Kaupa heimili, segjast frelsissviptir, tveir foreldrar og extra snemma

Orðlof

Elska

Sögnin elska er einhver dýrmætasta sögn í íslenskri tungu. Allir vita hvað hún merkir, ‘að bera ástarhug til einhvers’. Almennt hefur hún bara verið notuð um manneskjur eða í hæsta lagi dýr þótt vissulega hafi Hannes Hafstein (1861-1922) ort:

Blessuð sólin elskar allt,
allt með kossi vekur,
haginn grænn og hjarnið kalt
hennar ástum tekur.

Þetta er þó líkingamál en ekki dæmi um venjulega málnotkun. 

Á síðari tímum hafa verið brögð að því að elska sé ekki einungis höfð um lifandi verur heldur líka dauða hluti og jafnvel ýmislegt annað. Um leið sljóvgast merkingin og verður nánast ’líkar (vel) við’; ’hef ánægju af’. 

Því er ekki að neita að nokkuð dregur úr gildi yfirlýsingarinnar „Ég elska þig“ þegar í ljós kemur að sá sem það segir elskar líka tölvuna sína og það að syngja í kór.

Málsgreinar.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Sylvía keypti eitt fal­leg­asta heimili Seltjarn­ar­ness.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                 

Athugasemd: Ekki er hægt að kaupa heimili. Þau ganga ekki kaupum og sölum. Hús og íbúðir eru tíðum til sölu og ósjaldan keypt. 

Á málið.is segir um heimili:

bústaður (með tilheyrandi húsgögnum og áhöldum) til einkanota manns (fjölskyldu) að staðaldri

Heimili er það sem fólk býr sér, í einbýlishúsum, tvíbýlishúsum, parhúsum, blokkaríbúðum eða jafnvel tjaldi.

Bandaríska hljómsveitin The Temptations sögn meðal annars áhrifaríkt lag sem byrjar svona: „It was the third of september …“ og viðlagið er á þessa leið:

Papa was a rolling stone
Wherever he laid his hat was his home
And when he died, all he left us was alone
Papa was a rolling stone (my son, yeah)
Wherever he laid his hat was his home
And when he died, all he left us was alone

Betra að hlusta á lagið á YouTube, sjá til dæmis hér. Stórkostleg tónlist og einstakur flutningur.

Tillaga: Sylvía keypti eitt fal­leg­asta hús á Seltjarn­ar­nesi.

2.

„Margir Repúblikanar hafa svo til gefist upp á voninni um að halda í Hvíta húsið.“

Fyrirsögn á dv.is.                                  

Athugasemd: Þetta er illa orðuð málsgrein. Raunar arfaslæm. Yfirleitt missir maður vonina, varla hægt að segja að við gefumst upp á henni.

Með orðunum „svo til“ á blaðamaðurinn líklega við næstum því. „Svo til“ skilst illa þarna. Blaðamaðurinn ætlar örugglega að segja að forsetakosningarnar séu næstum því tapaðar en þess í stað fer hann fjallabaksleið og segir að þeir séu vonlitlir „að halda í Hvíta húsið“.

Margir blaðamenn reyna í sífellu að skreyta skrif sín með klisjum og álíka.

Jónas Kristjánsson benti á þetta:

Skrifaðu eins og fólk, ekki eins og fræðimenn.

Reglur Jónasar um stíl eru þessar:

1. Skrifaðu eins og fólk, ekki eins og fræðimenn.
2. Settu sem víðast punkt og stóran staf.
3. Strikaðu út óþörf orð, helmingaðu textann.
4. Forðastu klisjur, þær voru sniðugar bara einu sinni.
5. Keyrðu á sértæku sagnorði og notaðu sértækt frumlag.
6. Notaðu stuttan, skýran og spennandi texta.
7. Sparaðu lýsingarorð, atviksorð, þolmynd, andlag og viðtengingarhátt.
8. Hafðu innganginn skýran og sértækan.

Blaðamaðurinn sem skrifaði þessa frétt hefði betur lesið reglur Jónasar. Hann fellur á nærri öllum reglunum.

Hann hefur sérstakt dálæti á því að byrja setningar á atviksorðinu þá, notar það fimm sinnum. Það er ekki rangt en öllu má nú ofgera og eiga margir blaðamenn bágt vegna misnotkunar á því orði. „Ofnotkun“ orða getur bent til lítils orðaforða.

Vita annars yngri blaðamenn hvað inngangur er? Honum er afar sjaldan beitt. Þess í stað er byrjað á illa samsettri sögu og stundum er ekki komið að aðalatriðinu fyrr en í miðju fréttar eða aftast. 

Tillaga: Margir Repúblikanar hafa næstum því misst vonina og telja forsetakosningarnar tapaðar.

3.

„Hælis­leit­endur segjast frelsissviptir á Ás­brú.“

Fyrirsögn á frettabladid.is.                               

Athugasemd: Ekki er reisn yfir orðinu frelsissviptur“, hvorki er uppbygging þess góð né merkingin. Sviptur frelsi, njóti ekki frelsis er miklu betra.

Í upphafi fréttarinnar segir:

Hælisleitendur hafa kvartað yfir aðstæðum á Ásbrú og segja að öryggisverðir séu að halda þeim föngnum eftir að hertar takmarkanir tóku þar gildi.

Þetta er vont, kallast nafnháttarsýki. Miklu betra að tala eðlilega, segja að öryggisverðir hafi haldið þeim föngnum. Sá er sviptur frelsi sem haldið er föngnum. Þetta gat blaðamaðurin sagt réttilega

Fyrir tólf árum sagði Ómar Ragnarsson í bloggi sínu:

Ég giska á að veðurkonan hafi sagt oftar en tíu sinnum 
"við erum að sjá að …", „… ég er að gera ráð fyrir að …“ o. s.frv..

Í stað þess til dæmis að segja:
„Það fer að hvessa" er sagt "við erum að sjá að það fer að hvessa" eða 
„ég er að gera ráð fyrir að það fari að rigna" í stað þess að segja einfaldlega „það rignir" eða „það fer að rigna."

Hann Ómar ætti að tala meira um málfar í pistlum sínum. Flestir taka mark á honum.

Tillaga: Hælisleitendur segjast vera sviptir frelsi sínu á Ásbrú.

4.

„En talandi um foreldra, þá á ég tvo.“

Bakþankar á baksíðu Fréttablaðsins 27.10.20.                              

Athugasemd: Maðurinn sem þetta skrifar á eina foreldra, það er tvö foreldri.

Í máfarsbankanum segir:

Nafnorðið foreldrar er fleirtöluorð í karlkyni. Einir, tvennir, þrennir, fernir foreldrar.

Einnig er til hvorugkynsorðið foreldri sem hægt er að hafa eftir þörfum í eintölu eða fleirtölu. 

1. Jón og Elín eru foreldrar hans. 
2. Jón og Elín eru tvö foreldri og einir foreldrar. 
3. Jóna og Elías eru foreldrar hennar. 
4. Jón og Elín og Jóna og Elías eru fjögur foreldri og tvennir foreldrar.

Höfundur Bakþanka segir:

Af öllu því merkilega sem foreldrar mínir hafa gert á lífsleið sinni þá þykir mér vænst um minn eigin getnað, sem hefur alla tíð komið sér vel fyrir mig. 

