólk, sem iðkar þær heldur og ekki síður auglýsingastofur. 

Hráþýðingar úr ensku og ensk setningaskipan er ein mesta vá, sem að móðurmálinu steðjar um þessar mundir.“ - 

Kærar þakkir, Molavin. Þetta er góð ábending. Sumarauglýsingastofur eru stórhættulegar og gera hverja atlöguna að tungunni á fætur annarri, eins og stundum hefur verið nefnt í þessum pistlum. En skylt er að geta þess, að þar eiga ekki allir jafna sök.

Molar um málfar og miðla. Eiður Guðnason.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Bjarni neitar þó fyrir að það andi köldu þeirra á milli.“

Frétt í dv.is.                              

Athugasemd: Hvað merkir að „neita fyrir“? Ekkert, þetta er bara merkingarlaust orðalag.

Líklega hefur blaðamaðurinn haft óljósan grun um að hægt sé að neita einhverju og þvertaka fyrir eitthvað. Þessu hefur síðan slegið saman í hausnum á honum og þetta orðið útkoman.

Tillaga: Bjarni neitar því að það andi köldu þeirra á milli.

2.

„Flugfreyjur fá aldrei laun frá bandaríska fjárfestinum sem þær sætta sig við.“

Frétt í dv.is.                              

Athugasemd: Beint liggur við að skilja málsgreinina á þann hátt að flugfreyjur sætta sig við bandaríska fjárfestinn en fá aldrei laun frá honum.

Þegar „fréttin“ er lesin kemur í ljós að það er alls ekki þannig. Það eru launin sem þær sætta sig ekki við, ekki fjárfestirinn.

Annars er það furðuleg árátta blaðamanna að búa til fréttir úr texta sem birtur er á Facebook. Margar af þessum fréttum standa ekki undir nafni. Oft eru þeir sem skrifa færslurnar á FB langt frá því að vera aðilar máls, hafa jafnvel enga þekkingu á því sem þeir eru að skrifa um. Eru bara „fyrirsagnahausar“ eins og liðið sem skrifar í athugasemdadálka fjölmiðla.

Tillaga: Flugfreyjur fá aldrei laun sem þær sætta sig við frá bandaríska fjárfestinum.

3.

„Lögreglan á höfuðborgarsvæðinu hefur á árinu haft afskipti af nokkur hundruð ökumönnum vegna aksturs undir áhrifum.“

Fyrirsögn í visir.is.                               

Athugasemd: Málfarslega er ekkert að fyrirsögninni. Hins vegar er hún og fréttin á dæmigerðri stofnanamállýsku, orðalagi sem er byggir á nafnorðum.

Orðalagið „hafa afskipti af“ er löggumál í þeim flokki sem eflaust myndi flokkast sem veigrunarorðalag, það er undanfærsluorð sem milda það sem í raun er gert. 

Blaðamenn og aðrir segja að löggan hafi haft „afskipti“ af fólki þegar grunur leikur á að það sé drukkið eða dópað. „Afskipti“ er hjáorð til að ekki þurfi að segja að fólkið hafi verið handtekið.

Í fréttinni er þetta haft eftir viðmælandanum sem starfar hjá Samgöngustofu:

Við hjá Samgöngustofu höfum áhyggjur af því þegar fólk er að blanda saman inntöku efna sem hafa ýmist slævandi eða örvandi áhrif vegna þess að það hefur áhrif á aksturshæfni og ákvarðanatöku undir stýri.

Þetta er nú meira hnoðið, dæmigert stofnanamál eins og löggan notar. „Inntaka efna“ er neysla, á við drykki, sprautur og fleira. Orðið „ákvarðanataka“ er ónýtt orð. Það er myndað af tveimur orðum, sögnunum að ákveða og taka. Hæfni er gott orð og felur í sér að sá sem er dópaður eða fullur getur ekki tekið réttar ákvarðanir í akstri.

„Áhrif á aksturshæfni og ákvarðanatöku“, segir viðmælandinn með undanfærsluorðalaginu. Auðvitað á hann við að þeir sem eru undir áhrifum geta ekki stjórnað bílum og séu hættulegir sé og öðrum.

Efnislega ætlaði viðmælandinn að segja þetta.

Við hjá Samgöngustofu höfum áhyggjur af því þegar ökumenn nota áfengi, lyf og dóp í akstri. Þeir eru stórhættulegir sér og öðrum.

Þetta er einnig haft eftir viðmælandanum:

Ef fólk er að taka lyf sem getur valdið einhvers konar skerðingu á aksturshæfni þá er það alltaf áhættuþáttur sem við hjá Samgöngustofu viljum fyrir alla muni biðja fólk um að hafa í huga.

Í stuttu máli: Liðið hjá Samgöngustofu vill að fólk hafi það í huga að lyf geta valdið „skerðingu á aksturshæfni“ og það er „áhættuþáttur“. Dæmigert undanfærsluorðalag.

Aðalatriðið er þetta:

Mörg lyf eru slæm fyrir ökumenn. Ekki keyra eftir að hafa tekið þau. Lestu það sem segir á lyfjapakkningunum, þar stendur þetta skýrum stöfum. Að auki hefur læknirinn sem ávísaði lyfjunum ábyggilega lagt þunga áherslu á þetta.

Blaðamenn Vísis bæta við frá eigin brjósti:

Þá hefur verið nokkuð um það að fólk slasist í umferðinni vegna aksturs undir áhrifum löglegrar lyfjaneyslu en sautján slösuðust í fyrra, þar af fimm alvarlega.

Óskiljanlegt er þetta „þá“ sem málsgreinin hefst á og er hér atviksorð. Sé því sleppt gerist ekkert:

Nokkuð er um það að fólk slasist í umferðinni vegna aksturs …

Raunar er þessi málsgrein afar illa samin. Betra hefði verið að orða hana svona:

Fólk hefur slasist í umferðinni vegna aksturs undir áhrifum löglegrar lyfja. Sautján manns slösuðust í fyrra, þar af fimm alvarlega.

Fréttin er illa skrifuð, samt eru tveir blaðamenn skrifaðir fyrir henni.

Tillaga: Lögreglan á höfuðborgarsvæðinu hefur á árinu tekið nokkur hundruð ökumenn vegna aksturs undir áhrifum.

4.

„Lax­inn er mætt­ur í Elliðaárn­ar.“

Frétt á mbl.is.                              

Athugasemd: Sögnin að mæta merkir að hitta annan. Fólk mætir á einhvern stað, kemur saman og jafnvel mætist á förnum vegi.

Laxinn mætir hvergi, mætir engum. Hann kemur bara í Elliðaárnar.

