Vatn sem klára þig, verkjastilltur og estimeita

Orðlof

Stórra högga á milli

Hjón eignuðust börn þétt. Einhver sagði þar vera skammt stórra högga á milli en annar taldi orðtakið rangnotað. 

Víst er það úr fornu vígamáli - en fyrir löngu orðið nothæft um það að „ráðast í mörg stórræði með stuttu millibili; mikilvægir atburðir eiga sér stað með skömmu millibili“ (Mergur málsins).

Málið á blaðsíðu 55 í Morgunblaðinu 1.8.2019.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Vatn sem klár­ar þig á fimm mín­út­um.“

Fyrirsögn á mbl.is.     

Athugasemd: „Lake that finish you in five minutes.“ Þannig taka enskumælandi til orða. 

Íslenskan er oft gjörólík enskunni. Þegar svo illa vill til að maður falli í ískalt stöðuvatn er hætta á ferðum. Hann kólnar hratt og innan nokkurra mínútna getur hann varla neina björg sér veitt. Til að lýsa þessu er sagt að vatnið geti gert út af við hvern mann á nokkrum mínútum.

Persónufornafnið þú er „you“ á ensku. Það getur hins vegar haft víðtækari merkingu en sá sem er ávarpaður, þú enda segir í Málfarsbankanum:

Ekki er talið vandað málfar að nota orðið þú sem svokallað óákveðið fornafn þegar átt er við fólk almennt en ekki er verið að ávarpa einn tiltekinn viðmælanda. 

Það er t.a.m. ekki talið gott mál að segja: „þegar þú kaupir í matinn áttu margra kosta völ“.

Af þessum fáu orðum um má draga þá ályktun að fyrirsögnin er ekki góð. Á íslensku notum við þú þegar við ræðum við ákveðinn einstakling. Eins og fram kemur í Málfarsbankanum getur „þú“ ekki komið í staðinn fyrir óákveðin fornöfn, til dæmis einhver, allir, hver, nokkur.

Þetta eiga blaðamenn að vita og lagfæra orð viðmælenda sinna svo þau falli að réttum máli. Verkefni blaðamanna er ekki að dreifa villum og ambögum jafnvel þó sá sem við er rætt sé hafi hafi ekki getu til að tjá sig eðlilega. Svo má bæta því við að talmál er dálítið öðru vísi en ritmál. Það sem við segjum virðist oft ankannalegt á blaði og því ættum við að umorða frásögnina. 

Tillaga: Ískalt vatnið gerir út af við hvern sem er á fimm mínútum.

2.

„Hún var mikið verkjuð en þegar læknir kom á staðinn var hægt að verkjastilla hana og …“

Frétt á dv.is.     

Athugasemd: Í fréttinni kennir kona til, hún er sögð mikið „verkjuð“. Hún fær lyf og er sögð „verkjastillt“. Manni verður nú bara illt við svona lestur og fátt linar.

„Verkjaður“ er skrýtið orð og sá sem er með verkjum er talinn „verkjaður“ og ekki er það skárra. Til eru betri orð sem lýsa ástandinu. Hann getur til dæmis verið þjáður, með þrautum, verið illt, kennt til, sárkennt til …

Óþarfi er að búa til sögnina að „verkjastilla“ þegar til eru góð íslensk orð eins og að lina, sem merkir að draga úr og á hér vel við. Bókastaflega merkir sögnin að lina að gera lint. Blaðamaðurinn þarf að „endurstilla“ sig ef svo má segja.

Tillaga: Hún var sárþjáð en læknir gat með lyfjum linað þjáningar hennar …

3.

„Drengurinn hlaut líkamstjón …“

Frétt á Bylgjunni 7.8.2019 kl. 12.     

Athugasemd: Þetta er nú meiri vitleysan. Hvers vegna er það ekki orðað þannig að drengurinn hafi meiðst, slasast eða jafnvel særst. Nei, hann „hlaut „líkamstjón“. Svona orðalag skorar hátt á vitleysiskvarðanum.

Enska nafnorðaáráttan hefur greinilega gert út af við íslenskuþekkingu fréttamannsins. 

Tillaga: Drengurinn slasaðist …

4.

„… tónleikarnir nýtt level fyrir Ísland.“

Frétt í Ríkisútvarpinu-Sjónvarpi, 7.8.2019, kl. 19.      

Athugasemd: Ekki er við fréttamanninn að sakast þegar viðmælandi slettir enskunni líkt og hann vilji koma því fram að hann sé heimsmaður, geti talað útlensku. Sé útsendingin ekki bein má benda viðmælandanum á yfirsjónina og byrja aftur. Slíkt væri vinalega gert og enn betra fyrir þá sem á horfa.

Víst er að fjöldi fólks veit ekkert hvað maðurinn á við og þar á meðal sá sem þetta skrifar.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Guðlaug­ur Þór Þórðar­son utanríkisráðherra seg­ir viðræður við Breta um samn­ing á milli ríkj­anna í kjöl­far Brex­it hafa varað í nokk­urn tíma.“

Frétt á mbl.is.       

Athugasemd: Þetta er klaufalegt orðalag, gjörsamlega stíllaust og afar auðvelt að gera skár.

Tillaga: Guðlaug­ur Þór Þórðar­son utanríkisráðherra seg­ir að Íslendingar og Bretar hafi í nokkurn tíma unnið að samn­ingi á milli ríkj­anna í kjöl­far Brex­it.

6.

„… þar sem tveir tónleikar verða haldnir.“

Fréttir í Ríkisútvarpinu-Sjónvarpi, 7.8.2019, kl. 19.      

Athugasemd: Tónleikar er fleirtöluorð, ekki til í eintölu. Einir tónleikar, tvennir tónleikar, þrennir tónleikar, fernir tónleikar. Getur verið að til sé blaðamaður eða fréttamaður sem viti ekki hvað eru eintöluorð og hvað fleirtöluorð?

Rétt: … þar sem tvennir tónleikar verða haldnir.

7.

„Ég þarf að estimeita hvað ég þarf að skjóta langt.“

Sumarið Ríkisútvarpinu-Sjónvarp 7.8.2019, kl. 19.35.      

Athugasemd: Þetta segir viðmælandi í þætti sem ekki er í beinni útsendingu. Metnaðurinn er enginn, hvorki hjá þeim sem þetta sagði eða Sjónvarpinu.

Alltaf birtist einn og einn sem þarf að auglýsa þekkingu sína í ensku. Um leið er gert lítið úr íslensku máli. Flestir ættu að þekkja sagnirnar að áætla og meta. Samt er svo svakalega flott að segja „estimeita“, það er eitthvað svo útlenskt og „intellektúal“.

Rétt: Ég þarf að áætla hvað ég þarf að skjóta langt.

Hræ étur krabbadýr, endir á eldinum og Álafoss est 1896

Orðlof

Stórra högga á milli

Hjón eignuðust börn þétt. Einhver sagði þar vera skammt stórra högga á milli en annar taldi orðtakið rangnotað. 

Víst er það úr fornu vígamáli - en fyrir löngu orðið nothæft um það að „ráðast í mörg stórræði með stuttu millibili; mikilvægir atburðir eiga sér stað með skömmu millibili“ (Mergur málsins).

Málið á blaðsíðu 55 í Morgunblaðinu 1.8.2019.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Krabba­dýr lík­lega étið af hræ­inu.“

Fyrirsögn á mbl.is.    

Athugasemd: Hvort skyldi krabbadýr hafa étið hræið eða hræið étið krabbadýr? Fyrirsögnin er í germynd en gæti líka verið í þolmynd og því hægt að misskilja hana. 

Misskilningurinn felst í orðalaginu éta af. Þarna gæti verið um að ræða þolmynd, dýrið étið af hræinu. 

Setjum annað orð í stað hræsins, til dæmis hvalur: Krabbadýr líklega étið af hvalnum. Ómögulegt að skilja setninguna. Í ljósi samhengisins skilst þó að í fyrirsögninni voru krabbadýr sem nærðust á hræinu.

Svona er nú gaman að leika sér með málið. Vandinn er hins vegar sá að skrifa með hugsun, ekki láta allt vaða. Engu að síður er fréttin ágætlega skrifuð.

Tillaga: Krabbadýr líklega lagst á hræið.

2.

„Farn­ir að sjá fyr­ir end­ann á eld­in­um.“

Fyrirsögn á mbl.is.    

Athugasemd: Hvar skyldi vera endinn á eldinum? Líklega hvergi. Alþekkt er orðalagið að sjá fyrir endann á einhverju og merkir að eitthvað sé að klárast, lokin séu skammt undan. Þegar band eða kaðall er hringaður upp er verkinu nær lokið þegar endinn sést.

Fyrirsögnin er hrikalega slök en átt er við að slökkviliðsmenn hafi verið nálægt því að slökkva eldinn.