Dálítið skondið orðalag en gæti valdið misskilningi ef höfundurinn tæki ekki af skarið í næstu málsgreinum og skýrði þetta út. Annars mætti halda að með orðalaginu „eigin getnaður“ væri maðurinn að tala um þau börn sem hann hefði sjálfur getið. En nú er ég bara að snúa út úr.

Tillaga: En talandi um foreldra, þá á ég eina.

5.

„Í kjöl­far CO­VID-19 far­aldursins hafa fjölda­mörg fyrir­tæki á heims­vísu opnað á fjar­vinnu sem áður studdu ekki við það.“

Frétt á stjr.is. og frettabladid.is.                              

Athugasemd: Hér áður fyrr var talað um alþjóðleg fyrirtæki en nú finnst undirmálsfólki betra að segja „fyrirtæki á heimsvísu“. Ástæðan er líklega sú að þeir sem hamra svona á tölvuborðið eru hvorki vanir skrifum eða búa yfir nægum orðaforða. Sumir stjórnmálamenn, ráðherrar og ekki síður aðstoðarmenn þeirra eru illa skrifandi og þetta er glöggt dæmi um slíkt.

Hægt er að orða ofangreinda málsgrein á marga vísu þó svo að heimsvísunni sé sleppt. 

Í fréttinni segir á báðum miðlum:

Að frumkvæði nýsköpunarráðherra hefur undanfarna mánuði verið unnið að því, í samvinnu við dómsmálaráðuneytið, fjármála- og efnahagsráðuneytið og Skattinn ofl., að útfæra heimild fyrir einstaklinga sem eru í föstu ráðningarsambandi við erlend fyrirtæki að dvelja og starfa hér á landi í sex mánuði. 

Þetta er aldeilis fínt stofnanamál. Þarna er talið betra að kalla starfsmenn erlendra fyrirtækja „einstaklinga sem eru í í föstu ráðningarsambandi við erlend fyrirtæki“. Við, alþýða manna, tölum ekki svona, hugsum ekki svona og myndum aldrei láta eftir okkur að berja svona kansellístíl í tölvuna. Það myndi skemma hana.

Tillaga: Alþjóðleg fyrirtæki sem áður sinntu lítið fjarvinnu hafa nú tekið hana upp vegna Covid faraldursins.

6.

„Í Hafnarfirði eru bæjarbúar hvattir til þess að skreyta extra snemma til þess að lífga upp á skammdegið …“

Frétt mbl.is.                             

Athugasemd: Aumt er’ða, maður. Þarna skreytir blaðamaður sig með útlensku en markmiðið er ekki það sem bæjarstjórinn í Hafnarfirði á við enda er þetta haft eftir honum í viðtalinu:

… að leggja okkar af mörkum til að færa meiri birtu, yl og gleði í hjörtu fólks þá væri það núna.

Vel má vera að blaðamaðurinn sé sigldur og kunni útlensk mál en hann þyrfti að æfa sig í íslenskunni og sama á við yfirmenn hans. Við þá er að sakast að maður fyllist ekki birtu, yl eða gleði við lesturinn. 

Tillaga: Í Hafnarfirði eru bæjarbúar hvattir til þess að skreyta mjög snemma til þess að lífga upp á skammdegið …

Minnsti rasistinn, barn nr. 2 og þéttriðin klíka

Orðlof

Ástríða

Ástríða er í hugum margra tengd ástinni enda er þetta tvennt oft nefnt í sömu andránni. 

Sjálf orðin, ást og ástríða, eru þó af ólíkum toga. 

Ástríða er samsett úr forsetningunni á og sögninni stríða en nafnorðið ást kemur þar hvergi nærri. 

Ástríða er sem sagt það sem stríðir á huga manns og hann kemst ekki undan – það er svo önnur saga að þetta á gjarnan við um ástina.

Málsgreinar.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Á tímabili varð greinileg sprengja þar sem virtist eins og allir og amma þeirra væru að keppast við að verða áhrifavaldar.“

Frétt á blaðsíðu 12 í Morgunblaðinu 19.10.20.                                 

Athugasemd: Hér er skemmtilega að orði komist og frekar óvænt. Ekki nóg með að allir vilji verða „áhrifavaldar“ heldur bætist amman í hópinn sem getur eiginlega tvöfaldað hann. Þá eru þeir orðnir margir.

Þá víkur sögunni að orðinu „áhrifavaldur“. Nær eingöngu á það nú við um fólk sem hvetur annað til ákveðinna lífshátta, til dæmis með kaupum á tiltekinni vörur.

Í ensku orðabókinni Lexico segir:

Influencer: A person with the ability to influence potential buyers of a product or service by promoting or recommending the items on social media.

Ég hef það á tilfinningunni að enska orðið „influencer“ sé ekki eins tilkomumikið og „áhrifavaldur“

Friðrik Agni segir í grein á visir.is: 

En ég er farinn að fá smá nóg af þessu hugtaki „áhrifavaldur“ og notkun þess hér heima og kannski almennt. Því yfirleitt ef það er frétt um einhvern áhrifavald þá er það einhver á Instagram sem allavega ég veit ekkert hver er eða hvar hún/hann er þekktur fyrir. […] 

Oftast þegar ég skoða áhrifavaldinn nánar þá eru það partýmyndir, hálfnektarmyndir, lúxusferðalög o.fl. o.fl. Ég velti því fyrir mér hvaða áhrif þessi manneskja er að hafa raunverulega og hvern er hún að hafa áhrif á? Er hún að stuðla að aukinni neysluhyggju (og er það gott?) eða einhverskonar hugmynd um kynlíf/kynóra? Ég hreinlega veit það ekki.

Nokkuð góð skrif.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Smit­sjúk­dóma­læknir setur spurningar­merki við að hundruð barna fari í sótt­kví ef eitt barn greinist.“

Fyrirsögn á visir.is.                                  

Athugasemd: Orðalagið „að setja spurningarmerki við eitthvað“ er orðið mjög útbreitt og er ekki átt við að setja táknið á eftir spurningu. Mér finnst þetta ósköp flatt í ritmáli vegna þess að hægt er að orða þetta á svo fjölbreytilegan máta ef þekkingu skortir ekki.

Hér eru nokkur dæmi um notkunina sem fundust við leit á Google. Þess skal getið að rita skal spurningarmerki, það er með ’r’ í enda fyrri hluta orðsins:

1. Setja spurningamerki við ríkisábyrgðina til Icelandair
2. Setja spurningamerki við játningar dæmds morðingja
3. Setja spurningamerki við Boeng flugflotaann
4. Ástæða til að setja spurningamerki við öra fjölgun hótelrýma
5. Ekki setja spurningamerki við kyntjáningu barnssins
6. Að setja setja spurningamerki um heiðarleika hans á þessu augnabliki

Þarna er betra og skýrara að segja vekja athygli á, draga í efa, benda á og svo framvegis. 

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Hátt í 140 jarðskjálftar yfir 2 að stærð hafa mælst á Reykjanesskaga frá því að jarðskjálfti upp á 5,6 varð þar rétt fyrir klukkan tvö í gær.“

Fyrirsögn á ruv.is.                                  

