Handtaka framkvæmd og daðrið við fallið

Orðlof

Innhalda

Réttur með 290 hitaeiningum; póstkortið sýnir nekt; hvaða efni eru í demanti?; í hvorri máltíðinni er meiri fita?: í þessari tösku er allt sem þarf; í bókinni eru 5 sögur; í fiski af Íslandsmiðum er lítið af lífrænum mengunarefnum. 

Þessum dæmum var breytt til að losna við sögnina að innihalda.

Málið, blaðsíðu 47 í Morgunblaðinu, 22.8.2019.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Borgaraleg handtaka framkvæmd á óðum manni.“

Fyrirsögn á dv.is.      

Athugasemd: Fyrirsögnin er á íslensku en hún er arfaslæm. Undir áhrifum löggumáls er „handtaka framkvæmd á manni“. Athugið, hann var ekki handtekinn. Nei, þetta er stofnanamál í sinni ljótustu mynd.

Í fréttinni segir:

Almennir borgarar á Íslandi hafa heimild til að framkvæma handtöku samkvæmt lögum nr. 19/1991, um meðferð opinberra mála. Í þeim segir að hver sá sem stendur mann að broti sem sætt getur ákæru og varðað getur fangelsi má framkvæma handtöku.

Þetta er afar illa samin endursögn úr lögunum. Hvergi í þeim er talað um að „framkvæma handtöku“ heldur er þetta sagt:

97. gr. 1. [Lögreglu] 1) er rétt að handtaka mann ef rökstuddur grunur er á að hann hafi framið brot sem sætt getur ákæru, enda sé handtaka nauðsynleg til að koma í veg fyrir áframhaldandi brot, tryggja návist hans og öryggi eða koma í veg fyrir að hann spilli sönnunargögnum. 

Sams konar heimild [og lögregla hefur] hefur hver sá sem stendur mann að broti sem sætt getur ákæru og varðað getur [fangelsi]. 2) Afhenda skal hinn handtekna lögreglunni tafarlaust ásamt upplýsingum um ástæðu handtökunnar og hvenær hún fór fram. 

Í lögunum er nástaðan frekar mikil sem ekki er til eftirbreytni. Hins vegar hefði blaðamaðurinn átt að taka annað orðalag laganna sér til fyrirmyndar og átta sig á því að slæmt mál er að „framkvæma handtöku á einhverjum“. Þarna er fyrirtaks sagnorði hent út en aumlegt nafnorð tekið í staðinn og hækjan er sögnin að framkvæma.

Rétt er að segja að lögreglan handtekur fólk og borgurum er heimilt að handataka aðra við ákveðnar aðstæður.

Allt annar og betri bragur var á frétt Ríkisútvarpsins um sama atburð:

Almennir borgarar handtóku mann í Grafarvogi í dag.

Ekkert stofnanamál þarna, aðeins sagt frá staðreyndum jafnvel þó heimild útvarpsins hafi verið … já, DV. Fréttamanninum datt ekki í hug að apa stofnanamálið upp eftir síðarnefnda fréttamiðlinum. Óhætt er að draga ákveðnar ályktanir af því.

Líkast til verður blaðamaðurinn að „framkvæmda hugsun“ sína upp á nýtt svo hann getið bætt „framkvæmd fréttaskrifa“. 

Tillaga: Borgari handtekur óðan mann.

2.

„St. Louis eignast fótboltalið þar sem konur eru meirihlutaeigendur.“

Fyrirsögn á visir.is.     

Athugasemd: Þetta er illskiljanleg fyrirsögn vegna nástöðunnar sem er meinleg. Þar að auki er ekki reynt að gefa nokkra skýringu á því hvar í veröldinni St.Louis er.

Borgin er í miðríkjum Bandaríkjanna og nefnd eftir Lúðvík níunda Frakklandskóngi sem ríkti frá 1226 til 1270. Hann var tekinn í helgra manna tölu og þess vegna heitir borgin „heilagur Lúðvík“, Saint Louis, skammstafað St. Luis.

Segja má að borgin hafi eignast fótboltalið, svona óeiginlega. Aðrir eiga liðið, ekki borgin. Þetta er eins og að segja að Reykjavík eigi KR en samt á það ekkert í félaginu.

Fyrirsögnin er illa samin. Enginn gerir athugasemdir og blaðamaðurinn er bara ánægður enda er hann ekki gagnrýninn á eigin skrif.

Tillaga: Konur eru meirihlutaeigendur í fótboltaliði í St. Louis.

3.

„Hitinn hafi verið svo mikill að hann hafi verið meiri en talið hefur verið að hann verði 2069 miðað við verstu afleiðingar hnattrænnar hlýnunnar.“

Fyrirsögn á dv.is.      

Athugasemd: Getur DV ekki gert betur en þetta? Málsgreinin er illskiljanlegt hnoð og ekki lesendum bjóðandi. Þvílíkt hnoð og rugl. Skemmd frétt.

Nafnorðið hlýnun beygist svona: Hlýnun, hlýnun, hlýnun, hlýnunar.

Tillaga: Engin tillaga

4.

„Sao Paulo myrkvuð vegna reyks frá Amasóneldunum.“

Fyrirsögn á visir.is.      

Athugasemd: Eftir fyrirsögninni að dæma hefur einhver slökkt ljósin í Sao Paulo í Brasilíu.

Á málið.is segir að myrkva sé sagnorð. Merking þess er:

gera dimman, slökkva eða byrgja ljós; dimma […] So. er leidd af lo. myrkur.

Slökkvi ég á götuljósunum eru hef ég myrkvað götuna. Séu engin ljós þar er gatan ekki myrkvuð að næturlagi þar er myrkur, dimmt. Ekki myrkvað. Af þessu leiðir að þegar ljós eru slökkt er verið að myrkva. 

Borgin í fyrirsögninni er í myrkri vegna reyks. Er þá rétta að segja að hún sé myrkvuð?

Tillaga: Myrkur í Sao Paulo vegna reyks frá Amasóneldunum.

5.

„Olís deildar spáin 2019/20: Framarar hafa daðrað við fallið en nú er komið að því.“

Fyrirsögn á visir.is.      

Athugasemd: Agaleysi blaðamanna, sérstaklega íþróttablaðamanna er stundum vandamál. Fyrirsögnin er dæmi um misnotkun á orði sem hefur hingað til haft ákveðna merkingu en er nú notuð í allt annarri. Þetta jaðrar við nauðung.

Handboltalið sem er í fallbaráttu er síst af öllu í „daðri við fallið“, það er ekki hægt að orða þetta svona. Þetta er ekki einu sinni fyndið.

Á málið.is segir um daður: 

Sýna ástleitni, dufla, gefa undir fótinn.

Það er með öllu ótækt að umsnúa merkingu orðsins á þann hátt að íþróttafélag sem er við það að falla úr efstu deild sé að „daðra“ við fall. Svona ber vott um þekkingarleysi á íslensku máli. Lesendum er enginn greiði gerður. Þvert á móti, sumir kunna að halda að þetta sé til eftirbreytni og tileinka sér það. Í þessu er fólgin ábyrgð fjölmiðla, að tala og skrifa rétt mál.

Tillaga: Olís deildar spáin 2019-20: Framarar hafa verið nálægt falli en nú er spáin þeim ekki hagstæð.

Óráðið veður, eltingaleikur við drauma og fjall lenti ofan í fjöru

Orðlof

Stofnanamál

Í umræðu um málfar og málsnið ber svonefnt stofnanamál oft á góma. Þetta er málsnið sem menn þykjast helst finna á ýmsum gögnum frá opinberum stofnunum, s.s. skýrslum, álitsgerðum o.þ.h. Ekki er auðvelt að negla nákvæmlega niður hvað við er átt, en þó virðist einkum fernt koma til álita.

• Í fyrsta lagi nafnorðastíll; að nota nafnorð (oft leitt af sögn) og merkingarlitla sögn (t.d. vera) til að segja það sem eins væri hægt að segja með einni sögn. Þannig er talað um að gera könnun í stað þess að kanna, sagt að fólksfjöldi aukist í stað þess að fólki fjölgi, o.s.frv.
• Í öðru lagi einkennist stofnanamál af stirðum eignarfallssamböndum. Þannig er talað um breytt fyrirkomulag innheimtu virðisaukaskatts í staðinn fyrir breytt fyrirkomulag á innheimtu virðisaukaskatts, aukning tekna starfsmanna fyrirtækisins í stað aukning á tekjum starfsmanna fyrirtækisins o.s.frv.
• Í þriðja lagi eru langar og flóknar málsgreinar algengar í stofnanamáli. Dæmi: En til að auðvelda stillingu og notkun talhólfs skal þess freistað hér á eftir að lýsa stillingarferlinu og þýða nokkur orð sem fram koma í enska textanum, sem byggður er inn í kerfið og gætu reynst torskilin.
• Í fjórða lagi er oft talað um stofnanamál þegar setningagerð óíslenskuleg. Slíkt stafar oft annaðhvort af því að um þýðingu er að ræða, eða höfundur textans er ekki vanur að orða hugsanir sínar, nema hvorttveggja sé.