Hér hefur oft verið bent á að mikilvægt er að nota orðalag sem hæfir efni fréttarinnar. Annars er hætt við að niðurstaðan verði eins og „þruma úr heiðskírum læk“ ...

Tillaga: Farnir að sjá fyrir endann á slökkvistarfinu.

3.

„Það eru liðin átta ár síðan og átta sinnum hafa nýir tyrkneskir meistarar verið krýndir.“

Frétt á visir.is.     

Athugasemd: Fréttin er illa samin. Í fyrri hluta fréttarinnar kemur ekki fram í hvað íþrótt meistarar hafi verið krýndir. Tilvitnunin hér að ofan er óskiljanleg og ómögulegt að átta sig á því hvort átta lið hafi fengið titilinn fyrir umrætt ár (2011) eða þá að liðin séu átta ár og jafnmörg lið unnið hann.

Í fréttinni segir:

Forráðamönnum Trabzonspor tókst þannig ekki að koma með upplýsingar um lög hjá FIFA eða tyrkneska knattspyrnusambandinu sem myndu rökstyðja slíka ákvörðun.

Hvaða tilgangi þjónar þetta „þannig“? Eftir að hafa lesið málsgreinina nokkrum sinnum er líklegast dettur mér í hug að blaðamaðurinn eigi við þetta:

Forráðamenn Trabzonspor gátu hvorki vitnað í lagaheimildir hjá tyrkneska knattspyrnusambandinu né FIFA sem heimila að svipta megi Fenerbahce titlinum og færa Trabzonspor.

Svo segir: 

Trabzonspor kemur frá norður Tyrklandi en borgin er við Svartahaf.

Blaðamaðurinn hefur ábyggilega viljað orða þetta svona:

Trabzonspor er borg í Norður-Tyrklandi, við Svartahaf.

Í fréttinni er líka þetta:

Trabzonspor hefur orðið sex sinnum tyrkneskur meistari en síðasti titill félagsins kom í hús árið 1984.

Má vera að blaðamaðurinn hafi átt að orða málsgreinina svona:

Trabzonspor hefur orðið sex sinnum tyrkneskur meistari, síðast árið 1984.

Fréttin er skemmd og ekki bjóðandi neytendum.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Álafoss. Est. 1896.“

Auglýsing á blaðsíðu 26 í Morgunblaðinu 1.8.2019.     

Athugasemd: Smáatriði munu eiga stóran þátt í að eyðileggja íslenskuna. „Est.“ er skammstöfun á ensku og á við „established“, sem þýðir stofnað. Í Bretlandi og Bandaríkjunum þykir hár aldur fyrirtækja eða vöru merki um dugnað og úthald og þess vegna stendur oft á vörutegundum, húsum eða auglýsingum „est“ eða beinlínis „established“.

Að sjálfsögðu má Álafoss guma sig af löngum ferli. Hins vegar gat ég aðeins fundið eitt fyrirtæki sem ber nafnið Álafoss og það er einkahlutafélag með kennitölu frá 2018. Álafoss frá síðustu öld er líklega ekki sama fyrirtækið og auglýsing í Mogganum gefur til kynna enda er á heimasíðu alafoss.is gefin upp kennitala frá 1995 og hana á fyrirtækið Áll24 ehf.

Tillaga: Álafoss. Stofnað 1896.

Smælki

Tölustafir í upphafi setningar

„1818 eldingar voru skráðar á meðan þrumuveðrið gekk yfir en þær voru flestar á Suður- og Suðausturlandi.“ Frétt á visir.is. 

Athugasemd: Eindregið er ráðið frá því að byrja setningar á tölustöfum. Það er hvergi gert.

Betra: Alls voru skráðar 1818 eldingar meðan þrumuveðrið gekk yfir, flestar á Suður- og Suðausturlandi.

Draga úr eða fækka

„Vilja draga úr dauðaslysum.“ Fyrirsögn á visir.is.   

Betra: Vilja fækka dauðaslysum.

Villa

„Eftir 0-3 tap fyrir Blikum var þolinmæðin á þrotum …“ Frétt á visir.is.   

Rétt: Eftir 0-3 tap gegn Blikum var þolinmæðin á þrotum …

 

Umgengin náma, tímabundinn forseti og Gummi Ben bar

Orðlof

Íslenska er ólík ensku

„She is just being impatient“ á ekki að verða: „Hún er bara að vera óþolinmóð“ heldur: „Hún er bara óþolinmóð.“

Og „Ég er ekki að ná þessu“, um skilningsleysi, leiðir hugann að „ I´m not getting this“ – sem ætti að þýða „Ég næ þessu ekki.“

Málin falla ekki hvort að öðru eins og flís við rass.

Málið í Morgunblaðinu 22. júlí 2019.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Náman er snyrtilega umgengin og algjörlega falin þeim sem fara um fjölfarinn Vesturlandsveginn.“

Myndatexti í Morgunblaðinu á mbl.is.     

Athugasemd: Er ekki betra að segja að snyrtilega sé gengið um námuna? Svo er það tvítekning að tala um þá sem fara um fjölfarinn veg. Betur fer á því að sleppa öðru hvoru orðinu. Í þriðja lagi fer betur á því að nota ekki ákveðinn greinir með veganöfnum, en líklega fer það eftir smekk hvers og eins.

Tillaga: Snyrtilega er gengið um námuna og hún sést ekki frá fjölförnum Vesturlandsvegi.

2.

„Stein­unn Þóra Árna­dótt­ir, þingmaður Vinstri grænna og tíma­bund­inn vara­for­seti Alþing­is, staðfest­ir þetta í sam­tali við mbl.is.“

Frétt á mbl.is.       

Athugasemd: Önnum kafinn forseti sem má varla vera að neinu, leyfði sér þó að staðfesta þetta í samtali við Moggann. Nei, hún var líklega ekki tímabundinn, hún leysir forseta Alþingis af og er því varaforseti, tímabundið.

Tímabundinn er sá sem er hefur takamarkaðan tíma, er vant við látinn. Það sem er tímabundið varir aðeins í takmarkaðan tíma. Nýtt er að sá sem leysir af í skamman tíma sé tímabundinn. 

Embættismenn eru flestir skipaðir en sumir eru þó settir. Í síðarnefnda tilvikinu eru þeir aðeins í embætti sínu í skamman tíma, hugsanlega þangað til þeir eru ráðnir eða einhver annar.

Á vefsíðu Alþingis kemur fram að Steinunn Þóra Árnadóttir er sjöundi varaforseti. Sá áttundi er Haraldur Benediktsson, þingmaður Sjálfstæðisflokksins. Þau tvö voru kjörin til starfans til ákveðins tíma og hafa aðeins eitt verkefni, að meta skýrslu um Klausturmálið því aðrir forsetar voru vanhæfir. Þau eru því bókstaflega settir varaforsetar.

Þó verður að segjast eins og er þó forsetar geti stundum verið í miklum önnum geta þeir varla verið tímabundnir þingforsetar. Það gengur ekki málfarslega upp. Ekki í orðsins fyllstu merkingu. Miklu betra er að segja Steinunni Þóru settan varaforseta eða hún gegni starfinu tímabundið. 

Tillaga: Stein­unn Þóra Árna­dótt­ir, þingmaður Vinstri grænna og settur varaforseti Alþing­is, staðfest­ir þetta í sam­tali við mbl.is.

2.

„Eftir að hún yfirgaf Hollywood hætti hún að drekka og hefur notað tímann til að uppgötva sig.“

Frétt á visir.is.      

Athugasemd: Manni verður orða vant við lestur málsgreinarinnar. Hvernig getur þokkalega vanur blaðamaður skrifað svona rassbögu. Hún er í ætt við orðalagið „að standa með sjálfum sér“ og aðrar vitleysur sem þýddar hafa verið beint úr ensku.

Uppgötva merkir samkvæmt orðabókinni að finna, finna upp eða búa til, jafnvel að grafast fyrir um, komast að einhverju. 

Kenningar eru uppi um að götva þýði það sem grafið við götu. Sjá á málid.is:

götva, †goÌ¢tva s. † ´greftra´. Tæpast sk. gata og upphafl. merk. ´að grafa við veginn´, sbr. ´bautasteina brautu nær´; fremur í ætt við goÌ¢tvar ´búnaður´ og upphafl. merk. ´að búa til greftrunar´ og e.t.v. to. úr fe. geatwan ´útbúa´. Af so. goÌ¢tva er leitt no. goÌ¢tvaðr k. ´banamaður´ og (nísl.) götva (upp), uppgötva ´grafa upp, komast að, finna´.

Tillaga: Sjúkraliðar og lögregla hlúðu að manni sem lá á umferðareyju.

4.

„Gummi Ben bar.“

Frétt á flestum fjölmiðlum landsins.       

Athugasemd: Ensk áhrif á íslenskuna eru hræðileg. Nú ætlar fótboltasérfræð-ingurinn Guðmundur Benediktsson og fleiri að opna bar sem á að bera nafn hans. Hann á ekki að heita Barinn hans Gumma Ben eða Bar Gumma Ben. Nei, hann á að heita Gummi Ben bar.