Fyrirsögn fréttarinnar er engu skárri:

Laxinn mættur í borgina.

Samkvæmt þessu getur maður átt von á því að mæta laxi á Laugaveginum. Það yrði nú frétt í lagi, lagsmaður.

Út af fyrir sig er ekkert að því að skrifa léttan texta, grípa orð og orðalag sem oftast er notað um samskipti fólks og yfirfæra á dýraríkið. Vandinn er bara sá að maður veit aldrei hvort skrifarinn viti til dæmis muninn á sögnunum að mæta eða koma. Ótal dæmi er um slæmt málfar í fjölmiðlum. 

Um daginn var til dæmis í fjölmiðli sagt frá fæðingu tvíbura og það orðað þannig að þeir hefðu „mætt á svæðið“ … Sjá hér. Ekki furða þótt „kjánahrollurinn“ geri vart við sig.

Tillaga: Lax­inn er kominn í Elliðaárn­ar.

 

Jafnvígur, neikvæðar sögusagnir og eigendur beina

Orðlof

Glaumstund

Það splunkunýja orð leysir af hólmi hin tvö útjöskuðu ensku orð happy hour. Séð hefi ég nokkrum sinnum á prenti að landar hafa nefnt þetta fyrirbæri hamingjutíma. Það finnst mér ekki nógu góð þýðing. 

Margir telja sig náttúrulega upplifa hamingjuna þegar þeir finna á sér, en orðið er of hátíðlegt. Glaumur og gleði eiga betur við og glaumstund held ég að henti bezt.

Morgunblaðið, blaðsíða 33, 21.5.20. Þórir S. Gröndal.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Stafræn ökuskírteini verða með breytingunni gerð jafnvíg þeim prentuðu hér á landi.“

Frétt á visir.is.                              

Athugasemd: Lýsingarorðið „jafnvígur“ er hér notað rangt. Réttara er að nota lýsingarorðið jafngildur.

Í fréttinni er talað um stafræn ökuskírteini, sem er vottorð um ökuleyfi, og er ætlunin að þau geti verið á snjallsímum. Slík skírteini verða gild rétt eins og þau prentuðu, það er jafngild.

Samkvæmt orðabókinni er jafnvígur haft um þann sem er fær í einu sem öðru eða fær með eitt sem annað. Tveir menn eða fleiri geta verið jafnvígir, það er jafningjar í kúluvarpi eða annarri íþrótt. Einstaklingur getur verið jafnvígur á sverð og boga, í ensku og dönsku eða í fimmþúsund og tíu þúsund metra hlaupi.

Útilokað er að dauðir hlutir geti verið jafnvígir. Prentað Morgunblað getur aldrei orðið „jafnvígt“ stafrænum Mogga á tölvu. Ekki er hægt að bera saman tvo bíla og segja þá „jafnvíga“. Sá sem heldur því fram skilur ekki orðið jafnvígur.

Tillaga: Með breytingunni verða stafræn ökuskírteini jafngild prentuðum.

2.

„Ellen miður sín yfir nei­kvæðum sögu­sögnum um per­sónu sína.“

Fyrirsögn á visir.is.                              

Athugasemd: Hver er munurinn á Ellen og „persónu hennar“? Vitaskuld enginn. Hvað eru „neikvæðar sögusagnir“? Líkast til er það rógur. 

Annar staðar í fréttin kemur fyrir orðalagið „tímabundin neikvæðni“. Það skilst ekki.

Þetta eru kjánaleg skrif og vart boðleg lesendum.

Tillaga: Ellen miður sín yfir rógi um sig.

3.

„Hefðbundnu viðhaldi á TF-GRO eftir útkallið á Hvannadalshnjúk lýkur fljótlega …“

Frétt á visir.is.                              

Athugasemd: Málsgreinin skilst illa. Er átt við að þegar þyrla Landhelgisgæslunnar flýgur upp á Hvannadalshnúk þurfi hún að fara í „hefðbundið viðhald“?

Líklega er kominn tími á viðhald þyrlunnar. Blaðamaðurinn skrifar án hugsunar.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Tryggvi krefst launa til ársins 2022 í kjölfar uppsagnar.“

Fyrirsögn á frettabladid.is.                              

Athugasemd: Er ekki átt við að hann krefjist launa vegna uppsagnar? Sé svo af hverju er verið að tala um „kjölfar“ uppsagnar?

Tillaga: Tryggvi krefst launa til ársins 2022 vegna uppsagnar.

5.

„Maðurinn á bak við myndavélina ákærður.“

Fyrirsögn á visir.is.                              

Athugasemd: Hver er á „bak við myndavél“? Oftast er það ljósmyndari. Sá sem tekur hreyfimynd getur varla kallast ljósmyndari, frekar myndatökumaður. 

Í fréttinni er sagt frá feðgum í Bandaríkjunum sem skutu mann sem var úti að skokka. Sá sem tók mynd af atburðinum hefur nú verið ákærður fyrir aðild að morðinu. Blaðamaðurinn gleymir að segja frá því hvers vegna ljósmyndarinn er kærður. Fréttin er því handónýt. Á vef Ríkisútvarpsins kemur fram að ákæruvaldið hafi ekki gefið upp hvers vegna ákæran var gefin út. Blaðamaður Vísis lætur þess ógetið.

Tillaga: Myndatökumaðurinn ákærður.

6.

„Heilmikill eldur kviknaði í vinnubúðum …“

Fyrirsögn á visir.is.                              

Athugasemd: „Af litlum neista verður oft mikið bál …“ segir í alþekktu lagi. Hvernig getur „heilmikill eldur kviknað“? Líklega hefur eldurinn smám saman orðið heilmikill en ekki kviknað þannig.

Í fréttinni segir:

Búðirnar samanstanda af um tíu einingum. 

„Samanstanda“ er ekki gott orð. Líklega er átt við að vinnubúðirnar séu einingar sem raðað er saman. Betur fer á því að orða setninguna svona:

Búðirnar eru tíu einingahús sem hafa verið sett saman.

Gera má fleiri athugasemdir við fréttina. Blaðamennirnir skrifa orðrétt upp eftir viðmælandanum í slökkviliðinu, lagfæra ekki orðalagið jafnvel þó augljóst sé að það er fjarri því að vera skiljanlegt eða eðlilegt.

