Orðræða, tímapunktur og sitjandi ... eða standandi þingmaður

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

 

1.

„Mikil aukning á slysum vegna lyfjaaksturs.“ 

Fyrirsögn á forsíðu Fréttablaðsins 3. desember 2018.    

Athugasemd: Varð aukning á slysum eða fjölgaði þeim? Stundum mætti halda að blaðamenn gerðu það að leik sínum að lengja mál sitt frekar en að stytta og einfalda. 

Á íslensku leggjum við áherslu á sagnorð, ekki nafnorð.

Berum saman fyrirsögnina og tillöguna hér fyrir neðan. Rétt um hönd sem finnst fyrirsögnin betri?

Tillaga: Slysum fjölgar vegna lyfjaaksturs.

2.

„Slík orðræða er í senn óverjandi og óafsakanleg …“ 

Frétt á visir.is.     

Athugasemd: Orðafátækt mun ábyggilega gera útaf við íslenskt mál ef ekki kæmu til aðrar að hraðvirkari aðferðir. Ofangreint tilvitnun er höfð eftir forsætisráðherra.

Orðræða er nokkurs konar samheiti yfir margvíslegt tal og jafnvel skrif. Á malid.is segir:

Orðræða er samfellt talað mál sem inniheldur margar setningar. Orðræða getur verið í samtal, viðtal, brandari, frásögn, ræða, predikun o.fl.  

Orðræða er samfellt talað mál sem inniheldur fleiri en eina setningu, í texta eða tali. 

Niðurstaðan er þá þessi: Í stað orðins orðræða getum við sagt tal, talsmáti, orðaval, umræða, frásögn og raunar allt sem á við talað mál og ritað.

Í þessari sömu frétt talar forseti Alþingis um orðbragð sem merkir orðaval eða orðafar en þetta eru falleg orð sem þarflegt er að nota. Orðbragð er gegnsætt og þarf ekki að merkja eitthvað slæmt nema það komi sérstaklega fram. Hins vegar þekkum við það einkum í samhenginu ljótt orðbragð. Til dæmis finnst mér orðbragð Þórarins Eldjárns oftast fallegt og vel saman sett. Ekki var orðbragðið á Klausturbar fallegt né til eftirbreytni.

Tillaga: Slíkt tal er í senn óverjandi og óafsakanlegt …

3.

„„Snertimark“ er það kallað sem er afskaplega máttlaus þýðing. Væri ekki nær að nota orðið „niðursetningur“ um gjörninginn?“ 

Ljósvaki á bls. 50 í Morgunblaðinu 7.12.2018

Athugasemd: Hér er verið að agnúast út í málfar í fjölmiðlum en þó er vert að geta snilldarinnar, þá sjaldan hún sést. Orri Páll Ormarsson, blaðamaður á Mogganum skrifar í Ljósvakann og leggur fram orð til þýðingar í bandarískum fótbolta. 

Orðið niðursetningur var haft um sveitaómaga, fátækt fólk, stundum fatlað, en einnig börn og gamalmenni, sem komið var fyrir á heimilum óskyldra. Þetta er samsett orð og merkir bókstaflega að setja niður. Ekki má rugla því saman við það þegar einhver hefur sett niður vegna einhvers, það er orðið sér til minnkunar.

Mér finnst fótboltinn þarna vestra nokkuð flókinn og hef ekki mikinn áhuga á honum. Hins vegar þekkja margir orðið „touchdown“ sem hingað til hefur verið kallað snertimark á íslensku. Niðursetningur er snilldarorð en í það vantar þó markið þannig að ég geri varla ráð fyrir að það nái útbreiðslu, bandarískur fótbolti hefur hvort eð er ekki náð neinum vinsældum hér á landi.

Þrátt fyrir snilldina hefði málsgreinin sem hér er vitnað til mátt vera hnitmiðaðri. Snilldin er oft óþægilega takmörkuð.

Orri Páll segir í Ljósvakapistli sínum:

Annað sem mér finnst undarlegt í íþróttalýsingum í sjónvarpi er þegar leikmenn á EM kvenna í handbolta, sem nú stendur yfir, eru kallaðir Danir, Serbar og Þjóðverjar. Allt eru það karlkyns orð. Hvers vegna ekki Dönur, Serbur og Þjóðverjur? Er það ekki í takt við breytta tíma? Veit að vísu ekki alveg með Þjóðverjur; það hljómar meira eins og nafn á smokkum sem íslenska ríkið hefði einkaleyfi á.

Eftir að hafa lesið þetta hló ég upphátt.

Tillaga: „Snertimark“ er afskaplega máttlaus þýðing. Væri ekki nær að nota orðið „niðursetningur“ um fyrirbrigðið?

4.

„Á einum tímapunkti lét Helga hann Kjartan vita af því að stuðningsmenn Bröndby vory byrjaðir að banka og væflast um í garðinum.“ 

Frétt á visir.is. 

Athugasemd: Hvað í ósköpunum kemur orðið „tímapunktur“ málinu við? Ekkert. Þetta er eitt af þessum vita gagnslausu orðum sem einhverjir krakkar sem villst hafa í blaðamennsku finnst flott af því að það virðist svo útlenskt.

Jafnvel í ensku er orðið ofnotað, sjá vefsíðuna Grammarist en þar stendur:

The common phrase point in time could usually be shortened to just point or time. If neither of those words sounds right, there are other alternatives such as moment, second, and instant, which get across that we are talking about time.

Sama er með íslensku. Önnur orð eða umritun getur verið vænlegri kostur en að nota hið klisjukennda, ofnotaða orð.

Berum nú saman tilvitnaða textann og tillöguna hér fyrir neðan. Merkingin hefur ekkert breyst þó „tímapunkturinn“ hafi verið fjarlægður.

Tillaga: Helga lét Kjartan vita af því þegar stuðningsmenn Bröndby voru byrjaðir að banka og væflast um í garðinum.

5.

„Latifa lagði af stað á sjóskíðum frá Óman ásamt finnskri vinkonu sinni …“ 

Frétt/fréttaskýring á bls. 6 í sunnudagsblaði Morgunblaðsins 8.12.2018 

Athugasemd: Líklega hefði verið trúlegra orðalag að Latifa hefði lagt af stað frá Oman á gönguskíðum. Að vísu fellur aldrei snjór í ríkinu sem er við mynni Persaflóa og á landamæri að Saudi-Arabíu og Jemen en það er nú bara smáatriði (!). 

Sjóskíði eiga það sameiginlegt með svigskíðum að þau eru ekki notuð til ferðalaga. Ekki er hægt að komast áfram á þeim nema vera dreginn eða fara niður brekku. Sem sagt, enginn ferðast á sjóskíðum nema bátur dragi ferðalanginn. Annars er fer hann „hvorki lönd né strönd“ eins og sagt er.

Í þeim erlendu fréttamiðlum sem ég hef lesið til að skilja frétt Moggans eru sjóskíði ekki nefnd heldur að Latifa hafi farið á snekkju (e.yacht) frá Óman. Má vera að í einhverjum útlendum fréttamiðlum sé sagt frá ferðalagi á sjóskíðum.

Tillaga: Latifa fór frá Óman á snekkju ásamt finnskri vinkonu sinni.

6.

„Aðeins einn sitjandi þingmaður telur að þingmennirnir ...“ 

Frétt á visir.is.  

Athugasemd: Hvað er sitjandi þingmaður? Er það þingmaður sem situr á þingfundi? Er það þingmaður sem situr yfirleitt? Þingmaður í bíl?

Á útlenskunni sem blaðamenn dá svo mikið segir af „sitting president“ í Bandaríkjunum. Þá er átt við núverandi forseta. Og svo mikið kunna þeir í íslensku að þeir halda að þingmaður sem kjörinn er á Alþingi Íslendinga sé „sitjandi þingmaður“. Þetta er alrangt. Sá einn er þingmaður sem kosinn hefur verið þingmaður og svarið eið að stjórnarskrá. Aðrir geta ýmist verið fyrrverandi þingmenn eða ekki þingmenn. 

Hér er gáta. Ef sitjandi þingmaður er núverandi þingmaður, hvað er þá standandi þingmaður? En liggjandi þingmaður?

Tillaga: Aðeins einn þingmaður telur að þingmennirnir ...

Þegar ofbeldið var barið úr Jónsa

Þegar ég var í Ísaksskóla sparkaði strákur í stelpu og hún fór að grenja eins og allir á þessum aldri gera þegar þannig hendir. Þetta var sosum ekkert óalgengt, en þarna gerðist eitthvað nýtt. Sko, maður mátti henda snjóbolta í stelpur, stríða þeim dálítið en aldrei mátti meiða þær. Það þótti ljótt. Hins vegar var aldrei neitt sagt í þau fáu skipti sem stelpur meiddu stráka. Man til dæmis eftir því að hún Kiddí tuskaði Steina fyrir eitthvað ljótt og hann lét það sér að kenningu verða. 

En það var þetta með strákinn sem sparkaði í stelpuna í Ísaksskóla. Mig minnir að hann hafi heitið Arinbjörn Egill en alltaf kallaður Jónsi því flestum þótti svo erfitt að bera bera fram fyrra nafnið, hvað þá að fallbeygja það. Allir gátu sagt Anna og fallbeygt rétt og þar að auki var hún voðalega sæt, eiginlega uppáhald allra.

Fáir sáu þegar Anna fékk sparkið en hún hrein svo hátt af sársauka að það fór ekki framhjá kennurunum sem sátu inni við huggulega kaffidrykkju. Tveir þeirra þustu út til að hugga Önnu. Jónsi gerð´etta, Jónsi gerð´etta, hrópuðu allir, bæði þeir fáu sem urðu vitni að verknaðinum og sem og allir hinir sem vildu hafa séð hann.

„Ég gerð´etta ekki, ég gerð´etta ekki,“ vældi Jónsi.

Sá kennaranna sem ekki var að huga að báttinu á Önnu dró Jónsa gegn vilja sínum til skólastjórans, kannski að það hafi verið hann Ísak sjálfur, man það ekki. Þar var hann ábyggilega skrifaður upp í ljótu tossabókina og vafalaust rassskelltur, en eldri krakkarnir sögðu að það væri alvanalegt þegar þyrfti að siða þyrfti vonda krakka. Engu skipti þó Jónsi klagaði Önnu fyrir að hafa áður hrekkt sig og ekkert var hlustað þó hann segðist hafa séð svo ótalmarga aðra sparka í stelpur.

Jónsi kom grátbólginn í bekkinn sinn og var nú allt kyrrt um sinn. Ég gerð´etta ekki, sagði Jónsi áður en hann settist. „Hún byrjaði,“ bætti hann svo við og benti á Önnu. „Hún tók eplið mitt og henti því í moldina.“

„Nei, þú ert að ljúga,“ sagði Anna, og fór svo að gráta.

Þegar skóla lauk yfirgáfu allir krakkarnir skólalóðina en eftir sat Jónsi greyið í mölinni, var með blóðnasir og skólaus á hægri fæti. Hann grenjaði heil ósköp. Kennari kom honum til hjálpar. Þegar hann hafði grenjað nóg leitaði hann snöktandi að skónum sínum, fann hann og gekk svo heim.

Ég man ekki hvenær það var en nokkru síðar vorum við Pési, besti vinur minn, úti í frímínútum. „Ertu búinn að sparka í hann Jónsa?“ spurði hann þá. Ég hváði, ha, nei, það hafði ég ekki gert. „Hvað er´etta, þú veist aldrei neitt. Hefurðu ekkert fylgst með því sem hefur verið að gerast í skólanum.“ Ég var ekki alveg viss.

„Sko, þú verður að sparka í Jónsa, allir gera það af því að hann sparkaði í Önnu.“ Hefði ég verið nokkrum árum eldri hefði ég sagt ókei en ég sagði bara staðinn „allt í lagi“.

„Mundu, að ef þú sparkar ekki í Jónsa þá verður sparkað í þig. Viltu kannski að Atli hrekkjusvín eða Gunni litli sparki í þig?“ Neheeeiiii ... það vildi ég sko alls ekki og sætti því færis að sparka í Jónsa. Það reyndist hreint ekki svo auðvelt því það var rétt sem Pétur sagði, allur skólinn, strákar og stelpur, voru á eftir honum og allir reyndu að sparka í hann, ekki bara í legginn á honum heldur líka rassinn og magann. Finnbogi ferlegi náði víst að sparka í andlitið á honum og fékk mikið hól fyrir frækni sína en Jónsi fór auðvitað að grenja.

Stína læddist við það tækifæri aftan að Jónsa og togaði svo kröftuglega í hárið á honum að hann skall aftur fyrir sig og fékk gat á hausinn. Og þar sem hann lá flatur á jörðinni náðu fullt af krökkum að sparka í hann. Þá grenjaði Jón en sárar en áður. Nokkrir kennarar voru í glugganum á kennarastofunni en enginn kom út. 

Grímsi sagði að Jónsi ætti ekki að grenja heldur sýna auðmýkt og viðurkenna að hann væri ofbeldismaður. Svo sparkaði hann í punginn á Jónsa en það hafði skiljanlega minni áhrif á sjö ára strák en hefði hann verið helmingi eldri.

Atli Sigursteins sagðist hafa sparkað þrisvar í Jónsa þar sem hann lá eftir að Stína skellti honum. Það þótti stelpunum flott hann var samstundis uppáhaldsstrákurinn meðal stelpnanna í bekknum. Það var mikil upphefð því áður hafði Atli bara verið hrekkjusvín.

Gunnar litli í sama bekk þorði ekki að nálgast Jónsa því hann var frekar stór, og lét nægja að kasta í hann grjóti og var eftir það aldrei kallaður annað en Gunni grjótkastari og loddi viðurnefnið við hann alla æfi. Um þrjátíu árum síðar dó hann blessaður á Litla-Hrauni þar sem hann var vistaður eins og sagt er, fyrir að hafa gengið heldur frjálslega í skrokk á manni í Grafarvogi vegna fíkniefnaskuldar sonarsonar hans.

Nú, Friðborg sæta sem þekkti hvorki Jónsa né Önnu náði samtals þremur spörkum í Jónsa sem þó var uppistandandi og fögnuðu vinkonur hennar óspart og hvöttu hana áfram í þessu þjóðþrifamáli.

„Ég þoli ekki stráka sem beita ofbeldi,“ sagði svo Friðborg eftir þriðja sparkið, dálítið móð. „Þú ert ógeðslegur,“ argaði hún þegar hún var komin í örugga fjarlægð, en hún var frekar spretthörð.

Jáhá ...,“ sagði vinkona hennar á innsoginu. „Ég þoli ekki svona fíbbl.“

„Gvöð hvað hann Jónsi er mikill obbeldisstrákur,“ sagði önnur, sem hafði bara náð einu sparki og langaði sárlega í fleiri

„Sko, það þarf að taka á svona ofbeldismönnum,“ sagði Stína við Friðborgu, sem var fyllilega sammála. „Strákar sem beita obbbeldi eru svín og það þarf að berja þá oft og lengi í einu.“

„Nákvæmlega það sem ég var að hugsa,“ sagði Atli Sigursteins, sem þarna bættist í stækkandi hópinn. „Sko, ég hef sparkað þrisvar í Jónsa og ég ætla að sparka í hann sjö sinnum í viðbót. Þá verð ég búinn að sparka níu sinnum í hann og það er skólamet sem verður aldrei slegið.“ Atli hafði aldrei verið góður í reikningi þó hann yrði síðar endurskoðandi hjá Landsbankanum sem fór auðvitað á hausinn.