Í Bretlandi og Bandaríkjunum væri barinn kallaður Gummi Ben’s Bar, það er með eignarfalls essi. Sumum finnst skaði að orðalagið gangi ekki málfræðilega upp á íslensku. Þá er bara gripið til þess ráðs að nauðga því inn í málið.

Eigi Gummi Ben hest væri ábyggilega talað um hest Gumma Ben eða hestinn hans Gumma Ben, ekki Gummi Ben hestur. Þannig er það orðað með allt í lífi Gumma og okkar hinna:

• Kona Gumma Ben, ekki Gummi Ben kona.
• Börn Gumma Ben, ekki Gummi Ben börn.
• Bíllinn hans Gumma Ben, ekki Gummi Ben bíll.
• Hús Gumma Ben, ekki Gummi Ben hús.

Er markhópur barsins hans Gumma Ben er útlendir ferðamenn? Varla enda vita fæstir útlendingar hver maðurinn er. Ferðamenn vita hins vegar um flugvélina á Sólheimasandi, Kirkjufell í Grundarfirði, Gullfoss, Geysir og  Ayyahfyahlahyerkuhdl.

Tillaga: Bar Gumma Ben.

Smælki

Stílleysa

„Samhliða því kristallaðist nauðsyn þess að dómstólar veittu löggjafanum aðhald, m.a. til að hindra hvers kyns misnotkun og misbeitingu valds.“ Aðsend grein á blaðsíðu 21 í Morgunblaðinu 27.7.2019.

Athugasemd: Orðalagið „nauðsyn þess“ hefur breiðst út og verður að teljast stofnanalegt og stíllaust. Hægur vandi er að sneyða hjá orðalaginu.

Betra: Um leið var talið nauðsynlegt að dómstólar veittu löggjafanum aðhald, meðal annars til að hindra hvers kyns misnotkun og misbeitingu valds.

Félegt

„Almenningur á siðferðilega heimtingu á að vita niðurstöður söfnunar og ráðstöfun fjárs.“ Fyrirsögn, hluti, á dv.is. 

Athugasemd: Lesendur eiga siðferðilegan rétt á því að blaðamenn kunni að fallbeygja nafnorðið fé.

Rétt: Almenningur á siðferðilega heimtingu á að vita niðurstöður söfnunar og ráðstöfun fjár.

Tekur fanga aftur af lífi, flugvél hvolfir á jörðu niðri og sekt eða sök

Orðlof

Aðal

Nafnorðið aðal (hk.) merkir eðlisfar, einkenni; jákvæður eiginleiki eða einkenni, t.d.: 

• aðal hvers háskóla á að vera ....; 
• prúðmennska og drengskapur ætti að vera aðal góðs íþróttamanns og 
• Mál er mannsins aðal, 

sbr. einnig samsetninguna aðalsmerki. 

Í nútímamáli er því stundum ruglað saman við aðall (kk.) en það styðst ekki við málvenju. Í Konungsskuggsjá segir t.d.: 

það er kaupmanna aðal að kaupa jafnan og selja síðan skyndilega 

og í Hávamálum stendur: 

*fimbulfambi heitir, 
sá er fátt kann segja, 
þat er ósnotrs aðal.

Morgunblaðið, Íslenskt mál, 114. þáttur, Jón G, Friðjónsson.

Til viðbótar: Snotur merkir þarna vitur maður, snjall, skynugur. Ósnotur er andheitið. Af snotur er dregið sögnin að snotra sem merkir að gera vitran, fræða.  Af orðinu eru dregin orðin snyrtir, snyrting, snyrtilegur og snyrta. Sjá nánar á malid.is. 

103. Heima glaður gumi
og við gesti reifur,
svinnur skal um sig vera,
minnugur og málugur,
ef hann vill margfróður vera.
Oft skal góðs geta.
Fimbulfambi heitir
sá er fátt kann segja:
það er ósnoturs aðal.

Fimbulfambi merkir mjög heimskur maður.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Solskjær skipar Woodward að næla í Maguire og það sem fyrst.“

Fyrirsögn á visir.is.     

Athugasemd: Þetta er afar lítið upplýsandi fyrirsögn nema fyrir þá fáu sem eru vel að sér í nöfnum í enskum fótbolta. Fyrsta nafnið er kunnuglegt og vísar í fótbolta. Hin nöfnin eru flestum ókennileg.

Í stuttu máli eru þjálfari fótboltafélagsins Manchester United og stjórnarformaður að fjalla um leikmann sem sé fyrrnefndi vill láta kaupa. Kjánalegt er að nota sögnina að „næla“ í þessu tilviki.

Goggunarröðin er hins vegar á þann veg að þjálfari er upp á náð stjórnar félagsins kominn og formaðurinn er afar valdamikill enda hugsanlega meirihlutaeigandi hlutafélagsins.

Allt bendir til þess að þjálfarinn hafi óskað eftir því að félagið kaupi leikmanninn sem heitir Harry Maguire. Í fréttinni sjálfri segir:

Ole Gunnar Solskjær, stjóri Manchester United, hefur gefið Ed Woodward, stjórnarformanni félagsins, þau skilaboð að hann vilji fá varnarmanninn Harry Maguire til liðsins og það strax.

Hvort skipaði Solskjær stjórnarformanninum eða „gaf“ honum skilaboð? Blaðamaðurinn er orðinn tvísaga í örstuttri frétt. 

Rétt er að vekja athygli á enskuskotnu orðalaginu. Á íslensku „gefur“ enginn öðrum skilaboð heldur sendum við skilaboð, biðjum fyrir þau eða álíka. 

Svo segir í fréttinni:

Woodward hefur ekki verið með United í æfingaferð sinni um Ástralíu og Asíu til þess að vinna í kaupunum en hefur þó ekki enn náð samkomulagi við Leicester um kaupverð.

Var þetta æfingaferð Woodwards eða United. Orðalagið getur bent til þess að sá fyrrnefndi hafi verið í eigin æfingaferð. Raunar er þessi málsgrein tóm þvæla og skilst varla. Woodward var ekki með félaginu í æfingaferðinni „til þess að vinna í kaupunum …“ Bull.

Fréttin er sex línur á vefnum og fátt rétt. Enginn les yfir og öllum er sama þó við neytendur fáum skemmda frétt.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Taka fanga aftur af lífi eftir áralangt hlé.“

Fyrirsögn á visir.is.     

Athugasemd: Stundum verða illa samdar fyrirsagnir tilefni til skemmtunar á kaffistofunni eða við kvöldverðarborðið. Ekki er erfitt að skilja þessa fyrirsögn á þann veg að nú eigi aftur að taka sama fangann af lífi, að minnsta kosti reyna það.

Þá kemur ósjálfrátt upp í hugann niðurlagið á Passíusálmi nr. 51 eftir Stein Steinar. Hrein snilld í einfaldleika sínum:

Á Valhúsahæðinni
er verið að krossfesta mann.
Og fólkið kaupir sér far
með strætisvagninum
til þess að horfa á hann.

Það er sólskin og hiti,
og sjórinn er sléttur og blár.

Þetta er laglegur maður
með mikið enni
og mógult hár.

Og stúlka með sægræn augu
segir við mig:

Skyldi manninum ekki leiðast
að láta krossfesta sig?

Líklega leiðist fanganum að láta taka sig af lífi ...

Mun betur fer á því að hafa fyrirsögnina eins og segir í tillögunni hér fyrir neðan.

Tillaga: Aftökur hefjast eftir áralangt hlé.

3.

„Óhapp varð þegar einshreyfils flugvél kom til lendingar á Haukadalsflugvelli á Rangárvöllum á sjötta tímanum í gær. Vélin snerist í lendingunni og stöðvaðist á hvolfi á jörðu niðri.“

Frétt á visir.is.     

Athugasemd: Svona er hægt að hnoðast með einfalt mál. Óhappið varð ekki er flugvélin kom til lendingar, hún var lent. 

Eins gott að taka fram að hún hafi stöðvast „á jörðu niðri“. Hugsa sér ef hún hefði stöðvast í lofti. Það hefði þá verið frétt.

Blaðamaður hefði mátt skipuleggja frásögnina, hætta hnoði, segja frá staðreyndum og setja punkt. Hann segir of mikið, til dæmis hér:

Flugsviði rannsóknarnefndar samgönguslysa var gert viðvart og hefur málið nú á sinni könnu.

Nóg hefði verið að segja:

Rannsóknarnefnd samgönguslysa var tilkynnt um slysið.

Lesendur vita að nefndin rannsakar slysið sem flugslys, ekki bílslys eða skipsstrand. Tilgangslaust er að segja að það sé á hennar könnu, það liggur í augum uppi.