Málsnið og málnotkun.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Óráðið veður tek­ur við.“

Fyrirsögn á mbl.is.     

Athugasemd: Óráð er nafnorð sem merkir óskynsamleg ákvörðun; það er óráð að byrja á verkinu. Vegna veikinda getur fólk verið með óráði, sem er líka nafnorð. Lýsingarorðið er óráður og frekar lítið notað en er þó gert hér.

Gátur eru sumar óráðnar, aðrar hafa verið ráðnar. Margur er óráðinn, er tvístígandi, veit ekki hvað hann gerir næst. Þegar ekki hefur verið ráðinn maður í starf, stöðu eða embætti er sagt að enn sé óráðið.

Varla getur veður verið óráðið, miklu frekar að veðurfræðingurinn geti ekki ráðið í framvinduna. 

Veikur maður er með ráði, sá sem áður var tvístígandi er nú ráðinn í að fara eftir ákvörðun sinni, ráðið hefur verið í stöðuna, 

Nú velti ég því fyrir mér hvað það er kallað þegar veðrið er ekki óráðið. Er það „ráðið“ veður? Það má vel vera að ég hafi hér rangt fyrir mér en ...

Tillaga: Óvissa í veðri næstu daga.

2.

„Far­veg­ur Dragár þornaði upp.“

Fyrirsögn á mbl.is.     

Athugasemd: Ég held að farvegur sé ekkert annað en sú leið sem áin rennur eftir og orðabókin staðfestir það. Þar af leiðandi er líklegra að Dragá hafi þornað upp eða hætt að renna frekar en að farvegurinn hafi þornað. Það er svo allt annað mál að farvegurinn getur verið þurr en það er afleiðing af hinu fyrra. Til gamans má spyrja hvort farvegur Dragár sé þurr þegar rignir. 

Tillaga: Dragá þornaði upp.

3.

„Kjötið var síðan selt á bænadamarkað á Hofsósi.“

Frétt á Ríkissjónvarpinu kl. 22, 19.8.2019.     

Athugasemd: Þetta er meinleg villa. Ég þurfti að hlusta tvisvar á fréttina til að sannfærast um að orðið væri selt en ekki sett. Hafi fréttamaðurinn ekki mislesið og fyrra orðið er rétt þá er fallbeygingin röng. Í seinna tilvikinu væri fallbeygingin rétt.

Yfirleitt eru fréttamenn Ríkisútvarpsins vel máli farnir og flestir sem lesa í útvarpi og sjónvarpi skýrmæltir og kveða rétt að.  

Villuleitarforrit gerir ekki athugasemd við ranga fallbeygingu.

Tillaga: Kjötið var síðan selt á bændamarkaði á Hofsósi.

4.

„Mæðgur á Akureyri brugðu á það ráð að flytja frekar til Svíþjóðar til að elta drauma dótturinnar.“

Frétt á visir.is.      

Athugasemd: Á ensku er sagt „follow your dream“. Þeir sem búa við rýran orðaforða og lélegan skilning á íslensku máli halda að þetta þýði: „eltu drauma þína“.

Fréttin er ekki þýdd, heldur frumsamin. Hún fjallar um Íslendinga sem vilja flytjast til Svíþjóðar svo draumar þeirra megi rætast

Okkur dreymir og við eigum drauma, okkur langar og við þráum eitthvað. Við eltumst ekki við langanir okkar, óskir eða þrár. Það er skelfilega vitlaust orðalag.

Tillaga: Mæðgur á Akureyri brugðu á það ráð að flytja frekar til Svíþjóðar svo draumar dótturinnar megi rætast.

5.

„Stór hluti Reynisfjalls féll í Reynisfjöru.“

Frétt á visir.is.      

Athugasemd: Ekki þarf annað en að líta á landakort og þá kemur í ljós að Reynisfjall er gríðarstórt og Reynisfjara agnarlítil.

Fullyrða má að fyrirsögnin er fjarri því að vera góð og alls ekki sannleikanum samkvæm.

Vísir birtir mynd af hruninu og segir:

Lögreglan á Suðurlandi birtir í dag mynd sem sýnir umfang grjóthrunsins en ljóst er að nokkuð stór hluti hlíðar Reynisfjalls hefur fallið í fjöruna og í sjó.

Les engin yfir fréttir á Vísi eða er starfsmenn þar dómgreindalausir? Myndi sýnir ekki umfang grjóthrunsins og við fyrstu sýn hefur „stór hluti hlíðar Reynisfjalls“ ekki fallið niður. Þarna hrundi úr hlíðinni, eflaust er sár fyrir ofan skriðuna en ofmælt er að stór hluti hennar sé nú í fjörunni.

Svona skrif verða til þegar blaðamaður aflar sér ekki upplýsinga, giskar og skrifar það fyrsta sem honum dettur í hug. Þetta er auðvitað ekki lesendum bjóðandi.

Tillaga: Skriða féll úr Reynisfjalli og í Reynisfjöru.

Dónt folló the krád, starfsamur fundur og tvísýnn tilgangur

Orðlof

Handklæði er ekki vettlingur

Orðið handklæði er leitt af orðunum hönd og klæði. Elstu dæmi um það eru frá 13. öld og það kemur einnig fyrir í Njáluhandritum á 14. öld („Flosi hugði at handklæðinu, ok var þat raufar einar.“). 

Það á sér samsvaranir í öðrum málum, til dæmis håndklæde í dönsku, handduk í sænsku og Handtuch í þýsku (sjá „Af hverju eru vettlingar ekki kallaðir handklæði og öfugt?“ á Vísindavefnum).

Málfarsbankinn. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Ég hef alltaf verið stoltur af því að velja mína eigin leið í lífinu, nánast lykilatriði að „don´t follow the crowd.““

Af facebook.com.     

Athugasemd: Ágætt er að rithöfundur slái dálítið um sig og sýni hversu leikinn hann er í ensku. Betra væri þó að hann héldi sig annað hvort við ensku eða íslensku. Illa fer á því að blanda saman þessum tungumálum, það er beinlínis ljótt.

Enskumælandi þjóðir blanda sletta til dæmis aldrei íslensku. Slíkt er til mikillar fyrirmyndar. Enginn myndi til dæmis skrifa eins og segir í tillögunni hér fyrir neðan.

Tillaga: I have always been proud to choose my own way of life, almost a key factor to „ekki fylgja hjörðinni“.

2.

„Vest­ur­Verk ætl­ar bíða með veg­fram­kvæmd­ir í einhverja daga að sögn upp­lýs­inga­full­trúa fyr­ir­tæk­is­ins.“

Frétt á mbl.is.     

Athugasemd: Held að það sé ljóst að fyrirtækið ætli að bíða í nokkra daga. Finnst það vera réttara mál. 

Í Málfarsbankanum segir engu að síður:

Í staðinn fyrir orðið einhver fer oft betur t.d. á orðunum nokkur og fáeinir. Hann var í burtu í fáeina daga. (Síður: „hann var í burtu í einhverja daga“.) 

Þetta kostar nokkrar milljónir. Kostnaðurinn skipti milljónum. (Síður: „þetta kostaði einhverjar milljónir“.)

„Fer betur á því …“ segir í Málfarsbankanum. Orðalagið „einhverjir dagar“ er ekki rangt mál. Það hefur lengi verið notað ef marka má stuttlega leit á tímarit.is. Í blaðinu Verkamaðurinn er saga úr Reisubók Jóns Indíafara (1593-1679), endursögð, og í henni þetta:

Líða svo fram einhverjir dagar. Þá fer fólk að efstu bæjum í Álftafirði að heyra vein váleg framan úr óbyggð. 

Líklega er ég einn um að fjargviðrast út í notkun á persónufornafninu einhver í þessu samhengi. Þó er til dæmis sagt að nokkrir dagar séu til jóla, síður að „einhverjir dagar“ til jóla. Oft er þörf að bíða af sér veður í nokkra daga, afar sjaldgæft er að menn bíði af sér veður í „einhverja daga“. 

Tillaga: Vest­ur­Verk ætl­ar bíða með veg­fram­kvæmd­ir í nokkra daga að sögn upp­lýs­inga­full­trúa fyr­ir­tæk­is­ins.

3.

„Syst­ir­in fannst lát­inn á heim­ili árás­ar­manns­ins eft­ir að hann hafði verið hand­tek­inn eft­ir að hafa skotið sér leið gegn­um glugga mosk­unn­ar og skotið svo á allt sem fyr­ir varð með mörg­um skot­vopn­um.“

Frétt á mbl.is.     

Athugasemd: Blaðamaðurinn hefur ekki lesið yfir fréttina áður en hann birti hana. Nástaðan er meinleg: eftir að … eftir að. Oft er gott ráð að setja punkt sem víðast, ekki bjóða upp á langar og flóknar málsgreinar. Þær geta valdið ruglingi.

Í málsgreinina vantar forsetninguna „í“ þar sem talað er um glugga moskunnar.

Tillaga: Syst­ir­in fannst lát­inn á heim­ili árás­ar­manns­ins. Hann var  hand­tek­inn eft­ir að hafa skotið sér leið í gegn­um glugga mosk­unn­ar og skotið svo á allt sem fyr­ir varð með mörg­um skot­vopn­um. 