Athugasemd: Fjölmiðlafólk tiplar á tánum og forðast að segja að skjálfti hafi verið tveggja stiga, tvö stig og svo framvegis. Í staðinn kemur útjaskaða orðalagið „2 að stærð“ og „upp á 5,6“.

Jarðskjálftar mælast í kvörðum. Óhætt er að tala um stig. Jarðskjálftinn sem varð á Vesturhálsi á Reykjanesi 20. september 2020 var 5,6 stig. Ekki er rangt að segja að hann hafi verið 5,6 að stærð þó hitt sé óneitanlega betra.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Ég er minnsti ras­ist­inn í þessu herbergi.“

Frétt á mbl.is.                                  

Athugasemd: Fréttin fjallar um rökræður Trumps og Bieden vegna forsetakosninganna í Bandaríkjunum og er vitnað í orð hins fyrrnefnda. Bókstaflega er verið að leggja honum þau orð í munn að hann sé lágvaxnasti rasistinn þarna.

Lýsingarorðið lítill stigbeygist svona: Lítill, minni, minnstur. Sá sem er minnstur er lægstur í loftinu. 

En hvað sagði forsetinn? Á vef Global News er getið um hvað forsetinn sagði á ensku:

Instead, claimed he was “the least racist person in this room.”

Greinilegt er að hann sagðist ekki vera minnstur, þá hefði hann sagst vera „smallest racist person“. 

Hvað merkir enska orðið „least“. Orðið er líka lýsingarorð („adjective“ á ensku) og er eins á íslensku efsta stigið af lítill, „little“ („little, less, least“).

Engu að síður getum við ekki sagt að Trump sé „minnsti rasistinn“. Hann á við allt annað. Miklu frekar, eins og sagt er á ensku: „not in the smallest degree“ eða „not at all“. Það er ’alls ekki’.

„Room“ á ensku getur á  íslensku þýtt herbergi, til dæmis svefnherbergi eða aðrar vistarverur í íbúð, jafnvel salur. Ég horfði á rökræður forsetaframbjóðendanna og þeir voru ekki í herbergi heldur í stórum sal.

Tillaga: Ég er síst af öllu rasistinn í þessu sal.

5.

„Rakel og Auðunn Blön­dal eiga von á barni nr. 2.“

Frétt á mbl.is.                                  

Athugasemd: Þetta er einfaldlega bjálfaleg setning. Enginn talar svona. Fólk kaupir sér annan kexpakka en ekki „kexpakka nr. 2“. Sum heimili eiga tvo bíla, ekki „bíl númer 1 og 2“. 

Í hausnum á flestum eru tvö heilahvel. Sumir blaðamenn þurfa að virkja heilahvel „nr. 2“ sem er oft steinsofandi.

Tillaga: Rakel og Auðunn Blöndal eiga von á öðru barni.

6.

„Verður þú á nýjum Honda e-bíl í desember?“

Fyrirsögn á blaðsíðu 2 í Morgunblaðinu 24.10.20.                                 

Athugasemd: Í skóla var mér kennt að ávarpa ekki lesandann í annarri persónu, þú. Kennarinn sagði réttilega að höfundurinn gæti ekki verið viss um að „þú“ læsir textann. Þegar ég ávarpa einhvern í rituðu máli er útilokað að nota aðra persónu nema því aðeins að ég sé að tala við einhvern ákveðinn mann, einn eða fleiri.

Hvað er e-bíll? Held að ’e-ið’ standi fyrir enska orðið „electric“ sem þýðir rafmagn.

Í Málfarsbankanum er þetta ágætlega skýrt:

Ekki er talið vandað málfar að nota orðið þú sem svokallað óákveðið fornafn þegar átt er við fólk almennt en ekki er verið að ávarpa einn tiltekinn viðmælanda. Það er t.a.m. ekki talið gott mál að segja: „þegar þú kaupir í matinn áttu margra kosta völ“.

Í ensku er hefð fyrir því að ávarpa lesendur og nota „you“ enda hefur orðið víðtækari merkingu en ’þú’ í íslensku. Hér eru dæmi:

• This leaflet tells you what general line you should take.
• It's programmed so that you walk, talk and generally behave just as a human being would.
• The whole idea of the monarchy, and titles in general, is that you do not pick and choose.

Betra er að umorða en að nota ’þú’ í almennri merkingu eða þýða beint úr ensku. 

Tillaga: Hver verður á nýjum Honda rafmagnsbíl í desember?

7.

„Alríkislögreglan undir stjórn Comeys forstjóra og þéttriðinnar klíku hans innan FBI leiddi öryggisfulltrúa hins nýja forseta í gildru.“

Reykjavíkurbréf á blaðsíðu 17 í Morgunblaðinu 24.10.20.                                

Athugasemd: Maður þorir varla að spyrja en læt það nú samt vaða: Hvað merkir „þéttriðin klíka“? Ég giska ekki, gæti velsæmis.

Í Reykjavíkurbréfinu segir:

Seinustu kappræðu vegna forsetakosninga í Bandaríkjunum lauk á fimmtudagskvöld. 

Frekar finnst mér þetta kjánaleg setning. Ástæðan er einfaldlega sú að kappræðurnar hófust á sama degi og þeim lauk, held að þær hafi staðið í um þrjár klukkustundir. Þar að auki var þetta seinni kappræða frambjóðendanna.

Einnig segir:

Trump gefur þessi færi á sér, réttilega sannfærður um að hann þurfi að kveikja eldmóð í sínu liði. 

Ég held að almennt sé talað um að vekja eldmóð frekar en að „kveikja hann“. Jafnvel þó eldur komi fyrir í orðinu. Hið fyrrnefnda fer óneitanlega betur.

Mikið saknar maður Davíðs Oddssonar þegar einhver annar tekur að sér að skrifa Reykjavíkurbréfið.

Í lokin er hér lítil spurning um myndina sem fylgir Reykjavíkurbréfinu. Hvað heitir fjallið sem sést í fjarska lengst til vinstri?

Tillaga: Engin tillaga.

Austurhluti Reykjanesskaga í brennidepli

Jarðskjálfti sem mælist 5,6 stig er eðlilega allrar athygli verður. Þrennt vekur þó mesta athygli:

1. Þegar skjálftinn skall á flúði Helgi Hrafn Gunnlaugsson, alþingismaður Pírata úr ræðustól Alþingis og sá í iljar hans.
2. Tveir stórir skjálftar mældust við Snæfellsjökul, annar 3,1 stig norðan við Jökulinn og hinn 2,6 stig suðaustan við hann. Þar að auki mældust skjálftar í Faxaflóa. Mér fannst þetta ótrúlegt en tveimur dögum eftir stóra skjálftann er skráningin enn inni á töflu Veðurstofunnar. Skjálftarnir urðu 23 og 37 mínútum eftir þann stóra. Má vera að þetta séu „draugaskjálftar“.
3. Allir verða æstir og uppnumdir nema Páll Einarsson, jarðeðlisfræðingur. Hann hélt ró sinni og sagðist vel frá í Kastljósi Ríkissjónvarpsins að kvöldi 20.10.20.

Stærsti skjálftinn var 5,6 stig varð á Vesturhálsi sem er móbergshryggur og markar vesturhluta Móhálsadals. Hann ber nokkur nöfn, Núpshlíðarháls er syðstur og svo  Selsvallaháls. Austan megin er Sveifluháls, það er við Kleifarvatn.