Ekki er vitað um tjón á flugvélinni en Oddur Árnason yfirlögregluþjónn á Suðurlandi gerði ráð fyrir að vélin væri töluvert skemmd.

Flugvélin snérist í lendingu og lenti á hvolfi. Lesendur geta ábyggilega ímyndað sér að hún sé skemmd. Engu að síður er vitnað í lögreglumann sem veit þó ekkert um skemmdirnar og hann fullyrðir það sem lesendur hafa fengið á tilfinninguna, það er að vélin sé skemmd. Þetta er engin blaðmennska, bara óskipulagt hnoð með orð.

Aldeilis furðulegt er hversu margar fréttir á Vísi eru gallaðar, jafnvel skemmdar. Greinilegt að ritstjórinn hefur ekkert eftirlit með því sem birt er og ber enga ábyrgð á slæmu máli sem er dreift meðal lesenda. Matvælafyrirtæki sem uppvíst eru að því að framleiða skemmda vöru er skipað að taka hana úr dreifingu.

Tillaga: Óhapp varð þegar einshreyfils flugvél lenti á Haukadalsflugvelli á Rangárvöllum á sjötta tímanum í gær. Vélin snerist í lendingunni og hvolfdi.

4.

„Konan heitir Sherra Wright og viðurkenndi sekt sína í réttarsal í Memphis í gær.“

Frétt á visir.is.     

Athugasemd: Talsverður munur er á sekt og sök. Samkvæmt orðabókinni er sekt sú fjárhæð sem greidd er í bætur eða sem refsing, samanber fésekt.

Sekur er hins vegar sá sem hefur viðurkennt sök eða er dæmdur sekur. Orðið merkir misgerð sem getur verið af ýmsu tagi. Blaðamaðurinn er annað hvort fljótfær eða þekkir ekki muninn og segir konu sem viðurkenndi morð á fyrrum eiginmanni sínu hafa viðurkennt „sekt“. Um það var ekki að ræða.

Fyrirsögn fréttarinnar er svona:

Fyrrum eiginkona NBA-leikmanns á leið í 30 ára fangelsi fyrir morðið á honum.

Tilhneigingin hér er að nota nafnorðið morð en ekki sögnina að myrða. Þetta ber öll einkenni slakrar þýðingar úr ensku og það sem verra er slakrar þekkingu á íslensku.

Með öðrum og einfaldari orðum sem henta betur í fyrirsögn:

Fyrrum eiginkona NBA leikmanns dæmd í 30 ára fangelsi fyrir að myrða hann.

Í fréttinni segir ennfremur:

Hann endaði ferilinn með Cleveland Cavaliers tímabilið 2008-09.

Enskan er undirliggjandi. Á íslensku er sagt að hann hafi lokið ferli sínum.

Næsta málsgrein er svona:

Rúmu ári síðan yfirgaf Lorenzen heimili sitt en sást ekki á lífi aftur.

Enn skín enskan í gegn. Hvaða tilgangi þjónar atviksorðið „síðan“? Ætlaði blaðamaðurinn að skrifa: Rúmu ári síðar …? Málsgreinin er hins vegar hnoð. Betur fer á því að segja:

Rúmu ári síðar hvarf Lorenzen frá heimili sínu og sást ekki framar.

Fréttin er hroðvirknislega samin og viðvaningsleg. Í henni er nástaða og endurtekningar.

Tillaga: Konan heitir Sherra Wright og viðurkenndi sök sína fyrir rétti í Memphis í gær.

 

 

Smælki

Hrun?

„Hrundi niður stiga á skemmtistað.“ Fyrirsögn á visir.is.

Tillaga: Datt í stiga á skemmtistað.

Fróðleikur

Þorskur

Samheiti; auli, blóðseiði, bútungur, býri, fiskur, fyrirtak, golþorskur, kastfiskur, kóð, maurungur, murti, næli, særingur, sá guli, seiði, smáþyrsklingur, sprotafiskur, stútungur, styttingur, þyrsklingur.

[norskt bókmál] gjedd,
[enska] Atlantic cod,
[danska] torsk,
[franska] cabillaud,
[latína] Gadus morhua,
[þýska] Dorsch,
[spænska] bacalao,
[færeyska] toskur,
[portúgalska] bacalhau 

Sjá Orðabanka íslenskrar málstöðvar og malid.is. 

 

Lá liggjandi, gera út af við útsýni og sækjast eftir örlögum

Orðlof

Nákvæmlega

Atviksorðið nákvæmlega hefur fram til þessa verið notað sem ákvæðisorð með sagnorðum eða öðrum atviksorðum, t.d.: Klukkan er nákvæmlega átta; Mér er nákvæmlega sama þótt hann komi ekki og Eitthvað er nákvæmlega eins og eitthvað annað.

Umsjónarmaður hefur veitt því athygli að í talmáli er nákvæmlega í tíma og ótíma notað eitt sér í merkingunni ´einmitt´, t.d.: Þeir [´drengirnir´] verða að sækja meira. Nákvæmlega! (3.9.07). Skyldi hér gæta áhrifa frá ensku exactly?

Morgunblaðið, Íslenskt mál, Jón G. Friðjónsson 114. þáttur. 3.11.2007.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Ei­rík­ur Tóm­as­dótt­ir, formaður hæfis­nefnd­ar, …“

Frétt á mbl.is.     

Athugasemd: Fljótfærnin er alveg hræðileg. Eiríkur Tómasson, þekktur lögmaður og formaður hæfisnefndar, er sagður Tómasdóttir. Svona finnst ekki með villuleitarforriti og allt bendir því til að enginn hafi lesið fréttina yfir, allir að flýta sér í kaffi. 

Fréttin birtist kl. 14:30 þann 24.7.2019. Nákvæmlega sólarhring síðar var ekki búið að leiðrétta hana. Eiríkur er enn sagður dóttir föður síns. 

Í hverju felast störf blaðamanna, ritstjórnarfulltrúa og ritstjórar á Mogganum ef enginn þeirra les vefsíðuna? Fyrir vikið fá villur að standa langtímum saman. Traust á fjölmiðli veltur talsvert á útliti, stafsetningu, málfari og ekki síst meðferð frétta og fréttaskýringum.

Tillaga: Ei­rík­ur Tómasson, formaður hæfis­nefnd­ar, …

2.

„Sjúkraliðar ásamt lögreglu voru að hlúa að manni sem lá liggjandi á umferðareyjunni eftir slysið.“

Frétt á dv.is.      

Athugasemd: Óvíst er hvort blaðamaðurinn sem skrifaði fréttina sé fljótfær eða óvanur skriftum. Hvort tveggja er slæmt en alltof algengt. Hvernig stendur á því að útgefandi og ritstjóri gera ekki neinar kröfur til blaðamanna? Geta allir sem kunna á tölvu orðið blaðamenn?

Tillaga: Sjúkraliðar og lögregla hlúðu að manni sem lá á umferðareyju eftir slysið.

3.

„Framkvæmdirnar myndu gera út af við útsýni íbúanna til Empire State byggingarinnar.“

Frétt á dv.is.       

Athugasemd: Líklega á blaðamaðurinn við að framkvæmdirnar loka fyrir útsýnið, það muni hverfa. Orðalagið að gera út af við hefur nokkrar merkingar, til dæmis að drepa í eiginlegri og óeiginlegri merkingu. Samanber þetta: Leikritið var svo leiðinlegt að það var að gera út af við mig.

Í tilvitnuninni úr fréttinni er orðalagið að gera út af við notað nokkuð kæruleysislega vegna þess að hægt er að orða hugsunina miklu betur.

Fréttin er þar að auki ónákvæm. Fyrirsögnin er þessi:

Greiða milljónir fyrir loftið yfir húsi nágrannans.

Vera má að þetta megi til sanns vegar færa en loft getur þýtt svo margt. Til dæmis andrúmsloft, efsta hæð í húsi eða ris, loftflötur í húsi (öndvert við gólf), vitleysa eða fánýti, mont, rýmið fyrir ofan jörðu, tóm og fleira.

Einnig segir í fréttinni:

Íbúarnir sem um ræðir búa í gömlu pakkhúsi …

Fleiri og fleiri blaðamenn skjóta alltof oft inn þessu þarflausa orðalagi „sem um ræðir“. Það skiptir engu fyrir lesandann, hefur hins vegar slæm áhrif á stílinn. 

Loks er það þetta hnoð:

Íbúarnir í pakkhúsinu buðu því eiganda hins hússins að kaupa loftið fyrir ofan húsið svo hann gæti ekki byggt neitt þar. Tilboðið var upp á 11 milljónir dollara og var samþykkt.

Þetta er nú meiri vitleysan og leiðinleg nástaða í þokkabót. Hér er tillaga:

Eigendur pakkhússins samþykktu ellefu milljón króna tilboð gegn því að þeir byggðu ekki aðra hæð.