4.

„„Þetta var starfsamur fundur og gagnlegur““

Frétt á blaðsíðu 2 í Morgunblaðinu 17.8.2019.    

Athugasemd: Fólk er starfsamt, iðið, duglegt … Varla getur fundur verið starfsamur eða tónleikar, íþróttaæfing eða álíka er fólk kemur saman og lætur hendur standa fram úr ermum.

Lýsingarorðið starfsamur á við fólk, að einhver, einn eða fleiri, hafi afkastað miklu, verið duglegur.

Orðalagið minnir á íþróttamál. Án þess að blikna tala sumir íþróttablaðamenn um „fljótasta markið“ og hafa þó mörk aldrei stundað keppni sín á milli.

Tillaga: Þetta var gagnlegur fundur og fundarmenn starfsamir.

5.

„Enn meiri aukning í veltu í bókaútgáfu.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 24 í Morgunblaðinu 17.8.2019.    

Athugasemd: Betra er að segja að veltan í bókaútgáfunni hafi aukist. Óskiljanlegt er að  sagnorðinu sé sleppt og nafnorð sett í staðinn? Setningin verður lakari fyrir vikið.

Á ensku væri sagt eitthvað á þessa leið:

Even bigger increase in book publishing turnover.

Berum nú ensku þýðinguna saman við tillöguna hér fyrir neðan. Glöggir lesendur sjá að íslenskan styðst við sagnorðið að aukast (einnig hægt að nota sögnina að vaxa). Enska nafnorðið „increase“ á við nafnorðið aukning í fyrirsögninni.

Ensk áhrif á orðalag sem eru orðin óþægilega mikil í íslenskum fjölmiðlum.

Tillaga: Velta í bókaútgáfu eykst enn meira.

6.

„Segir tvísýnt hver tilgangurinn sé með komu varaforseta Bandaríkjanna til landsins.“

Frétt visir.is og einnig á Bylgjunni kl. 12, 18.8.2019.    

Athugasemd: Líklega er blaðamaðurinn að rugla lýsingarorðinu tvísýnn og lýsingarorðinu óljós eða eitthvað álíka. Orðið passar alls ekki í málsgreinina og hún er óskiljanleg.

Tvísýnn merkir óljós, óöruggur. Sé eitthvað tvísýnt getur brugðið til beggja vona um árangur. Veðrið getur verið tvísýnt og því óvíst hvort hægt verði að fara til dæmis á skíði, á sjó eða í gönguferð. Þegar Valur og Kr leika í fótbolta kann að verða tvísýnt um úrslit

Aldrei er tvísýnt um tilgang heimsóknar en hins vegar kann einhver óvissa að vera um hana, tilgang hennar, efni, þátttakendur, veitingar eða fundarstað. Þó getur verið tvísýnt hvort af heimsókninni verði.

Ég held að stjórnendur fjölmiðla sé stundum mislagaðar hendur í mannaráðningum. Svo virðist sem að engin krafa sé gerð um þekkingu á íslensku máli, meira sé lagt upp úr öðrum hæfileikum. Niðurstaðan verður þá sú að fleiri og fleiri skrifa skemmdar fréttir. Margir blaðamenn skilja ekki orð, orðatiltæki og málshætti sem þeir nota, átta sig ekki á muninum á íslenskri og enskri orðaröð. 

Fyrir skömmu var viðmælandi í ágætum fjölmiðli sagður leika tveimur skjöldum. Blaðamaðurinn taldi þetta orðalag við hæfi því viðmælandi lék fótbolta og spilaði þar að auki á hljóðfæri. Svona er lesendum ekki bjóðandi.

Er ekki sjálfsagt að velta fyrir sér hvernig íslenskukennslu er háttað í grunn- og framhaldsskólum. Ungt fólk lýkur skólagöngu án þess að hafa fengið áhuga á bóklestri og er um leið vart skrifað texta á íslensku nema á tvittermállýsku, í sms stubbi eða álíka. Og hvað vorum við foreldrar að hugsa?

Tillaga: Segir óljóst hver tilgangurinn sé með komu varaforseta Bandaríkjanna til landsins.

7.

„Heyrðu. Það gengur bara vel.“

Frétt á Ríkisútvarpinu kl. 12:20, 18.8.2019.    

Athugasemd: Þannig svarar fréttamaðurinn sem er að ganga á Ok. Fréttaþulurinn spurði: Hvernig gengur ykkur? Og svarið er „heyrðu …“

Fleiri og fleiri hafa tekið upp þennan kæk, ekki hægt að kalla þetta annað.

Viðmælendur í útvarpi og sjónvarpi eiga margir þetta til. Af hverju segir fólk ekki bara aaahh, sko, þadna, eeehh eða sleppir því bara að spyrja um heyrnina og komi strax að kjarna máls. 

Tillaga: Okkur gengur bara vel.

Snertingar má, undir kringumstæðum og verða fyrir tjóni af völdum ...

Orðlof

Sitja, sætur

Af geta, sem forðum merkti að fá, kemur lýsingarorðið gætur, svo sem í fágætur, ágætur og torgætur. 

Af bera höfum við bær, svo sem í léttbær og þungbær, af sofa svæfur; maður er morgunsvæfur eða kvöldsvæfur. 

Af sitja kemur lýsingarorðið sætur. „Setið er nú meðan sætt er," sagði einn drauganna á Fróðá, en annar mælti: „Verið er nú meðan vært er." 

Þjóðrekur þaðan kvað:

Illa þykir á Íslandi ært
Samt er ennþá á vaðinu fært 
Og við gefumst ekki upp,
þó að gutli um hupp;
því skal vera, ef okkur er vært

Íslenskt mál, Gísli Jónsson, Morgunblaðið 11.9.1982.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Ég var að segja hon­um að þetta væri fót­bolta­leik­ur og þar má snert­ing­ar.“

Frétt á mbl.is.    

Athugasemd: Ofangreind tilvitnun er höfð eftir þjálfara sem er óánægður með dómgæslu í fótboltaleik. Sé rétt eftir honum haft á blaðamaðurinn að lagfæra orðalagið því það er skemmt. Niðurlag málsgreinarinnar segir ekki fulla hugsun og er beinlínis rangt mál.

Snertingar er nafnorð í fleirtölu. Ekki er hægt að segja að það „megi snertingar“. Rétt er að leikmenn mega snerta hverjir aðra, snertingar eru ekki bannaðar. Hér er sögnin að mega hjálparsögn með sögninni að snerta.

Ábyrgð blaðamannsins er að koma óskemmdri frétt til lesenda, ekki dreifa málvillum eða vitlausu málfari. Skiptir engu hversu vitlaust viðmælandinn talar, blaðamaðurinn á að lagfæra orðalagið og koma hugsuninni til skila. Í stundaræsingi verður mörgum fótaskortur á tungunni, eins og sagt er.

Tillaga: Ég var að segja hon­um að þetta væri fót­bolta­leik­ur og snertingar eru leyfilegar.

2.

„Þá smelltu þeir einnig mynd af henni við vitann í dag, þar sem hún kom í för með móður sinni.“

Frétt á visir.is.     

Athugasemd: Stundum er eins og að blaðamenn reyni hvað þeir geta að teygja lopann, reyna að koma eins mörgum orðum fyrir og þeir geta. Aðrir kunna lítið til verka, eru lélegir sögumenn.

Alltof allgengt er að byrja setningar á „þá“ sem er eins og samtenging en komin úr öllum tengslum við hugsunina. Auðvelt er haga orðunum á annan veg. Annars er þetta illskiljanleg málsgrein. Röðunin er kjánaleg: fyrst smella þeir mynd af henni og svo kemur hún með móðurinni.

Stúlkan kom með móður sinni, þær komu saman. Hún var þar af leiðandi ekki í för með móðurinni. Þetta liggur alveg ljóst fyrir, er lítilræði sem blaðmaðurinn klúðrar. 

Svo segir í fréttinni:

Á þeim tímapunkti voru starfsmenn vitans þó ekki meðvitaðir um að þar færi heimsfræg söngkona.

Hérna kemur þessi bannsetti „tímapunktur“ sem gerir ekkert gagn. Starfsmennirnir voru „ekki meðvitaðir“. Sem sagt, þeir vissu ekki … 

Blaðamaðurinn hefði hæglega getað orðað þetta svo:

Þá vissu starfsmenn vitans ekki að þetta væri heimsfræg söngkona.

Fréttin er öðrum þræði viðtal við þann sem er sagður vitavörður. Engu að síður er þarna talað um starfsmenn vitans. Ótrúlegt að blaðamaðurinn skuli ekki gæta samræmis eða að minnsta kosti segja frá því hversu margir vinna við ferðaþjónustu í örvitanum á Suðurflös á Akranesi. 

Tillaga: Hún kom með móður sinni í vitann og vitaverðirnir notuðu tækifærið og tóku mynd af henni.

3.

„Það er undir þessum kringumstæðum …“

Frétt á blaðsíðu 18 í Morgunblaðinu 15. ágúst 2019.    