Segja má að jarðskjálftahrinan hafi byrjað um kl. 13:36 en þá verður um tveggja stig skjálfti skammt sunnan við Keli. Eftir það verður fjandinn laus og um 160 skjálftar mælast á tæplega þremur klukkustundum. 

Fréttamat fjölmiðla er skrýtið. Aðalfréttirnar í flestum þeirra er hvernig fólki brá við skjálftanum sem er kannski alveg gott og blessað út af fyrir sig. Við skemmtum okkur við að horfa aftur og aftur á þingmanninn sem hljóp skelfdur úr ræðustól Alþingis eða matvöru steypast úr hillum í verslunum. Og ekki síður hvernig fólk lýsir viðbrögðum sínum.

Hitt umfjöllunarefnið hvort skjálftinn sé fyrirboði eldgoss vilja blaðamenn ræða í löngu máli. Löngu síðar var talað við jarðfræðinga.

Jarðskjálftar og eldgos

Sko, í yfirgnæfandi fjölda tilfella eru jarðskjálftar ekki undanfari eldgoss. Þetta hafa jarðfræðingar margoft sagt. Ég trúi því.

Hins vegar fylgja jarðhræringar eldgosum. Ástæðan er einföld. Kvika sem treðst upp í gegnum jarðskorpuna ryður frá sér bergi og við það mælast skjálftar. Þeir eru þó frekar litlir oftast í kringum eitt stig. Litlir skjálftar geta því samkvæmt þessu verið fréttaefni. En enginn gefur þeim neinn gaum. Ef ég frétti að í Heklu væru margir litlir skjálftar á til dæmis átta km dýpi myndi ég draga þá ályktun að eldgos væri í aðsigi. Jarðfræðingar myndu skoða þar að auki ýmislegt annað eins og óróa, lyftingu lands og margt fleira áður en þeir kvæðu upp úr um það.

Sá mæti maður Páll Einarsson, jarðeðlisfræðingur, er flestum mönnum fróðari um jarðfræði Reykjaness. Trúlega hafa allir skilið það sem hann sagði í Kastljósi Ríkisútvarpsins, sjá hér. Honum var nokkuð rætt um „haftið sem brast“ eins og það var orðað. Hann átti við „skort“ á jarðskjálftum á svæðinu frá Fagradalsfjalli að Móhálsadal. Þar vantaði skjálfta og svo kom sá stóri nákvæmlega þarna og hundruð annarra. Minna mátti nú gagn gera.

Hins vegar komu ekki neinar skýringar á því hvers vegna skjálftasvæðið er eingöngu vestan við Kleifarvatn en ekki austan við það. Um þetta hef ég skrifað, bendi á pistil frá því 29. júlí 2020, sjá hér.

Brennisteinsfjallasvæðið

Nú segja jarðfræðingar að austan Kleifarvatns, það er í svæðinu sem kennt er við Brennisteinsfjöll, að þar hafi ekki mælst stórir skjálftar. Þetta er eina eldgosabeltið á Reykjanesi sem ekki hefur skolfið eins hrikalega og önnur. 

Munum að á Reykjanesi eru sex eldstöðvakerfi. Þau hafa öll stefnuna suðvestur-norðaustur.

Svo er það rúsínan í pylsuendanum ef svo má að orði komast. Brennasteinsfjallasvæðið er sagt hafa verið það virkast á Reykjanesi allt frá ísöld. Og í þokkabót hafa þaðan runnið miklu stærri hraun í eldgosum en á öðrum svæðum, bæði að flatarmáli og rúmmáli. Tvíbollahraun sem rann úr Grindaskörðum og í norðvestur að Helgafelli um 950 og á svipuðum tíma rann hraunið sem nú ber nefnið Húsfellsbruni og kom úr eldborgunum vestan við Bláfjöll.

Og gleymum því ekki að hörðustu skjálftarnir verða þarna.

Sunnan við Grindaskörð eru Brennisteinsfjöll. Þar rann Selvogshraun einhvern tímann á tímabilinu 900 og fram á 13. öld, féll fram af Stakkavíkurfjalli og endaði ofan í Hlíðarvatni rétt eins og mörg eldri hraun.

Sunnan Bláfjalla er Heiðin há sem er á um 7000 ára hraundyngju. Ef við færum okkur aðeins norðar sjáum við gríðarlegt hraun sem kallað er Leitarhraun. Gígurinn nefnist Leitin og er skammt sunnan við Ólafsskarð. Það rann til suðurs til sjávar fyrir um 7000 árum Þorlákshöfn er byggð á því hrauni. Ekki nóg með það. Hraunið rann líka til norðurs, beygði eftir halla lands, rann til vesturs allt ofan í Elliðaárvog. Rauðhólar urðu til þegar hraunið rann yfir votlendi.

Skammt frá Leitargígunum eru tvær miklu yngri eldborgir sem urðu til í gosi árið 1000. Ofan á Leitarhrauninu sem nefnist þarna Svínahraun er Svínahraunsbruni, hraunið sem sumir nefna Kristnitökuhraun því það kom upp þegar þingið á Þingvöllum ræddi um að taka upp nýjan sið og leggja heiðni. 

Kristni sögu segir svo af þinginu, sjá hér: 

Þá kom maðr hlaupandi ok sagði, at jarðeldr var upp kominn í Ölfusi ok mundi hann hlaupa á bæ Þórodds goða.

Þá tóku heiðnir menn til orðs: "Eigi er undr í, at goðin reiðist tölum slíkum."

Þá mælti Snorri goði: "Um hvat reiddust goðin, þá er hér brann hraunit, er nú stöndum vér á?"

Margt má segja um Snorra goða Þorgrímsson en hann áttaði sig greinilega á því að hraunin á Þingvöllum voru mynduð í eldgosum. 

 

Myndir:

1. Efst er jarðskjálftakort Veðurstofunnar af Vesturlandi. Þar er merktir tveir jarðskjálftar við Snæfellsjökul og víðar.

2. Kort frá ÍSOR sem sýnir eldstöðvakerfin sex á Reykjanesi, sjá nánar á vefsíðu fyrirtækisins, sjá hér.

3. Mynd af Grindaskörðum. Tvíbolli er gígurinn lengst til vinstri. Hann gaus um 950. Tvísmellið á myndina til að stækka hana.

4. Mynd af Kristnitökuhrauninu sem raunar heitir Svínahraunsbruni. Þarna sjást gígarnir sem gusu árið 1000. Fjær, undir hlíðum Bláfjalla, er Leitin, eldstöðin sem sagt er frá í pistlinum. Tvísmellið á myndina til að stækka hana. Ég hef sett örnefni inn á myndina.

 

Ofsi Einars Kárasonar, hið besta í íslenskri sagnahefð

Mikið væri nú gaman að vera sögumaður eins og Einar Kárason rithöfundur. Það væri fullkomin tilvera, stórkostlegt líf. Og þetta segi ég vegna þess að ég lauk fyrir stuttu við Ofsa, bókina sem Einar skrifaði og út var gefin árið 2008.