„Vaaaaááá ...,“ andvarpaði hópurinn í einróma aðdáun.

„Ég fatta eitt,“ hrópaði Gunni grjótkastari. „Það er ekki nóg að sparka níu sinnum í svona ofbeldismenn. Þeir verða að læra að ofbeldi borgar sig ekki. Sko, vitiði hvað ég ætla að gera ...?“ Gunni þagnaði og horfði á okkur krakkana sem höfðum safnast í kring um þau Atla og Stínu. Eftirvæntingin var hrikaleg. Greinilegt að nú ætlaði hann að toppa Atla eftirminnilega. Eftir nokkur augnablik í þrúgandi spennu æpti hann: „Sko, ég ætla alltaf að snúa bakinu í Jónsa, hann getur horft á rassgatið á mér en ég ætla aldrei að horfa framan í svona pöddu og þegar ég mæti honum ætla ég að segja prump.“ Og hann bjó til rosalega flott prumphljóð með því að blása í lófan á sér.

Við fögnuðum eins og Gunni hefði skorað mark í fótboltalandsleik.

„Bíddu, bíddu ...,“ hrópaði Atli. „Þú veist nú ekkert hvað ég ætla að gera fyrir utan þessi átta spörk. Ég er sko með eina æðislega hugmynd.“ Og aftur horfðum við krakkarnir með eftirvæntingu á þessa stórkostlegu krossferðariddara sem voru í óða önn að skipuleggja byltingu götunnar gegn ofbeldi.

„Ég ... ég, þaddna ..., ég ...,“ stamaði Atli, og það var rétt eins og hann hefði gleymt því sem hann ætlaði að segja. Svo kviknaði á perunni og hann ljómaði í framan: „Sko, ég ætla aldrei að vera í sama herbergi og Jónsi og ef Jónsi ætlar að segja eitthvað ætla ég að segja langt búúúú og ganga út.“

Við fögnuðum ákaft. Þetta var stórkostleg hugmynd.

Pési vinur minn fagnaði ekki því hann var alltaf snöggur að hugsa. „Heyrðu Atli, þú ert í sama bekk og Jónsi, ætlarðu aldrei að fara í tíma með honum og ætlarðu alltaf að segja búúúúú og ganga út þegar Jónsi á að lesa upphátt? Ha ...? Hvað heldurðu að kennarinn segi?

Atli þagði og horfði ráðleysislega til skiptis á Pétur og Gunna. „Sko, ég ...“

„Hvers konar asni ert þú, þarna Pétur sem ekkert getur?“ öskraði Gunni grjótkastari. „Ertu kannski kominn í lið með ofbeldismönnum eins og Jónsa? Ertu hættur að vera friðarsinni og orðinn ófriðarsinni? Eða er kominn tími til að sparka einhverju viti í þig? Ha?“

„Þú þarna ... þarna ... hræsnari dauðans ætlar þú að halda áfram að kjafta þig lengra út í forað sem þú kemst ekki upp úr?“ æpti Sveinn Hans, og gekk ógnandi að Pétri, sem ósjálfrátt hörfaði undan.

„Þú er haldinn meðvirkni og siðblindu,“ hrópaði Óli Thor, í öruggri fjarlægð úr krakkahópnum.

„Þú ert mest mesta fífl í heimi og haldinn bullandi meðvirkni,“ sagði Jón Kristjánsson.

Pétur þagði, stundum hafði hann vit á því. Ég sagði auðvitað ekkert en færði mig samt svona til vonar og vara frá Pétri ef ske kynni að einhver ætlaði að lemja hann. Það var sko ekki þess virði að láta sparka í sig eða lemja fyrir það eitt að vera vinur Péturs sem ekki kann að ganga í takti við meirihlutann.

Af Jónsa það að segja að stuttu síðar hætti hann í skólanum. Sagt varð hann væri í Hvassaleitisskóla, þar var hann kallaður Addi. Þótti góður strákur, en hlédrægur og feiminn.

Í nokkra daga eftir að Jónsi hætti var ekkert fjör í frímínútum í Ísaksskóla. Stelpurnar byrjuðu að fara aftur í snú-snú og hoppa í parís. Strákar spörkuðu bolta. Svo kom í ljós að gluggi í kjallarageymslu í skólanum hafði brotnað. Einhver kenndi Gunna grjótkastara um en ekkert var hægt að sanna. Hann neitaði öllu, en glotti þó.

Mánuði síðar gerðist það að einhver stal peningum úr úlpunni hennar Gullu Antons. Böndin bárust furðu fljótt að Binni litla Guðmunds. Í næstu frímínútum leituðu Gunni grjótkastari og Atli Sigursteins Binna litla uppi. Þeir byrjuðu á að sparka í hann. Svo hrintu þeir honum í drullupoll og þá fagnaði allur skólinn nema ef til vill Pési vinur minn. Hann var og er friðarsinni nema á rjúpu- eða gæsaveiðum. 

Svo kom í ljós að engum peningum hafði verið stolið, Anna hafði bara gleymt þeim heima. Þá var Binni kominn með blóðnasir og gekk haltur.

„Skiptir engu máli,“ sagði Gunni grjótkastari. „Hann hefði alveg getað hafa stolið þessum peningum, hann er svoleiðis týpa. Og þeir Atli héldu áfram að berja á Binna það sem eftir var vetrar. Þess vegna var hann alltaf eftir það kallaður Binni þjófur. Enn þann dag í dag veit enginn hver Binni er fyrr en viðurnefninu er bætt við. 

Nöfnum allra í sögunni hefur verið breytt nema Péturs. Að öðru leyti er sagan sennileg.

Úr Víkurkirkjugarði eru mannabein sett í poka

En all­ir eiga sína sögu. Það seg­ir svo­lítið um mann­gildi og mennsku hvernig sag­an síðan er ræktuð.

Þannig er niðurlag greinar Sveins Einarssonar, leikhússtjóra, í Morgunblaði dagsins. Hann ræðir um Víkurkirkjugarð sem sumir kalla Fógetagarð. Þar á að reisa hótel og skiptir engu þó það sé byggt á vígðum reit.

Sveinn á við með þessum orðum að það sé okkar að rækta söguna, hafa til þess bæði manngildi og mennsku. Hins vegar ráða nú önnur viðhorf. Borgarstjórn Reykjavíkur horfir miklu frekar til mannvirkja sem gefa af sér skatttekjur en líta síður til arfleifðar okkar. Opið svæði þar sem var kirkjugarður er auðvitað tilvalinn fyrir hótel.

Í grein sinni segir Sveinn:

Fyr­ir nokkr­um dög­um gerðist sá at­b­urður að all­marg­ir Reyk­vík­ing­ar komu sam­an í vænt­an­lega elsta kirkju­g­arði lands­ins og voru þar les­in upp nöfn þeirra sem vitað er að þar voru grafn­ir, þegar þessi vígði reit­ur var stækkaður til aust­urs á fyrri hluta nítj­ándu ald­ar, á þeim slóðum sem borg­ar­yf­ir­völd­um þykir við hæfi að hafa hót­el og öld­ur­hús, meðal ann­ars í óþökk Alþing­is.

Sveinn hafði lesið upp nokkur nöfn fólks sem grafið var í Víkurkirkjugarði árið 1827 og því segir hann:

Þessi nöfn hafa sótt á mig á síðan, ekki síst eft­ir að vitnaðist að bein­um þess­ara ein­stak­linga muni ekki alls fyr­ir löngu hafa verið safnað sam­an í vel­signaðan poka til geymslu á stað þar sem hann yrði ekki svona mikið að flækj­ast fyr­ir arðvæn­legri pylsu­sölu og bjórdrykkju.

Þetta er alveg ótrúlegt. Það er sárara en tárum taki hvernig Víkurkirkjugarður hefur verið vanvirtur. Og enn er til fólk sem telur það engu skipta að eitt sinn náði hann nærri því út á Austurvöll.

Lágkúran á sér engin takmörk. Um þessar mundir nær þjóðin ekki upp í nef sér af vandlætingu vegna ummæla nokkurra þingmanna. Hún lætur sér þó í réttu rúmi liggja þegar ofbeldið er arfleifðin. Þá taka aðeins örfáir til varna en á móti kemur að nú hafa hinir bestu menn staðið upp og mælt gegn þessari ósvinnu. Fólk eins og Sveinn Einarsson, Vigdís Finnbogadóttir, Friðrik Ólafsson og margir fleiri.

Vigdís sagði þetta í viðtali við Morgunblaðið fyrir skömmu:

Það er nátt­úru­lega al­gjör­lega ófyr­ir­gef­an­legt að byggja ofan á kirkju­g­arði. [...]

Við skul­um halda gömlu Reykja­vík, bæði með timb­ur­hús­um og stein­hús­um, eins ósnort­inni og mögu­legt er því við erum líka að hugsa um framtíðina. Framtíðin þakk­ar okk­ur ekki fyr­ir að hafa byggt svona en hún þakk­ar okk­ur ef okk­ur tekst að stoppa þetta.

Verður næsta gos í Heklu miklu stærra en áður hefur sést?

Nokkur órói virðist vera í Heklu í dag. Þó jarðskjálftar séu við fjallið segja þeir frekar lítið um hugsanlega framvindu. 

Þrír óróamælar eru við Heklu, annar við lítil fell sem nefnist Feðgar og eru á vikrunum norðan við fjallið. Annar er í svokölluðu Mjóaskarði sem er lítil lægð eða skarð í fellum sunnan við það. Að auki er einn við bæinn Haukadal suðvestan við Heklu.

Efsta myndin sýnir óróamæling frá Feðgum og sést að um sex leytið í gær hóf óróahvinur sem hefur staðið síðan. Hann er mun meiri en áður hefur verið og gæti hugsanlega verið fyrirboði, þó það sé nú alls ekki víst. Mælirinn í Mjóaskarði sýnir nákvæmlega sömu niðurstöðu.

Til samanburðar er fyrir neðan mæling frá sama stað 3. apríl 2017. Tíðnin er önnur og sveiflurnar ólíkar. 

Þessir þrír litir geta sýnt gosóróa sem verða vegna kvikuhreyfinga djúpt í jörðu eða þá ... kviku sem rennur í upp að yfirborði jarðar. Óróinn er mestur í bláu línunni. Þar skjótast upp óhljóð með mjög reglubundnum fresti sem hugsanlega má túlka sem afleiðingar ruðnings kvikunnar upp í móti. Hver litur hefur sitt tíðnisvið.

Hekla hefur verið sagt mikið ólíkindafjall. Til skamms tíma héldu jarðfræðingar að grunnt undir fjallinu væri kvikuhólf sem veldur því að kvikan komi hratt upp á yfirborð. Giskað var á að kvikuhólfið væri á þriggja til fimm km dýpi.

Þetta hefur allt breyst. Nú er talið fullvíst að kvikuhólfið sé mun dýpra, á 15 til 20 km dýpi. Þó mikið safnist í kvikuhólfið verða ekki miklir skjálftar eins og í öðrum eldstöðvum. 

Undanfari gossins árið 2000 sýndi hreyfingu í skjálftamælum á Litlu-Heklu. Þetta voru litlir skjálftar, þeir stærstu um eitt stig. Síðan fjölgaði þeim að mun og gátu þá jarðvísindamenn fullyrt að gos væri í nánd sem var tímamótaviðburður. Frá því að fyrsti forboðin sáust á mælum liðu 79 mínútur þar til gosið hófst.

Af þessu má draga þá ályktun að þrýstingur kvikunnar á leið upp úr kvikuhólfinu er mjög mikill og verður því kraftur gossins eftir mikill í upphafi. Þetta er meðal annars ástæðan fyrir því að vísindamenn vara við flugumferð yfir fjallinu en hún þar nánast í beinni línu frá austri til vesturs. Af ókunnum ástæðum hafa samgönguyfirvöld samt ekki talið ástæðu til að breyta flugleiðum. Sama er með gönguferðir á Heklu. Eldgosið brestur á með nær engum fyrirvara og hvert á göngufólk að forða sér? Vissast er því að sleppa því að ganga á fjallið.

Þó Hekla gjósi af miklum krafti í upphafi goss dregur hratt úr því og geta „mallað“ lengi þar á eftir.

Hekla er tvímælalaust í gosham. Það sést í öllum rannsóknum. Síðustu áratugina hefur verið stöðug kvikusöfnun undir fjallinu. Allar mælingar sýna að ekki aðeins fjallið rís heldur allt umhverfi þess.

Þegar niðurstöður mælinga sýna að landris eykst þangað til það er komið í svipaða hæð og síðast er eldgos varð. Þá brestur jarðskorpan, kvika þrýstist upp og gos verður. 

Nú er staðan hins vegar sú að land hefur risið mun hærra en áður hefur gerst. Enn sjást þó engin merki um gosóróa og veldur það vísindamönnum nokkrum heilabrotum og líklega áhyggjum.

Myndin hér hægra megin sýnir hallamælingar við Næfurholt, beint vestur af Heklu og þær endurspegla þrýstingsbreytingar í rótum eldfjallsins. Fullyrða má að nú sé landrisið orðið tvöfalt meira en í síðustu eldgosum. Er þá hægt að draga þá ályktun að næsta gos í Heklu verði miklu stærra en áður? Verður það hamfaragos sem er líklega andstæðan við „túristagos“.

Í þessum pistli er byggt á gögnum frá námskeiði sem Páll Einarsson, jarðeðlisfræðingur, lagði fram á námskeiði í Endurmenntun vorið 2018 um eldgos á Ísland.

 

Vinna unnin, slegnar með blautri tusku og undirbúningur eldfjalla

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

 

Í netfréttum um helgina sagði að vindasamt hefði verið í miðborginni þangað sem fólk fjölmennti á fullveldishátíð á laugardag. Víkverji kann ekki við þetta undarlega orðskrípi því til eru fyrir góð og hljómmikil orð um þetta sama. Best hefði farið á því að tala um strekking og skítakulda.

Víkverji, bls. 15 í Morgunblaðinu 3.12.2018

Sjá upptalningu um „vindasöm“ orð  í lok þessa pistils.

1.

„Stjórnarformaður Icelandair: „Erum bara að vinna þessa vinnu af heilindum“.“ 

Fyrirsögn á visir.is.      

Athugasemd: Fróðlegt, einhver er að vinna vinnu … Svona tvítekning er auðvitað slæm, eflaust sagt í hugsunarleysi, rétt eins og sá sem hljóp hlaup eða stökk stökk.

Verkefni blaðamanns að færa orð viðmælenda sinna í rétt málfræðilegt horf. Til hvers að skrifa mismæli og ambögur orðrétt upp og bera þær á borð fyrir lesendur? Það hefur gjörsamlega engan tilgang.

Tillaga: Stjórnarformaður Icelandair: „Erum að vinna af heilindum“.

2.