Athugasemd: Stundum er sagt að grein eða frétt sé efnislega góð. Skilja má að málfarið sé lakara. Ofangreind tilvitnun er í mjög viðamikilli og fræðandi fréttaskýringu í Mogganum en að ósekju hefðu fleiri mátt lesa greinina yfir og lagfæra nokkra agnúa á henni.

Á ensku er sagt:

It is under these circumstances …

Enskan læðist víða inn og áhrif hennar á setningaskipan og orðalag er ein mesta ógn sem að íslenskunni steðjar. 

Á íslensku segjum við einfaldlega: Við þessar aðstæður ... Flóknara er það ekki.

Í greininni segir einnig:

Morgunblaðið hefur undir höndum áður óséð gögn …

Hvað er óséð? Hugsanlega er átt við óbirt gögn, eða gögn sem fáir hafi kynnt sér  eða vitað af. Engin mannanna verk eru „óséð“.

Á ensku gæti svona hafa verið sagt um Watergate málið:

The Wasington Post has previously unseen data available …

Sá sem ekki hefur alist upp við lestur íslenskra bókmennta hefur ekki mikinn orðaforða og skilur vart blæbrigði málsins. Til lítils er að vera snjall í ensku en geta ekki komið upplýsingum til skila á eðlilegri íslensku.

Verst er þó að hið enska orðalag og ensk setningaskipan smitar lesendur sem átta sig ekki á þessu og telja ósjálfrátt að ekkert sé að. Ábyrgð íslenskra fjölmiðla er mikil og þeir eiga stóran þátt í hnignun íslensks máls.

Tillaga: Við þessar aðstæður …

4.

„Tveir bílanna eru gjörónýtir og tveir aðrir urðu fyrir tjóni af völdum eldsins.“

Frétt visir.is.     

Athugasemd: Orðalengingar eru ósiður. Blaðamenn eiga að segja frá í knöppum stíl, sleppa málskrúði og orðalengingum.

Í ofangreindri tilvitnun er afar auðvelt að stytta málsgreinina eins og sjá má á tillögunni hér fyrir neðan.

Tillaga: Tveir bílanna eru gjörónýtir og aðrir tveir skemmdust.

5.

„Dav­is svaraði und­ir eið að hún hefði logið að Opruh.“

Frétt á mbl.is.     

Athugasemd: Hér er endurtekið efni frá því síðast. Ég var ekki nógu ánægður með efnistök og leitaði því heimilda hjá löglærðum manni og endurskrifaði þáttinn að hluta.

Ofangreind tilvitnun er með áhrifum af ensku orðalag sem tíðum má sjá í bandarískum sjónvarpsþáttum eða bíómyndum. Söguhetjan þarf að leggja hönd á biblíu og sverja til guðs og þá er sagt á enskunni:

Do you swear to tell the truth, the whole truth and nothing but the truth so help you God?

Þegar hetjan játar er hún eða vitnið bundið eiði, á ensku: „under oath“. Óvandaðir blaðamenn segja að vitnið sé „undir eiði“. Það er rangt orðalag

Á íslensku er talað um að sverja eið, vera eiðsvarinn. Jafnvel er talað um svardaga sem er fallegt orð sem merkir eiður eða eiðfestur sáttmáli.

Nafnorðið eiður beygist svona: Eiður, eið, eiði, eiðs. Forsetningin undir stjórnar þágufalli og því væri rétt að segja „undir eiði“, ekki „undir eið“.

Eiður er gamalt fyrirbrigði í íslenskum rétti og ekki lengur notaður. Ástæðan er einfaldlega sú að vitni bera refsiábyrgð á vísvitandi röngum framburði og þau eru brýnd á því áður en þau gefa skýrslu fyrir dómi.

Gísli Jónsson segir í þættinum Íslenskt mál í Morgunblaðinu árið 1982:

Ef við getum svarið eið með góðri samvisku, segjum við kannski: Mér er eiður sær, en það orð fellur núorðið saman við sær af sögninni að sjá, t.d. auðsær.

Íslenskuþættir Gísla í Morgunblaðinu eru þrungnir fróðleik og speki. Hægt er að fletta þeim upp á timarit.is. 

Hér verður enn og aftur að vara við því að blaðamenn hrapi að þýðingum sínum. Íslenskan er sjálfstætt tungumál sem hefur eigin lögmál og engin ástæða til að breyta henni af þeirri ástæðu einni að ensku orðin líkist þeim íslensku. Blaðamenn þurfa að búa yfir orðaforða og reynslu svo þeir dreifi ekki óvart tómum vitleysum og breyti þar með tungumálinu.

Tillaga: Dav­is svaraði eiðsvarin að hún hefði logið að Opruh

Fá félagaskipti, vera undir eið, og sviptingarhraði

Orðlof

Rífa hús eða rífa niður

Bæði Íslensk orðabók og Íslensk nútímamálsorðabók vilja láta rífa hús en ekki rífa „niður“ hús eins og hægt er á ensku (to tear down a house) og sumir taka sér til fyrirmyndar. 

Það er notalegt að barist skuli um hvern lófastóran blett í sjálfstæðisbaráttunni við heimsmálið. Gamanlaust.

Málið á blaðsíðu 43 í Morgunblaðinu 10.8.2019.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Slökkviskjól­an kom að góðum not­um.“

Fyrirsögn á mbl.is.   

Athugasemd: Skjóla gæti hugsanlega verið gott orð um ílát sem er hengt í þyrlu og notuð við slökkvistörf. 

Á malid.is segir um skjólu:

fata, einkum úr tré

Og:

skjóla kv. ´fata´; sbr. fær. skjóla kv. ´(lítil) mjólkurfata´ og sæ. máll. skjula ´fata´. Sk. skjól (s.þ.).

Af þessu leiðir að risastóra skjólan undir þyrlu Landhelgisgæslunnar á lítið sameiginlegt með lítilli tréskjólu. Eitthvað verður þetta þó að heita og skjóla er jafngott og hvað annað.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Coutinho hefur ollið vonbrigðum hjá Barcelona frá því hann fékk félagaskipti frá Liverpool …“

Fyrirsögn á fotbolti.net.    

Athugasemd: Valdi blaðamaður ekki sögninni að valda verður hann valdur að dreifingu á villu. Má vera að fyrirsögnin sé bara prentvilla. Verra er að „fá félagaskipti“. Svona orðalag er tóm vitleysa og er undir enskum áhrifum. Á íslensku er sagt að hann hafi skipt um félag. Íslenskt mál byggir á sagnorðum. Enskan heldur sig við nafnorðin.

Í fréttinni segir líka:

Barcelona var opið fyrir því að selja hann í sumar, en eftir að félagaskiptaglugginn á Englandi lokaði í síðustu viku …

„Félagaglugganum“ sem svo er kallaður var lokað, hann lokaði engu. 

Málsgreinin er betri og um leið réttari svona:

Barcelona var tilbúið til að selja hann í sumar, en eftir að félagaskiptaglugganum á Englandi var lokað í síðustu viku …

Yfirleitt opna eða loka dauðir hlutir ekki neinu, fólk getur það hins vegar.

Tillaga: Coutinho hefur valdið vonbrigðum hjá Barcelona frá því hann skipti um félag og fór frá Liverpool …

3.

„Dav­is svaraði und­ir eið að hún hefði logið að Opruh.“

Frétt á mbl.is.     

Athugasemd: Þetta er enskt orðalag sem tíðum má sjá í bandarískum sjónvarpsþáttum eða bíómyndum. Söguhetjan þarf að leggja hönd á biblíu og sverja til guðs og þá er sagt á enskunni:

Do you swear to tell the truth, the whole truth and nothing but the truth so help you God?

Þegar hetjan játar er hún eða vitnið bundið eiði, á ensku: „under oath“. Hins vegar er nokkuð algengt í fjölmiðlum að sagt sé „undir eiði“. Dreg í efa að það sé rétt.

Á íslensku er talað um að sverja eið, vera eiðsvarinn og jafnvel er talað um svardaga, fallegt orð sem merkir eiður eða eiðfestur sáttmáli.

Nafnorðið eiður beygist svona: Eiður, eið, eiði, eiðs. Fosetningin undir stjórnar þágufalli og því væri rétt að segja undir eiði sé það nogtað.

Hér verður enn og aftur að vara við því að blaðamenn hrapi að þýðingum sínum. Íslenskan er sjálfstætt tungumál sem hefur eigin lögmál og engin ástæða til að breyta henni af þeirri ástæðu einni að ensku orðin líkist þeim íslensku. Blaðamenn þurfa að búa yfir orðaforða og reynslu svo þeir dreifi ekki óvart tómum vitleysum og breyti þar með tungumálinu.

Tillaga: Dav­is svaraði eiðsvarin að hún hefði logið að Opruh.

4.

„21 árs Norðmaður var í gær úrskurðaður í gæsluvarðhald.“

Frétt á blaðsíðu 13 í Morgunblaðinu 13.8.2019.     

Athugasemd: Af öllum íslensku fjölmiðlunum er það líklega algengast í Mogganum að setningar byrji á tölustöfum. Þetta er mikill ósiður og gerist hvergi vegna þess að tölustafir og bókstafir eru af útliti sínu ólíkir.