Til dæmis er haft eftir viðmælandanum:

Reykkafarar unnu aðeins í anddyri til að ná betur að eldi innan frá …

Hvað merkir þarna atviksorðið „aðeins“? Er átt við að reykkafararnir hafi verið stutta stund í anddyrinu, hafi eingöngu verið þar eða voru þeir bara að slökkva eldinn í anddyrinu meðan glatt logaði annars staðar? Þurfi lesandinn að giska er fréttin ekki vel skrifuð. Alveg stórfurðulegt að blaðamennirnir skuli ekki hafa lesið fréttina ítarlega yfir.

Í fréttinni segir:

En það vill þó til að þetta kviknar í enda hlémegin miðað við vindinn …

Hvað merkir atviksorðið hlémegin? Oftast þar sem er skjól fyrir vindi, að minnsta kosti er það svo í þessu tilviki. Tóm vitleysa er að hnýta við setninguna orðunum „miðað við vindinn“.

Tillaga: Heilmikill eldur í vinnubúðum.

7.

„Schmidt tel­ur þó eig­end­ur bein­anna ekki hafa sætt grófu of­beldi í lif­anda lífi.“

Frétt á visir.is.                              

Athugasemd: Málsgreinin er illa samin og líklega er ekki rétt haft eftir frú Schmidt.

Hverjir eru „eigendur beinanna? Bankar, kröfuhafar, einstaklingar, fyrirtæki eða ríkisvaldið? Grínlaust, varla getur einhver „átt“ bein sem legið hafa í jörðu í eina og hálfa öld.

Á vef Jyllandsposten segir:

Sigrid Frances Schmidt afviser, at knoglerne skulle stamme fra en forbrydelse, der har fundet sted i nyere tid.

Frú Schmidt segir það eitt í Jótlandspóstinum að beinin séu ekki þarna vegna glæps frá síðustu árum. Hún segir ekkert um „gróft ofbeldi“.

Tillaga: Schmidt tel­ur ekki að fólkið sem þarna er grafið hafi sætt grófu ofbeldi.

Kemur upp í börnum, flippa eggi og sinna stöðu sinni

Orðlof

Á tali

Orðasambandið „á tali“, sem notað er um síma sem er upptekinn, má rekja til orðasambandsins að vera (sitja eða sjást) á tali við einhvern.

Þeir sátu á tali langa stund,

eða 

hann sást á tali við stúlkuna 

og önnur álíka sambönd eru vel þekkt.

Þegar síminn barst til landsins voru tveir á tali þegar þeir ræddu í símann. Ekki náðist samband við einhvern ef hann var á tali við annan með því að nota símann. 

Merkingin færðist síðar yfir á símtækið sem nú er sagt á tali ef verið er að nota símann.

Vísindavefurinn. Guðrún Kvaran.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Dæmi væru um að sjúkdómurinn hefði komið upp í börnum sem reyndust ekki vera með veiruna.“

Frétt á vísir.is.                             

Athugasemd: Varla er þetta viðurkennt orðalag um veikindi barna. Að minnsta kosti er hér illa að orði komist.

Fréttin byrjar svona:

230 börn hafa veikst af …

Alls staðar er mælt gegn því að byrja skrif á tölustöfum sem og nota tölustafi eftir punkt. Svo rammt kveður að þessu hér á landi að allt bendir til þess að ritstjórar og aðrir stjórnendur fréttamiðla viti ekki betur. Það er hörmulegt og bendir ekki til þess að hugsað sé til lesenda við fréttaskrif. Allt virðist mega bjóða okkur. 

Í fréttinni segir:

Alþjóðaheilbrigðismálastofnunin hefur biðlað til heilbrigðisstarfsfólks að vera vakandi fyrir sjúkdómnum …

Blaðamaðurinn hefur lítinn skilning á íslensku máli og enn minni orðaforða. Líkast til hefur hann ætlað að segja þetta:

Alþjóða heilbrigðismálastofnunin hvetur heilbrigðisstarfsfólk til að vera  vakandi vegna sjúkdómsins …

Sumir vita ekki hvað sögnin að biðla merkir og nota hana þegar miklu betra er að nota markvissari orð og orðalag eins og hvetja, krefjast, heimta, óska eftir, mæla með og svo framvegis.

Tillaga: Dæmi væru um að börn hefðu veikst án þess að vera með veiruna.

2.

„… á sex börn en verður orðin átta barna móðir í lok árs þegar tví­bur­ar mæta á svæðið.“

Frétt á mbl.is.                            

Athugasemd: Orðalag verður að vera við hæfi, í einhverju samræmi við frásögnina. Börn fæðast en varla hægt að segja að „þau mæti á svæðið“. Kjánalegt orðalag.

Tillaga: … á sex börn en verður orðin átta barna móðir í lok árs þegar tví­bur­ar fæðast.

3.

„Svona flipp­ar þú eggi létti­lega á pönnu.“

Fyrirsögn á mbl.is.                             

Athugasemd: Sögnin að flippa fékk nokkuð brautargengi í íslensku máli í merkingunni að „hegða sér bjánalega og galsafengið“ eins og segir í Málinu (málið.is). Orðið er ekki lengur mikið notað.

Allt annað er með nýju útgáfu sagnarinnar „að flippa“ sem kemur rakleiðis úr ensku. Merkingin er úr eldamennsku. Snjallir matreiðslumenn steikja egg, klatta eða annað á pönnu og kasta svo matnum upp í loft með snöggri hreyfingu og til þess að hann lendi á hinni hliðinni. Þetta er svona uppsnúningur sem gott orð. Gengur að auki út á að snúa niður ensku sögnina „to flip“.

Er til betra nafnorð en uppsnúningur og sögnin að uppsnúa?

Tillaga: Svona uppsnýrðu eggi léttilega á pönnu.

4.

„Loverro hafði sinnt stöðu sinni í einungis sjö mánuði …“

Fyrirsögn á visir.is.                             

Athugasemd: Fólk sinnir starfi sínu. Oft er starf kallað staða og þá er hugsanlega átt við embætti af einhverju tagi.

Sá sem er í stöðu og sinnir henni ekki er annað hvort veikur, fjarverandi eða hyskinn.

Líklega á blaðamaðurinn við að Loverro þessi hafi aðeins gengt starfinu í sjö mánuði.

Talsverður munur er á orðalaginu að sinna stöðu sinni og gegna starfi sínu.

Einungis er atviksorð. Lesandinn fær það á tilfinninguna að það sé á röngum stað í setningunni. Aðeins er líka atviksorð og fer betur á að nota það

Tillaga: Loverro hafði aðeins sinnt starfi sínu í sjö mánuði …

 

Hrafnseyrargöng væri réttnefni

Hrafnseyrargöng ættu göngin að heita sem verið er að grafa milli Arnarfjarðar og Dýrafjarðar. 