Þetta er mun skárra og skilst betur. Þó verður að geta þess að DV getir út á furðulegar fyrirsagnir til að fá lestur. Á ensku er þetta kallað „click bait“ og vísar til músarsmells, það er að lesendur smelli á forvitnilega fyrirsögn til að fá að lesa meira. Svona músargildrur eru algengar í erlendum slúðurfjölmiðlum.

Á Urban dictionary segir:

The "bait" comes in many shapes and sizes, but it is usually intentionally misleading and/or crassly provocative. Clicking will inevitably cause disappointment. Clickbait is usually created for money. Er þetta ekki alveg rétt?

Við þetta er engu að bæta.

Tillaga: Framkvæmdirnar myndu loka fyrir útsýni íbúanna til Empire State byggingarinnar.

4.

„Óttast að sonur sinn sækist eftir skelfilegum örlögum.“

Fyrirsögn á visir.is.        

Athugasemd: Enginn talar svona. Hvað merkir orðið örlög? Líklega það sem fyrirfram er ákveðið eða eins og segir í orðabókinni, sköp, forlög, endalok. 

Fæstir sjá örlög sín fyrir, endalokin og enginn sækist eftir örlögum. Þau einfaldlega verða, gerast í fyllingu tímans.

Í sjálfu sér er ekki rangt að orða það þannig að einhver sækist eftir ákveðnum örlögum, en þannig er ekki talað. 

Stundum eru örlögin persónugerð: Örlögin virtust ekki hafa ætlað honum að flytja aftur heim í sveitina eins og dæmið hljóðar á malid.is.

Grímur Thomsen orti um Heimi þann sem flutti Áslaugu dóttur Sigurðar Fáfnisbana og Brynhildar Buðladóttur sem frá segir í Völsungasögu. Hann gerði hörpu og faldi Áslaugu í henni. Þetta fallega erindi er kvæðinu sem nefnist Heimir:

Örlaganornin afréð má
allt hennar göfga kyn,
og svo er komið, að hún á
mig einan fyrir vin.

Örlaganornirnar í norrænu goðafræðinni heita Urður, Verðandi og Skuld og merkja fortíð, nútíð og framtíð. Þær spinna öllum mönnum örlög, spá fyrir um lífshlaup. Sjá til dæmis nánar á Vísindavefnum.

Í grísk/rómversku goðafræðinnar voru líka örlaganornir en höfðu ekki alveg sömu verkefni en þær norrænu. Klóþú spann þráð lífsins. Kakkesis mældi lengd þráðsins. Atropos skar á lífsþráð þegar tími var kominn fyrir hvern og einn.

Hér er ekki úr vegi að nefna Örlagasymfóníuna („Schicksals“ á þýsku) stórkostlegu eftir Beethoven sem er þekktasta tónverk sem um getur. Óendanlega fögur og mikilfengleg tónlist. 

Tillaga: Óttast að sonur hans láti lífið á skelfilegan hátt.

Smælki

Nafnorðavæðing

„Vegavinnuflokkur sýndi skjót viðbrögð.“ Fréttir í Ríkisútvarpinu kl. 18, 24.7.2019.

Tillaga: Vegavinnuflokkur brást skjótt við.

Sagnorð í framtíð

„Veitur leggja nýja lögn neðanjarðar, undir Elliðaárdal og kvíslar Elliðaánna.“ Fréttir á visir.is. 

Athugasemd: Ekki er verið að vinna verkið heldur er ætlunin að ráðast í það.

Tillaga: Veitur munu leggja nýja lögn neðanjarðar … (ætlar að leggja …)

Moka upp afla, ósnortu víðernin og Súlur Vertical

Orðlof

Að og af

„She is just being impatient“ á ekki að verða: „Hún er bara að vera óþolinmóð“ heldur: „Hún er bara óþolinmóð.“

Og „Ég er ekki að ná þessu“, um skilningsleysi, leiðir hugann að „ ÌIm not getting this“ – sem ætti að þýða „Ég næ þessu ekki.“

Málin falla ekki hvort að öðru eins og flís við rass.

Málið, blaðsíðu 21 í Morgunblaðinu 22. júlí 2019.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Ef svo færi myndi Sánchez fá tvo mánuði í viðbót til að semja við aðra flokka áður en Filippus sjötti, konungur Spánar leysir upp þingið og kallar til nýrra kosninga.“

Frétt á visi.is.     

Athugasemd: Allt er nú „kallað“. Ólíklegt er að kóngur Spánar „kalli“ til nýrra kosninga. Miklu heldur er að hann boði til kosninga. 

Blaðamenn sem eru betri í ensku en íslensku þýða oft beint. „To call for something“ þýða þeir að „kallað“ sé eftir einhverju. Sérstakan vara ber að hafa á sér með „einföld“ orð eða orðalag á ensku. Freistingin er svo rosaleg að þýða „to call for“ sem svo „að kalla eftir“. Staðreyndin er hins vegar sú að þetta getur þýtt svo margt, til dæmis óska eftir, krefjast, heimta og álíka.

Þegar boðað er til kosninga eru þær ókomnar, eru hvorki „nýjar“ né „gamlar“. Þannig er ekki tekið til orða á íslensku og enginn ruglast á kosningunum sem voru og þeim sem eru í vændum.

Í lok fréttarinnar segir:

Í kjölfarið kallaði hann til kosninga.

Ekki er þetta gott. 

Í fréttinni segir:

Stór vika er framundan fyrir Pedro Sánchez, starfandi forsætisráðherra Spánar og leiðtoga Sósíalistaflokksins, sem mun á næstu dögum leitast eftir stuðningi þingsins fyrir myndun ríkisstjórnar.

Þetta er rangt. Hann mun leita eftir stuðning þingsins við nýja ríkisstjórn.

Sánchez fær tvö tækifæri í vikunni til þess að tryggja sér meirihlutann í neðri deild spænska þingsins, en hefur enn sem komið er enga tryggingu fyrir því að umboðið fáist.

Nástaðan er meinleg. Þar að auki ætlar Sánches að tryggja sér meirihluta í þinginu. Ekki meirihlutann. Á þessu tvennu er talsverður munur.

Sósíalistaflokkur hans vann flest þingsæti í kosningum sem fram fóru fyrir þremur mánuðum en náði ekki meirihluta á þinginu. Forsætisráðherrann þarf að tryggja stuðning 176 þingsæta af alls 350, en flokkur hans er með 123 sæti á þinginu.

Aftur nástaða. Blaðamaðurinn hnoðast með orðalagið „á þinginu“. Les hann ekki fréttina yfir eftir að hafa skrifað hana?

Þetta er skemmd frétt. Gera mætti athugasemdir við margt fleira og þó sérstaklega að útgáfan leyfir nýliðum að birta fréttir án þess að lesa þær yfir og í þokkabót fá þeir engar leiðbeiningar.

Slæmt er að fá það á tilfinninguna að sá sem skrifaði viti lítið um efni málsins. Þá verður til vantraust og neytendur og draga úr eða hætt lestri fjölmiðilsins. Þá er stutt í endalokin.

Tillaga: Ef svo færi myndi Sánchez fá tvo mánuði til að semja við aðra flokka ella mun Filippus sjötti, konungur Spánar leysa upp þingið og boða til kosninga.

2.

„Lokuðu kerskálanum í heild sinni.“

Fréttir í Ríkissjónvarpinu kl. 19, 22.7.2019.     

Athugasemd: Hver er munurinn á að loka skálanum eða loka honum í heild sinni? Líklega er enginn munur á þessu orðalagi. Lokaður skáli er einfaldlega lokaður hvað svo sem um heildina má segja.

Fréttamanninum varð þetta að orði þrisvar eða fjórum sinnum í fréttinni. Líklega hafa hlustenduð áttað sig á því að skálanum hafi verið lokað eftir að þetta var sagt í annað sinn.

Svona má kalla nástöðu í talmáli.

Tillaga: Lokuðu kerskálanum.

3.

„Það er líka nóg af makríl við höfnina og fólk mokaði upp afla.“

Frétt á visir.is.      

Athugasemd: Samkvæmt orðabókinni er afli fiskur hefur verið veiddur, kominn upp í bát, skip eða á land. Aflinn getur verið einn fiskur eða milljónir. 

Þar af leiðandi er varla hægt að nota orðalagið „moka upp afla“. Margir mokveiða. Líkingin er fólgin í því að fiskurinn er svo mikill að sé hægt að moka honum með skóflu.

Margar villur eru í fréttinni, hún var ekki lesin yfir. Þetta er haft eftir viðmælanda:

Undanfarin ár höfum við ekki verið byrjaðir áþessum tíma og þegar við höfum verið byrjaðir áþessum tíma, í samanburði við magnið sem er að veiðast núna er þetta mjög gott,“ 

Þetta er illskiljanlegt. Nástaðan drepur frásögnina. Blaðamaðurinn mokar orðum viðmælandans í fréttina en gerir enga tilraun til að lagfæra orðalagið, eins og honum ber þó skylda til. Ekkert bendir til þess að blaðamaðurinn hafi lesið fréttina yfir að skrifunum loknum. Eru þó tveir blaðamenn skráðir fyrir henni.