Betur fer á því að skrifa lægri tölur með bókstöfum en tölustöfum.

Tillaga: Í gær var tuttugu og eins árs Norðmaður úrskurðaður í gæsluvarðhald.

5.

„Eitt reisu­leg­asta hús lands­ins stend­ur við Fjólugötu 1.“

Frétt á mbl.is.     

Athugasemd: Í fjölmiðlum eru stundum orð sem trufla lesandann vegna þess að merking þeirra á ekki við samhengið. 

Á malid.is segir um lýsingarorðið reisulegur:

Háreistur og myndarlegur.

Í orðsifjabókinni á sama vef stendur að það geti verið tengd fornu orði, reisuglegr, skylt sögninni að reisa og rísa.

Af myndunum sem fylgja fréttinni er ekki hægt að fullyrða að húsið sé reisulegt þó það sé engu að síður laglegt. Má vera að blaðamaðurinn haldi að orðið reisulegur þýði fallegt, myndarlegt eða álíka. Svo er hins vegar ekki og hefði hann átt að nota annað orð til að lýsa útliti hússins.

Í fréttinni segir:

Nú get­ur þú séð hvernig þessi fast­eign lít­ur út að inn­an.

Ég velti því fyrir mér hvern blaðamaðurinn sé að ávarpa. Ekki mig, það er alveg víst. Hugsanlega telur hann í lagi að nota enska orðalagi með persónufornafnu „you“:

Now you can see what this real estate looks like inside.

Málið er að „you“ er ekki bara persónufornafn. Á því villast margir sérstaklega þeir sem ekki fylgdust með í enskutímum í gamla daga. Í orðabókinni minni segir um „you“:

1 used to refer to the person or people that the speaker is addressing: are you listening? | I love you.

• used to refer to the person being addressed together with other people regarded in the same class: you Americans.

• used in exclamations to address one or more people: you fools | hey, you! […]

2 used to refer to any person in general: after a while, you get used to it.

Svona getur nú enskan verið snúin. Á íslensku notum við persónufornfnið þú ekki á sama hátt, getum það ekki, þó sumir rembist við að troða enska hættinum inn í málið. Með vilja eða af fávísi, veit ekki hvort er verra.

Tillaga: Eitt fallegasta hús lands­ins stend­ur við Fjólu­götu 1.“

6.

„Jóhannes Karl Guðjónsson, þjálfari ÍA, tók leikmann út af fyrir hlé á dögunum.“

Frétt á blaðsíðu 33 í Morgunblaðinu 14.8.2019.

Athugasemd: Ég þurfti að lesa þessa setningu nokkrum sinnum en skildi hana ekki fyrr en eftir að hafa lesið pistilinn allan. Blaðamaðurinn á við að þjálfarinn hafi skipt úr leikmanninum í fyrri hálfleik, það er áður en leikurinn var hálfnaður. Slíkt heyrir víst til tíðinda í fótbolta.

Fótboltaleikur er nítíu mínútna langur og er um fimmtán mínútna hlé eftir fjörtíu og fimm mínútna leik. Yfirleitt er talað um fyrri og seinni hálfleik. Hléið er kallað hálfleikur sem er gott orð. Hins vegar eru hlé oft gerð oft á fótboltaleik og stundum er tímatakan stöðvuð, til dæmis þegar leikmaður meiðist.

Af þessu má draga þá ályktun að hálfleikur er betra orð en hlé. Að öðrum kosti verður til óþarfa ruglingur rétt eins og í fréttinni í Mogganum.

Tillaga: Jóhannes Karl Guðjónsson, þjálfari ÍA, tók leikmann út af í fyrri hálfleik á dögunum.

7.

„Hins vegar má spyrja hvort hún hafi aldrei orðið „star struck“, verið slegin stjörnublindu, við að hitta einhverja stórstjörnuna í fyrsta sinn, t.d. Al Pacino.“

Frétt á blaðsíðu 36 í Morgunblaðinu 14.8.2019.

Athugasemd: Vel gert hjá blaðamanni Moggans að kalla það að vera slegin stjörnublindu sem á ensku er „star struck“. 

Þar að auki er ekkert auðvelt að þýða ensku sögnin „strike (struck, stricken)“ svo vel sé. Blaðamanninum gerir þetta óaðfinnanlega, raunar svo að hann hefði óátalið getað sleppt enskunni í ofangreindri málsgrein.

Tillaga: Hins vegar má spyrja hvort hún hafi aldrei verið slegin stjörnublindu, við að hitta einhverja stórstjörnuna í fyrsta sinn, til dæmis Al Pacino.

8.

„Þrír á sviptingarhraða á Suðurlandi“

Fyrirsögn á visir.is. 

Athugasemd: Þetta er að sumu leiti snjöll fyrirsögn en mér finnst hún ekki ganga allskostar upp.

Samkvæmt malid.is merkir orðið „rykkja, kippa; taka e-ð frá e-m“. Stundum er sagt að sviptingar séu í stjórnmálum, í veðri eða jafnvel í fótbolta-, körfubolta og handboltaleikjum.

Sviptingar gerast hratt, að minnsta kosti miðað við aðstæður. Þess vegna getur það varla verið rétt að búa til orðið sviptingahraði, það væri eins og að tala um fótboltaknött, flugvélamótor, skokkhlaup eða drykkjarítlátsvökva.

Langbest er að skrifa eðlilegt mál forðast skrúðmælgi og tilraunastarfsemi. Lesendur eiga rétt á því.

Tillaga: Þrír sviptir réttindum fyrir hraðakstur á Suðurlandi.

Hvað er verra en skoðanir sem byggjast á lygi

Það vill svo til að nokkrir velunnarar, hafa fjárfest í ríkisjörðum sem eru ríkar af vatnsréttindum. Þetta er auðvitað tilgáta sem ég vildi óska að einhver gæti hrakið.

Svona skrifar kona nokkur í athugasemdakerfi dv.is.  Hún virðist vilja vel, formælir engum eins og þarna er títt, sýnir engum dónaskap. Hún er afar vinsamleg rétt eins Gróa á Leiti, sögupersónan í Pilti og stúlku eftir Jón Thoroddsen, sem sagði:

Ólyginn sagði mér, en hafðu mig samt ekki fyrir því ...

Má vera að Gróa hafi verið eins og þessi ónefnda kona, góðleg og þykist vilja vel, en þrífst á sögusögnum, dreifir þeim eins og mykju á tún. Býr til falsfréttir en hefur svipaðan fyrirvara og Gróa:

Þetta er auðvitað tilgáta sem ég vildi óska að einhver gæti hrakið.

Svona svífa lygarnar um í þjóðfélaginu. Einhver telur sig þurfa að koma höggi á annan og þá er falsið og lygin nærtækust. Þegar rök bresta er ráðist á einstaklinga. Þekking skiptir þá engu máli, markmiðið er að gera út af við þann sem um er rætt. Þá er gripið til orða eins og hagsmunir, frændhygli, spilling, óheiðarleiki og álíka gildishlaðin orð en oftast er ekkert á bak við þau.

Áhrifin eru hins vegar mikil. Hver vill styðja spilltan stjórnmálamann? Hver hefur ekki andstyggð á óheiðarleika? Ertu kannski álíka spilltur og flokkurinn sem þú styður?

Athugasemdakerfi Vísis og DV eru misnotuð af hópi fólks. Um 10 til 15% þeirra sem þar taka til máls eru undir dulnefnum. Afar auðvelt er að búa til gerviaðgang á Facebook.

Í nokkurn tíma var til dæmis til „Bjarni Ben“ og var gervipersónan skreytt með mynd af formanni Sjálfstæðisflokksins og var tilgangurinn bersýnilega að ófrægja hann og niðurlægja í athugasemdakerfum fjölmiðlanna. Svona lið á soralegan talsmátann sameiginlegan og fullyrðingar sem í öllum tilfellum eru dylgjur eða ósannindi.

Svo eru það hinir sem eru svo illa innrættir að þeim finnst ekkert að því að dreifa óhróðri, svívirðingum og lygi. Þeir eru ótrúlega margir og láta sér ekki segjast þó staðreyndir mála blasi við þeim. Þeir halda áfram að dreifa falsfréttum eins og þeir eru ráðnir til að gera.

Almenningur er gjörsamlega varnarlaus gegn falsfréttum og þær eru hvað hættulegastar fyrir lýðræðið og frjáls skoðanaskipti. Falsfréttir eru eins og hryðjuverk, enginn veit hvenær þær bitna á manni sjálfum.

Þetta er einmitt það sem gerist í athugasemdakerfum fjölmiðla. Þar ræður ríkjum einsleitur hópur sem svífst einskis gegn öllum þeim sem hafa aðrar skoðanir eða dirfast að viðra fleiri en eina hlið mála.

Vart er til óhugnanlegri tilfinning  en sú að hafa myndað sér skoðun sem meira eða minna er byggð á falsfréttum, fölsuðum upplýsingum um málefni eða einstaklinga. 

Jú, raunar er ein tilfinning verri og hún er sú að hafa ekki hugmynd um að logið hafi verið að manni. Hver er þá vörnin, til hvaða ráða getur maður gripið?