„Lögreglan á höfuðborgarsvæðinu haldlagði í síðustu viku talsvert magn af verkfærum og fleiri muni er fundust við húsleit.“ 

Innlegg Lögreglunnar á höfuðborgarsvæðinu á Facebook.     

Athugasemd: Hald merkir handfesta eða tak. Að leggja hald á eitthvað er nokkuð vel gegnsætt orðasamband og merkir að kyrrsetja eða taka eitthvað frá. Mörg orðasambönd eru þó skárri.

Sagnorðið haldleggja er afspyrnu ljótt, hluti af stofnanamállýsku sem blaðamenn og lögreglan hefur tekið innilegu ástfóstri við. Þeir halda að við neytendur fjölmiðla skiljum ekki mælt mál nema það sé sem mest uppskrúfað. Af sama toga eru ofnotuð orð og orðasambönd eins og „um að ræða“, „vista í fangageymslu“, „vettvangur“, „brotaþoli“ og fleiri.

Í gamla daga gerði lögreglan þjófstolna muni upptæka og allir skildu hvað  hafði gerst. Stundum var sagt að löggan hefði tekið þýfi í sína vörslu og það skildist og gerir ábyggilega enn.

Nú virðast fáar kröfur gerðar til þeirra sem skrifa fyrir hönd lögreglunnar aðrar en þær að kunna að kveikja eða slökkva á tölvu. 

Alltaf er ástæða til að hvetja til fjölbreytni, ekki festast í ákveðnu orðalagi þegar skrifa skal um lögregluna. Ekkert eitt er réttara en annað.

Tillaga: Í síðustu viku gerði lögreglan á höfuðborgarsvæðinu þýfi upptækt eftir húsleit.

3.

„Ingileif og María slegnar með blautri tusku í Bíó Paradís.“ 

Fyrirsögn á dv.is.      

Athugasemd: Afsakið, en þetta er eiginlega vitlausasta fyrirsögn sem dæmi eru um. Nei, nei, þær voru ekki slegnar með blautri tusku, þær urðu ekki fyrir ofbeldi af einu eða neinu tagi Hins vegar urðu þær fyrir miklum áhrifum af heimildarmynd sem þær voru að hofa á í bíóinu, þær voru slegnar en þó ekki barðar.

Sá sem er sleginn getur líka þýtt að hann hafi orðið fyrir vonbrigðum, áfalli eða álíka. Annar sem er sleginn gæti þó hafa fengið kjaftshögg.

Þegar fólk verður eins og slegið með blautri tusku er átt við að það verði forviða, eitthvað komi á skelfilega á óvart, jafnvel fyrir áfalli vegna einhvers sem það sér. Síst af öllu er átt við einhver hafi verið sleginn með blautri tusku. Þjóðin varð slegin eftir að hafa heyrt ummæli „klausturþingmannanna“ og þau voru sem blaut tuska í andlit kvenna.

Blaðamaðurinn hefur ekki málið á valdi sínu en hefur þó heyrt um ofangreint orðasamband en kann ekki að nota það rétt. Almennt er reglan sú í blaðamennsku að forðast klisjukennd orðasambönd. Jónas Kristjánsson sem raunar var einn af stofnendum DV skrifaði: 

Forðastu klisjur, þær voru sniðugar bara einu sinni. Skrifaðu eins og fólk, ekki eins og fræðimenn.

Og hann skrifaði þetta líka:

Góður stíll einkennist af stuttum málsgreinum og -liðum. Af sagnorðum á kostnað nafnorða, lýsingarorða, atviksorða, smáorða og klisjusetninga. Af frumlagi nafnorða og germynd sagnorða. Einkum þó einkennist hann af harðri útstrikun hvers konar truflana.

Blaðamaðurinn sem skrifaði tilvitnunina sem hér er fjallað um um þarf nauðsynlega að lesa sér til á vefnum jonas.is. Hann þyrfti líka að iðka lestur góðra  bókmennta í tómstundum sínum og auka þannig orðaforða sinn, vonandi er það ekki of seint.

Tillaga: Ingileif og María urðu fyrir miklum áhrifum á sýningu í Bíó Paradís.

4.

„Vaxandi þrýstingur undir Bárðarbungu – Hekla, Grímsvötn og Öræfajökull eru einnig að undirbúa gos.“ 

Fyrirsögn á dv.is.      

Athugasemd: Eldstöðin er að undirbúa sig fyrir gos, segja jarðfræðingar. Einhvern veginn finnst mér þetta ekki alveg rétt orðað þó ekki sé það beinlínis rangt enda er hér um yfirfærða merkingu. Orðalagið segir fyrir um ákveðinn atburð sem erfitt er að skýra á annan hátt. Þó er ekki rétt að tönglast sífellt á þessu, hér vantar fjölbreytnina.

Með undirbúning er átt við að verið sé að gera ráðstafanir. Til dæmis undirbýr nemandi sig fyrir próf með því að lesa skólabækur.  Íþróttamenn undirbúa sig á fjölbreyttan hátt fyrir keppni. Ræðumaður undirbýr sig fyrir fund með því að skrifa ræðuna. Yfirleitt er orðið undirbúningur bundið við sjálfráðan eða ósjálfráðan vilja. 

Sjaldnast er talað um að kýr undirbúi sig fyrir mjaltir þó eflaust séu einhver teikn í þá átt. Fuglar búa í haginn fyrir sig og byggja sér hreiður. Hið sama er að segja um mörg dýr, ketti, hunda, refi og svo framvegis. Vanfær kona er ekki að undirbúa sig fyrir fæðingu, náttúrlegur þróun veldur fæðingunni og yfirleitt án íhlutunar móður.

Ekki nokkur maður myndi taka svo til orða að fjall í Hítardal hafi verið að undirbúa gríðarlegt berghlaup þó eftir á séð hafi aðdragandinn verið nokkuð ljós. Náttúran hefur engan sjálfstæðan vilja.

Eldstöð hefur ekki neinn sjálfstæðan vilja. Ýmislegt getur þó bent til að það kunni að eldgos sé í nánd. 

Ég hef farið á afar fróðleg námskeið um eldfjöll og jarðskjálfta hjá Páli Einarssyni, jarðeðlisfræðingi, í Endurmenntun Háskóla Íslands og fengið þar að vita hversu ótrúlega vel vísindamenn fylgjast með eldstöðvum. Fróðlegt er til dæmis sú staðreynd að eldstöð rís eftir því sem meira safnast fyrir í kvikuþró undir henni, en ekki nóg með það. Stórt land umhverfis fjallið rís fyrir gos og hnígur að því loknu.

Þetta eru bara vangaveltur og pælingar.

Tillaga: Vaxandi þrýstingur undir Bárðarbungu – Hekla, Grímsvötn og Öræfajökull eru einnig í gosham.

5.

„Ofstækisfullur faðir lággjaldalíkansins freistar þess að bjarga WOW Air.“ 

Fyrirsögn á visir.is.      

Athugasemd: Furðuleg orðanotkun blaðamanna á Vísi vekur oft meiri athygli en fréttirnar sjálfar. Ofnagreind fyrirsögn er óskiljanleg. Hvernig á að skilja lýsingarorðið ofstækisfullur og hvað er faðir lággjaldalíkans? 

Í fréttinni er ekkert sem skýrir orðavalið eða merkingu þess. Þar er meðal annars þetta:

Honum er lýst sem klókum kaupsýslumanni, hörðum í horn að taka - og ofstækisfullum í viðhorfi sínu til verðlagningar.

Hvað er ofstækisfullt viðhorf til verðlagningar? Hér hefur blaðamaðurinn bersýnilega klúðrað frétt sem hann hefur líklega þýtt úr útlensku máli en áhöld eru um hvort hann skilji það mál eitthvað skár en íslensku.

Tillaga: Ekki hægt að gera tillögu.

 

Á íslensku eru aðeins 112 orð um vind

Pistill frá því 2016.

Stundum hvarflar að manni að orðaforði margra sem starfa í fjölmiðlum sé ansi rýr. Þetta datt mér í hug þegar ungi veðurfræðingurinn sagði að á landinu væri vindasamt. Þeir eldri hefðu líklega sagt að víða væri hvasst enda fjölmörg orð og orðasambönd til sem lýsa veðri, ekki síst „vindasemi“.

Raunar eru til á annað hundrað orð sem lýsa vindi. Nefna má þessi:

1. aftakaveður
2. andblær
3. andi
4. andvari
5. áhlaup
6. bál
7. bál 
8. bálviðri
9. belgingur
10. blástur
11. blær
12. blæs
13. brimleysa
14. derringur
15. drif
16. dúnalogn
17. dús
18. fellibylur
19. fjúk
20. fok
21. foráttuveður
22. galdraveður
23. gambur
24. garri
25. gerringur
26. gjóla
27. gjóna
28. gjóstur
29. gol
30. gola
31. gráð
32. gustur
33. hrakviðri
34. hregg
35. hríð
36. hroði
37. hrök
38. hundaveður
39. hvassviðri
40. hviða
41. hvirfilbylur
42. hægviðri
43. illviðri
44. kaldi
45. kali
46. kári
47. kul
48. kuldastormur
49. kuldastrekkingur
50. kylja
51. kyrrviðri
52. kæla
53. lágdeyða
54. ljón
55. logn
56. lægi
57. manndrápsveður
58. mannskaðaveður
59. músarbylur
60. nepja
61. næðingur
62. næpingur
63. ofsarok
64. ofsaveður
65. ofsi
66. ofviðri
67. ókjör
68. óveður
69. remba
70. rembingur
71. rok
72. rokstormur
73. rumba
74. runta
75. ræna
76. skakviðri
77. slagveður
78. snarvindur
79. snerra
80. snerta
81. sperra
82. sperringur
83. stilla
84. stormur
85. stólparok
86. stólpi
87. stórastormur
88. stórveður
89. stórviðri
90. strekkingur
91. strengur
92. streyta
93. streytingur
94. stroka
95. strykur
96. súgur
97. svak
98. svali
99. svalr
100. sveljandi
101. svipur
102. tíkargjóla
103. túða
104. veðrahamur
105. veðurofsi
106. vindblær
107. vindkul
108. vindsvali
109. vindur
110. vonskuveður
111. ördeyða
112. öskurok

 

Á 100 ára fullveldisafmæli fer íslenskunni hratt hnignandi

Niðurstaðan er þá þessi: Það er vegna skáld­skap­ar og bók­mennta sem Ísland er sjálf­stætt. Vissu­lega eru þetta ekki ný tíðindi og kall­ast oft goðsögn. Þetta er goðsögn­in okk­ar um ís­lenska menn­ingu, um til­urð ís­lenskr­ar menn­ing­ar, enda tungu­málið að sjálf­sögðu hornsteinn ís­lenskr­ar menn­ing­ar.

Þannig skrifar Þórarinn Eldjárn í dálkinum Tungutak í Morgunblaði dagsins. Ég er sammála honum þó miklu meira hljóti að hafa komið til. En Þórarinn segir líka þetta:

Þess vegna er það hlut­verk okk­ar sem nú erum á dög­um að halda áfram að sanna þessa goðsögn, sjá til þess að hún breyt­ist hvorki í lygi né hálflygi. Það ger­um við með því að beita þessu máli, sem okk­ur var trúað fyr­ir, alltaf og alstaðar á öll­um sviðum sam­fé­lags­ins, iðka skáld­skap og hlúa að bók­mennt­um og þar með menn­ingu og öðlast á þann hátt dýpri skiln­ing á því hver við erum og vilj­um vera.

Ég er ekki svartsýnn að eðlisfari en íslenskan á því miður ekki framtíð fyrir sér, jafnvel þó allir rithöfundar, skáld og jafnvel skáldjöfrar leggi sig fram. Íslenska er að verða hitt tungumálið ... Ég skal rökstyðja það hér.

Nýjar kynslóðir lesa ekki bókmenntir á borð við það sem við gerðum sem nú erum komnir fram yfir miðjan aldur svo ekki sé talað um gengnar kynslóðir.

Enskan er við það að bylta íslenskunni. Þetta sést berlega í fjölmiðlum. Nafnorðastíllinn ryðst þar yfir hinn íslenska sagnorðastíl, fjöldi íslenskra orða hafa fengið furðulegar merkingar, orðaröðin er að breytast, stíll er orðinn hroðvirknislegur og óskipulagður.

Margt ungt fólk hefur aldrei ótilneytt lesið bækur eða fjölmiðla. Af því leiðir að orðfátæktin er áberandi í fjölmiðlum, heimasíðum á netinu, skýrslum og jafnvel bókum.

Jafnslæmt er að ferðaþjónustan hefur byrjað á því að þýða íslensk örnefni á ensku og jafnvel nefna staði í náttúru landsins enskum nöfnum. 

Lítum síðan á fyrirtækjamenningu þjóðarinnar. Svo virðist vera að þjóðin fyrirverði sig fyrir íslenskuna og noti frekar ensku í heitum verslana, veitingahúsa, framleiðslu- og eignarhaldsfyrirtækja. Tilgangurinn er auðvitað sá að höfða til útlendinga, ferðamanna og fyrirtækjastórvelda í öðrum löndum. Auðvitað er það ekki hægt með íslenskunni. Eða hvað? Koma útlendingar hingað til lands til að skilja íslenska eða enska menningu?

Á aldarminningu fullveldisins og sjötíu og fjögurra ára sjálfstæði er stolt landsmanna á þjóðerni sínu frekar í orði en á borði. Við erum sunnudagsþjóð, aðeins á tyllidögum erum við Íslendingar, þess á milli erum við ísl-ensk eins og svo margir hafa sagt á undan mér.

Ég horfi á yngstu kynslóðirnar og heyri viðhorf þeirra til bóka. Það er ekkert gaman að því að lesa, það er svo erfitt. Miklu meira gaman að stara á símann sinn og njóta léttmetisins sem fæstir skilja vegna þess að það er á ensku.

Hvað í ósköpunum er að gerast hjá þjóðinni. Yfirfærsla þekkingar frá einni kynslóð til annarrar virðist hafa mistekist. Við foreldrar höfum brugðist, skólinn hefur brugðist. Hornsteinn íslenskra menningar sem Þórarinn Eldjárn segir tungumálið vera, er við það að bresta.

Íslensk tunga stefnir í að vera hitt tungumálið, rétt eins og hjá vestur-Íslendingum. Ofmælt er að segja að öllum sé sama en við ofurefli er að etja. Leiðin er mörkuð.

Ágæti lesandi, sorry about all this but congratulations on the centenary of sovereignty. 

Er afsökunin einlæg og fylgir henni iðrun?

Flestum þykir auðvelt að biðjast afsökunar á ónærgætnum og jafnvel heimskulegum eða ljótum ummælum um aðra. Orð verða sjaldan aftur tekin. Í þankanum situr þó hvort beiðnin hafi verið einlægari en ummælin.

Fólk segir eflaust margt vafasamt í þröngum hópi. Þannig er stundum á  kaffistofunni eða þegar félagarnir sem hittast yfir kaffibolla eða bjórglasi. Má vera að hann hafi verið djúpvitur sá sem orðað hugsunina svona:

Segðu aldrei neitt upphátt sem þú getur ekki endurtekið fyrir mömmu þinni.