„Stórkostlegbók“ í einu orði sagt. Já, stórkostleg bók. Ekki er það aðeins sagan sem slík, heldur stíllinn og ekki síst flutningurinn, upplestur höfundar. Já, Ofsi er til í hljóðbók sem hentar mér prýðilega í gönguferðum. Við Einar Kárason göngum saman.

Ofsi segir frá atburðum sem Sturlunga greinir frá, er Gissur Þorvaldsson tekur sig upp og flyst norður í Skagafjörð og sest að á Flugumýri sem hann kaupir af Eyjólfi Þorsteinssyni  einum höfðingja Sturlunga.

Þegar Ofsi kom út hugsaði ég eitthvað á þessa leið: Æi, ég nenni ekki að fara að lesa einhvern gáfumannapistil um fornsögurnar. Gluggaði í hana í bókabúð og fannst hún ekkert spennandi. Gott ef ekki flögraði að mér að bók eftir gallharðan sósíalista og gamlan komma myndi ég nú ekki kaupa. Mikið skjátlaðist mér, þó ekki um pólitíkina heldur um skáldið. Hafði ég engu að síður lesið bækur efir Einar, til dæmis skáldsöguna Storm og Jónsbók, ævisögu Jóns Ólafssonar, viðskiptajöfurs.

Sumarið 2018 keypti ég Stormfugla eftir Einar. Gleypti hana í mig og upplifði aftur þessi tvö sumur á menntaskólaárunum sem ég var á togara. Ég var svo heillaður af bókinni að ég skrifaði um hana, sjá hér. Og hér ætla ég að gera það sem mér finnst svo ósköp kjánalegt, það er að vitna í sjálfan sig. Meiri gáfumenn en ég gera það tíðum og því get ég ekki stillt mig um að gera slíkt hið sama, en bara í þetta sinn. Ég skrifaði (með leyfi hæstvirts forseta):

Rithöfundurinn Einar Kárason er einstakur. Enginn annar getur skrifað eins og hann gerir í Stormfuglum. Stundum langar og flóknar málsgreinar, sem þó eru svo haganlega saman settar að lesandinn missir hvorki þráðinn né athyglina. Minnimáttar skrifarar kunna ekki þessa list og við lítum allir upp til Einars, ýmist með aðdáun eða öfund, jafnvel hvort tveggja.

Ég stend enn við þessi fátæklegu orð mín.

Ofsi er um fimmtán kílómetra bók. Sagan er því frekar stutt en á móti kemur að sagan geymist í höfðinu, eftirbragðið er mikið, langt og gott. Ég hafði hemil á mér, hlustaði bara í gönguferðum og vissi ekkert hversu langt hún myndi endast.

Gallinn er sá að ég man aldrei neitt. Mundi ekki að Einar hafði skrifað fjórar bækur um viðburði Sturlungaaldar. Fyrsta bókin er Óvinafagnaður (2001), Ofsi (2008), Skáld (2012) og Skálmöld (2014). Auðvitað átti ég að byrja á þeirri fyrstu, en ég er betur kunnugur Sturlungu Sturlu Þórðarsonar en skáldinu Einari Kárasyni, og er ég keypti Ofsa voru hinar bækurnar Einars mér gleymdar. 

Einar segir í Ofsa frá nefi helstu söguhetja Sturlungu. Gissur er auðvitað glæsilegur maður, kann sig, gerist friðarhöfðingi. Fyrir okkur Dalamenn er hann einum of sléttur og felldur gæi. En þetta er skáldskapur, tek það ekki persónulega þó sumum af áum mínum sé lýst sem  einhverjum skrattakollum. Hefna ber fyrir slík ummæli en ég geri það ekki.

Ein merkilegasta persóna bókarinnar er hann Eyjólfur Þorsteinsson sem hafði viðurnefnið ofsi. Margir kunna að halda að heiti bókarinnar sé dregið af viðurnefninu en svo þarf ekki að vera. Ofsi ríkti í landinu á Sturlungaöld og Guðmundur, frændi Gissurar var líka nefndur ofsi. Sturla Þórðarson segir í Íslendinga sögu:

Í þenna tíma var svo mikill ofsi Sturlu Sighvatssonar að nær öngvir menn hér á landi héldu sér réttum fyrir honum og svo hafa sumir menn hermt orð hans síðan að hann þóttist allt land hafa undir lagt ef hann gæti Gissur yfir komið.

Öldin sem kennd er við Sturlunga var tími ofsa og heiftar og lýsir Einar Kárason henni einkar vel og er sannfærandi. Í sögunni birtist bræðin gegn þeim sem drápu Snorra Sturluson afar skýrt. Árni beiskur, banamaður Snorra, leitar útgöngu úr Flugumýrarbrennu og var grimmilega drepinn og í sögu Einars beitti Kolbeinn grön sverðinu:

Aðferðirnar voru þannig að manni rann eiginlega kalt vatn á milli skinns og hörunds; tröllið Kolbeinn hjó fyrst af honum annað eyrað og svo hönd og fót og meðan maðurinn var enn organdi og spriklandi þá brá hann sverðinu þannig á frammjótt andlit mannsins að það flettist að mestu af; að lokum fauk búkurinn frá höfðinu og um leið og Kolbeinn kastaði því frá sér eins og sorpi þá æpti hann:

Man nú enginn lengur Snorra Sturluson?!

Þetta er hrottaleg lýsing en bræði Kolbeins var mikil því hann vissi að þarna vó hann þann sem oft hefur verið líkt við Júdas Ískaríot. Engu að síður var var Árni að reyna að bjarga Halli syni Gissurar, brúðgumanum sem aðeins var átján ára. 

Fjölbreyttur stíll Einar er slíkur að hann getur lýst bardaga og áverkum án þess að neinum blöskri og um leið segir frá fólki eins og Gróu Álfsdóttur svo angurblítt og fagurlega að ekki er laust við að lesandinn vikni við lesturinn.

Sumir er höfðingjar sem fá rödd í sögunni og ekki eru þeir allir miklir fyrir sér að gáfum eða skýrleika. Hrafn Oddson, einn af foringjum Sturlunga, virðist skarpgáfaður og klár en brestur kjark þegar mest á reynir. Ásgrímur Þorsteinsson, bróðir Eyjólfs ofsa, segir honum frá aðförinni að Gissuri á Flugumýri, og biður hann um liðsinni. Hrafn sat brúðkaupsveisluna, varð vinur Gissurar, en gat ekki sagt honum frá yfirvofandi harmleik, og gat ekki heldur afstýrt honum. Það eina sem hann gerði var að flýja, gera eins og við nútímamenn, láta sem ekkert sé og vonast til að vandamálið hverfi.

Eyjólfur ofsi er þunglyndur maður, líklega haldinn geðhvörfum. Einar lýsir honum mjög sennilega, ofsanum, þunglyndinu, heiftinni og eftirsjánni. Hann er giftur Þuríði Sturludóttur Sighvatssonar sem gerir líf hans að hreinu helvíti, skilur hann ekki, hæðist að honum. Engu að síður á Eyjólfur þann draum mestan að þóknast Þuru sinni.

Fleiri en höfðingjar fá rödd í sögunni. Margir slíkir eru meiriháttar menn eins og Hallfríður garðafylja, fóstra sona Gissurar og Gróu. Henni er fagurlega lýst að innræti og hún bókstaflega bjargar lífi Gissurar.