Þetta er skemmd frétt.

Tillaga: Nóg er af makríl við höfnina og þar er honum mokað upp.

3.

„Hann spilar ekki í deildinni á næsta tímabili eða það sem eftir lifir æfi sínar.“

Frétt á visir.is.      

Athugasemd: Þessi tilvitnun er skrýtin enda úr stórskemmdri frétt. Fótboltamaður missti vinstri hönd í umferðarslysi. Blaðamaðurinn hnoðar saman nokkrum orðum sem eru tóm endaleysa. Einhentur maður mun ekki leika amerískan fótbolta, hvorki á næsta tímabili eða öðrum. Þarna hefði atviksorðið aldrei komið í góðar þarfi í stað hnoðsins.

Má vera að blaðamaðurinn hafi óvart misritað síðasta orðið, afturbeygða fornafnið sem þarna í kvenkyni fleirtölu. Stafsetningavillur eiga ekki að sjást í fjölmiðlum. Nota á villuleitarforritið.

Svo segir:

Hann gaf sitt fyrsta viðtal eftir slysið …

Hann „gaf“ ekkert viðtal. Þetta er enskt orðalag. Á íslensku veita menn viðtal.

Norton gerir sér fulla grein fyrir því að draumurinn um að spila sem atvinnumaður er dáinn. 

Blaðamaðurinn þýðir beint úr ensku og fyrir vikið er frásögnin undarleg, svo ekki sé meira sagt. Hann gat ekki sagt að ferlinum væri lokið.

Hann missti vinstri höndina í slysinu en ætlar sér að ná sem mestu út úr sínu lífi …

Lífið er ekki eins og tannkremstúpa sem er næstum tóm en hægt er að kreista afganginum út úr henni. Fróðlegt er að bera saman frétt Vísis og heimildina, hér. Blaðamaðurinn hefði getað vanda sig og til dæmis lesið yfir fréttina fyrir birtingu.

Þetta er skemmd frétt, illa samin, full af villum. Svona frétt hlýtur flesta fráhuga fjölmiðlinum.

Tillaga: Hann leikur aldrei aftur körfubolta.

4.

„Í Stranda­sýslu er að finna stærstu ósnortu víðern­in á land­inu.“

Myndatexti á á mbl.is.      

Athugasemd: Fallbeygin lýsingarorðsins ósnortinn kann að virðast dálítið snúin. Sé skrifari ekki fullkomlega klár á henni er auðvelt að kalla fram orðið á malid.is og velja þar beygingarlýsinguna.

Stærstu ósnortin víðernin beygjast svona í veikri beygingu, kvenkyni fleirtölu:

Hér eru stærstu ósnortnu víðernin
Um stærstu ósnortnu víðernin
Frá stærstu ósnortnu víðernunum
Til stærstu ósnortnu víðernanna

Eins í öllum föllum fleirtölu, og öllum kynjum. 

Fallbeygingin er önnur ef við tölum um stór ósnortin víðerni, þá er orðið í sterkri beygingu, fleirtölu, hvorugkyni:

Stór ósnortin víðerni
Um stór ósnortin víðerni
Frá stórum ósnortnum víðernum
Til stórra ósnortinna víðerna

Snortinn er líka lýsingarorð. Í orðabókinni segir:

Snortinn: sem hefur orðið fyrir tilfinningalegum áhrifum, gagntekinn. Vera djúpt snortinn <af ræðu prestsins>

Snortinn tengist sögninni að snerta sem merkir að koma við, þreifa á, strjúkast við, varða …

Tillaga: Í Stranda­sýslu er að finna stærstu ósnortnu víðern­in á land­inu.

5.

„Með annan fótinn styttri og varð tveggja barna faðir sextán ára en er nú orðinn sá dýrasti.“

Fyrirsögn á visir.is.      

Athugasemd: Fyrirsagnir á Vísi slaga stundum hátt upp í lengd fréttatextans. Að minnsta kosti segir þessi fyrirsögn eiginlega allt sem segja þarf, lítil ástæða til að lesa fréttina.

Ekkert samhengi er í fyrirsögninni. Nokkur list er að semja fyrirsagnir og alls ekki á allra færi.

Í fréttinni segir:

Wesley Moraes, sem heitir fullu nafni Wesley Moraes Ferreira da Silva, er Brasilíumaður en hefur spilað …

Ekki er öllum gefinn hæfileikinn að segja skipulega frá. Þarna er fullt nafn fótboltamanns og svo kemur „en …“, eins og skrattinn úr sauðaleggnum, hefur þarna engan tilgang. Nær hefði verið að hafa punkt enda er næst farið út í allt annað sem kemur nafninu ekkert við.

Svo kemur þetta sem seint verður talið til gullkorna í íslenskri blaðamennsku:

Þegar menn fóru að skoða leið Wesley Moraes upp í ensku úrvalsdeildina þá komust menn að því að hann hefur ekki átt auðvelt líf síðan að hann fæddist árið 1996 í litlum bæ 200 kílómetrum frá Ríó.

Hvaða menn er blaðamaðurinn að tala um? Svo er sagt að fótboltamaðurinn hafi ekki „átt auðvelt líf síðan hann fæddist …“. Svona tekur enginn til orða. Skárra hefði verið að sleppa „síðan hann fæddist“. Til lítils er að lagfæra hnoð, betra að endurskrifa alla fréttina.

Svo kemur þessi furða:

Faðir Moraes fékk heilaæxli og dó þegar hann var aðeins níu ára gamall. 

Faðirinn hlýtur að hafa verið með yngstu feðrum sem um getur.

Þessi frétt er hræðileg endaleysa og hnoð. 

Tillaga: Engin tillaga.

 

Smælki:

Nafnorðavæðing: „Menn slógust hér áður fyrr við og hnýttu í menn úr nágrannasveitarfélögum – hötuðust og stunduðu sígildan hrepparíg.“

Grein í Morgunblaðinu 24.7.2019. Skrýtið orðalag að stunda hrepparíg. Varla segist nokkur maður stunda íþróttaæfingar, stunda fyrirlestrahald, stunda umtalsillsku … Betra að umorða.

Hnoð: „… þar sem rauð spjöld fóru á loft og grípa þurfti til víta­spyrnukeppni til þess að fá fram sig­ur­veg­ara.“

Klúðurslegt orðalag. Er ekki þetta einfaldara: Sjö leikmenn fengu rautt spjald og úrslitin réðust í vítaspyrnukeppni.

Enskuáráttan: „Súlur Vertical“ er opinbert heiti á hlaupi á Akureyri. Forráðamenn þess halda að svona heiti sé í lagi. Staðreyndin er hins vegar sú að endalok íslenskunnar sem lifandi tungumáls felst í örsmáum skrefum þar sem málinu er meðal annars blandað saman við ensku. Þegar yfir lýkur er hefur alheimsmálið tekið yfir og öllum þykir það sjálfsagt. 

Er enginn metnaður til í þeim sem reka fyrirtæki? 

 

Konunöfn karla og skopteikning er misskilin

Teiknari Moggans nær nýjum hæðum í viðbjóði í dag.

Svo tístir einhver á Twitter í dag. Trumpistar hafa ekki fyrir því að skýra mál sitt, ekki frekar en sjálfur forsetinn í amríkunni. Tilefnið var skopmynd í Morgunblaðinu, reglulega góð.

Nýlega var nafnalögum breytt og geta nú karlar tekið sér kvenmannsnafn. Í ljósi þessa má brosa að teiknuðu myndinni. Má vera að þarna hafi einhver Jón komist inn í búningsklefa kvenna vegna þess að hann breytti nafni sínu í Jóna í þjóðskrá. Hafði þó ekkert annað gerst.

Twitteristinn var of fljótur á sér og bætir við:

Það er ekki gaman að dreifa hatrinu hans þannig að ég læt andlitið hans fylgja með.

Og hann birtir mynd af laglegum manni sem hingað til hefur ekki gert neinum mein, alið börnin sín upp í góðum siðum og á það til að hlægja í góðra vina hóp. Húmorslausa Trumpistanum á Twitter er þetta ekki nóg og hann birtir spurningu sem teiknarinn lagði einhvern tímann fram opinberlega:

Heldurðu að Íslendingar sem þjóð eigi eftir að lúta í lægra haldi fyrir straumi innflytjenda sem leggjast á velferðarkerfið eins og er að gerast á Norðurlöndum og víða í Evrópu?

Með þetta í farteskinu er teiknarinn dæmdur og tekinn af lífi. Fyrir hvað veit enginn en sönnunargögnin teljast skotheld. Svoleiðis gerir sjálfur Trump sem fullyrðir að allir sem koma ólöglega inn til Bandaríkjanna séu glæpamenn, hyski, óþjóðalýður. Trumparar veita engan afslátt af fullyrðingum sínum: Þú ert víst viðbjóður af því að ég segi það. Kannast lesandinn við orðbragðið?