Farsælast er að trúa ekki öllu sem maður les, vera gagnrýninn, afla sér upplýsinga, lesa sér til. Staðreyndin er nefnilega sú að Gróa á Leiti þrífst ekki á meðal þeirra sem vita, hafa þekkingu.

Tórs páer gim, byrgja og birgja og manneskja

Orðlof

Tímapunktur

Nokkuð er um liðið frá því síðast var veist að orðinu tímapunktur í þessum þáttum. En nú er ljóst að ekki er komið að því að setja punkt aftan við það mál. 

„Kannski geri ég þetta á einhverjum tímapunkti í framtíðinni.“ Þ.e.a.s.: Kannski geri ég þetta einhverntíma.

Málið á blaðsíðu 43 í Morgunblaðinu 10.8.2019.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Beto var með eitthvað eins og 400 manns á bílastæði …“

Frétt á visir.is.      

Athugasemd: Blaðamenn mega ekki skrifað hvernig sem er. Fréttir verða að skiljast og það sem er mikilvægara, þær verða að vera á góðu íslensku máli. Feitletruðu orðin í tilvitnuninni hér að ofan eru frekar loðin.

Í heimildinni, vefsíðu Politico, segir:

And then you had this crazy Beto. Beto had, like, 400 people in a parking lot.

Blaðamaðurinn þýðir ekki, hann endursegir frásögnina í bandaríska vefmiðlinum og er ekkert að því. Hins vegar lendir hann í vandræðum með þetta innskotsorð „like“ sem tröllriðið hefur enskri tungu undanfarin misseri og hefur eiginlegan enga merkingu. Það er eins konar hikorð eins og „sko“ eða „þannig“ sem eilíflega er skotið inn í talmál á íslensku og jafnvel ritmál. Verst er þó „heyrðu“ sem oftast hrekkur í upphafi upp úr viðmælendum í útvarpi og sjónvarpi þegar þeir eru að hefja mál sitt. 

Algjör óþarfi er að reyna að þýða þetta „like“. Sé því sleppt í ensku breytist merking setningarinnar alls ekkert. Líklegast færi ágætlega á að nota atviksorðið um eins og gert er í tillögunni hér fyrir neðan. Annars er um yfirleitt forsetning.

Tillaga: Beto var með um 400 manns á bílastæði …

2.

„Kraf­ta­karl­inn Hafþór Júlí­us Björns­son opnaði í dag lík­ams­rækt­ar­stöð í Kópa­vogi sem nefn­ist Thor´s Power Gym.“

Frétt á mbl.is.       

Athugasemd: Gat nú maðurinn ekki fundið íslenskt nafn á líkamsræktarstöðina sína? Hvers konar bull er þetta? 

Afsakið fljótfærnina, skyndilega rennur upp fyrir mér að enskan er miklu flottari og svo óskaplega vel lýsandi er að segja „Tórs páer gim“ en allt annað. Enskunnar vegna munu Íslendingar flykkjast í „gimmið“. Þetta veit sá ofvaxni.

Tillaga: The power boy Hafþór Júlíus Björnsson today opened a fitness center in Kópavogur called „Líkamsræktarstöð Hafþórs“ (… hummm)

3.

„Richard Gere færði flótta­fólki byrgðir eftir viku kyrr­setu.“

Fyrirsögn á visir.is.        

Athugasemd: Villuleitarforrit í ritvinnslu tölva er frábært hjálpartæki. Með því að nota það er hægt að koma í veg fyrir flestar stafsetningavillur. Þau kunna samt ekki íslensku, gera ekki greinarmun á orðum sem hafa svipaðan rithátt. Þá verður skrifarinn að geta leitað í eigin orðabanka, nýtt sér reynslu, þekkingu og menntun. Hann á þó ekki að þurfa að leita lengi, yfirleitt kemur orðið eldsnöggt upp úr hugarfylgsnum. Ef ekki þá er næsta skrefið að leita heimilda. Aðrir skrifa af vanþekkingu.

Staðreyndin er sú að Gere, sem er leikari færði flóttafólki birgðir. Það er svo allt annað mál ef menn eru byrgðir inni, jafnvel þó þeir hafi birgðir af ýmsu tagi.

Á malid.is er frábær og upplýsandi skýring:

Athuga að rugla ekki saman sögnunum birgja og byrgja.

1. Sögnin birgja (birgði, birgt) finnst aðallega í sambandinu birgja sig upp og merkir: afla sér forða. Hún er skyld sögninni bjarga.
2. Sögnin byrgja (byrgði, byrgt) merkir: loka eða hylja. Hún er skyld nafnorðinu borg.

Villuleitaforrit gefa rétt fyrir hvort tveggja, birgja og byrgja, af því að þau skilja ekki muninn. Blaðamaður á að hafa skilninginn. Hann þarf ekki að vera sérfræðingur í stafsetningu, tölvan hjálpar. Hann þarf hins vegar að vera snjall í meðferð íslensks máls. Það verður enginn nema með lestri bóka frá unga aldri og fram á grafarbakkann.

Svo má velta því fyrir sér hvort leikarinn hafi setið kyrr í viku eða hvort það hafi verið flóttafólkið. Auðvitað skilst þetta af samhenginu en engu að síður eða setningin loðin og óskýr.

Tillaga: Richard Gere færði flótta­fólki birgðir eftir viku kyrrsetu.

4.

„Þau hafi þó öll verið með meðvitund þegar viðbragðsaðila bar að garði og enginn talinn í lífshættu.“

Frétt á visir.is.        

Athugasemd: Enginn veit hvað viðbragðsaðili er. Orðið er einstaklega ljótt og ógegnsætt, frekar leiðinlegt enda letiorð. Á malid.is segir:

Oft eru til góð og gegn orð í málinu sem fara mun betur en ýmsar samsetningar með orðinu aðili. 

Hér eru nokkur orð sem eru betri en viðbragðsaðili: Lögregla, slökkvilið, sjúkraliðar, björgunarsveitir, nærstaddir, nágrannar, vegfarendur og fleiri og fleiri sem hugsanlega bregðast við komi þeir að slysstað eða eru kvaddir þangað. 

Svo er það orðalagið að bera að garði. Í gagnmerki fróðleiksbók, Mergur málsins, segir að það merki svo:

Koma í heimsókn (oft án þess að gera boð á undan sér) …

Af þessu má ráða að orðalag fréttarinnar er langt frá raunveruleikanum, enginn var í heimsókn. Blaðamaðurinn skrifar út í loftið, veit ekkert hvað orðin sem hann notar merkja.

Þannig dreifir Vísir tómri vitleysu til lesenda og hjálpar til að leggja íslenska tungu að velli. 

Tillaga: Þau hafi þó öll verið með meðvitund þegar hjálp barst og enginn talinn í lífshættu.

5.

„Ein manneskja skotin í árás í norskri mosku.“

Fyrirsögn á visir.is.        

Athugasemd: Hvers vegna eru menn iðulega kallaðir manneskjur í fréttum á Vísi? Er það vegna þess að manneskja getur verið hvort tveggja, karlmaður og kvenmaður? Sé svo má vissulega notast við orðið maður.

Á vefnum Málfarsbankinn segir meðal annars:

Að nota manneskja í samhengi þar sem maður var áður notað brýtur vitaskuld ekki í bága við íslenska málstefnu, bæði orðin eru til í merkingunni ´mannvera´. 

En bent hefur verið á að breytinguna megi skilja þannig að eitthvað sé athugavert við orðið sem var skipt út (orðið maður átti sér þarna áratuga sögu). Þannig sé hætta á að menn taki að forðast að nota það um bæði kynin.

Ástæða er til að vekja athygli lesenda á greininni, sem er bæði vel skrifuð og rökföst.

Tillaga: Einn maður skotinn í árás í norskri mosku.

Hugsaður markvörður og fyrsta frostið mætt

Orðlof

Telja

Sögnin telja getur merkt margt í íslensku. En það eru erlend máláhrif þegar sagt er: 

Stofninn telur um 11.000 dýr

Söfnuðurinn telur um 5.000 manns. 

Ekki er hér mælt með þessari notkun sagnarinnar telja enda er hún ekki í samræmi við málvenju. En það væri í góðu samræmi við íslenska málvenju að segja: 

Í söfnuðinum eru um 5.000 manns. 

Góð íslenska væri og: 

Söfnuðurinn telur að efla beri mjög kristilegt starf hér á landi. 

Gott mál, Ólafur Oddsson, menntaskólakennari, 2004

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Háskólinn í Reykjavík lagði Kristin í héraðsdómi.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 2 í Morgunblaðinu 8.8.2019.     

Athugasemd: Er nafnið Kristinn ekki rangt beygt? Nei, þetta er hárrétt. Nafnið hefur tvö „n“ í nefnifalli og eitt í þolfalli. 

Svo margar villur eru oft í fjölmiðlum að lesandinn gleðst yfir öllu því sem vel er gert.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„City að fá óvænt­an markvörð.“

Fyrirsögn á mbl.is.    

Athugasemd: Velti því fyrir mér hvort enska fótboltafélagið Manchester City sé óvænt að fá markvörð eða að þessi tiltekni markmaður hafi óvænt verið ráðinn.