Vandinn er hins vegar sá að svo ótal margir kjafta frá sér allt vit undir áhrifum áfengis og líkjast þá svokölluðum „virkum í athugasemdum“ sem tvinna saman óhróður um nafnkennda einstaklinga í athugasemdum við fréttir á visir.is, dv.is og fleiri miðlum. Því miður hefur þetta áhrif og skiptir engu þó „hundurinn Lúkas sé lifandi“.

Flest fólk er kurteist í tali og fasi og sýnir náunganum virðingu. Slíkt kristallast í eftirfarandi setningu sem höfð er eftir góðum manni: 

Gott tré getur ekki borið vonda ávöxtu, ekki heldur slæmt tré góða ávöxtu. 

Þetta má útleggja þannig að ekkert gott komi frá vondu fólki. Þá skýst þessi spurning upp kolli margra: Hvaða fólk er vont? 

Eflaust má halda því fram að fæstir séu alvondir eða algóðir. Flest erum við einhvers staðar á einhverju nöturlegu miðjuróli. Stundum sjáum við eftir orðum eða gerðum og sjaldnast teljum við okkur nógu góð því samanburðurinn við annað fólk er alltaf erfiður. 

Þetta allt saman flögraði í gegnum hugann þegar ég frétti af sameiginlegum fundi nokkurra þingmanna Miðflokksins og Flokks fólksins. Getur nokkuð gott komið frá þeim sem tala svona illa um vinnufélaga sína á Alþingi eða bara annað fólk?

Þingmenn eiga ekki að tala eins og „virkir í athugsemdum“. Þannig á það ekki að vera, þingmenn eiga að vera vandir að virðingu sinni. Dónakjaftar eiga að halda sig annars staðar.

Fréttaflutningur dagsins hefur farið í misjafnlega illa útfærðar afsakanir vegna ummæla og ósanninda. Í sumum tilvikum virðist algjörlega skýrt að einlægni fylgir ekki afsökun.

Í almannatengslum er ein reglan sú að taka á vandamálinu strax, það stækkar og verður verra viðureignar sé því er frestað. Ljóst er að þingmennirnir hafa haft þessa ágætu reglu í huga, svo snöggir voru þeir uppá dekk til að afsaka sig, sumir án einlægni og iðrunar að því er virðist.

Ekki yrði ég hissa þó ein eða tveir sjái sig tilknúna til að segja af sér þingmennsku. Í því væri einlægnin fólgin.

Svo er það allt annað mál og minni háttar í í þessum sambandi hver hleraði og hvers vegna. 

„Hörmung að horfa upp á“

Frammistöður, spila þátt og staðsetningarsýkin

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

 

1.

„Hækkaður styrk­ur svifryks á Ak­ur­eyri.“ 

Fyrirsögn á mbl.is.      

Athugasemd: Þetta er ómöguleg fyrirsögn því vel er hægt segja að svifryk hafi aukist eða mælst meira. Í upphafi fréttarinnar segir blaðamaðurinn:

Auk­inn styrk­ur svifryks hef­ur und­an­farið mælst á loft­gæðamælistöð Ak­ur­eyr­ar­bæj­ar …

Þetta er ekki heldur boðlegt því aftur mætti orða þetta á þann hátt, til dæmis að svifryk hafi mælst meira í þessari mælistöð.

Jafnslæmt er að blaðamaðurinn ofnotar orðið svifryk í allri fréttinni svo úr verður illþolandi nástaða. Auðvitað á hann að skrifa sig oft framhjá orðinu svo fréttin verði læsilegri.

Ef veður­spá næstu daga geng­ur eft­ir gæti áfram orðið hár styrk­ur svifryks í bæn­um. Full ástæða er til að vara við hugs­an­leg­um áhrif­um svifryks­ins …

Í seinna skiptið hér fyrr ofan hefði mátt sleppa orðinu eða setja „þess“ í staðinn.

Tillaga: Svifryk á Akureyri eykst.

2.

„Unai Emery, stjóri Arsenal, segir að Mesut Özil verði að bæta stöðuleika sinn en hann segir að frammistöður Þjóðverjans eigi það til að dala.“ 

Frétt á visir.is.    

Athugasemd: Frammistaða er eintöluorð. Orðið er samsett, seinni hlutinn staða er til í eintölu og fleiritölu og þá er merkingin stelling, ástand, aðstæður eða embætti. Margar stöður eru ábyggilega til í glímu eða ballett, auglýstar eru stöður lögreglumanna eða sýslumanna.

Svo má gera athugasemd við sögnina að dala í þessu tilviki, hún á ekki við hér því orðið merkir að rýrna eða minnka. Nær er að segja að frammistaða fótboltamannsins sé oft ekki nógu góð eða misjöfn, hann sé mistækur.

Tillaga: Unai Emery, stjóri Arsenal, segir að Mesut Özil verði að bæta stöðuleika sinn en hann segir að frammistaða Þjóðverjans sé oft ekki nógu góð.

3.

„Instagram spilaði stóran þátt í sprengingunni sem varð á Íslandi.“ 

Fyrirsögn á visir.is.    

Athugasemd: Hvað þýðir að „spila þátt“. Hef aldrei heyrt um þetta orðasamband. Heimild blaðamannsins er úr erlendum vefmiðli, Global News í Kanada. Þar er fjallað um þátt Instagrams í fjölgun ferðamanna til Íslands. Í vefmiðlinum stendur þetta:

“Instagram has definitely played a huge role in blowing that place up.”

Hér hefur blaðamaðurinn þýtt beint út ensku án nokkurrar hugsunar. Ég bað þá Google translate að þýða þessa málsgrein á íslensku og fékk þetta:

Instagram hefur ákveðið spilað mikið hlutverk í að blása þessi staður upp.

Þýðingin er jafnvitlaus og sú sem blaðamaðurinn gerði. Google Translate kann ekki íslensku. Þó forritið geti þýtt íslensk orð verður útkoman kjánaleg. Blaðamaðurinn hefur hugsanlega enskuna á valdi sínu en hann er eins og Google Translate, hann hefur ekki nægilegt vald á íslensku til að nýta sér þekkingu sína.

Tillaga: Instagram átti tvímælalaust stóran þátt í stórfelldri aukningu ferðamanna til Íslands.

4.

„Frá og með laug­ar­deg­in­um 1. des­em­ber 2018 verður bráðaþjón­usta hjarta­gátt­ar Land­spít­ala staðsett á bráðamót­töku spít­al­ans í Foss­vogi.“ 

Frétt á mbl.is.   

Athugasemd: Allur andskotinn er nú staðsettur, sagði karlinn. Undir það má taka því í tilvitnuninni hér að ofan er orðinu lýsingarorðinu staðsettur algjörlega ofaukið. Berið hana saman við tillöguna hér að neðan.

Síðar segir í fréttinni:

Bráðaþjón­ust­an verður í fullri virkni í Foss­vogi frá og með laug­ar­deg­in­um 1. des­em­ber.

Einhvern vegin finnst mér dálítið ofsagt að segja að bráðaþjónustan verði með fullri virkni enda skilst það berlega í fyrstu tilvitnuninni. Þar að auki er þetta þjónusta og varla gott að segja að hún sé til dæmis með kvart, hálfri eða fullri virkni. Hvernig er slíkt mælt?

Hins vegar verð ég að viðurkenna að lakara er að segja að full þjónusta sé hjá bráðaþjónustunni. Þá er komin nástaða sem þykir ekki góð. Má vera að lesendur hafi betri tillögu ef þeir eru sammála.

Tillaga: Frá og með laug­ar­deg­in­um 1. des­em­ber 2018 verður bráðaþjón­usta hjarta­gátt­ar staðsett Land­spít­ala á bráðamót­töku spít­al­ans í Foss­vogi.

5.

„Maðurinn sem var handtekinn var viðstaddur húsleitina og var handtekinn á staðnum, grunaður um peningaþvætti.“ 

Frétt á visir.is.    

Athugasemd: Ofangreind tilvitnun er dæmi um hroðvirkni sem allof oft sést á Vísi og einnig á Stöð2. Skemmdar fréttir verða til af því að enginn les yfir. Enginn blaðamaður er svo klár að hann þurfi ekki að lesa frétt sína yfir með gagnrýnum augum.

Tillaga: Maðurinn fylgdist með húsleitinni og að henni lokinni var hann handtekinn.

Persónugallerí, frammistöðuvandi og orðið ítrekað

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

 

1.

„Gifti sig heima hjá sér.“ 

Fyrirsögn á mbl.is.      

Athugasemd: Eflaust er ekki beinlínis rangt að segja að konan hafi gift sig heima hjá sér en varla hefur hún gift sig ein, einhverjum giftist hún. Þá má spyrja hvort heimilið sem um er rætt sé heimili þeirra beggja, ekki aðeins hennar.

Tillaga: Gifti sig heima.

2.

„Í myndinni birtist fjölbreytt persónugalleríi og viðtöl eru tekin við ýmiss konar fólk úr bænum.“ 

Kvikmyndagagnrýni á bls. 33 í Morgunblaðinu 20.11.2018.     

Athugasemd: Ég hélt að þetta orð „persónugallerí“ væri nýyrði smíðað af starfsmönnum Morgunblaðsins en svo er ekki. Það finnst á malid.is en þar með er ekki sagt að orðið sé gott.

Í Íslenskri nútímamálsorðabók segir að gallerí sé „sýningarsalur fyrir myndlist eða handverk. Orðið er hins vegar ekki skýrt frekar. Hins vegar má segja að það sé nokkuð gegnsætt. Hugsanlega á höfundur tilvitnunarinnar við að í kvikmyndinni Litla Moskva sé fólk af ýmsu tagi.

En ferlega er það flatt að segja að í myndinni birtist fjölbreytt persónugallerí ... Af hverju ekki að í henni séu viðtöl við fólk af ýmsu tagi og uppruna eða eitthvað álíka? Að vísu er rosalega töff að nota persónugallerí.

Ekki var nú ætlunin að agnúast neitt út í þetta orð. Ég var að lesa Moggann í tölvunni og fletti áfram. Á næstu síðu er Ljósvakinn, fastur pistill sem þeir Moggamenn fjalla um dagskrá útvarps- og sjónvarpsstöðva. Þar er segir í umfjöllun um framhaldsmyndina Flateyjargátan:

Í Flatey er þessi líka fína leikmynd sem lítið hefur þurft að breyta og þar hitti Jóhanna fyrir áhugavert persónugallerí …

Einmitt þarna datt mér í hug að „persónugallerí“ væri hugarsmíði Moggamanna. 

Við nánari umhugsun finnst er orðið eiginlega óþarft þar sem hægt er að lýsa fjölbreytni fólks á margvíslegan annan hátt. Og það gerir höfundur fyrri tilvitnunarinnar á ágætan hátt er hann lagar málsgreinina lítilsháttar, sjá tillöguna hér að neðan.

Að öðru leyti er umfjöllun Moggans um Litlu Moskvu og Flateyjargátunnar bara þokkalega vel skrifuð og hvetur lesendur til að sjá á þessar myndir. 

Tillaga: Í myndinni birtast fjölbreytt viðtöl við ýmiss konar fólk úr bænum.

3.

„Sex ein­stak­ling­ar voru í lyft­unni, þar á meðal ófrísk kona.“ 

Frétt á mbl.is.     

Athugasemd: Einstaklingur er dálítið skrýtið orð. Getur merkt maður, kona, barn og jafnvel eru eintök af dýrum og fiskum sögð einstaklingar, það er eitt stykki af hverju.

Allir vita hvað við er átt þegar sagt er að einstaklingur hafi verið í lyftu. Varla hann dýr eða fiskur. Af samhenginu áttum við okkur á að einstaklingarnir voru fólk, menn, karlar og konur.

Ómar Ragnarsson sagði frá því á bloggi sínu að lyfta hafi fest á 11. hæð í New York:

Það minnir á sögu, sem komst á kreik í New York fyrir mörgum árum þegar allt varð rafmagnslaust og lyftur stöðvuðust, svo að björgunarsveitarmenn og húsverðir voru sendir til þess að bjarga huga að fólki í lyftunum. 

Var þeim uppálagt að spyrja um hvort ófrísk kona væri meðal lyftufarþega þegar þeir kölluðu inn í lyftugangana til að kanna ástandið í lyftunum. 

Þegar húsvörður einn kallaði inn í einn lyftuganginn: „Er einhver í lyftunni!" kom tvíradda svar: „Við erum hér tvö." 

„Er ófrísk kona þarna?" kallaði húsvörðurinn samkvæmt því sem uppálagt var. 

„Nei!“ svaraði maðurinn. „Við erum ekki búin að vera hér nema í fimm mínútur!" 

Þá hló ég upphátt.

Hins vegar er engin ástæða til annars en að segja að sex manns hafi verið í lyftunni sem getið er um í upphafi. Ekki flækja málin. 

Á visir.is segir einfaldlega:

Hópur fólks sem festist í lyftu lifði af 84 hæða fall í turni í Chicago í Bandaríkjunum. Um var að ræða sex manns, þar á meðal kona sem er barnshafandi, sem var í lyftunni sem féll frá 95.

Þetta er miklu skárra orðalag en fjarri því gott. Takið eftir tafsinu „um var að ræða“ og nástöðu tilvísunarfornafnsins sem.

Tillaga: Sex manns voru í lyftunni og þeirra á meðal barnshafandi kona.

4.

„Frammi­stöðu­vandi á­stæða upp­sagnar Ás­laugar Thelmu.“ 

Fyrirsögn á frettabladid.is.     

Athugasemd: Karlmenn sem eiga við frammistöðuvanda áttu áður fyrr varla nokkurra kosta völ. Nú á tímum vandinn er leystur með Viagra.

Allt annað mál er með konur sem eiga við frammistöðuvanda að etja. Þær standa sig hugsanlega lakar á einhverjum vettvangi en búist er við. Hins vegar munu flestir karlar lofa öllu fögru áður en frammistöðuvandi verði kenndur við þá, sérstaklega að ósekju.

Tillaga: Engin tillaga gerð.

5.

„Þegar lögregla kom á vettvang blæddi mikið úr manninum meðan konan viðurkenndi að hafa stungið tengdason sinn.“ 

Frétt á dv.is.    

Athugasemd: Furðuskrif birtast oft á DV. Þessi frétt er illa skrifuð, óskipuleg, ruglingsleg, flausturleg og rituð á slæmu máli.

Hins vegar má hafa gaman af skrifunum eins og lýsingunni af manninum sem blæddi á meðan konan viðurkenndi. Vonandi var konan ekki langorð. Takið eftir kansellístílnum:

Brotaþoli hafi gefið skýrslu hjá lögreglu og greint frá því að þegar hún hafi komið heim um klukkan 18:00 hafi kærða verið mjög ölvuð og að drekka whiskey. Hafi brotaþoli sagst hafa gert athugasemdir um að hún væri að sinna barninu svona ölvuð.

Síðar í fréttinni segir:

Maðurinn var síðar fluttur á sjúkrahús en hann reyndist ekki vera í lífshættu, þrátt fyrir að hnífurinn hafi stungist allt að 20 sentímetra inn í brjóstkassa hans. Búið var að stinga á tvö hjólbarða bíls hans og liggur tengdamóðir hans undir grun um að hafa gert það.