Sumir eru alls ekki meiriháttar heldur skíthælar eins og Þorsteinn grenja sem situr brúðkaupið að Flugumýri en telur sér sýnd margháttuð óvirðing þar. Hann tautar við sjálfan sig og heitist við húsráðendur. Á leið yfir Öxnadalsheiði mætir hann liðinu sem ætlar að ráðast á Flugumýri. Hann slæst þar í hópinn og leggur til atlögu við gestgjafa sína og heimamenn.

Heinrekur Hólabiskup gegnir mikilvægu hlutverki í sögunni, greinir íslenska þjóð og dæmir í bréfum sínum til Hákons Noregskonungs. Í síðasta bréfinu segir hann við kónginn:

Ég vona að þér fyrirgefið mér framhleypnina, en sú hugsun hvarflar að mér að það sé varla þess virði að vilja gerast herra þeirra sem hér búa; kannski fer best á því að þeir sjálfir eigi sitt auma land og samfélag. 

Í Íslendingabók Sturlu Þórðarsonar segir um þann atburð er Gissur stendur yfir líkum konu sinnar og sonar:

Þá mælti Gissur: Páll frændi, segir hann, hér máttu nú sjá Ísleif son minn og Gró konu mína.

Og þá fann Páll að hann leit frá og stökk úr andlitinu sem haglkorn væri.

 

Hallfríður garðafylja segir með orðum Einars Kárasonar frá sama atburði:

Hallfríður mín. Hér máttu líta Gróu konu mína og Ísleif son minn.“
Án klökkva. En um leið og hann leit undan mátti sjá hagl stökkva úr auga hans, og ég vissi að það var úti um allan frið á Íslandi enn um langa hríð.

Á þennan veg skrifar enginn nema skáld sem býr að öllu því besta sem íslensk sagnahefð hefur þróað í þúsund ár. Og það er ekki lítið.

Nú förum við Einar saman í fleiri gönguferðir og hann flytur mér Óvinafagnað. Ég hlakka til. Er búinn að kaupa hljóðbókina af Forlaginu og setja hana í appið í símanum.

Mæta, sitja auðum höndum í barneignum og pop-up markaður

Orðlof

Í essinu sínu

Þegar sagt er um einhvern að hann „sé í essinu sínu“ er átt við að hann sé vel fyrirkallaður, í góðu skapi og njóti sín vel. 

Þótt orðið ess hljómi eins og heiti bókstafsins ’s’ eru engin tengsl þar á milli, heldur er orðasambandið komið til okkar úr dönsku, sem aftur hefur fengið það að láni úr þýsku. 

Ræturnar eru þó í latínu þar sem sögnin esse merkir ’að vera’. Í miðaldalatínu hefur verið myndað nafnorð af þessari sögn sem hljómar eins - esse - og merkir ’vera, ástand’. 

Samkvæmt því merkir orðasambandi að vera í essinu sínu bókstaflega ‘að vera í ástandinu sínu’ sem þýðir væntanlega að vera í góðu jafnvægi, eða eins og líka er stundum sagt, „upp á sitt besta“.

Málsgreinar.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Belgíska landsliðið í fótbolta er mætt til landsins. Þeir mæta Íslandi á Laugardalsvelli annað kvöld í Þjóðadeildinni.“

Frétt á ruv.is.                                 

Athugasemd: Það sem segir í báðum setningunum má til sanns vegar færa. Hins vegar er belgíska landsliðið komið til landsins og það mun leika við það íslenska á morgun. 

Einkenni íþróttablaðamanna er að tala á annan hátt en flestir gera. Sögnin að mæta merkir að hitta en ekki að koma. 

Tvö fótboltalið mætast á velli og svo leika þau eða spila fótbolta. Sögnin að mæta merkir ekki að takast á í fótbolta eða öðrum íþróttagreinum.

Tillaga: Belgíska landsliðið í fótbolta er komið til landsins. Það leikur gegn því íslenska á Laugardalsvelli annað kvöld í Þjóðadeildinni.

2.

„Sig­ur­veig hef­ur ekki setið auðum hönd­um þegar að barneign­um kem­ur.“

Myndatexti á blaðsíðu 2 í Fréttablaðinu 16. október 2020                                

Athugasemd: Þetta er nú hálfkjánalega orðað. Orðalagið að sitja auðum höndum kemur lítið barneignum við. Að minnsta kosti mætti orða þetta mun skilmerkilegar. Segja má að hér sé notaður úrdráttur. Og hvað er það? Skýringuna finnum við í Málfarsbankanum en þar segir:

Orðið úrdráttur er notað yfir ákveðið stílbragð sem felst í því að nota veikara orðalag en efni standa til.

Það er ekki mjög kalt hérna, í merkingunni: það er heitt hérna.
Þetta var ekki sem verst, í merkingunni: þetta var mjög gott. 

Jón G. Friðjónsson málfræðingur segir í bók sinni Mergur málsins um orðatiltækið að sitja auðum höndum:

Vera aðgerðalaus, hafast ekkert að. […]

Líkingin trúlega dregin af því er menn hafast ekki að, sitja tómum höndum, taka sér ekki neitt (verkfæri) í hendur.

Sumir sitja auðum höndum í vinnunni eða skólanum en þetta er í fyrsta sinn sem ég sé svona sagt í þessu samhengi. Skýringin er líklega sú að blaðamaðurinn hefur ekki góða tilfinningum fyrir íslensku máli, er ekki vel lesinn. Vera má að hann sjá fyrir sér að börnin hafi verið handunnin. Hvað veit maður?

Tillaga: Sigurveig hefur ekki látið sitt eftir liggja í barneignum.

3.

„Hópur fólks beið í langri röð til kaupa ferskt og framandi grænmeti og ávexti á pop-up markaði Austurlands food coop á Skúlagötu í gær.“

Myndatexti á blaðsíðu 2 í Fréttablaðinu 16.10.20.                               

Athugasemd: Þetta er hræðileg málsgrein. Drasl sem ekki á heima í fréttamiðli, ruslatunnumatur. Í fréttinni kemur fram að vel hafi verið gætt að sóttvörnum og tveggja metra reglunni. En hvað með tungumálið, íslenskuna? Hver gætir hennar á Fréttablaðinu?

Hvað er „pop-up markaður“? Og hvað þýðir „food coop“? Hvað mælir gegn því að blaðamaðurinn tali íslensku? Geti seljendur ekki komið íslenskum orðum að starfsemi sinni ættu þeir að finna sér eitthvað annað að gera en viðskipti.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„351 rekstraraðili hefur sótt um stuðning vegna …“

Frétt á ruv.is.                               

Athugasemd: Þeim fer fjölgandi fréttamönnunum hjá Ríkisútvarpinu sem skilja ekki reglur. Hér byrjar setning á tölustöfum, fyrsta málsgreinin í fréttinni.

Sama dag, tæpri klukkustundu fyrr, skrifar annar fréttamaður þessa frétt á vefinn ruv.is:

29 einstaklingar og fyrirtæki hafa farið í ákæruferli hjá lögreglu fyrir brot á sóttvarnarlögum …

Sorglegt er til þess að hugsa að ungt og snjallt fólk skuli ekki vita meira um skrif. Nú kemur það því í koll að hafa ekki tekið betur eftir í skóla. Verst er þó að yfirmenn á Ríkisútvarpinu, samstarfsmenn og meintur málfarsráðgjafi skuli ekki koma til hjálpar og leiðbeina.