Lítið vit er í öðru því skammt frá þeim er hinn sögufrægi staður Hrafnseyri. Þar fæddist Jón Sigurðsson 17. júní 1811. Hann var fremstur í flokki þeirra sem börðust fyrir sjálfstæði Íslands. Vopn hans voru hárbeitt rök en ekki manndrápstól.

Hrafnseyri er kennd við Hrafn Sveinbjarnarson, mikinn héraðshöfðingja, mannvin og lækni, sem raunar fyrsti menntaði læknirinn á Íslandi. Um hann segir í samnefndri sögu:

Svá var bú Hrafns gagnauðigt, at öllum mönnum var þar heimill matr, þeim er til sóttu ok erenda sinna fóru, hvárt sem þeir vildu setit hafa lengr eða skemr.

Alla menn lét hann flytja yfir Arnarfjörð, þá er fara vildu. Hann átti ok skip á Barðaströnd. Þat höfðu allir þeir, er þurftu yfir Breiðafjörð. Ok af slíkri rausn Hrafns var sem brú væri á hvárumtveggja firðinum fyrir hverjum, er fara vildi.

Svá fylgdi hans lækningu mikill guðs kraftr, at margir gengu heilir frá hans fundi, þeir er banvænir kómu til hans fyrir vanheilsu sakir ...

Engin rök eru fyrir því að kenna nýju göngin við Dýrafjörð eða Arnarfjörð, aðeins kjánaskapur. Við eigum að varðveita sögufræga staði svo fólk minnist þeirra á ferðum sínum um landið. Hætt er við því að Hrafnseyri gleymist þegar hún er ekki lengur við alfaraleið. Það má aldrei verða.

Á Hrafnseyri er safn sem opnað var árið 2011 þegar tvö hundruð ár voru frá fæðingu Jóns Sigurðssonar. Sagt er frá æfi Jóns og starfi hans. Í mörg ár hafa fornminjar verið rannsakaðar Hrafnseyri. Á vefnum Hrafnseyri.is segir:

Sumarið 2012 var einnig grafið í gamla kirkjugarðinum sem stendur við hlið núverandi kirkju. Í kirkjugarðinum er greinileg rúst af kirkju.

Í vetur voru sýni úr kirkjugarðinum send til aldursgreiningar. Greind voru sýni úr einstakling sem jarðaður hafði verið fast við kirkjugarðsvegg. Í ljós kom að þessi einstaklingur hefur látist á fyrrihluta 11. aldar og því allar líkur á að kirkja og kirkjugarður hafi verið risið á Hrafnseyri stuttu eftir kristnitöku.

Þetta er aldeilis stórmerkilegt og ekki víst að allir átti sig á því hversu merkilegur staður Hrafnseyri er. Auðvitað eigum við að ferðast til Vestfjarða í sumar og framar öllu að staldra við að Hrafnseyri, skoða safnið, fjörðinn og fjöllin, allt umhverfið sem er stórbrotið.

Áætlað er að göngin verði tekin í notkun haustið 2020. Vonandi ber þjóðinni gæfa til þess að göngin verði nefnd Hrafnseyrargöng. Af því væri sómi og virðing fyrir sögufrægum stað. Við eigum að kenna mikil mannvirki við sögufræga staði og gæta þeirra þannig að þeir falli aldrei í gleymsku.

Myndir

Efri myndin er af Hrafnseyri og tekin af vef Ísafjarðarbæjar, sjá hér. Sú neðri er af gangnamunnanum í Arnarfirði, þau eru við innsta hluta fjarðarins og þar heitir Borgarfjörður.

Sigraði kosninguna, sitjandi forseti og keyrir farsælan feril

Orðlof

Ljósin úti

Á jólaföstu mátti lesa á vísi.is: 

"Umferðarljósin á Hringbrautinni eru úti og eitthvað um rafmagnstruflanir." 

Nú er það ekki frétt að umferðarljós séu úti. Þau eru öll utandyra. Leitt að hið ágæta orð götuviti skyldi ekki ná að festast í sessi. 

En þegar fregnritari segir að "umferðarljósin séu úti", og hann á væntanlega við að þau séu óvirk vegna rafmagnsleysis, þá er hann að nota orðalag úr ensku.

Talandi um ljós. Fleyg er setningin sem Edward Grey, greifi af Fallodon, mælti er hann stóð við gluggann í breska utanríkisráðuneytinu 4. ágúst 1914 og horfði á bæjarstarfsmenn slökkva götuljósin í St. James-garðinum: 

"The lamps are going out all over Europe; we shall not see them lit again in our lifetime." 

Væri sá sem sagði að umferðarljósin væru úti beðinn að þýða þessa setningu á íslensku, myndi hann væntanlega byrja si svona: 

"Lamparnir eru að fara út um um alla Evrópu..." eða hvað?

Morgunblaðið. Málfar. Eiður Guðnason.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Hollywood-stjarnan Will Ferrell sá um að tilkynna hvaða lag sigraði kosninguna.“

Frétt á ruv.is.                            

Athugasemd: Hefði kosningin getað sigrað? Nei. Kosning er atburður, ekki þátttakandi. Þess vegna er þetta tómt bull hjá fréttamanninum og það sem verra er, dómgreindarleysi. 

Enginn getur sigrað kosningu en allir geta sigrað í atkvæðagreiðslu, sigrað í keppni.

Fréttamaðurinn hlýtur að hafa verið svo heillaður af Hollywood stjörnunni að hann hafa ekki getað á sér heilum tekið. Heillaður er gott orð. Þeir sem eru háðir ensku orðalagi hefðu notað orðalagið „star struck“ sem er algjör óþarfi. Hvers vegna? Jú, það er enskt. Hér á landi tölum við yfirleitt íslensku.

Tillaga: Hollywood-stjarnan Will Ferrell kynnti sigurlagið.

2.

„85,5% þeirra sem tóku af­stöðu í könn­un sem Gallup …“

Frétt á mbl.is.                             

Athugasemd: Svona byrjar blaðamaður á Morgunblaðinu frétt á vef blaðsins. Þetta er hvergi gert. Hvergi á Vesturlöndum gera fjölmiðlar þetta. Raunar er mælt gegn þessu í öllum orðabókum. Ástæðan er einfaldlega sú að tölustafir og bókstafir eru um allt ólíkir.

Blaðamenn Moggans gera þetta eins og þeim sé sérstaklega borgað fyrir það. Aðhald ritstjóra og annarra stjórnenda blaðsins er ekkert nema því aðeins að þeir viti ekki betur. Þá er nú fokið í flest skjól.

Tillaga: Um 85% þeirra sem tóku afstöðu í könnun sem Gallup …

3.