Með ólíkindum er að hnífurinn hafi stungist 20 cm inn í brjóstkassa mannsins án þess að hafa farið í gegn. Ef lesandinn er með A4 blað fyrir framan sig getur hann áttað sig á dýpt stungunnar því skammhlið blaðsins er 21 cm. Í brjóstkassanum eru lungu og hjarta svo fyrirferðamikil að erfitt er að stinga þar í gegn án þess að skaða þessi mikilvægu líffæri. 

Niðurstaðan er sú að fréttin er tómt bull og engu líkar en að barn hafi skrifað hana. Stundum veltir maður því fyrir sér til hvers þessi fjölmiðill er eða hvort hinn nýi eigandi hans lesi ekki blaðið eða vefsíðuna. Geri hann það hlýtur honum að ofbjóða málfarið og efnistökin rétt eins og okkur hinum.

Tillaga: Þegar lögregla kom á staðinn blæddi mikið úr manninum.  Konan viðurkenndi að hafa stungið tengdason sinn.

6.

„Fór á stefnumót og stakk ítrekað af frá reikningnum – Nú hefur dómur verið kveðinn upp.“ 

Fyrirsögn á dv.is.    

Athugasemd: Fyrirsögnin segir beinlínis að maður nokkur hafi hlaupist á brott án þess að greiða reikninginn, aftur og aftur. Hvers vegna var hann alltaf að stinga af frá sama reikningnum.

Nei, þannig er ekki málið vaxið. Hann stakk af frá þremur ógreiddum reikningum á þremur veitingahúsum.

Þetta er auðvitað stórfrétt. Og mikið er manni létt að dómur hafi verið kveðinn upp. Þó flögrar að manni að blaðamaðurinn hefði getað sagt að maðurinn hafi verið dæmdur fyrir tiltækið.

Með þokkalega skýrri hugsun hefði verið hægt að orða fyrirsögnina á annan hátt án þess að misnota atviksorðið ítrekað. Orðið hefur náð feikna vinsældum meðal reynslulítilla blaðamanna og er nú notað eins og enska orðið repeatedly sem merkir aftur og aftur og jafnvel enn og aftur. Íslenska orðið merkir ekki það sama, gæti þýtt aftur, en ekki margsinnis nema það komi sérstaklega fram, ítreka eitthvað aftur og aftur eða margsinnis.

DV iðkar það að búa til langar fréttir, margsamsettar og með einhverri rúsínu í pylsuendanum sem á að vekja athygli lesandans og fá hann til að lesa meira. Þetta er aðferð sem „gula pressan“ iðkar í öðrum löndum, fjölmiðlar sem eru ekkert sérstaklega vandir að virðingu sinni. 

Fjölmiðillinn birtir afspyrnu ómerkilegar þýddar „fréttir“ eins og þá sem hér um ræða. Í sannleika sagt er ótrúlegt að sá sem vill kalla sig blaðamann vilji standa í svona framleiðslu. Verst er þó hversu þýðingarnar eru oft á slæmu máli og ruglingslegar.

Tillaga: Fór á stefnumót og stakk alltaf af frá reikningum – Hann fékk sinn dóm.

Þriðji orkupakkinn og vantraustið á ESB

Umhyggja sendiherrans fyrir neytendum á Íslandi er vissulega aðdáunarverð, en hann getur verið þess fullviss að Alþingi og önnur stjórnvöld á Íslandi eru fullfær um að tryggja hagsmuni neytenda og ef eitthvað vantar þar upp á geta íbúar landsins kosið sér nýtt Alþingi. Það er kallað lýðræði og virkar betur en sú aðferð að fela ókjörnum aðilum í útlöndum völdin.

Þetta skrifar Haraldur Ólafsson, veðurfræðingur og formaður Heimssýnar, í Morgunblað dagsins. Greinin er andsvar við grein sendiherra ESB á Íslandi. Haraldur skrifar listilega og lætur fylgja nokkur gullkorn sem eru ómetanleg, rétt eins og tilvitnunin hér fyrir ofan.

Umræðuefnið er þriðji orkupakkinn sem svo hefur verið nefndur. Sendiherrann telur lítinn vanda fyrir Íslendinga að samþykkja hann óbreyttan. Engu að síður leggjast margir gegn honum og var við stórveldinu sem setji lög og reglur og geti breytti forsendum síðar meir, jafnvel þessum títtnefnda orkupakka. 

Haraldur segir:

Sendiherrann fullyrðir að orkulöggjöf Evrópusambandsins muni vart gilda um sæstreng milli Íslands og Bretlands. Það kann að vera, en það er ekki augljóst, því enginn veit hvernig sambandi Breta og Evrópusambandsins verður háttað í orkumálum í framtíðinni.

Og í framhaldinu segir Haraldur:

Reyndar segir sendiherrann að enginn í Brussel velti fyrir sér sæstreng. Sjálfsagt eru margar vistarverur í höll Evrópusambandsins og skiljanlegt að sendiherrann hafi ekki heimsótt þær allar. Hann hefur greinilega ekki verið mættur þar sem sæstrengur til Íslands var dreginn á kort og ákveðið að hann væri forgangsverkefni í innviðaáætlun sambandsins. Það kort var teiknað og stimplað í Brussel, líklega daginn sem sendiherrann var fjarverandi.

Mörgum er mikið niðri fyrir um Evrópusambandið og þennan orkupakka. Eftir Icesave og hina misheppnuðu tilraun til að þvinga Íslandi inn í sambandið er ljóst að ekki margir treysta forystu þess, jafnvel þó málstaðurinn líti út fyrir að vera góður.

Í kosningunum 2013 hafnaði þjóðin flokkunum sem vildu að landið færi inn í ESB, þeir voru beinlínis rassskelltir. Kosningabaráttan var hörð og rökin gegn ESB er kjósendum enn í fersku minni.

Ólíklegt er því að þriðji orkupakkinn verði samþykktur á Alþingi, fólk er einfaldlega á móti hinu yfirþjóðlega valdi og treystir ekki ESB því sambandið getur einhliða breytt leikreglunum. Hver yrði þá staða þjóðarinnar?

Má vera að fæstir sem tekið hafa afstöðu gegn þriðja orkupakkanum hafi ekki lesið hann né séu kunnugir efni hans. Í sjálfu sér er það ekki aðalatriðið því það sem öllu skiptir er að stór hluti þjóðarinnar treystir ekki ESB og kærir sig ekki um að sambandi skipti sér af innanríkismálum Íslands.

Þar af leiðandi hefði það alvarlegar pólitískar afleiðingar fyrir þann stjórnmálaflokk sem samþykkir þriðja orkupakkann, jafnvel þó einstaka þingmenn gangi gegn meirihluta þingflokks og samþykki þá kann það einnig hafa slæm áhrif á kjósendur. 

Gangsett viðbrögð, hlaðnir og handhlaðnir veggir og skyndihugdetta

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

 

1.

„Þá sett­um við mikið viðbragð í gang.“ 

Frétt á mbl.is.      

Athugasemd: Þetta orðalag gengur varla upp. Viðbragð er eitthvað sem ekki er skipulagt fyrirfram, það gerist bara, er ósjálfrátt.  

Hins vegar ætti að vera hægt að búa sig undir eitthvað, til dæmis að synda. Þegar syndur maður fellur í vatn bregst hann við á þann hátt að grípa sundtökin. Æfing getur framkallað ákveðið viðbragð.

Oft er talað um rétt viðbrögð, þá eru þau ósjálfráð, hafa þau verið æfð. Maður grípur ósjálfrátt andann eftir að hafa komið úr kafi, það er fyrsta viðbragðið, annað er að synda.

Í fréttinni segir:

Ágúst Leó Sig­urðsson, svæðis­stjóri björg­un­ar­sveita, seg­ir að boð hafi komið frá lög­reglu um að 25 manna hóp­ur hefði verið í Reyn­is­fjöru og að einn úr hópn­um væri týnd­ur. „Þá sett­um við mikið viðbragð í gang,“ seg­ir Ágúst.

Björgunarsveitin gekk að ákveðnu skipulagi sem hún hafði undirbúið ef álíka tilfelli kæmu upp.

Vinsælt er nú hjá blaðamönnum að tala um „viðbragðsaðila“. Þetta er nýtt en getur varla heldur gengið upp því notkun þess getur verið óljós. Hver er viðbragðsaðilinn þegar eldur kemur upp í bíl. Vel getur  verið að eigandinn, nágrannar eða vegfarendur hafi slökkt eldinn eða aðstoðað við það. Eru þeir þá viðbragðsaðilar?

Vera má að lögreglan hafi séð um slökkvistarfið líka. Er þá ekki rangt að kalla hana „viðbragðsaðila“ því lesendur eða hlustendur fréttarinnar gætu haldið að þarna hefði slökkvilið kæft eldinn?

Niðurstaðan er því sú að best er að nota heiti þeirra sem koma að málum. Lítill sparnaður er í því að kalla lögreglu, slökkvilið, sjúkraflutningsfólk eða björgunarsveitir einhverju öðru nafni en þau bera. Ekki rugla með þetta.

Hvað gera viðbragðsaðilar þegar maður nokkur setur viðbragð í gang er hann sér heimilisfólk yfirgefa húsið? Eflaust frétta fyrrnefndir viðbragðsaðilar að síðari viðbragðsaðilinn hafi með viðbragði sínu farið óboðinn inn í húsið til að fjarlægja verðmæti.

Einhver stofnaði ísbúð sem heitir Valdís (orðið skiptist svona, Vald-ís en ekki Vald-ís). Brögð eru að því að mörg ísbrögð séu þarna á boðstólum en óvíst hvort hægt sé að fá ís með viðbragði.

Svona er hægt að rugla með málið en til skilnings er best að breyta ekki merkingu orða. Stundum getur það tekist en í mörgum tilfellum bendir misheppnuð tilraun til vanþekkingar.

Svæðisstjórinn segir einnig þetta í fréttinni:

 „Við ætluðum að ein­blína á strönd­ina og leita í fjör­unni.“

Ekki er ég alveg sáttur við það að björgunarsveitin ætli að stara á ströndina hreyfingarlítið. Vera má að sá sem stjórni drónanum einblíni á skjáinn, hinir, stjórnandinn meðtalinn, einbeita sér að því að leita í fjörunni, það er frá Reynisfjalli og vestur að Dyrhólaey, hún er þrír km á lengd.

Tillaga: Þá unnum við samkvæmt fyrirframgerðu skipulagi.

2.

„Það eru eflaust ekki margar mæðgur sem vinna við það hér á landi að hlaða veggi en í Mývatnssveit hafa þó einar slíkar unnið undanfarna mánuði við að koma upp handhlöðnum veggjum upp við hótel við Mývatn.“ 

Frétt á visir.is.       

Athugasemd: Hver er munurinn á hlöðnum vegg og handhlöðnum vegg? Fyrri hluti málsgreinarinnar skilst ágætlega, mægður sem hlaða veggi. Í senni hlutanum er veggurinn skyndilega orðinn handhlaðinn. Hvers vegna er þetta með vegginn tvítekið í einni málsgrein? Á mínum blaðamannsferli hefði sá sem sem svona skrifar verið kallaður á teppið.

Auðvitað er þetta tóm vitleysa hjá blaðamanninum. Hann les ekki textann sinn yfir og virðist þar að auki algjörlega gagnrýnislaus á eigin skrif.

Berum saman tilvitnaða textann við þann sem hér er gerð tillaga um. Þá má fljótt sjá að miklu betur er hægt að gera ef einhver hugsun er til staðar.

Tillaga: Eflaust vinna ekki margar konur við að hlaða veggi. Í Mývatnssveit hafa mæðgur unnið að hleðslu við Icelandair hótel.

3.

„Í umfjöllun Mail Online er bent á að Albanía sé einn af miðpunktum Evrópu þegar kemur að fíkniefnasmygli.“ 

Frétt á dv.is.        

Athugasemd: Svona skrif kallast einfaldlega tuð með óþarfa málalengingum. Margir ungir blaðamenn átta sig ekki á því að með tuði þannig verður frásögn óljós og leiðingleg. 

... einn af miðpunktum Evrópu þegar kemur að ...

Svona má bara ekki skrifta. Þetta er þvílík steypa að ekki tekur nokkru tali.

Eftir að hafa skoðað fréttamiðilinn Mail Online er óhætt að gera neðangreinda tillögu.

Tillaga: Í Mail Online er fullyrt að Albanía sé ein af miðstöðvum fíkniefniasmygls í Evrópu.

4.

„Fjölskylda talin hafa myrt átta meðlimi annarrar fjölskyldu.“ 

Fyrirsögn á visir.is.       

Athugasemd: Ekki er þetta gott. Meðlimur er líklegast orðið gilt íslenskt orð en oft fer betur á því að nota önnur. Allir eru hluti af fjölskyldu, auðveldast sleppa öllum málalengingum og segja beinlínis að Jón og Gunna séu í sömu fjölskyldu. Pétur vinur þeirra er í annarri fjölskyldu. Skipsverji er í áhöfn. Sá sem spilar á gítar kann að vera í hljómsveit. Best er að sleppa dönskuslettunni, „være medlem af familien ...“.

Berum svo saman fyrirsögnina hér að ofan og tillöguna hér að neðan. Af því má sá að orðið meðlimur er algjörlega ofaukið. 

Tillaga: Myrtu átta manns í annarri fjölskyldu.

5.

„Hinn fimmtán ára gamli Gauti Steinþórs­son gerði sér lítið fyr­ir í síðasta mánuði og varð yngsti Íslend­ing­ur­inn til þess að klífa Is­land Peak, 6.200 metra háan tind í Himalaja­fjöll­um, eft­ir skyndi­hug­dettu og ár­sund­ir­bún­ing.“ 

Fyrirsögn á mbl.is.        

Athugasemd: Hér að ofan er slæmt dæmi um stílbrot í frásögn, mætti jafnvel heita stílleysa. Takið eftir orðasambandinu að gera sér lítið fyrir. Hvað þýðir það? Jú, eflaust að gera eitthvað án mikillar fyrirhafnar.

Síðast í fréttinni segir hins vegar:

„Þetta var það erfiðasta sem ég hef gert í líf­inu og tók hrika­lega á, bæði lík­am­lega og and­lega,“ seg­ir Gauti.

Drengurinn gerið sér ekki lítið fyrir, með erfiði og þrautseigju tókst honum ætlunarverk sitt. 

Annað stílbrot í fréttinni er niðurlagið:

… eft­ir skyndi­hug­dettu og ár­sund­ir­bún­ing.

Drengurinn er sagður hafa gengið á fjallið eftir árs undirbúning, tvö orð, ekki eitt.

Þessi tvö orð eiga ekki erindi í sömu setninguna án nánari skýringar, rekast á og rugla. Ekki er nóg að henda inn sennilegum orðum og kalla frásögn.

Hvað er svo skyndihugdetta annað en hugdetta? Hið fyrrnefnda er líklega ekki til. Hvort tveggja verður til á stundinni og sumir láta verða af slíkri dettu, aðrir ekki. Hugdetta má segja að sé hugmynd sem í fyrstu var snjöll en útheimti síðar mikið erfiði.