Reglan er þessi: Aldrei byrja setningu á tölustöfum. Aldrei nokkurn tímann. Slíkt er ekki einu sinni gert í ensku máli né heldur öðrum. Grundvallarmunur er á bókstöfum og tölustöfum. Setningar byrja á stórum staf, upphafsstaf. Slíkur stafur er ekki til í tölustöfum.

Tillaga: Engin tillaga.

Fréttakviss, löggan sinnir þjófnaði og stíga á góðar fréttir

Orðlof

Ásmegin

Ásmegin er guðakraftur, goðaafl. Einhverjum vex ásmegin; eflast, styrkjast magnast.

Hún hefur aldrei gefist upp þótt á móti blási, henni hefur þvert á móti vaxið ásmegin við hverja raun.
Kröfunni um lýðræðislegar umbætur vex ásmegin dag frá degi.

Líkingin er dregin af megingjörðum Þórs en honum óx ásmegin hálfu (um helmingur) er hann spennti þær um sig.

Færast í ásmegin: Eflast magnast. 
Hann gafst ekki upp við andstreymið heldur færðist allur í ásmegin þegar á móti blés.

Orðatiltækið er kunnugur út fornu máli:

Harðar reis á kné
hafra dróttinn
færðisk allra
í ásmegin.

Mergur málsins, Örn og Örlygur 1993. Jón G. Friðjónsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Fréttakviss vikunnar.“

Fyrirsögn á visir.is.                                 

Athugasemd: Þetta orð „fréttakviss“ er óskiljanlegt enda að hálfu útlenska. 

Á ensku er forvitinn „inquisitive“. Af því er leitt orðið „quiz“ sem meðal annars þýðir spurningakeppni og er mikið notað:

• a general knowledge quiz
• a television quiz show
• The magazine publishes a quiz once a month.

Maður nokkur sagði í viðtali: „Þetta er svona „ídíótprúf“, ef ég má sletta …“ Nei, þú mátt ekki sletta. Þú átt að tala íslensku. Ef þú getur ekki komi orðum að hugsun þinn á íslensku áttu að þegja. Þetta á ekki aðeins við í fjölmiðum heldur alltaf. Ekki vanvirða íslenskuna. Því fleiri sem gera það því meiri líkur á hnignun hennar.

Fjöldi fólks slettir erlendum orðum og þar á meðal ég. Þetta er mikill ósiður. Þórarinn Eldjárn segir í ljóði sínu:

Á íslensku má alltaf finna svar
og orða stórt og smátt sem er og var …

Því er það sorglegra en orð fá lýst að stjórnendur fréttamiðilsins Vísis skuli leyfa sér að tala um „fréttakviss“. Búa til blending á íslensku og ensku. 

Nei, þið megið ekki sletta.

Af hverju?

Ef þið þurfið að spyrja eigið þið að finna ykkur eitthvað annað til dundurs en að gefa út fjölmiðil á Íslandi. Skammist ykkar.

Tillaga: Fréttaspurningar vikunnar.

2.

„Heimir Hallgrímsson og hans menn í knattspyrnuliðinu Al-Arabi töpuðu sannfærandi fyrir Al-Sadd í bikarúrslitunum í Katar.“

Fyrirsögn á ruv.is.                                  

Athugasemd: Er hægt að tapa sannfærandi? Miklu betur fer á því að segja að liðið hafi átt skilið að tapa leiknum, tapað verðskuldað. Nei, þetta síðasta er ekki alveg nógu gott.

Tillaga: Heimir Hallgrímsson og hans menn í knattspyrnuliðinu Al-Arabi áttu skilið að tapa fyrir Al-Sadd í bikarúrslitunum í Katar.

3.

„Lög­regl­an á höfuðborg­ar­svæðinu sinnti bæði eigna­spjöll­um og þjófnuðum á nokkr­um stöðum á höfuðborg­ar­svæðinu snemma í gær­kvöldi.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                  

Athugasemd: Varla getur verið að löggan hafi skemmt eignir og stunda þjófnað. Líklegra er að hún hafi sinnt tilkynningum um þetta. Af hverju skrifa blaðmenn í ófullgerðum setningum? 

Inn í málsgreinina vantar orð sem kemur í veg fyrir misskilning. Til dæmis útkall eða tilkynning.

Auðvitað skilst fyrirsögnin. Lykilorðin hér eru lögreglan og sögnin að sinna. Hefði þeim verið sleppt gæti þetta hafa hljóðað svona:

Hópur á höfuðborg­ar­svæðinu var tekinn fyrir bæði eigna­spjöll­ og þjófnað á nokkr­um stöðum á höfuðborg­ar­svæðinu snemma í gær­kvöldi.

Þá hefði enginn misskilið neitt.

Sögnin að sinna er áhugavert orð og merkir samkvæmt orðabókinni að sjá um eða annast eitthvað. 

Það er náskylt nafnorðinu sinna sem í kvenkyni og merkir hugur, áhugi, athygli. Einnig nafnorðinu sinni sem er hvorugkynsorð og merkir líka hugur, geð eða skoðun. 

Sá sem er sinnisveikur er veikur á sinni, með öðrum orðum sjúkur í huga sem áður var nefnt geðveiki. Liðsinni merkir liðveisla, hjálp.

Tillaga: Lög­regl­an á höfuðborg­ar­svæðinu sinnti útköllum vegna eigna­spjalla og þjófnaða á nokkr­um stöðum á höfuðborg­ar­svæðinu snemma í gær­kvöldi.

4.

„Þegar Trump hefur fengið góðar fréttir, hefur honum tekist að stíga á þær.“

Frétt á visir.is.                                 

Athugasemd: Þetta er skrýtið. Hvers vegna þarf að „stíga á góðar fréttir“ þegar auðvelt er að virða þær að vettugi. Myndræn lýsing getur einfaldlega verið asnaleg og þessi er illskiljanleg og þar að auki óþekkt í íslensku máli. 

Heimildin er AP fréttaveitan. Þar segir:

It’s been a long time since Donald Trump has had any good news, and when he does have good news, he manages to step on it.

Þarna kom það. Ekki er allt gott sem er sagt á enskri tungu. Margt bendir til að orðalagið sé ekki algengt í ensku þó ég vilji nú ekki fullyrða um það. Líklegast á enski viðmælandinn við að Trump nýti sér ekki góðar fréttir, noti þær ekki sér til framdráttar.

Tillaga: Þegar Trump hefur fengið góðar fréttir nýtir hann sér þær ekki.

5.

„102 af körl­un­um óttuðust ekki að þurfa að fara í sótt­kví eða ein­angr­un en 95 óttuðust það.“

Frétt á mbl.is.                                   

Athugasemd: Af fréttinni að dæma er ekki hægt að draga aðrar ályktanir en að Mogginn krefjist þess að blaðmenn byrji setningar á tölustöfum. Slíkt er hins vegar hvergi gert, allir með viti mæla gegn því. Jafnvel íslenskufræðingar og aðrir málfræðingar krossa sig og jesúsa þegar þessi ósiður sést eða hann ber á góma svo ekki sé talað um vel lesið fólk.