„… Guðni Th. Jóhannes­son, sitjandi for­seti …“

Frétt á frettabladid.is.                              

Athugasemd: Núverandi forseti Íslands er ekki sitjandi nema hann vilji ekki standa eða liggja. Hann er einfaldlega forseti landsins, í öllum stellingum og jafnvel þó hann gangi, skokki eða hlaupi. 

Þetta er enska eins og orðabókin mín skýrir út:

(of an MP or other elected representative) current; present:
the resignation of the sitting member.

Blaðamaðurinn sem skrifar fréttina er líklega sitjandi en þar með er ekki sagt að hann sé „sitjandi blaðamaður“ í þeim skilningi að hann sé enn blaðamaður.

Orðalagið ber keim af áráttu íþróttaskrifara í fjölmiðlum sem tönglast á því að einhver sé „ríkjandi Íslandsmeistari“ í einhverri íþrótt. Það er einfaldlega bull vegna þess að sá sem er Íslandsmeistari ríkir ekki, hann er meistari. Á þessu tvennu er mikill munur. 

Tillaga: … Guðni Th. Jóhannesson, forseti …

4.

„Leynilegt geimfar ber merkilega tilraun út í geim.“

Fyrirsögn á visir.is.                              

Athugasemd: Líklega er hægt að flytja tilraun frá einum stað til annars. Spyrja má þó hvort það sé þá sama tilraunin eftir flutninginn? Einhvern veginn er þetta frekar ósennileg fyrirsögn, að minnsta kosti röklega séð. 

Líklegra er að tilraunin sem gerð var á jörðu niðri verði endurtekin úti í geimnum. Hins vegar er geimafarið ekki merkilegra en svo að birt er mynd af því og sagt gjörla frá markmiði tilraunarinnar úti í geimnum. 

Svona er þetta oft í sumum fjölmiðlum, fréttin er ófullnægjandi, jafnvel villandi.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Ligg­ur fyr­ir að einn dag­inn myndi þetta ger­ast.“

Fyrirsögn á mbl.is.                              

Athugasemd: Orðalagið er stirt og óþægilegt. Blaðamaðurinn hefði átt að orða það eins og segir í tillögunni.

Tillaga: Ljóst að þetta myndi ger­ast

6.

„Hakkaþon.“

Fyrirsögn á mbl.is.                              

Athugasemd: Allir vita að maraþon er langt hlaup, nákvæmlega 42,195 km. Stundum er sagt að eitthvað sé algjört maraþon, það er taki langan tíma.

„Hakkaþon“ er ömurleg eftirlíking orðsins maraþon. Á erlendum málum er til „hackathon“ og er það samkoma þeirra sem vinna í tölvuforritun. Má vera að það sé verkefnið hér á landi.

Í ljósi þess væri gráupplagt að kalla matreiðslukeppi „matarþon“, hjólakeppi „hjólaþon“, hlaupið milli Landmannalaug og Þórsmerkur „hlaupaþon“, Esjuhlaupið mætti kalla „Esjuþon“, Jónsmessunæturgangan yfir Fimmvörðuháls gæti heitið „Fimmvörðuhálsjónsmessugönguþon“ og kjötiðnaðarmenn gætu keppt um framleiðslu á hamborgurum og það gæti kallast „hakkaþon“ Úbbs … Já, er það þegar frátekið?

Allir sjá hins vegar hversu þetta „þon“ í enda orða getur auðgað og bætt íslenska tungu sem er svo óskaplega takmörkuð og lítt nothæf fyrir gáfað fólk.

Tillaga: Engin tillaga.

7.

„Daði stóð uppi sem sig­ur­veg­ari í Nor­egi.“

Fyrirsögn á mbl.is.                              

Athugasemd: Daði stóð hvergi, var fjarri góðu gamni eins og stundum er sagt. Þarf miklar vangaveltur til að skrifa orðin fjögur sem standa í tillögunni hér fyrir neðan.

Í fréttinni er fjallað um Eurovisionþátt í Norska sjónvarpinu en þar sigraði Daði og Gagnamagnið, hæfileikarík hljómsveit og ákaflega viðkunnanleg. 

Þetta er haft eftir kynni norska sjónvarpsins:

Þið eruð upp­á­halds­lag Norðmanna í Eurovisi­on í ár.

Kynnirinn hefur varla sagt að hljómsveitin væri uppáhaldslagið. Blaðamaðurinn hlýtur að hafa ruglast í norskunni sinni.

Margir blaðamenn tregast við að segja frá í stuttu og einföldu máli. Má vera að margir kunni það ekki enda krefjandi list og tímafrek. Allir geta blaðrað, skrifað orð út í það endalausa.

Tillaga: Daði sigraði í Nor­egi.

8.

„… býr og starfar í Ósló og keyrir farsælan feril.“

Myndatexti á blaðsíðu 39 í Morgunblaðinu 16.5.20.                              

Athugasemd: Blaðamaðurinn á líklega við að sá sem um ræðir sé farsæll í starfi sínu í Ósló. Sé svo, af hverju er þá ekki hægt að orða það þannig? Enginn „keyrir feril sinn“, ekki einu sinni atvinnubílstjórar.

Í staðinn flækir blaðamaðurinn sig í nafnorðastíl, óviðkunnanlegu orðalagi, sem truflar lesandann.

Tillaga: … býr í Ósló og er farsæl í starfi sínu.

Nálgast flugvélar örugglega, hljóta skipun og slá höfðinu í borð

Orðlof

Berja í brestina

Brestur; sprunga, rifa glufa. Afsaka eða breiða yfir ágalla einhvers;

• Hún tók svari hans og reyndi á allan hátt að berja í brestina. 

Reyna að gera gott úr einhverju; reyna að lagfæra eitthvað;

• Ritgerðin er gölluð en ég skal lesa hana yfir og berja í brestina.
• Það eru margir gallar á þessari ráðagerð en það þýðir ekki annað en berja í brestina og halda áfram

Orðatiltæki er kunnugt úr Njáls sögu:

Þar skaltu láta falt smíðið og hafa það uppi af er verst er og berja í brestina.

Líkingin er dregin af silfursmíð, það er þegar smiðurinn reynir að lagfæra sprungur með því að hamra þær og loka þeim þannig.

Elsta afbrigði úr síðara alda máli er: Berja um bresti.

Jón G. Friðjónsson. Mergur málsins, blaðsíðu 80.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Sigtryggur, sem verður 24 ára gamall í júní, kemur til félagsins …“

Frétt á blaðsíðu 22 í Morgunblaðinu 13.5.2020.                           