Fyrirsögnin er óskýr. Hvað er eiginlega óvænt?

Í fréttinni er þessi málsgrein:

Eng­lands­meist­ar­ar Manchester City eru að bæta við markverði í sinn hóp, en það er göm­ul kempa sem kem­ur úr nokkuð óvæntri átt.

Betur fer á því að segja að félagið sé að bæta markverði í liðið. Of mikið er að bæta við „í sinn hóp“ því hvar ætti hann annars að vera? Í bókhaldið á skrifstofunni?

Í stuttri frétt er frekar mikið að nota lýsingarorðið óvæntur tvisvar. Það flokkast sem nástaða.

Svo segir:

Car­son er hugsaður sem þriðji markvörður …

Velta má fyrir sér hvort eðlilegt sé að nota sögnina að hugsa í þessu samhengi og einnig hvort rétt sé að nota hana í lýsingarhætti þátíðar, sterkri beygingu í nefnifalli … Doldið flókið en gengur upp að segja að maðurinn sé hugsaður …? Fer ekki betur á því að orða það þannig að tilgangurinn með kaupunum sé staða þriðja markvarðar? 

Hugsanlega hefur einhver hugsað að maðurinn sé hugsaður í markið en hugsi ekki um bókhald, sem þó er hugsanlegt.

Tillaga: City fær markvörð og allir eru hissa.

3.

„Ástæðan fyrir vandræðunum er að aðalstyrktaraðili Derby County er veðmálafyrirtæki með 32 í nafninu sínu. Þar erum við að tala um veðmálafyrirtækið Red32.“

Frétt á visir.is.    

Athugasemd: Skrýtið að lesa frétt og svo er skyndilega komið inn í einhverjar samræðum á milli fólks sem ekkert hefur verið nefnt, hvorki fyrir né eftir.

Hverjir eru þessir „við“ sem eru að tala um veðmálafyrirtækið? Líklegast blaðamaðurinn og ritstjórinn. 

Hugsanlega gæti blaðamaðurinn átt við það sem segir í tillögunni hér að neðan. Hann heldur líklega að við lesendur skiljum ekki mælt mál og því bætir hann við einni setningu sem samt hjálpar ekki neitt, ruglar frekar. 

Af þessum skrifum blaðamannsins er ljóst að hann er algjörlega óvanur og enginn leiðbeinir honum. Hvernig eiga þá blaðamenn að komast til einhvers þroska í faginu ef enginn fylgist með, les yfir skrifin. Vont er að lesendum er boðið upp á illa skrifaðar fréttir, raunar skemmdar.

Tillaga: Ástæðan fyrir vandræðunum er að aðalstyrktaraðili Derby County er veðmálafyrirtækið Red32.

4.

„Fram kem­ur í frétt breska rík­is­út­varps­ins BBC að móðir árás­ar­manns­ins, sem heit­ir Pat­rick Crusius og er 21 árs gam­all, hafi haft áhyggj­ur af því að hann væri í and­legu ástandi til þess að eiga riff­il.“

Frétt á mbl.is.    

Athugasemd: Hér vantar eitthvað. Hver er munurinn á þessu:

1. Móðirin hefur áhyggjur af því að hann sé í andlegu ástandi til að eiga riffil.
2. Móðirin hefur áhyggjur af því að hann sé ekki í andlegu ástandi til að eiga riffil.
3. Móðirin hefur áhyggjur af því að hann sé í góðu ástandi til að eiga riffil.

Jú, munurinn er eitt lítið atviksorð, ekki. Í fyrsta dæminu er ekkert sagt. Allir eru í „andlegu ástandi“. Þetta eru bara innihaldslaus orð þangað til atviksorðið bætist við eða lýsingarorð eins og slæmur eða góður.

Á vef BBC segir:

His mother is said to have contacted police to express concern about him owning a weapon, given his age, maturity and experience handling firearms.

Þarna eða annars staðar í fréttinni kemur ekkert fram um andlegt ástand mannsins. Móðirin hafði bara áhyggjur af því að svo ungur maður hefði hvorki þroska eða reynslu til að eiga skotvopn. Ekkert um andlega styrk. 

Hvaðan kemur þá fyrirsögnin? Láðist móðurinni að segja það sem blaðamaðurinn bætti við?

Tillaga:  ... hafi haft áhyggj­ur af því að hann væri of ungur og óreyndur til að eiga riff­il.

5.

„Jæja, fyrsta frostið mætt.“

Færsla á Facebook.     

Athugasemd: Er hægt að taka svona til orða? Hvenær kemur þá annað frostið og það þriðja? Eru mörg frost væntanleg?

Nei, þetta er tóm vitleysa og langt frá íslenskri málhefð. Frost er vissulega til á eintölu og fleirtölu. Frostið bítur, er oft sagt. Búast má við frostum næsta vetur.

Frost lýsir kulda, ástandi, ekki magni sem má telja eða vigta

Á vef Fréttablaðsins segir:

Svæsinn kulda­kafli sem mun vara langt fram á næstu viku.

Hér er vel að orði komist að því undanskildu að blaðamaðurinn hefði átt að segja kuldakaflann standi yfir fram í næstu viku. 

Í fréttinni er svo vísað í Facebook færsluna sem getið er um hér að ofan, athugasemdalaus. Slæmt.

Tillaga: Jæja, nú er farið að frysta.

 

Vatn sem klára þig, verkjastilltur og estimeita

Orðlof

Stórra högga á milli

Hjón eignuðust börn þétt. Einhver sagði þar vera skammt stórra högga á milli en annar taldi orðtakið rangnotað. 

Víst er það úr fornu vígamáli - en fyrir löngu orðið nothæft um það að „ráðast í mörg stórræði með stuttu millibili; mikilvægir atburðir eiga sér stað með skömmu millibili“ (Mergur málsins).

Málið á blaðsíðu 55 í Morgunblaðinu 1.8.2019.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Vatn sem klár­ar þig á fimm mín­út­um.“

Fyrirsögn á mbl.is.     

Athugasemd: „Lake that finish you in five minutes.“ Þannig taka enskumælandi til orða. 

Íslenskan er oft gjörólík enskunni. Þegar svo illa vill til að maður falli í ískalt stöðuvatn er hætta á ferðum. Hann kólnar hratt og innan nokkurra mínútna getur hann varla neina björg sér veitt. Til að lýsa þessu er sagt að vatnið geti gert út af við hvern mann á nokkrum mínútum.

Persónufornafnið þú er „you“ á ensku. Það getur hins vegar haft víðtækari merkingu en sá sem er ávarpaður, þú enda segir í Málfarsbankanum:

Ekki er talið vandað málfar að nota orðið þú sem svokallað óákveðið fornafn þegar átt er við fólk almennt en ekki er verið að ávarpa einn tiltekinn viðmælanda. 

Það er t.a.m. ekki talið gott mál að segja: „þegar þú kaupir í matinn áttu margra kosta völ“.

Af þessum fáu orðum um má draga þá ályktun að fyrirsögnin er ekki góð. Á íslensku notum við þú þegar við ræðum við ákveðinn einstakling. Eins og fram kemur í Málfarsbankanum getur „þú“ ekki komið í staðinn fyrir óákveðin fornöfn, til dæmis einhver, allir, hver, nokkur.

Þetta eiga blaðamenn að vita og lagfæra orð viðmælenda sinna svo þau falli að réttum máli. Verkefni blaðamanna er ekki að dreifa villum og ambögum jafnvel þó sá sem við er rætt sé hafi hafi ekki getu til að tjá sig eðlilega. Svo má bæta því við að talmál er dálítið öðru vísi en ritmál. Það sem við segjum virðist oft ankannalegt á blaði og því ættum við að umorða frásögnina. 

Tillaga: Ískalt vatnið gerir út af við hvern sem er á fimm mínútum.

2.

„Hún var mikið verkjuð en þegar læknir kom á staðinn var hægt að verkjastilla hana og …“

Frétt á dv.is.     

Athugasemd: Í fréttinni kennir kona til, hún er sögð mikið „verkjuð“. Hún fær lyf og er sögð „verkjastillt“. Manni verður nú bara illt við svona lestur og fátt linar.

„Verkjaður“ er skrýtið orð og sá sem er með verkjum er talinn „verkjaður“ og ekki er það skárra. Til eru betri orð sem lýsa ástandinu. Hann getur til dæmis verið þjáður, með þrautum, verið illt, kennt til, sárkennt til …

Óþarfi er að búa til sögnina að „verkjastilla“ þegar til eru góð íslensk orð eins og að lina, sem merkir að draga úr og á hér vel við. Bókastaflega merkir sögnin að lina að gera lint. Blaðamaðurinn þarf að „endurstilla“ sig ef svo má segja.

Tillaga: Hún var sárþjáð en læknir gat með lyfjum linað þjáningar hennar …

3.

„Drengurinn hlaut líkamstjón …“

Frétt á Bylgjunni 7.8.2019 kl. 12.     