Venjulegt fólk brosir út í annað en lætur ekki segja sér hvað því á að finnast. Sumum finnst myndin fyndin, öðrum ekki. Það þarf hins vegar sérstaka innrætingu til að misskilja teikninguna. Og enn lakari er sá sem finnur hjá sér þörf til ausa náunga sinn auri fyrir það eitt að vera listamaður og gera ekki það sem góða fólkinu finnst að hann eigi að gera? 

Heiftin er alltof mikil í þjóðfélaginu, hún er sjúkdómur sem við öll verðum að varast því fyrr en varir tekur fasisminn yfir, enginn þorir að andmæla hávaðasömu tísti á Twitter og smám saman er óþverralegt orðbragð orðið sannleikurinn. Í amríkunni er jafnvel til fólk sem trúir Trump og túlkar orð hans svo að allir aðrir en hvítt fólk séu óalandi og óferjandi.

Rökin víkja fyrir dólgshætti og hatri og þeir sem enn standa eru einfaldlega sagðir meðvirkir. Verra getur það varla verið.

Hversu aumlegt er ekki að skilja ekki brandara? Jú, aumlegra er að misskilja hann. Aumast af öllu er þó að leggja út af honum á versta hugsanlegan veg.

Innanhússlögmaður og tré í annarlegu ástandi,

Orðlof

Að og af

Í þjóðsögum Jóns Árnasonar segir frá ummælum kerlingar um guðspjöllin: Ekki er gaman að guðspjöllunum, enginn er í þeim bardaginn. 

Síðari hluti ummælanna vísar til þess að kerlingu þótti guðspjöllin daufleg hjá tröllasögum og lygasögum sem hún var vanari að heyra og henni þótti meiri mergur í. 

Heimildir sýna að sagan er miklu eldri en þjóðsagnasafn Jóns en ávallt er myndin óbreytt: gaman er að einhverju, einnig: henda gaman að einhverju. 

Eftirfarandi dæmi samræmist því ekki málvenju: Menn geta rétt ímyndað sér hvernig verjandi getur hent gaman af hundi sem fann nálykt (10.9.07).

Hins vegar geta menn haft gaman af einhverju. ´Reglan´ er einföld: Ef vísað er til kyrrstöðu (hvar) er notuð forsetningin að (einkum með sögninni vera) en ef vísað er til hreyfingar (hvaðan) er notuð forsetningin af (einkum með sögninni hafa). 

Þannig getum við sagt: Mér er ánægja (heiður, gleði …) að því að fá tækifæri til þess. 

Hins vegar segjum við: Ég hef ánægju (heiður, gleði) af því að sjá/heyra eitthvað. Auðvelt er að prófa þessa ´reglu´, hver og einn leiti í huga sér.

Íslenskt mál í Morgunblaðinu, Jón G. Friðjónsson 114. þáttur

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Arna McClure, innanhússlögmaður Samherja, staðfestir við Vísi …“

Frétt á visi.is.     

Athugasemd: Lögfræðingar sérhæfa sig í öllu mögulegu. Sumir eru rukkarar, aðrir eru héraðsdómslögmenn, enn aðrir eru dómarar og svo eru til „innanhússlögmenn“. Þeir starfa víst ekki utanhúss, eru bara til heimabrúks.

Hins vegar hef ég aldrei áður heyrt að til væru „innanhússlögmenn“.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Reyndi að saga niður tré í annarlegu ástandi.“

Frétt á visi.is.     

Athugasemd: Útilokað er að sleppa svona fyrirsögn. Ég sá hana ekki fyrr en ég las innlegg frá Magnúsi Guðlaugssyni, lögmanni, sem skrifaði á Facebook og vísaði þar til fréttarinnar og spurði:

Hafið þið séð tré í annarlegu ástandi?

Nei, en lögguna hefur ábyggilega grunað ýmislegt en ekki vitað hvernig ætti að taka blóðprufu.

Fleira furðulegt er í fréttinni. Til dæmis örsagan um konuna sem var grunuð um þjófnað. Hún neitaði að gefa upp nafn og kennitölu og var því handtekin og flutt á lögreglustöðina:

Þegar þangað var komið fengust upplýsingar um konuna og átti þá að láta hana lausa. Hún er þó sögð hafa verið treg til að yfirgefa lögreglustöðina og var því færð þaðan.

Þarna hló ég upphátt. Óskaplega virðist nú vera erfitt að gera löggunni til hæfis?

Lýsingarorðið annarlegur merkir samkvæmt orðabókinni undarlegur, sérkennilegur. Annarlegt ástand er vera í vímu, undir áhrifum fíkniefna.

Blaðamenn nota orðasambandið til að fullyrða það sem þeir vita ekki, það er hvor einhver sé fullur eða dópaður. Fyrir vikið verður til hjáorðatal í stað þess að segja fullum fetum hvað gerðist, að einhver sér grunaður um að vera fullur eða dópaður.

Svona er hjáorðin í hjarðmennsku fréttaskrifa um löggumál:

• Enginn er settur í fangelsi, frekar vistaður í fangageymslu
• Fangelsi eru orðin að fangageymslum
• Enginn er fullur, frekar sagður í annarlegu ástandi
• Enginn er dópaður, frekar sagður í annarlegu ástandi
• Slys verða aldrei, slys eiga sér stað
• Slysstaður er aldrei nefndur, í dag heitir hann vettvangur
• Löggan dregur sig aldrei í hlé, hún afhendir slökkviliðinu vettvanginn

Fleira mætti nefna.

Tillaga: Kona í annarlegu ástandi reyndi að saga niður tré.

3.

„65 mál komu inn á borð lög­regl­unn­ar á höfuðborg­ar­svæðinu í gær­kvöldi og nótt og fengu þrír að gista í fanga­geymslu.“

Frétt á mbl.is.     

Athugasemd: Tvær fréttir á vefsíðu Moggans byrja með tölustöfum. Fyrir utan ofangreinda tilvitnun er það þessi:

45 eru særðir, þar af einn lífs­hættu­lega eft­ir að hóp­ur manna vopnaður bar­efl­um réðst á mót­mæl­end­ur á lest­ar­stöð í Hong Kong í gær­kvöldi. 

Þetta er auðvitað ekki boðlegt. Einhver verður að segja nýliðum í blaðamennsku til. Undarlegt er þó að blaðamaðurinn eða blaðamennirnir skrifa ekki allar tölur með tölustöfum, bara sumar. Hvað veldur?

Afar auðvelt er að komast hjá því að byrja setningu á tölustöfum. Annað hvort ætti að skrifa tölurnar með bókstöfum eða umorða. Hér er tilaga um síðarnefndu málsgreinina:

Einn er í lífshættu og fjörutíu og fimm aðrir særðir eftir að …

Hvers vegna er ólíklegt að blaðamaðurinn myndi skrifa svona en ætti þó að hafa gert það samhengisins vegna:

1 er í lífshættu og 45 aðrir særðir eftir að …

Skiptir talan máli?

Einnig má umorða setninguna:

Hóp­ur manna vopnaður bar­efl­um réðst á mót­mæl­end­ur á lest­ar­stöð í Hong Kong í gær­kvöldi og er einn í lífhættu og fjörutíu og fimm aðrir særðir.

Á vísir.is er fréttin á annan hátt. Þar byrjar hún svona:

Að minnsta kosti 45 eru særðir, þar af einn lífshættulega, eftir að …

Blaðamaður Vísis kann vel til verka.

Hvers vegna byrjar enginn í öllum heiminum setningu á tölustöfum, hvorki blaðamenn né aðrir sem stunda skriftir? Ástæðan er afar einföld og hefur oft verið nefnd hér. Mælt er með því að „gúggla“, til dæmis á ensku: „Numbers in beginning of sentence“ eða „Can a sentence start with numbers?“

Svo má velta fyrir sér hvort eða hvenær er rétt að skrifa tölur með tölustöfum eða bókstöfum. Veraldarvefurinn veitir góða fræðslu um álitamálið.

Tillaga: Lögreglan á höfuðborgarsvæðinu sinnti sextíu og fimm málum í gær­kvöldi og nótt og fengu þrír að gista í fanga­geymslu.

3.

„Mæðgur, sem fund­ust látn­ar í íbúð í Anchorage í Alaska-ríki í Banda­ríkj­un­um, höfðu verið látn­ar í nokkr­ar vik­ur áður en þær fund­ust. Elva Salaz­ar og tveggja ára göm­ul dótt­ir henn­ar, Thalia Sever­ance, fund­ust látn­ar í íbúð sinni á föstu­dag.“

Frétt á mbl.is.     