Athugasemd: Ánægjulegt að lesa málsgrein sem er svona orðuð. Lakari blaðamenn hefðu skrifað:

Hinn 24 ára gamli Sigtryggur kemur til félagsins …

Guðrún Egilsson segir í dálknum Tungutak í Morgunblaðinu:

Hann [lausi greinirinn] er að vísu ekkert bannorð og sómir sér vel í hátíðlegu máli eða titlum eins og Hið íslenska bókmenntafélag eða Hið ljósa man, svo að aftur sé vitnað í Laxness, en nú er hann orðinn svo útbreiddur að málið verður tilgerðarlegt og ljótt.

Í lokin segir hún:

Förum sparlega með lausa greininn og notum hann einungis við hátíðleg tækifæri. Við skulum heldur ekki ofnota viðskeytta greininn því að oft standa nafnorðin sjálf fyrir sínu.

Undir þessi orð Guðrúnar hljóta flestir að taka.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Við getum nálgast vélar hratt og örugglega ef svo ber undir.“

Frétt á á forsíðu Viðskiptablaðs Morgunblaðsins 13.5.2020.                           

Athugasemd: Sögnin að nálgast er þarna misnotuð ansi illilega. Hún merkin einfaldlega að koma eða fara nær, nálægt. Ekkert annað. 

Daglega nálgast fólk flugvélar ýmissa erinda vegna. Viðmælandinn í fréttinni á við að hann og fleiri geti fengið, leigt eða keypt flugvélar. Af hverju er það ekki sagt þannig frekar en að nota orð sem síst af öllu er hnitmiðað?

Blaðamaðurinn hefði átt að lagfæra orðalagið fyrir birtingu því starf hans er ekki að breyta íslensku máli.

Líklega er blaðamaðurinn og viðmælandinn betur að sér í ensku en íslensku. Værum við ekki að burðast með íslenskt mál hefði þeim ekki orðið skotskuld úr því að orða þetta svona:

We can access planes quickly and safely, if necessary.

Enginn myndi orða þetta þannig að hægt sé að „nálgast“ flugvélar, á ensku „getting closer to planes“.

Allir skilja að hægt sé að útvega flugvélar hratt. Hvað felst í því að það sé gert „örugglega“? Líklegast er það bara til uppfyllingar, hefur engan tilgang í samhenginu.

Tillaga: Við getum útvegað vélar hratt og örugglega ef svo ber undir.

3.

„Sigurður Tómas hlýtur skipun.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 4 í Fréttablaðinu 13.5.20.                          

Athugasemd: Maðurinn var skipaður. Öllum hlýtur að vera það ljóst. Hvers vegna er þá farin þessi Fjallabaksleið og segja að hann hafi „hlotið skipun“? Stofnanamállýskan lætur ekki að sér hæða. Hún hefur náð fótfestu í fjölmiðlum eins mygla í rakaskemmdu húsi.

Ef við ætlum að apa þetta eftir blaðamanni Fréttablaðsins myndum við segja að hann „gerir skrif“ og þá væri átt við að hann skrifar. Einhver „hlýtur umfjöllun“ í fjölmiðlum, löggan „framkvæmir handtöku“, löggan „haldleggur“ þjófstolinn hlut og svo framvegis. Dæmi um svona asnalegt málfar eru óteljandi.

Hægt er að nota sögnina að hljóta í ýmsum tilvikum. Hún merkir samkvæmt orðabókinni að öðlast, fá í sinn hlut, verða, mega til og svo framvegis.

Ekkert er að því að segja að einhver hafi hlotið verðlaun, fálkaorðuna, viðurkenningu og svo framvegis. 

Tillaga: Sigurður Tómas skipaður hæstaréttardómari.

4.

„Þegar hún féll sló hún höfðinu í borð og dó þess vegna.“

Frétt á visir.is.                           

Athugasemd: Fullyrða má að enginn slái höfðinu sínu í borð, allra síst sá sem er meðvitundarlaus. Orðalagið er slæmt, bendir ekki til þess að blaðamaðurinn hafi nægan orðaforða til að getað tjáð sig eðlilega.

Heimildin er vefur Politifact. Þar segir:

… and fell, hitting her head on a desk. The head injury caused the death.

Ótrúlegt að blaðamaðurinn þýði „hitting her head“ með orðunum „sló hún höfðinu í borð“.

Þó þekkist orðalagið að berja höfðinu við steininn. Í bókinni Mergur málsins eftir Jón G. Friðjónsson segir um það:

Neita að viðurkenna staðreyndir, þráast við (í vonlausri stöðu), þverskallast við e-u.

Hér hefur oft verið fullyrt að ekki sé nóg að blaðamaður sé góður í ensku ef hann getur ekki þýtt á þokkalega íslensku. Þá er ekkert gagn af honum nema því aðeins að hagsmunir lesenda skipti útgáfuna engu.

Tillaga: Þegar hún féll rak hún höfðið í borð og varð það banamein hennar.

 

Skip lagt í rúst, aðalskoðun framkvæmd og líkamleg samskipti við heiminn

Orðlof

Vínylur

Ég hef skemmt mér við að kalla hefðbundna gerð hljómplatna vínyl þar sem þær geta yljað manni í kompaníi við vínglas. 

Einkum á þetta við s.k. long-plei plötur sem tæpast er hæg að kalla langspil. 

Nýlega hef ég eignast 3 góðar með píanóleik Víkings Heiðars og myndi þá gjarna vilja z orðið í fleirtölu þótt það sé andstætt siðareglum BÍN: 

Líklega yrðu það 3 vínyljir (sbr byljir) frekar en vínylir og alls ekki vínylar og því síður vínyljar sem auðvelt er að rugla við víniljar, hugtak ófrávíkjanlega notað um að skripla í hvítvínspolli á gólfi.

Stefán St. Málvöndunarþáttur á Facebook.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„27 ríki sem setjast niður og rökræða við sama borðið frekar en að sitja hvert í sínu horni og há jafnvel stríð sín á milli.“

Grein á visir.is.                           

Athugasemd: Höfundurinn hefði átt að láta einhvern lesa yfir greinina fyrir birtingu. Hann skrifar til dæmis tölustafi fyrst í setningu eftir greinaskil. Enginn gerir slíkt. Eftir punkt byrjar hann á tölustöfum. Enginn gerir slíkt. Skynsamlegt er að takmarka fjölda tölustafa í fréttum og greinum, nota frekar bókstafi.

Á málið.is segir:

Heyja er nafnháttur tveggja ólíkra sagna með mismunandi merkingu:

1) Heyja, háði, háð. Nt. ég hey, þú heyrð, hann heyr. Vh.nt. heyi. Heyja baráttu, heyja stríð.
2) Heyja, heyjaði, heyjað. Vh.nt. heyi. Heyja úti á túni.