Athugasemd: Þetta er nú meiri vitleysan. Hvers vegna er það ekki orðað þannig að drengurinn hafi meiðst, slasast eða jafnvel særst. Nei, hann „hlaut „líkamstjón“. Svona orðalag skorar hátt á vitleysiskvarðanum.

Enska nafnorðaáráttan hefur greinilega gert út af við íslenskuþekkingu fréttamannsins. 

Tillaga: Drengurinn slasaðist …

4.

„… tónleikarnir nýtt level fyrir Ísland.“

Frétt í Ríkisútvarpinu-Sjónvarpi, 7.8.2019, kl. 19.      

Athugasemd: Ekki er við fréttamanninn að sakast þegar viðmælandi slettir enskunni líkt og hann vilji koma því fram að hann sé heimsmaður, geti talað útlensku. Sé útsendingin ekki bein má benda viðmælandanum á yfirsjónina og byrja aftur. Slíkt væri vinalega gert og enn betra fyrir þá sem á horfa.

Víst er að fjöldi fólks veit ekkert hvað maðurinn á við og þar á meðal sá sem þetta skrifar.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Guðlaug­ur Þór Þórðar­son utanríkisráðherra seg­ir viðræður við Breta um samn­ing á milli ríkj­anna í kjöl­far Brex­it hafa varað í nokk­urn tíma.“

Frétt á mbl.is.       

Athugasemd: Þetta er klaufalegt orðalag, gjörsamlega stíllaust og afar auðvelt að gera skár.

Tillaga: Guðlaug­ur Þór Þórðar­son utanríkisráðherra seg­ir að Íslendingar og Bretar hafi í nokkurn tíma unnið að samn­ingi á milli ríkj­anna í kjöl­far Brex­it.

6.

„… þar sem tveir tónleikar verða haldnir.“

Fréttir í Ríkisútvarpinu-Sjónvarpi, 7.8.2019, kl. 19.      

Athugasemd: Tónleikar er fleirtöluorð, ekki til í eintölu. Einir tónleikar, tvennir tónleikar, þrennir tónleikar, fernir tónleikar. Getur verið að til sé blaðamaður eða fréttamaður sem viti ekki hvað eru eintöluorð og hvað fleirtöluorð?

Rétt: … þar sem tvennir tónleikar verða haldnir.

7.

„Ég þarf að estimeita hvað ég þarf að skjóta langt.“

Sumarið Ríkisútvarpinu-Sjónvarp 7.8.2019, kl. 19.35.      

Athugasemd: Þetta segir viðmælandi í þætti sem ekki er í beinni útsendingu. Metnaðurinn er enginn, hvorki hjá þeim sem þetta sagði eða Sjónvarpinu.

Alltaf birtist einn og einn sem þarf að auglýsa þekkingu sína í ensku. Um leið er gert lítið úr íslensku máli. Flestir ættu að þekkja sagnirnar að áætla og meta. Samt er svo svakalega flott að segja „estimeita“, það er eitthvað svo útlenskt og „intellektúal“.

Rétt: Ég þarf að áætla hvað ég þarf að skjóta langt.

Hræ étur krabbadýr, endir á eldinum og Álafoss est 1896

Orðlof

Stórra högga á milli

Hjón eignuðust börn þétt. Einhver sagði þar vera skammt stórra högga á milli en annar taldi orðtakið rangnotað. 

Víst er það úr fornu vígamáli - en fyrir löngu orðið nothæft um það að „ráðast í mörg stórræði með stuttu millibili; mikilvægir atburðir eiga sér stað með skömmu millibili“ (Mergur málsins).

Málið á blaðsíðu 55 í Morgunblaðinu 1.8.2019.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Krabba­dýr lík­lega étið af hræ­inu.“

Fyrirsögn á mbl.is.    

Athugasemd: Hvort skyldi krabbadýr hafa étið hræið eða hræið étið krabbadýr? Fyrirsögnin er í germynd en gæti líka verið í þolmynd og því hægt að misskilja hana. 

Misskilningurinn felst í orðalaginu éta af. Þarna gæti verið um að ræða þolmynd, dýrið étið af hræinu. 

Setjum annað orð í stað hræsins, til dæmis hvalur: Krabbadýr líklega étið af hvalnum. Ómögulegt að skilja setninguna. Í ljósi samhengisins skilst þó að í fyrirsögninni voru krabbadýr sem nærðust á hræinu.

Svona er nú gaman að leika sér með málið. Vandinn er hins vegar sá að skrifa með hugsun, ekki láta allt vaða. Engu að síður er fréttin ágætlega skrifuð.

Tillaga: Krabbadýr líklega lagst á hræið.

2.

„Farn­ir að sjá fyr­ir end­ann á eld­in­um.“

Fyrirsögn á mbl.is.    

Athugasemd: Hvar skyldi vera endinn á eldinum? Líklega hvergi. Alþekkt er orðalagið að sjá fyrir endann á einhverju og merkir að eitthvað sé að klárast, lokin séu skammt undan. Þegar band eða kaðall er hringaður upp er verkinu nær lokið þegar endinn sést.

Fyrirsögnin er hrikalega slök en átt er við að slökkviliðsmenn hafi verið nálægt því að slökkva eldinn.

Hér hefur oft verið bent á að mikilvægt er að nota orðalag sem hæfir efni fréttarinnar. Annars er hætt við að niðurstaðan verði eins og „þruma úr heiðskírum læk“ ...

Tillaga: Farnir að sjá fyrir endann á slökkvistarfinu.

3.

„Það eru liðin átta ár síðan og átta sinnum hafa nýir tyrkneskir meistarar verið krýndir.“

Frétt á visir.is.     

Athugasemd: Fréttin er illa samin. Í fyrri hluta fréttarinnar kemur ekki fram í hvað íþrótt meistarar hafi verið krýndir. Tilvitnunin hér að ofan er óskiljanleg og ómögulegt að átta sig á því hvort átta lið hafi fengið titilinn fyrir umrætt ár (2011) eða þá að liðin séu átta ár og jafnmörg lið unnið hann.

Í fréttinni segir:

Forráðamönnum Trabzonspor tókst þannig ekki að koma með upplýsingar um lög hjá FIFA eða tyrkneska knattspyrnusambandinu sem myndu rökstyðja slíka ákvörðun.

Hvaða tilgangi þjónar þetta „þannig“? Eftir að hafa lesið málsgreinina nokkrum sinnum er líklegast dettur mér í hug að blaðamaðurinn eigi við þetta:

Forráðamenn Trabzonspor gátu hvorki vitnað í lagaheimildir hjá tyrkneska knattspyrnusambandinu né FIFA sem heimila að svipta megi Fenerbahce titlinum og færa Trabzonspor.

Svo segir: 

Trabzonspor kemur frá norður Tyrklandi en borgin er við Svartahaf.

Blaðamaðurinn hefur ábyggilega viljað orða þetta svona:

Trabzonspor er borg í Norður-Tyrklandi, við Svartahaf.

Í fréttinni er líka þetta:

Trabzonspor hefur orðið sex sinnum tyrkneskur meistari en síðasti titill félagsins kom í hús árið 1984.

Má vera að blaðamaðurinn hafi átt að orða málsgreinina svona:

Trabzonspor hefur orðið sex sinnum tyrkneskur meistari, síðast árið 1984.

Fréttin er skemmd og ekki bjóðandi neytendum.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Álafoss. Est. 1896.“

Auglýsing á blaðsíðu 26 í Morgunblaðinu 1.8.2019.     

Athugasemd: Smáatriði munu eiga stóran þátt í að eyðileggja íslenskuna. „Est.“ er skammstöfun á ensku og á við „established“, sem þýðir stofnað. Í Bretlandi og Bandaríkjunum þykir hár aldur fyrirtækja eða vöru merki um dugnað og úthald og þess vegna stendur oft á vörutegundum, húsum eða auglýsingum „est“ eða beinlínis „established“.

Að sjálfsögðu má Álafoss guma sig af löngum ferli. Hins vegar gat ég aðeins fundið eitt fyrirtæki sem ber nafnið Álafoss og það er einkahlutafélag með kennitölu frá 2018. Álafoss frá síðustu öld er líklega ekki sama fyrirtækið og auglýsing í Mogganum gefur til kynna enda er á heimasíðu alafoss.is gefin upp kennitala frá 1995 og hana á fyrirtækið Áll24 ehf.

Tillaga: Álafoss. Stofnað 1896.

Smælki

Tölustafir í upphafi setningar

„1818 eldingar voru skráðar á meðan þrumuveðrið gekk yfir en þær voru flestar á Suður- og Suðausturlandi.“ Frétt á visir.is. 

Athugasemd: Eindregið er ráðið frá því að byrja setningar á tölustöfum. Það er hvergi gert.

Betra: Alls voru skráðar 1818 eldingar meðan þrumuveðrið gekk yfir, flestar á Suður- og Suðausturlandi.

Draga úr eða fækka

„Vilja draga úr dauðaslysum.“ Fyrirsögn á visir.is.   

Betra: Vilja fækka dauðaslysum.

Villa

„Eftir 0-3 tap fyrir Blikum var þolinmæðin á þrotum …“ Frétt á visir.is.   

Rétt: Eftir 0-3 tap gegn Blikum var þolinmæðin á þrotum …