Athugasemd: Nástaða er eitt það leiðinlegasta og raunar ljótasta sem sést og heyrist í fjölmiðlum. Þá er klifað á sama orðinu rétt eins og höfundurinn haldi að lesandi eða hlustandi hafi tapað samhenginu í frásögninni. Líklegra er þó að skrifarinn sé stíllaus.

Í ofangreindri tilvitnun eru tvær málsgreinar og þrisvar sinnum eru tönglast á sama orðinu. Raunar er fréttin mjög stutt en til viðbótar þurfi blaðamaðurinn endilega að bæta því við í fjórða skiptið að mæðgurnar hafi fundist látnar. 

Tillaga: Móðir og tveggja ára dóttir hennar fund­ust látn­ar í íbúð sinni í Anchorage í Alaska í Banda­ríkj­un­um, tveim vikum eftir að þær létust.

Er Morinsheiði á Fimmvörðuhálsi?

Ný þyrla Land­helg­is­gæslu Íslands, TF-GRÓ, fór í sitt fyrsta út­kall í dag er hún sótti slasaðan göngu­mann á Fimm­vörðuháls. [...]

Áður hafði borist til­kynn­ing frá Lands­björg um að björg­un­ar­sveit­ir á Suður­landi væru farn­ar af stað til þess að sækja mann­inn þar sem hann var stadd­ur of­ar­lega á Morinsheiði.

Þetta segir á mbl.is. Á visir.is segir:

Þyrla landhelgisgæslunnar var kölluð út í dag þegar hún sótti mann á Fimmvörðuháls sem var slasaður á fæti.

Maðurinn var staddur ofarlega á Morinsheiði við Heljarkamb ásamt samferðafólki.

Á dv.is segir:

Rétt upp úr klukkan þrjú í dag voru björgunarsveitir á Suðurlandi kallaðar út vegna göngumanns á gönguleiðinni yfir Fimmvörðuháls, en maðurinn er slasaður á fæti. Hann er staddur ofarlega á Morinsheiði við Heljarkamb og hjá honum er samferðafólk.

Takið eftir orðalaginu. Án efa má rekja það til Landsbjargar en fjölmiðlarnir birta fréttatilkynninguna athugasemdalaust.

Hér kemur spurning dagsins: Er Morinsheiði á Fimmvörðuhálsi?

Svör skal skal senda ritstjórum fjölmiðlanna sem hér hefur verið vitnað til sem og til formanns Landsbjargar. Þeir munu veita verðlaun við hæfi sem líklega er landakort.

Myndin er tekin í norðurhlíðum Bröttufannarfells. Stóra sléttan fyrir miðri mynd er Morinsheiði. Útigönguhöfði er lengst til vinstri og Hrunagil er hægra megin við heiðina.

Fjallið sem breyttist í hrúgu

Það vekur athygli leikmanna eins og mín hversu viðvarandi jarðskjálftar, þó frekar litlir, eru við upptök Tungnakvíslajökuls.

Þetta skrifaði ég hér 2. júní 2011. Þá hafði ég tekið eftir jarðskjálftum í Tungnakvíslajökli  í nokkur misseri og ekki getað áttað mig á því hvað var að gerast þar. Nokkrum sinnum hef ég komið á svæðið þó það sé frekar afskekkt. Þarna heita Teigstungur, ekki Þórsmörk eins og sums staðar er haldið fram. 

Frá því að ég skrifaði þennan pistil hef ég mörgum sinnum tjáð mig um atburði í Tungnakvíslajökli, sjá hér, hér, hér, hér, hér, hér, hér, hér, hér, hér, hér, hér og hér. Þrátt fyrir að hafa þetta á heilanum grunaði mig aldrei að skjálftarnir gætu verið afleiðing af berghruni enda er ég ekki jarðfræðingur og hef sáralitla þekkingu á fræðunum. 

Um síðustu helgi birtust fréttir af vísindamönnum sem komu auga á skriður sem fallið hafa á Tungnakvíslajökul. Ástæðan er einföld. Þegar jöklar rýrna minnkar stuðningur þeirra við hlíðar sem þeir liggja við og þær gefa eðlilega eftir. Þetta þekkist alls staðar og er meðal annars ástæðan fyrir sprungunni stóru á Svínafellsheiði í Öræfum.

Eftir öll þessi skrif er maður svolítið hissa á því að aldrei hafi neinum dottið berghlaup í hug. Af minni hálfu er þetta þekkingarleysi.

Í pistli 30. janúar 2012 birti ég grein úr Morgunblaðinu um jarðfræðing sem var í doktorsnámi og rannsakaði skjálfta í vesturhluta Mýrdalsjökuls. Þeir eru í greininni kallaðir Goðabunguskjálftarnir eftir hæsta hluta jökulsins sem er skammt frá Tungnakvíslajökli. Í greininni segir:

Frá því mælingar á jarðskjálftum hófumst í nágrenni Mýrdalsjökuls hafa fræðimenn tekið eftir sérkennilegum skjálftum sem eiga það sameiginlegt að eiga upptök sín í vesturhluta Mýrdalsjökuls.

Og:

Fyrstu niðurstöður benda eins og áður segir til að skjálftarnir séu enn grynnri en áður hefur verið talið. Auk þess eiga flestir þeirra upptök ofarlega í Tungnakvíslarjökli frekar en í Goðabungu.

Síðan hef ég ekkert frétt af þessum rannsóknum. Staðreyndin er þó sú að stór hluti jarðskjálfta er utan við Kötluöskjuna og það sem merkilegast er, þeir eru í vestanverðum Mýrdalsjökli, einna helst í Tungnakvíslajökli. Í sannleika sagt hélt ég að þarna væri verið að tala um skjálfta vegna íshruns í jöklinum.

Á námskeiði um jarðfræði sagði Páll Einarsson, jarðfræðingur, aðspurður, að skjálftarnir gætu verið vegna hreyfing íss en kenningar væru líka um að þarna undir væri ísúr gúll að þrýsta sér upp á yfirborðið, hægt og rólega.

Páll segir svo í viðtali við Fréttablaðið 16. júlí 2019:

„Þetta er sérstakt því þetta er við eldstöðina Kötlu,“ segir Páll. „Ein tilgáta til að skýra skjálftana á þessum stað er að mínu mati nokkuð sennileg. Það er að þetta stafi af rísandi svokölluðum leynigúl, það er kvikugúll sem er á hægri hreyfingu til yfirborðs. Þetta er fyrirbrigði sem er þekkt víða í útlöndum og er tengt íslenskri jarðfræði líka en við höfum ekki séð gerast á landinu áður eða síðan mælitæki komu til sögunnar.“

Af öllu er þó ljóst að jarðskjálftar í og við Tungnakvíslajökul eru ekki nærri því allir tengdir berghlaupi. 

Á mbl.is birtist í vikunni heldur rýr frétt um berghrunið. Viðtal er við Þorstein Sæmundsson jarðfræðing sem segir þó:

„Hlíðin hef­ur skriðið niður um alla vega 180 metra. Við erum að leita or­saka fyr­ir því og um leið vilj­um við meta hvenær hreyf­ing­in hef­ur átt sér stað, á hve löng­um tíma og hvort hún hafi komið í rykkj­um eða hafi staðið jafnt í ein­hvern tíma,“ seg­ir Þor­steinn.

Hann seg­ir að skrið sem þetta geti verið af mörg­um ástæðum og þar komi sterk­lega til greina jök­ul­hörf­un, sem þekkt er að hafi orðið á þessu svæði og að geti valdið af­lög­un á hlíðum und­an jökli. Þá get­ur annað orðið til þess að hlíðin skríði niður, und­angröft­ur hvers kon­ar til dæm­is eða að hreyf­ing­ar þess­ar teng­ist skjálfta­virkni í grennd­inni.

Með fréttinni er birt mynd sem tekin er úr Google Maps og er sannleika sagt verri en engin. Hún er teygð og toguð svo landslagið birtist ekki í réttum hlutföllum.

Fæstir gera sér grein fyrir þeim hamförum sem þarna hafa orðið. Engar almennilegar myndir hafa birst sem sýna landslag fyrir og eftir þær. Ég hef gert dauðaleit í myndasafni mínu og aðeins fundið tvær nothæfar myndir og birti þær hér.

Sú efri er tekin á Eyjafjallajökli í mars 1991. Ég tók myndina af Óla Þór Hilmarssyni félaga mínum á niðurleið af Hámundi, efsta tindi jökulsins. Hringur er um fjallið sem seig saman niður á Tungnakvíslajökul.

Hin myndin er tekin í byrjun október 2011 og er klippt úr annari. Ég hef dregið hring um fjallið sem seig. Þar sem áður var hálendisslétta er nú hrúgald. Fjallið hefur gjörbreyst og er ekki svipur hjá sjón.

Á þriðju myndinni sést bertur hvar berghlaupið varð.

Ég vona að lesendur nái að átta sig á hamförunum með því að skoða myndirnar og stækka þær.