Í greininni segir:

Þjóðkjörnir fulltrúar Íslands koma hinsvegar ekki að ákvörðunartöku …

Orðið „ákvarðanataka“ er drusla, Orð myndað af tveimur orðum, sögninni að ákveða og sögninni að taka. Við tökum ákvörðun eða ákveðum. Nafnorðið „ákvarðanataka“ gerir ekkert gagn, yljar bara þeim sem unna stofnanamállýsku. 

Tillaga: Fulltrúar tuttugu og sjö ríkja setjast niður og rökræða við sama borðið frekar en að sitja hvert í sínu horni og heyja jafnvel stríð sín á milli.

2.

„Flaugin var það öflug að hún lagði skipið í rúst.“

Frétt á ruv.is.                          

Athugasemd: Er ekki svo að flaugin eyðilagði skipið? Yfirleitt er talað um að hús eða „föst“ mannvirki verði að rústum. Bíll verður varla að rúst, né loftbelgur, flugvél, hestvagn, malarvegur svo dæmi séu nefnd. Hús hrynja og verða að rústum, einnig brýr og önnur mannvirki.

Margt yngra fólk áttar sig ekki á blæbrigðum málsins vegna þess að þekkinguna skortir. Allt sem er eyðilagt er sagt „rústað“. Krummi er sagður hafa „rústað“ hreiðri, innbrotsþjófar „rústa“ íbúð. 

Á visir.is er blaðamaður sem ekki er alls varnað þó hann geri mistök. Hann skrifar um sama atburð:

Því hafi skipið orðið fyrir eldflaug og sokkið.

Ekkert segir í frétt Vísis um að skip hafi verið „lagt í rúst“. Það eru góðu fréttirnar. Á vef BBC, sem er heimild fréttarinnar, er hins vegar ekki sagt að skipið hafi sokkið né heldur að það hafi verið lagt í rúst, „ruined“ á ensku. Hvort tveggja er því skáldskapur, að skipið hafi sokkið og það „lagt í rúst“. Það eru slæmu fréttirnar.

Tillaga: Sprengingin var svo mikil að hún eyðilagði skipið.

3.

„… og að lík­ur eru á að hemla­búnaður hafi verið í bág­bornu ástandi þegar aðalskoðun var fram­kvæmd tæp­um þrem­ur mánuðum fyr­ir slysið.“

Frétt á mbl.is.                           

Athugasemd: Fjölmiðill má ekki orða það þannig að „aðalskoðun sé framkvæmd“. Við framkvæmum ekki skoðun á útsýnispallinum. Í sögninni felst framkvæmd og það þarf ekki að taka það fram. Þegar við förum með bíl í skoðun merkir það að sérfræðingar athuga hvort öryggisatriði bílsins séu í lagi.

Ofangreint er gott dæmi um nafnorðastílinn sem ræður ríkjum í stjórnsýslu landsins og smitar inn í fjölmiðla af því að sumir bera ekki kennsl á hann eða þykir hann gasalega flottur, minnir svo mikið á ensku. Enskan er fallegt tungumál en nafnorðastíllinn í íslensku er ljótur og skaðlegur rétt eins og kóvítis veiran.

Heimild blaðamannsins er skýrsla Rannsóknarnefnda samgönguslysa. Í henni segir:

… að líkur eru á að hemlabúnaður hafi verið í bágbornu ástandi þegar aðalskoðun var framkvæmd tæpum þremur mánuðum fyrir slysið.

Blaðamaðurinn afritar umhugsunarlaust texta Rannsóknarnefndarinnar. Vinnubrögðin eru ekki til fyrirmyndar. 

Tillaga: … og að lík­ur eru á að hemla­búnaður hafi verið í bág­bornu ástandi við aðalskoðun tæp­um þrem­ur mánuðum fyr­ir slysið.

4.

„Við auðvitað vitum ekkert um aðsóknina næsta vetur …“

Frétt á blaðsíðu 2 í Morgunblaðinu 12.5.20.                           

Athugasemd: Þetta er röng orðaröð. Sögnin á að vera á undan atviksorðinu til að orðalagið sé eðlilegt. Sé því sleppt gerist ekkert alvarlegt, málsgreinin verður alveg ágætlega skiljanleg.

Blaðmenn taka upp orð viðmælandans og skrifa þau síðar frá orði til orðs rétt eins og um gullaldarmál sé að ræða. Talmál er annað en ritmál enda tafsa margir viðmælendur og lengja mál sitt með innskotssetningum eða orðum sem þeir myndu aldrei nota ef þeir sendu skrifleg svör.

Blaðamanni ber að lagfæra orðalag viðmælanda síns. Hvers vegna? Vegna þess að fréttir eiga að vera á góðu og skiljanlegu máli, laust við ruglið sem oft einkennir talmál. Margir viðmælenda blaðamanna stressast óhjákvæmilega og gefa sér ekki tíma til að gaumgæfa orðaval sitt.

Tillaga: Við vitum auðvitað ekkert hver aðsóknin verður næsta vetur …

5.

„Þeir biðla því til þingnefndarinnar að hún endurskoði án tafar breytingartillögu sína hvað varðar skiptingu starfslauna …“

Frétt á ruv.is.                           

Athugasemd: Allir biðla, enginn óskar eftir, hvetur til, krefst, heimtar og svo framvegis. Slæmt þegar blaðamenn búa sér til staðlað orðalag. Fjölbreytni er nauðsynleg, grundvöllur fyrir góðum stíl.

„Hvað varðar“ er þykir fínna og stofnanalegra en forsetningin um. 

Landsþekktur kennari í MR átti það til að skjóta inn í tal sitt „aaah“ á ólíklegustu stöðum. Nemendurnir töldu skiptin og skellihlógu þegar met var náð. Sama er með verkalýðsrekandann sem segir af og til „emmm“ í útvarps- og sjónvarpsviðtölum. 

Til eru hlustendur sem segja skál fyrir hvert „emmm“ en þeir eru hættir að hafa áfengi í glösum sínum, það hefði leitt til ófarnaðar.

Klisjur blaðamanna og annarra skrifara eru margar. Ég hef stundum skrifað þær hjá mér. Þessar eru afar algengar:

1. Um að ræða
2. Til staðar
3. Það er
4. Valkostur
5. Ítreka
6. Kalla eftir
7. Hvað varðar 
8. Biðla til
9. Ákvarðanataka
10. Viðbragðsaðilar
11. Kynna til leiks

Tillaga: Þeir hvetja þingnefndina að endurskoða án tafar breytingatillögu sína um skiptingu starfslauna …

6.