Lítum á tillöguna hér fyrir neðan. Hún er dálítið ólík enskuskotnu tilvitnuninni (The fifteen years old ... Den femten år gamle ...) Þannig er ekki tekið til orða á íslensku. 

Tillaga: Gauti Steinþórs­son, fimmtán ára gamall, er yngsti Íslend­ing­ur­inn til þess að klífa Is­land Peak, 6.200 metra háan tind í Himalaja­fjöll­um. Hugdettan kostaði hann heilt ár í undirbúning. 

 

 

Er engin gæðastjórnun á íslenskum fjölmiðlum? Má allt?

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

Ein- og einsdæmi

Eindæmi þýðir bæði ábyrgð og ráðríki. Sá sem gerir e-ð upp á sitt eindæmi gerir það á eigin ábyrgð – og að eigin geðþótta. „Hann treystir engum, heldur gerir allt upp á sitt eindæmi.“ 

En einsdæmi, með s-i, þýðir einstæður atburður. Þessu skyldi ekki rugla saman – þótt ótal dæmi séu um það í ritmáli!

Málið á bls. 28 í Morgunblaðinu 6.11.2018.

 

1.

„Greind­ist bil­un í fjór­um síðustu ferðum.“ 

Fyrirsögn á mbl.is.      

Athugasemd: Þegar sagnorð er fremst í setningu er oft verið að spyrja einhvers. Í fyrirsögninni hér að ofan vantar spurningamerkið svo áhöld eru um það hvort hún sé spurning eða fullyrðing. Hér er hallast að hinu síðarnefnda.

Afar auðvelt er að breyta fyrirsögninni vegna þess að upphaf fréttarinnar  er rétt orðuð, þar segir:

Bil­un greind­ist í hraða- og hæðarmæli í fjór­um síðustu ferðum farþegaþotu indó­nes­íska flug­fé­lags­ins Lion Air, sem hrapaði úti fyr­ir strönd Jövu í síðustu viku. 

Ekki er einleikið ef sami blaðamaðurinn og samdi textann skuli klúðra fyrirsögninni. Enn skrýtnara er að sá sem samdi fyrirsögnina skuli ekki gera sér grein fyrir orðaröðinni.

Tillaga: Bilun greind­ist í fjór­um síðustu ferðum. 

2.

„Sex kosningabaráttur til að fylgjast með.“ 

Fyrirsögn á visir.is.      

Athugasemd: Barátta er eintöluorð og ekki til í fleirtölu, sjá hér. Þetta læra flestir sem alist hafa upp við að lesa bækur. Aðrir eiga erfiðara með að skilja þetta enda er orðaforði þeirra og skilningur á íslensku máli yfirleitt frekar lítill.

Mér er til efs að lélegri texti hafi verið skrifaður á vefmiðlinum Vísi og er þó úr mörgu slæmu að velja. Blaðamaðurinn virðist hafa afar lítinn skilning á íslensku máli. Hann þýðir beint og gagnrýnislaust úr ensku, virðist engan skilning hafa á íslensku máli.

Fréttin er stórskemmd. Sem matvæli væri hún hættuleg neytendum og búið að loka verksmiðjunni.

Hér eru dæmi sem eru gagnrýniverð, annað hvort fyrir málfar, stafsetningu eða beinlínis framsetningu. Taka skal fram að margt fleira er aðfinnsluvert:

1. Bandaríkjamenn kjósa í 435 þingsæti …
2. Flest sætin þykja örugg fyrir stóru flokkana tvo …
3. … bláa bylgju sem mun ríða yfir Bandaríkin með tilheyrandi sigrum …
4. Mest spennandi barátturnar …
5. Repúblíkanar eru að spila varnarleik gegn blárri bylgju …
6. … að fylgjast með mest spennandi kosningabaráttunum.
7. … með þessum sex kosningabaráttum.
8. … viðureign Beto O'Rourke gegn sitjandi öldungadeildarþingmanninum Ted Cruz.
9. … að gera Texas „fjólublátt“ fylki sem sveiflast á milli stóru flokkanna tveggja.
10. Baráttan þykir með þeim meira spennandi …
11. John McCain heitinn var öldungadeildarþingmaður ríkisins …
12. Demókratar náð sínum fyrsta Öldungadeildarþingmanni …
13. ... og birt myndir af Sinema í bleiku tútúpilsi á mótmælum …
14. … að vera fyrsta svarta konan í framboði fyrir annan tveggja stóru flokkanna …
15. Ríkið hefur gjarnan hallast að Repúblíkönum …
16. … að Georgíubúar vantreysti Trump í dag fremur en treysti …
17. … mæti í nægilega miklu mæli á kjörstað …
18. … þar sem þeir hafi ekki fullnægjandi persónuskilríki …
19. Hvergi eru jafn ólíkir frambjóðendur sem gefa kost á sér.
20. … þykir með vinstri sinnaðri frambjóðendum í ár og sigraði miðjusæknari Demókrata …
21. … en Flórída er þekkt fyrir að vera óútreiknanlegt fylki …
22. Repúblíkaninn Andy Barr hefur þjónað sem þingmaður …
23. … og kaus til dæmis með skattalækkunum flokksins …
24. Síðast vann hann kjördæmið með öruggu forskoti …
25. … nartar í hæla Repúblikanans samkvæmt könnunum. 
26. Þetta er eitt lykilkjördæma sem Demókratar herja á …
27. Þjónusta frambjóðanda í Bandaríkjaher …
28. … hvort Demókratar geti náð til vinnandi stétta í riðbeltunum svokölluðu.
29. Carol Miller, frambjóðandi Repúblikana, þjónar á ríkisþingi Vestur-Virginíu …
30. Fylkið hallast að Repúblíkönum …
31. … Richard Ojeda sem þjónar einnig á ríkisþinginu …
32. … hefur vakið mikla athygli fyrir alþýðlega nálgun sína …
33. Hann þjónaði í hernum …
34. … þegar hann studdi við launahækkanir kennara í kennaraverkfalli …
35. … virðast kjósendur tilbúnir að kjósa bæði til vinstri og hægri eftir því hver lofar fleiri störfum

Kosið er á milli flokka um „sæti“ á þingi, aldrei er kosið „í sæti“, nær réttu væri að kjósa um sæti, (sjá lið nr. 1) Almennt er þingsæti ekki stóll í eiginlegri merkingu heldur er karl eða kona fulltrúi á þingi hvort sem hann situr eða stendur (2). 

Mikill munur er að kjósa og greiða atkvæði. Þetta skilur blaðamaðurinn ekki og segir að þingmaður hafi á þingi kosið með skattalækkunum (23).

Blaðamaðurinn veit ekki hvort hann eigi að tala um ríki eða fylki í Bandaríkjunum. Á íslensku er almennt talað um ríki (sjá 9, 11, 30). Engu að síður er talar hann um ríkisþing.

Furðulegt er að lesa um fólk sem þjónar á þingi og þjónar í hernum. Á ensku er sögnin to serve notuð um þetta en á íslensku er þetta ekki orðað þannig. Þannig er ekki tekið til orða ekki frekar en að blaðamaður þjóni á Vísi (sjá 27, 29, 31, 33). Að vísu þjóna prestar í kirkjum, en það er annað mál.

Þessi grein fær einfaldlega falleinkunn. Blaðamaðurinn verður að hugsa sinn gang sem og ritstjórn vefsins.

Tillaga: Sex athyglisverðar kosningar á kjördegi.

3.

„Ryan var ekki val­mögu­leiki á kjör­seðil­in­um í 1. kjör­dæm­i Wiscons­in-rík­is, í fyrsta sinn síðan 1998.“ 

Frétt á mbl.is.       

Athugasemd: Yfirleitt er reglan sú að sé nafn manns ekki á kjörseðli er hann ekki í framboði. Veit blaðamaðurinn þetta? 

Til verða óþarfa málalengingar hjá blaðamanninum sem skýra ekki neitt, miklu frekar að þær flæki málið. Líklegast af öllu er hann að þýða frásögn úr bandarískum fjölmiðli og kann ekki betur til verka.

Hvað þýðir til dæmis eftirfarandi:

Demó­krat­ar geta nú komið í veg fyr­ir laga­setn­ing­ar re­públi­kana, svo sem lækk­un skatta til þess að reisa múr á landa­mær­um Mexí­kó. 

Mikilvægt er að ritstjórnin láti einhvern lesa yfir fréttir og lagfæra orðalag og stíl. Það virðist ekki vera gert á íslenskum fjölmiðlum og þar af leiðandi er neytendum sýndar skemmdar fréttir.

Tillaga: Í fyrsta sinn frá því 1998 var Ryan ekki í framboði í 1. kjördæmi í Wisconsin.

Árásarþoli, árásargerandi, nafnorðatuð og vistanir

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

1.

„Guðbjörg lifði af leiktíðina með verkjalyfj­um.“ 

Fyrirsögn á mbl.is.      

Athugasemd: Fótboltakona átti í meiðslum og þurfti á lyfjum að halda til að geta spilað leiki. Samkvæmt öllu getur varla verið að hún hefði dáið án verkjalyfjanna.

Þar af leiðir að skárra væri að orða það þannig að hún hefði ekki haft það af án verkjalyfjanna. Þetta er svona mildilegra orðalag en að segja beinlínis að hún hefði dáið án þeirra. Efnislega þýðir þetta að hún hafi þraukað, haldið út leiktíðina með lyfjum.

Best af öllu hefði verið að orða þessa hugsun eins og segir raunar í fréttinni sjálfri og er í tillögunni hér fyrir neðan.

Á vísir.is er ágæt fyrirsögn með frétt um Guðbjörgu, hún er svona:

Búin að spila þjáð í meira en ár.

Lesandinn skilur þó strax að hafi konan notað verkjalyf hafi hún verið þjáð. Þar af leiðir að sú fyrirsögn er aðeins fyllri en hin.

Tillaga: Guðbjörg neyddist til að nota verkjalyf alla leiktíðina 

2.

„Rúrik varð fyr­ir meiðslum.“ 

Fyrirsögn á mbl.is.      

Athugasemd: Er ekki einfaldara að segja að Rúnar hafi meitt sig frekar en að hann hafi orðið fyrir meiðslum. Hið síðara er skilgetið afkvæmi nafnorðatuðsins sem tröllríður íslenskum fjölmiðlum og á ábyggilega ættir  sínar að rekja til ensku. Ótrúlega margir greina ekki á milli íslensks og ensks orðalags heldur sulla saman eins og tungumálin séu eitt.

Höfum hugfast að íslenskan byggir á sagnorðum, enskan á nafnorðum.

Tillaga: Rúrik meiddist í leik

3.

„Það var góð mæting á Kötluráðstefnu í Vík í Mýrdal 12. október.“ 

Dálkurinn Tungutak á bls 28 í Morgunblaðinu 3.11.2018.      

Athugasemd: Hér hefur stundum verið minnst á fyrirbrigði sem fræðingar í íslensku máli kalla aukafrumlag en er yfirlitt kallað leppur. Þetta er sá leiðinlegi og ljóti ávani að byrja setningar á fornafninu „það“ sem í flestum tilvikum er algjör óþarfi.

Skelfing leiðist mér leppurinn. Sjá skrif um hann hér og hér. Þar af leiðandi ætla ég ekki að fjölyrða um leppinn heldur biðja lesendur að bera saman ofangreinda tilvitnun og tillöguna hér fyrir neðan. Má vera að einhver hafi skoðun á samanburðinum.

Tillaga: Góð mæting á Kötluráðstefnu í Vík í Mýrdal 12. október

4.

„Að því kom að reiðin bar hann ofurliði og hann klessti á vegg.“ 

Úr viðtali á bls. 17 í sunnudagsblaði Morgunblaðsins 4.11.2018.     

Athugasemd: Ég skil ekki þessa málsgrein. Reynslulitlir blaðamenn skrifa stundum að ökumaður hafi klesst á bíl, stein eða vegg. Öllum getur orðið á og jafnvel sá ágæti blaðamaður sem skrifaði þetta en hann er meðal þeirra bestu á Morgunblaðinu.

Má vera að blaðmaðurinn hafi átt við að viðmælandinn hafi í óeiginlegri merkingu rekist á vegg, sálfræðilega séð. Sé svo hefði verið hægt að orða  þetta betur. Alltaf er gott að fá einhvern annan til að lesa yfir fyrir birtingu.

Tillaga: Engin tillaga gerð.

5.

„Líkamsárás í Hafnarfirði.“ 

Fyrirsögn á visir.is.     

Athugasemd: Maður var laminn í Hafnarfirði, sparkað í annan í Reykjavík, kýlt í magann á öðrum á Selfossi og svo má upp telja barsmíðar sem fólk hefur fengið að kenna á’ðí fyrir einhverjar sakir eða jafnvel án saka. 

Sumir fjölmiðlamenn hafa komið sér upp skrýtilegu einkaorðalagi. Barinn maður hefur þannig orðið fyrir líkamsárás. Ugglaust er rétt með farið en af hverju er þá ekki sagt að maðurinn í Hafnarfirði hafi verið laminn, barinn eða sleginn?

Er líkamsárás orðið að einhvers konar veigrunarorði fyrir barsmíðar, kýlingar, spörk og annað álíka? Heldur blaðamaðurinn að lesandanum kunni að ofbjóða þessi orð.

Má vera að hið sama gerist þegar fyllibyttur og árásarlið er sett í fangelsi en blaðamenn kjósa að orða það þannig að slíkir hafi verið vistaðir í fangageymslu. Svo er stundum því bætt við að það sé gert „fyrir“ eða vegna rannsóknar málsins.

Telja blaðamenn að lesendur skilji ekki mælt mál? Skilningurinn eykst alla vega ekki við svona veigrunartalsmáta eða þegar fréttir eru skrifaðar á einhvers konar stofnanamállýsku. Mál þess sem lokaður er inni í fangelsi er alltaf rannsakað. Sumir eru beinlínis lokaðir af, settir í einangrun, til að þeir eigi ekki möguleika á að sammælast við aðra um gjörðir sínar og jafnvel spinna upp sennilegar sögur. Þetta vita allir og þarf ekki að bæta því við að innilokunin sé „fyrir“ eða vegna rannsóknar málsins. Hvaða kjána datt það í hug að lesendur fjölmiðla séu heimskir?

Betur fer á því að kalla hlutina sínum réttu nöfnum. Lögreglan grípur mann sem hefur barið annan og setur í fangelsi. Þjófurinn fer sömu leið. Hverjum datt í hug að þetta væri einhvers konar vistun sem er orðið að „veigrunarorði“. Mannskrattinn var læstur inni í fangelsi. Punktur. Má næst búast við því að misyndismenn sem gripnir eru við glæpsamlega iðju sína fái dvöl í herbergi á lögreglustöð. Gáfumenn í blaðamannastétt myndu ábyggilega kalla það herbergisdvöl eða hvíldardvöl.

Maður var handtekinn vegna líkamsárásar og var settur í herbergisdvöl á lögreglustöð.

Í ofangreindri frétt á Vísi er fórnarlambið, sá sem var barinn („varð fyrir líkamsárás“) kallaður árásarþoli. Hafa lesendur heyrt annað eins? Sem betur fer var sá sem barði hinn ekki nefndur árásargerandi.