„Dvalarheimilinu var því lokað fyrir öllum líkamlegum samskiptum við umheiminn.“

Frétt á dv.is.                            

Athugasemd: „Líkamleg samskipti við umheiminn“ hljóta að vera alveg rosaleg, að minnsta kosti ef orðalagið sé tekið bókstaflega, 7,6 milljarðar jarðarbúa. Nei, svona talar enginn enda hefur blaðamaðurinn líkast til flýtt sér heldur mikið við þýðinguna. Hallast heldur að því að fljótfærni valdi frekar en vankunnátta. 

Orðalagið er án efa hrá þýðing úr ensku. Hún gæti hafa verið svona:

The residence was closed to all physical contact with the outside world.

Blaðamanninum liggur svo mikið á að fara í kaffi að hann má ekki verið að því að velta fyrir sér orðalaginu. Allt má bjóða lesendum enda ekki alltaf hátt risið á DV frekar en öðrum fréttamiðlum.

Tillaga: Dvalarheimilinu var lokað til að vernda íbúanna.

Senda út sendingu, fylgja í fótspor dáinnar móður, vera á München

Orðlof

Melta

Í nútímamáli mun vera algengast að nota sögnina melta (e-ð með sér), t.d.: 

svo er um flest mál, að menn þurfa að melta þau með sér

og 

Það [bréf] hef eg nú verið að melta með mér þessa dagana. 

Fyrirmynd þess eða hliðstæðu er að finna í Brennu-Njáls sögu: 

Undarlega er yður farið er þér vegið víg þau, er yður rekur lítið til, en meltið slíkt og sjóðið fyrir yður, svo að ekki verður af.

Eiríkur Rögnvaldsson. Íslenskt mál. Morgunblaðið.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Ég hef lifað og hrærst í þessum smitsjúkdómum lengi.“

Fyrirsögn á blaðsíðu í Morgunblaðinu 9.5.20.                          

Athugasemd: Lengi er atviksorð sem virðist vera þarna á villigötum. Fyrirsögnin er stirð og fjarri því að vera eðlileg vegna þess að atviksorðið er á röngum stað. 

Berum saman fyrirsögnina og tillöguna hér fyrir neðan.  

Tillaga: Ég hef lengi lifað og hrærst í þessum smitsjúkdómum.

2.

„Í vikunni tók Hæstiréttur Bandaríkjanna upp þá nýbreytni að senda út beina hljóðútsendingu frá málflutningi við réttinn …“

Frétt á blaðsíðu 4 í Fréttablaðinu 9.5.20.                          

Athugasemd: Þarna er sagt að send sé út hljóðútsending. Þetta er ómögulegt orðalag. Jafn vitlaust er að blaðamaðurinn „skrifi fréttaskrif“. 

Tillaga: Í vikunni tók Hæstiréttur Bandaríkjanna upp þá nýbreytni að útvarpa frá málflutningi við réttinn …

3.

„Illu heilli smitaðist sonur þeirra af barnaveiki og nokkrum mánuðum síðar fylgdi litli drengurinn í fótspor móður sinnar.“

Frétt á blaðsíðu 3 í Fréttablaðinu, Helgin, 9.5.20.                          

Athugasemd: Orðalag verður að vera við hæfi. Í fréttinni segir frá móður sem dó. Blaðamaðurinn orða það þannig að sonur hennar hafi „fylgt í fótspor hennar“. Hér er hrikalega illa að orði komist, raunar heimskulega.

Sá sem aldrei hefur lesið sér til gagns getur varla skrifað góðan texta. 

Blaðamaður á ekki að nota klisjur, málshætti, orðtök eða orðalag sem hann skilur ekki. Best er að skrifa einfalt mál, forðast skrúðmælgi.

Tillaga: Illu heilli smitaðist sonur þeirra af barnaveiki og nokkrum mánuðum síðar dó litli drengurinn.

4.

„Margir hafa á liðnum árum gagnrýnt dagskrárgerð RÚV. Sama fólkið stjórnar sömu þáttunum ár eftir ár án endurnýjunar. Þættir um Júróvisjónkeppni sem ekki var haldin hljóta að þagga niður í slíkum óánægjuröddum.“

Pistill á baksíðu Fréttablaðsins 9.5.20.                          

Athugasemd: Kaldhæðni er list sem fáir kunna. Sá sem skrifar ofangreint er afskaplega vel máli farinn.

Í pistlinum segir:

Vonandi verður framhald á þessari stefnu og RÚV fjalli um fleiri ekki-viðburði. Það hefur góð áhrif á þjóðarsálina þegar Ísland sigrar í hverri ekki-keppninni á fætur annarri. Allir græða. Ekki-keppni er mun ódýrari og fyrirhafnarminni en raunveruleg keppni. Í heimi sýndarveruleikans er allt hægt.

Hér er ekkert ofsagt.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Á Al­ex­and­erplatz í Berlín í gær voru um 1200 manns sam­an­komn­ir í miðju sam­komu­banni til þess að mót­mæla, ein­mitt, sam­komu­banni.“

Frétt á mbl.is.                          

Athugasemd: Skrýtið þetta innskotsorð, atviksorðið einmitt. Það hefur engan tilgang nema hugsanlega þann að blaðamaðurinn hafi viljað hnykkja á að þarna hafi samkomubanni verið mótmælt og það í miðju samkomubanni. Eða þá að honum hafi þótt þetta fyndið. Okkur lesendum kemur ekki við hvað blaðamanni finnst.

Málsgreinin er ágæt innskotsins. Lesandinn skilur ágætlega hversu furðuleg þessi mótmæli hafa verið. Hins vegar hefði fréttin mátt vera betur skrifuð.

Í fréttinni segir:

Mestu mót­mæl­in urðu í Stutt­g­art, þar sem fleiri þúsund­ir komu saman, og sömu­leiðis voru tald­ir 3000 á Maríu­torgi á München.

Venjulegast er sagt í borg, ekki á borg, nema því aðeins að þetta sé staðbundinn talsmáti í/á München sem við almenningur þekkjum ekki. Hér heima þekkist þetta um íslenskar stórborgir. Fólk mun til dæmis búa á Siglufirði en í Ólafsfirði. Fyrir skömmu fengum við að vita að sjúklingar eru á öndunarvél en ekki í öndunarvél.

Tillaga: Á Al­ex­and­erplatz í Berlín í gær voru um 1200 manns í miðju sam­komu­banni og mót­mæltu sam­komu­banni.