Og gullkornin eru fleiri. Í sömu frétt er sagt frá því að maður hafi stolið jakka á veitingahúsi. Blaðamaðurinn orðað það svo barnslega fallega:  

… gestur veitingahússins sagði að erlendur ferðamaður hefði stolið jakkanum sínum ásamt öllu því sem hann geymdi í vasanum.

Má vera að þjófurinn [stuldargerandinn) hafi stolið úr buxnavasa „þjófnaðarþolans“ eða var bara einn vasi á jakkanum?

Í niðurlagi fréttarinnar segir hins vegar að þjófurinn hafi komið aftur á veitingahúsið. Og blaðamaðurinn skrifar, enn svo barnslega einlægur:

Maðurinn reyndist vera með umræddan jakka í fórum sínum en munir voru aftur á móti horfnir úr jakkanum.

Já, jakkinn var í „fórum“ mannsins, hann var ekki í honum en … munirnir úr vasanum voru ekki í jakkanum.

Og hvað skyldi nú hafa verið gert við „þjófnaðargerandann“? Jú, rétt til getið. Hann var „vistaður í fangageymslu lögreglu“. Hvað annað gat gerst en vistun.

Tillaga: Maður sleginn í Hafnarfirði.

Upptök skjálftans eru við gíga Ögmundarhrauns

Jarðskjálfti varð rétt við Djúpavatn í Móhálsadal á Reykjanesi rétt fyrir klukkan 11 í morgun. Staðurinn sést á myndinni en hún er fengin af vef Loftmynda. Hægt er að smella á myndina og þá stækkar hún.

Skjálftar upp á þrjú stig er nokkuð algengir á Reykjanesi þó oftast séu þeir minni.

Þar sem jarðskjálftinn varð í morgun eru stórkostlega fallegir gígar. Þarna gaus árið 1151 á um 25 km langri sprungu í dalnum og hún náði norður í Kaldársel. 

Merkilegt er að úr sprungunni runnu tvö hraun, annað til suðurs og til sjávar og hitt til norðurs og til sjávar í Straumsvík.

Ögmundarhraun heitir hraunið sem rann til suðurs og líklega yfir víkina sem hét Krísuvík. Gígarnir sást greinlega á myndinni.

Kapelluhraun rann úr gígum við Undirhlíðar, skammt norðan við Sveifluháls, og í tiltölulega mjóum farvegi til sjávar í Straumsvík. 

Við Djúpavatn hafa ekki verið margir jarðskjálftar síðustu mánuðina. Mun fleiri eru á sunnanverðum Sveifluhálsi og í Kleifarvatni.

Snarpur jarðskjálfti

Vígin í Vís, hnefaleikar í beinni útsendingu

Hvernig má það vera að viðskiptavinir Vís hafi geð í sér til að vera peð í hráskinnaleik stóru hluthafa félagins. Þeir berast á banaspjótum, reyna með öllum ráðum að komast yfir hluti í félaginu og klekkja um leið á hinum, óvinunum. Allur er leikurinn gerður til að komast í lykilaðstöðu til að hagnast sem mest á eign sinni. Hagur viðskiptavina og starfsmanna er seinni tíma vandamál séu þeir á annað borð einhvers virði í þessu stríði.

Forstjóri sem er nokkrum hluthöfum þóknanlegur er ráðinn en líftími hans líður snögglega undir lok þegar aðrir bindast samtökum um stjórnarkjör. Þá er valinn nýr stjórnarformaður, „gamli“ forstjórinn rekinn með alvarlegum afleiðingum fyrir fjölda annarra starfsmanna.

Þannig er baráttan rétt eins og þar sem banvænum vopnum er beitt líkt og gerðist í heimsstyrjöldunum báðum. Stríðandi herir etja hermönnum sínum í sókn, vinna landsvæði til þess eins að hörfa aftur. Eftir liggur svo valurinn. Þannig er vígvöllurinn í Vís, valurinn er starfsfólkið og viðskiptavinirnir.

Undir alls kyns yfirskini er barist um yfirráðin í Vís. Svokölluðum hagræðingum er beitt til að hámarka tekjurnar, Ebitan skiptir meira máli en starfsfólkið. Hagnaðurinn er aldrei nægur.

Sá tími er liðinn er góðu kapítalistarnir ráku fyrirtækin, þeim var umhugað um velferð starfsfólksins og orðsporið. Hinn nýríki hugsar allt öðruvísi, honum er árans sama um allt nema arðinn sem aldrei er nægur.

Nú er barist um Vís en viðskiptavinir og starfsfólk gleymist í baráttunni, vita lítið hvað er að gerast eða hvers vegna yfirleitt er barist. Og enginn nema innvígðir þekkja nöfnin á þessu fólki sem stundar slagsmál um hlutabréf fyrirtækisins. Þetta eru vofur sem vaða um íslenskan markað í leit að snöggteknum gróða.

En ágæti lesandi, fyrirtæki sem logar í óeirðum eigendanna er ekki þess virði að skipa við hvað þá að starfa þar. Og við hin stöndum utan við þetta allt saman og horfum forviða á atburðina rétt eins og þeir séu hnefaleikakeppni í beinni útsendingu.

Hver kýlir svo hvern og hvenær.

Fjögur átakaár hjá VÍS

Málvillan á strætisvagninum

Kostnaður Strætó bs. við að heilmerkja einn strætisvagn er 500.000 krónur auk virðisaukaskatts. Þá kostar 33.500 krónur auk virðisaukaskatts að slagorðamerkja hvern vagn fyrirtækisins.

Svo segir í frétt í Morgunblaði dagsins. Þetta er dýrt og því mikilvæg er að vel sé vandað til merkinga og ekki síður að málfarið sé rétt. Er annars vandað til verka?

Nokkuð langt er síðan ég tók eftir því að á einum strætisvagni stendur svart á hvítu gulu:

Besta leiðin til að smakka ísinn í öllum 31 ísbúðum bæjarins.

Enginn segir: ... í öllum þrjátíu og einni ísbúðum bæjarins.

Ekki heldur ... í þrjátíu og einum ísbúðum bæjarins. Hvort tveggja er rangt.

Reglan er þessi: Síðasti hluti töluorðsins ræður beygingu.

Sagt er að ísbúðir bæjarins séu þrjátíu og ein, 31. Þar af leiðir að eftirfarandi er rétt:

Besta leiðin til að smakka ísinn í öllum 31 ísbúð bæjarins. Það er ... í öllum þrjátíu og einni ísbúð bæjarins.

Fjölgum ísbúðunum um eina. Þá er ekkert að og skiptir engu hversu margar ísbúðirnar eru. Aðeins talan einn, 1, breytir fallinu á ísbúð ekki hinar.

Besta leiðin til að smakka ísinn í öllum 32 [33/34/35/36/37/38/39/40/42] ísbúðum bæjarins.

Vandinn hér fyrir ofan  liggur í því að þeir sem halda á penna vilja sumir hverir nota tölustafi í stað þess að skrifa tölurnar. Víða í rituðu máli fer miklu betur á hinu síðarnefnda.

Sögnin að smakka er fyrir löngu búin að fá þegnrétt í íslensku máli og ekkert lengur við því að segja. Hins vegar er víst að textagerðarmenn með góðan smekk hefðu notað í staðin sögnina að bragða.

Nú er ég enginn sérfræðingur í íslensku máli og þess vegna velti ég því fyrir mér hvers vegna hefur enginn gert athugsemdir við málvilluna á strætisvagninum? Annað hvort nennir enginn að leggja orð í belg eða þá að enginn tekur eftir þessum slagorðum. Hvort er nú verra?

Verst er að auglýsingastofan sem sá um að safna saman slagorðum á strætisvagna hefur ekki algjörlega staðið sig. Eftir stendur þessi spurning: Er kostnaður vegna auglýsingastofunnar tekinn með í reikninginn eða kostaði slagorðamerkingin á hvern vagn ekki 35.000 krónur heldur 55.000?

Bifreiðamalarbílastæðisplan ... stæði

Bílaplan sem lagt er möl kallast í frétt á mbl.is malarbílaplan. Skrýtnir menn velta því fyrir sér hvort það sé rangnefni og planið eigi að kallast bílamalarplan. Enn skrýtnari menn myndu kalla fyrirbrigðið bílamalarbílaplan, samanber bílaleigubíll.

Hreintungumenn freistar þá til að hnýta í orðið plan, sem þó er fullgild íslenska, og kalla malarborið bílastæði malarbifreiðastæði eða jafnvel bifreiðamalarstæði.

Virkir í athugasemdum sem yfirleitt eru hvorki skrifandi né hugsandi myndu ábyggilega velja orðið malarplanbílastæði eða bílastæðismalarplan.

Hér má spyrja hvort bílar mali og þá um leið hvort þeir mali plan og hvað skyldi svoleiðis nefnast? Jú, vissulega mala góðir bílar, stundum blíðlega eins og allir bílaáhugamenn vita. Í gamla daga stóðu leigubílar í röðum á bílastæðum og margir þeirra voru hafðir í gangi, þá möluðu þeir á plani. Tilgangurinn var sá að þegar kallið kom hlupu bílstjórarnir út og þurftu ekki að hafa fyrir því að starta. Þetta var auðvitað löngu fyrir þá tíð að útblástur bíla þótti hættulegur. „Ilmurinn“ úr púströrinu þótti beinlínis indæll rétt eins og margir aldraðir fullyrða. 

Hins vegar mala bílar ekki möl, til þess eru önnur tæki.

Yfirleitt er það þannig að sá staður er margir bílar standa er sjaldnast kallaður annað en bílastæði. Fágætt er að bílum sé lagt á bílaplani.

Nú er hugsun mín tekin að verða ærið þokukennd og þess vegna er skynsamlegra að láta hér staðar numið og óska eftir tillögum frá lesendum. Er þetta rétt á mbl.is eða hvað heita þeir staðir er bílar eru geymdir á möl. Kostirnir eru eftirfarandi:

1. Malarbílaplan
2. Bílamalarplan
3. Bílamalarbílaplan
4. Malarbifreiðastæði
5. Bifreiðarmalarstæði
6. Malarplansbílastæði
7. Bílastæðismalarplan
8. Malarplanbifreiðastæði
9. Bifreiðastæðismalarplan
10. Bifreiðamalarbílastæðisplan

Detti lesendum önnur orð í hug eru þeir hvattir til að koma þeim hér á framfæri. Þetta er sko þjóðþrifamál.

Brýnt er að sem flestir leggi orð í belg svo síðasta malarplansbifreiðastæðið fái nú eitthvurt nafn áður en öllu er lokið, hið síðasta hverfi undir malbik.

Síðasta malarbílaplanið

Salerni sem fríka, margir meirihlutar og horn Mörkarinnar

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

 

1.

„En hið sögulega við tap flokksins er það að hann getur ekki lengur myndað einn meirihluta í fylkinu eins og hann hefur getað í nærri sjö áratugi.“ 

Forystugrein á bls. 18 í Morgunblaðinu 16.10.2018.     

Athugasemd: Hér hefur eitthvað skolast til. Höfundurinn á varla við að hægt sé að mynda fleiri en einn meirihluta í Bæjaralandi. Hægt er að orða þetta betur og jafnframt einfalda framsetninguna, draga úr málalenginu og komast hjá nástöðu.

Síðar í sömu grein segir:

Merkel kanslari virtist ekki ætla að taka úrslitunum í Bæjaralandi blindandi, þótt umfjöllun hennar væri af alkunnri varfærni.

Mér er alveg hulin ráðgáta hvað það merkir að „taka úrslitunum blindandi“. Þekki ekki þetta orðfæri og dreg í efa að það sé þekkt. Einna helst gæti verið að höfundurinn sem er greinilega ekki ritstjóri blaðsins, hafi fyrir sér texta úr þýskum eða enskum fjölmiðlum.

Tillaga: Flokkurinn getur ekki lengur myndað hreinan meirihluta í fylkinu eins og hann hefur gert í nærri sjö áratugi.

2.

„Metradjúpt vatn þegar mest var í miklum vatns­leka í Vals­heimilinu.“ 

Fyrirsögn á visir.is.     

Athugasemd: Við fyrstu sýn kann lesandinn að halda að blaðamaðurinn kunni ekki að fallbeygja nafnorðið metri (meter á ensku og fleiri málum). Fyrirsögnin er hins vegar rétt. 

Metri beygist svo: Metri, metra, metra, metra. Og í fleirtölu: Metrar, metra, metrum, metra.

Þar af leiðir að metradjúp vatn þýðir að dýptin hafi verið einn metri eða jafnvel meira. Einhvern tímann hefði maður skrifað „metersdjúpt vatn“ en það er ekki rétt. Hins vegar hefði ég haft fyrirsögnina eins og segir í tillögunni hér fyrir neðan, óþarfi að tvítaka vatn.

Svo oft hefur visir.is verið gagnrýndur hér og það með réttu að ástæða er til að hæla fréttavefnum og blaðamanninum þegar vel er gert.

Tillaga: Allt að metradjúpt vatn þegar mest var í Valsheimilinu.

3.

„10 salerni gerð til þess að fríka þig út.“ 

Fyrirsögn á dv.is.    

Athugasemd: Íslenskri tungu mun smám saman hnigna vegna þess að ekkert aðhald er á ritstjórnum. Illa skrifandi „blaðamenn“ leika lausum hala og niðurstaðan eru skemmdar fréttir. Af hverju er ekki meiri agi á dv.is? Hvað í ósköpunum er nýi útgefandinn að hugsa svo ekki sé talað um ritstjórann?

Hvað þýðir til dæmis eftirfarandi í fréttinni sem um ræðir:

Margar hverjar þeirra eru eflaust beint stignar úr martröðum sumra.

Fólk með reynslu, þekkingu svo ekki sé talað um vit hefði orðað þetta á annan hátt.

Tillaga: Tíu salerni sem flestum kann að hrylla við

4.

„Við Fella­hvarf í Kópa­vogi stend­ur ákaf­lega vel heppnuð og fal­leg íbúð …“ 

Frétt á mbl.is.    

Athugasemd: Flestir eru þeirrar skoðunar að hús standi á grunni sínum en íbúðir séu í húsum. Frekar ofmælt er að segja að íbúð standi við götu. Einfalt er að lagfæra þetta-, bara skipta út einu sagnorði.

Hér verður að segjast eins og er að dálkurinn sem tilvitnunin er fengin úr hefur farið batnandi, málfar er miklu betra og villur sjaldgæfar.

Tillaga: Við Fellahvarf í Kópavogi er ákaflega vel heppnuð og falleg íbúð …

5.

„Margir hafa velt vöngum yfir nokkuð dularfullu skilti sem er við gatnamót Suðurlandsbrautar og Markarnnar.“ 

Frétt á dv.is.     

Athugasemd: Mörk er kvenkynsnafnorð. Gata í Reykjavík nefnist Mörkin, það er með ákveðnum greini. Ferðafélag Íslands er með skrifstofur í Mörkinni.  Af þessu leiðir að götuheitið fallbeygist svo: Mörkin, Mörkina, Mörkinni, Markarinnar/Merkurinnar, sjá hér.

Ekki eru allir blaðamenn DV góðir í íslensku máli né heldur er málfar þeirra margra gott og síðast en ekki síst eru þeir ekki góðir í að segja frá. Hið síðarnefnda er þó afar mikilvægt fyrir blaðamenn.

Áður en þessi klúðurslega fallbeyging á götuheitinu birtist á DV hafði enn verri útgáfa sést: 

… Suðurlandsbraut og Mörkarinnar.

Eðlilegt er að lesandinn brosi eða hlægi yfir vitleysunni. Skemmdar fréttir eru hins vegar ekkert grín.

Tillaga: Margir hafa velt vöngum yfir nokkuð dularfullu skilti sem er við gatnamót Suðurlandsbrautar og Merkurinnar.

 

Heilaþvottur sem leiddi til hertöku íslenska sendiráðsins

Slá­um því föstu, að her­taka sendi­ráðs er rétti­lega skil­greind sem árás á ríkið – ís­lenska lýðveldið. Í hópi okk­ar ell­efu­menn­inga var hins veg­ar hlegið að þeirri staðreynd og athöfn­in rétt­lætt í sjálfri sér. Glæp­ur­inn var til­gang­ur­inn. Augna­blikstil­finn­ing ólög­legs valds hrifsaðs með of­beldi. Ekki held ég að neinn ell­efu­menn­ing­anna hafi haft nokkra hugmynd um hvaða af­leiðing­ar árás­in hefði getað haft.

Svo segir í grein Gústafs Adolfs Skúlasonar í Morgunblaði dagsins. Hann var einn af þeim sem hertóku íslenska sendiráðið þann 20. apríl 1970 og ætluðu að halda því eins lengi og hægt var. Sænska lögreglan henti þeim út eftir tveggja tíma hertöku og varð orðstír þeirra lítill og snautlegur fyrir tiltækið. 

Tilefni þessara skrifa Gústafs er heimildarmyndin Bráðum verður bylting eftir Hjálmtý Heiðdal, kvikmyndagerðarmann. Í henni er reynt að hampa þessari aðgerð, láta hana líta út eins og eitthvað þrekvirki sem hún aldrei var. Hún þótti að vísu alvarleg á sínum tíma en svona eftir á séð er hún beinlínis hlægileg. Gústaf bendir þó á ýmislegt við sendiráðstökuna sem síst af öllu getur talist skoplegt. Þvert á móti.

Ell­efu flakk­andi ung­lings­sál­ir í stefnu­leit. Sem féllu fyr­ir vinstriróm­an­tík og æðsta­presti með marxí­sk­an heilaþvott í fyr­ir­rúmi. Ég hef oft hugsað um það, að engu máli hefði skipt hvert til­efni heilaþvott­ar­ins var, við vor­um all­ir reiðubún­ir til að fylgja leiðtog­an­um í gröf­ina. Við hefðum all­ir dáið í þeim sér­trú­ar­söfnuði þar sem for­ing­inn hefði sagt að við þyrft­um að fremja sjálfs­morð vegna þess að heimsend­ir kæmi í kvöld. Eða að vera með sprengju­belti. Bylt­ing­ar­róm­an­tík er leiðin til of­beld­is þar sem blóðið flýt­ur.

Enn eru margir þessara ellefumenninga og hóparnir í kringum þá jafn sannfærðir um kommúnismann sinn, sósíalismann, trotskíismann, maóismann eða hvað þessir ismar eru eða voru kallaðir. Hjálmtýr Heiðdal flutti við frumsýninguna tregafulla ræðu og saknaði byltingarinnar sem aldrei varð og fékk heiðursklapp frá meirihluta sýningargesta. Húsið var enda fullt af vinstri sinnum, gömlum kommum og sósíalistum sem eru ekki lengur flakkandi enda flestir komnir á níræðis- eða tíðræðisaldur. Þeir gráta að byltingin kom aldrei en eru enn harðtrúlofaðir byltingarhugsjóninni sem auðvitað er ekkert annað en vinstri öfgamennska.

Ég var á frumsýningunni og hafði gaman af því að rifja upp pólitískt andrúmsloft unglingsáranna enda var myndin um flest annað en sendiráðstökuna. Sjá pistil um heimildarmyndina hér. Og Gústaf segir:

Í þeirri dýrk­un of­beld­is og marxí­skr­ar hug­mynda­fræði, sem flæddi yfir Vest­ur­lönd á átt­unda ára­tugn­um í formi hryðju­verka og blóðugra skot­b­ar­daga, hverfa ell­efu­menn­ing­arn­ir í sög­una sem einkar ómerki­legt fyr­ir­bæri ung­menna í leit að frægð og fengu sín­ar fimmtán mín­út­ur að lok­um. Svipaða sögu má segja um '´68 kyn­slóðina. Sem bet­ur fer hef­ur ís­lenska þjóðin í ár­anna rás sýnt af sér mann­dóm og skyn­semi sem er stærri en aumk­un­ar­verð heilaþvott­a­starf­semi hryðju­verka­manna.

Því miður skilur margt ungt fólk ekki þetta. Það þekkti ekki skiptingu Evrópu í austur og vestur, veit fátt um óþverraháttinn sem viðgekkst í ríkjum sem studdust við kommúnismann og viðbjóðinn sem notaður var til að helda almenningi í skefjum og koma í veg fyrir að hann fengi upplýsingar um frelsi og lýðræði í Vestur-Evrópu.

Engu að síður eru alltof margir svo værukærir að yfirlýstir sósíalistar og kommúnistar hafa til dæmis tekið yfir stéttarfélögin VR og Eflingu. Stæðan er sú að félagar í þessum samtökum nýta ekki kosningarétt sinn. Fyrir vikið komast öfgafullir aðilar að stjórnborði öflugra og fjársterkra félaga og fyrsta verk þeirra er að reka alla þá starfsmenn sem ekki sýna þeim fylgispekt.

Í lok greinar sinnar segir Gústa Adolf Skúlason:

Bylt­ing­ar­róm­an­tík­in tók nokk­ur ár af ævi minni. Ég er þakk­lát­ur öll­um þeim sem hafa fyr­ir­gefið mér bernsku­brek­in og skil líka þá sem ekki hafa gert það. Betra er að gera mis­tök sem ung­ur maður en til ára kom­inn.

Mér finnst bara sorg­legt að sjá suma jafn­aldra mína enn á sama stað eft­ir tæpa hálfa öld. Hef­ur virki­lega eng­in þróun átt sér stað?

Ég verð að koma því að hérna í lokin að eitt fyndnasta atriði heimildarmyndarinnar var örsagan af því er ellefumenningarnir voru komnir í yfirheyrslu á sænskri lögreglustöð. Þar voru þeir spurðir um nafn og annað tilheyrandi. Enn þeirra sagðist heita Gústaf Adolf ... Móðguðust þá hinir sænsku og héldu að drengurinn væri að gera grín að sænska konungsveldinu.

Eldgos á hælunum, hús sem opnar og merkingarlaus leppur

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

 

Málsbætur

Mitigating eða extenuating circumstances heitir það á ensku þegar um er að ræða eitthvert atriði eða aðstæður sem dregið gætu úr sekt sakbornings. 

Í stað þess að kalla það „mildandi kringumstæður“ er tilvalið að nota málsbætur. Sumir geta fært sér e-ð til málsbóta. Aðrir eiga sér engar málsbætur. 

Málið á bls. 28 í Morgunblaðinu 9. október 2018.

 

1.

„Kl. 8.30 - Húsið opnar.“ 

Auglýsing Samgöngustofu um umferðaþing      

Athugasemd: Vel fer á því að byrja daginn á umferðaþingi Samgöngustofu á þeim galdri er hús opnar eitthvað. Enn er óljóst hvað húsið mun opna en gera má ráð fyrir að það skýrist á fundinum.

Grínlaust, hús opna ekki neitt. Fólk opnar hús, jafnvel kemur fyrir að fólk opnar sig. Það er mikil ávirðing á virðulega stofnun eins og Samgöngustofu að hún geti ekki komið frá sér einni auglýsingu án þess að klúðra málfarinu.

Tillaga: Húsið verður opnað.

2.

„Eldgos á hælunum á jarðskjálftum og flóðbylgju.“ 

Fyrirsögn á visir.is.       

Athugasemd: Þetta er óboðleg fyrirsögn. Blaðamaðurinn skilur ekki hvað það þýðir að vera á hælunum á einhverjum. Oft er gott að nota málshætti eða orðtök til að skýra mál sitt en hér virðist blaðamaðurinn vera fljótfær eða hann áttar sig ekki á því sem hann skrifar og það sem verra er enginn bendir honum á yfirsjónina. Góður blaðamaður má ekki skrifa samhengislaust.

Lögreglan er á hælunum á þjófnum, það merkir einfaldlega að löggan er við það að ná honum. Sá sem kemur inn á hælunum á Jóni er rétt á eftir manninum. Skammt er frá tám eins að hælum annars. Eftir að jarðskjálftar riðu yfir kom flóðbylgja og síðan örskömmu síðar eldgos.

Stundum á ekki við að persónugera atburði í náttúrunni þó vissulega sé það hægt og stundum fari vel á því. Eldgos er, það er staðbundið, hreyfist ekkert úr stað, kemur ekki þegar einhver önnur óáran er farin.

Þó er skaðlaust að segja að Katla bæri á sér. Jón Helgason, skáld, segir frá hraunflóði í kvæði sínu Áfangar: „… þegar hin rámu regindjúp ræskja sig upp um Laka“, sem er frábær lýsing en auðvitað er þessu ekki saman að jafna.

Varnaðarorðin hér eru þessi: Fái lesandinn það á tilfinninguna að fréttin sé illa skrifuð, takmörkuð að einhverju leyti eða sá sem skrifar viti ekki nóg er hún gölluð. Til að bæta úr þarf blaðamaðurinn alltaf að vera gagnrýninn á sjálfan sig. Oftast er best að endurskrifa. Sá sem aldrei gagnrýnir eigin skrif og telur sig ekki þurfa að endurskrifa á bágt.

Á mbl.is segir svo í fyrirsögn: „Eldgos í kjölfar jarðskjálftans.“ Vel gert hjá Mogganum.

Tillaga: Eldgos í kjölfar jarðskjálfta og flóðbylgju.

3.

„Sérstakri makrílvertíð lokið.“ 

Hluti af undirfyrirsögn á bls. 18 í Morgunblaðinu 4. október 2018.   

Athugasemd: Pétur er alvega sérstakur maður er oft sagt. Enginn segir að Jón sé sérstakari maður og aldrei er tekið svo til orðs að Ólafur sé sérstakasti maðurinn. Ástæðan er að Pétur sker sig frá öðrum fyrir eitthvað, oftast jákvætt.

Að mínu mati merkir lýsingarorðið sérstakur undantekningu, eitthvað eða einhvern sem sker sig úr vegna einhvers. Þegar sagt er um Pétur að hann hafi verið sérstakur maður og ekkert látið fylgja eru lesendur eða hlustendur í lausu lofti. Þarna verið að gera lítið úr manninum. Þó verður að segja að þegar þannig er kann fólk að segja: Pétur er dálítið sérstakur. Þá skilst að Pétur er jafnvel ekki eins og fólk er flest. Í því tilfelli væri réttara að segja Pétur sérkennilegan

Sama er með makrílvertíðina. Hún hefur líklega verið sérkennileg, óvenjuleg, einkennileg eða ólík öllum öðrum fyrir margra hluta sakir.

Sá sem hefur yfir þokkalegum orðaforða að ráða velur orð við hæfi, reynir að vera skýr. Sá sem er fátækari eða ekki viss í sinni sök leitar ráða. Íslenskt orðanet hefur oft reynst mér drjúgt í villum mínum eða vitleysisgangi.

Tillaga: Óvenjulegri makrílvertíð lokið.

4.

„Óþekktar hræringar á leikmannamarkaði.“ 

Fyrirsögn á bls. 2 í íþróttablaði Morgunblaðsins 4. október 2018.   

Athugasemd: Þessi fyrirsögn skilst ekki vegna þess að í fréttinni rekur blaðamaðurinn allar breytingar sem hafa orðið á milli körfuboltafélaga að undanförnum. Ekki er getið um neinar óþekktar hreyfingar/breytingar (hræringar), líklega vegna þess að þær þekkjast ekki, eru óþekktar.

Má vera að blaðamaðurinn sé orðvilltur, gerir sér ekki grein fyrir því hvað lýsingarorðið óþekktur merkir, hugsi jafnvel á ensku (unknown). Sá eða það sem er óþekkt þekkist ekki, er ekki tíðkað(ur).

Tungutak íþróttafréttamanna er ekki óþekkt, með erfiðismunum má ráða í það. Fyrirsögnin þýðir bókstaflega að ekkert sé vitað um kaup og sölu á leikmönnum í körfubolta. Hugsanlega á höfundurinn við að kaupin og salan eigi sér fá eða engin fordæmi.

Vont er þegar lesendur skilja ekki fyrirsagnir.

Tillaga: Ekki hægt að átta sig á hvað blaðamaðurinn á við.

5.

„Það voru að koma mikilvæg skilaboð frá strákunum!“ 

Kostuð skilaboð á Facebook-síðu KSÍ   

Athugasemd: Má vera að starfsfólkið á KSÍ kunni sitthvað fyrir sér í fótbolta en sendingar á íslensku mætti það lesa yfir á gagnrýnan hátt. Annars staðar á FB-síðu sinni segir starfsfólk KSÍ:

Það er leikur á morgun!

Hrikalega er þetta ljót setning. Hægt er að gera miklu, miklu betur.

Berum saman fyrri tilvitnunina hér fyrir ofan við tillöguna fyrir neðan. Hver skyldi vera munurinn? Jú, leppurinn, fornafnið „það“ er horfinn.

Ástæðan er einfaldlega sú að „það“ hefur engan tilgang í setningunni, hjálpar ekkert og er því almennt kalla merkingarsnautt orð. Íslenskufræðingar hafa nefnt orðið aukafrumlag og flestum sem stunda skrif er eiginlega meinilla við það, nota að minnsta kosti í miklu hófi.

Eiríkur Rögnvaldsson, íslenskufræðingur, segir í grein um þetta (feitletranir eru mínar):

Notkun það er nefnilega mjög stílbundin, og margfalt meiri í talmáli og óformlegu ritmáli, s.s. einkabréfum, en í formlegri textum. Oft hefur líka verið amast við notkun þess. 

Þannig segir Jakob Jóh. Smáir (1920:19): „Fallegast er að nota þetta aukafrumlag sem minst“; og Björn Guðfinnsson (1943:8) tekur í sama streng: 

„Bezt fer á að nota þetta aukafrumlag sem minnst“. 

Þessu er ég sammála og vitna um þetta efni til pistils á bloggsíðu minni.

Miklu meiri reisn er yfir tillögunni hér að neðan en tilvitnuninni. Góður skrifari, rithöfundur, blaðamaður eða einhver annar þarf að skrifa sig framhjá „það“ og þá gerist galdurinn, textinn verður yfirleitt margfalt betri og skiljanlegri.

Hvernig væri þá best að orða seinni tilvitnunina og losna við merkingarleysið. Lesandinn getur reynt sig við það en ég hefði skrifað: „Fótboltaleikur á morgun.“ Ekkert fer hér á milli mála.

Tillaga: Mikilvæg skilaboð voru að berast frá strákunum!