Í afar ruglingslegri íþróttafrétt á vef Moggans er tuttugu og ein sjálfstæð setning og málgrein. Af þeim byrja níu á tölustöfum. Þetta er nýtt Íslandsmet. Mér ekki kunnugt um aðra blaðamenn sem viljandi eða óviljandi hefur tekist að koma því svo fyrir að 43% setninga í einni frétt byrji á tölustöfum. 

Á einum stað byrjar setning á tölu sem skrifuð er með bókstöfum sem er óskiljanleg, svona samhengisins vegna. Hefði blaðamaðurinn skrifað töluna í tölustöfum hefði hlutfallið verið 48%.

Nástaðan í fréttinni er yfirþyrmandi. Sögnin að óttast er ofnotuð, finnst átta sinnum. Höfundurinn hefði getað notað önnur sambærileg orð til tilbreytingar. Nefna má orð eins og að hræðast, skelfast, vera skelkaður, hafa áhyggjur af, vera smeykur, hafa beyg af, hafa geig af, hrellast, æðrast, óa við og svo framvegis. Af nógu er að taka.

Sama er með nafnorðið leikmaður. Það er notað tuttugu sinnum. 

Orðið prósent er ellefu sinnum notað. Í svona frétt fer vel á því að nota prósentutáknið, %.

Gallinn er sá að í fréttinni eru hlutfallstölur ýmist ritaðar með engum aukastaf, einum og jafnvel tveimur. Samhengið er ekkert. Þar að auki gat höfundurinn ekki druslast til að setja upplýsingarnar fram myndrænt, til dæmis í súluriti. Það hefði verið mun þægilegra aflestrar en vitleysan sem hann býður upp á.

Verst er að hann heldur það megi bjóða lesendum Moggans upp á hvað sem er. Það er hins vegar ekki svo. 

Því miður er höfundar ekki getið en hann getur vitjað skammarverðlaunanna hjá mér þegar vel liggur á honum.

Tillaga: Af körl­un­um voru 102 óhræddir að fara í sóttkví eða ein­angr­un en 95 óttuðust það.

Valkostagreining, fá gagnrýni og vantraust til Vegagerðarinnar

Orðlof

Sumar

Ákveðin tilhneiging virðist vera á dreifingu afbrigðanna sumurin og sumrin. Ef árstíðin er á einhvern máta teljanleg þá er afbrigðið oftast sumurin: 

Sumurin þrjú síðan hann fæddist hafa verið falleg. 
Hann ferðaðist um Ísland sumurin 1927 og 1930. 

Ef vísað er til árstíðarinnar án tímasetningar er afbrigðið sumrin oftast notað: 

Stúdentar nota sumrin venjulega til að vinna fyrir sér. 
Skákmót eru oft og einatt haldin á sumrin.

Beygingarlýsing íslensks nútímamáls.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Hávært ákall um frjálsari séreign.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 8 í Markaðnum, fylgiblaði Fréttablaðsins 7.10.20.

Athugasemd: Ákall merkir samkvæmt orðabókinni bæn eða ávarp. Það getur einnig þýtt hvatning. Enska orðalagið „to call for“ hefur verið þýtt á íslensku „að kalla eftir“. Óljóst er hvað það merkir annað en að hrópa.

Smiðurinn kallaði eftir hamrinum.
Faðir vor kallar á kútinn.
Vinur minn, hvar sem í heiminum er heyrðu mitt ákall og liðsinntu mér

Margir hafa flækt sig í ensku orðalagi og grípa hið gamla íslenska orð ákall og tengja við „kalla eftir“.

Innanríkisráðherra hefur borist ákall frá sýslumanninum á Húsavík vegna skorts á lögreglumönnum í umdæminu.

„Kalla eftir“ er nýlega komið inn í íslensku, að minnsta kosti hefur það aldrei verið eins mikið notað en síðustu misseri. Í fjölmiðlum má finna þessi dæmi um orðalagið:

1. kalla eftir 6 mánaða tekjubótum.
2. Kalla eftir ábendingum
3. Kalla eftir samræmi í stuðningi við fjölskyldur
4. Kalla eftir verðlækkun
5. Kalla eftir íbúafundi
6. Kalla eftir opinni umræðu um ríkisábyrgð 
7. Kalla eftir ábyrgð
8. Kalla eftir frekari upplýsingum
9. Kalla eftir umsögn Heilbrigðiseftirlitsins
10. Kalla eftir hugmyndum um loftslagsaðgerðir

Orðalagið er notað í ótrúlegum fjölda aðstæðna og fer varla framhjá neinum manni að hægt er að orða hlutina nákvæmar. Nota má orð og orðalag eins og krefjast, heimta, óska eftir, biðja um og svo framvegis. „Kalla eftir“ er rekar loftkennt orðalag.

Hvað gera til dæmis stjórnvöld þegar „kallað er eftir verðlækkun“? Ekkert, vegna þess að ekki er ljóst hvar er verið að segja. Væri hins vegar krafist verðlækkana horfir málið allt öðru vísi við.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„… vinnur einnig að valkostagreiningu fyrir nokkur sveitarfélög.“

Frétt á blaðsíðu 10 í Morgunblaðinu 8.10.20.                                

Athugasemd: Ólafur Oddsson, menntaskólakennari, benti mér í gamla daga á meinlega villu í ritgerð sem ég skrifaði. Í henni hafði ég notað orðskrípið „valkostur“. Hann skýrði út fyrir mér og líklega bekkjarfélögum mínum að „valkostur“ væri samsett úr tveimur orðum sem merkja nánast það sama. Oftast dugar að nota kostur eða þá val. Nú held ég að vonlaust sé að berjast gegn „valkostinum“. Hann er líklega rótgróinn í hausnum á liði sem skrifar og talar án þess að velja orðin af kostgæfni.

Já, þetta er vonlaust. Fyrir nokkru rakst ég á orðið „valkostagreining“. Í Mogganum mínum í morgun er frétt um fækkun sveitarfélaga. Þar er vitnað í fyrirtæki sem heitir RR ráðgjöf og vinnur að „valkostagreiningu“, ekki greiningu á kostum sem velja má um. 

Nei, „valkostagreining“ skal það heita og er orðið til vitnis um að sá sem það notar er hámenntaður og sigldur. 

Nokkur sveitarfélög að huga að sameiningu við önnur og það heitir í fréttinni leit að „samstarfsaðila“. Á málið.is segir: 

Athuga að ofnota ekki orðið aðili. Fremur: tveir voru í bílnum, síður: „tveir aðilar voru í bílnum“. Fremur: sá sem rekur verslunina, síður: „rekstraraðili verslunarinnar“.

Best er bara að sleppa orðinu „aðili“ í samsetningum og þá leggur kansellífnykinn ekki um allt eins og þegar úldin skata er á borðum. Umorða í staðinn.

Nú býst ég fastlega við að þegar „valkostagreinin“ hefur verið gerð um sameiningu sveitarfélaga standi íbúum til boða að skoða „valkostavalið“. Þá er líklegast að flestir samþykki besta „valkostavalkostinn“.

Tillaga: … vinnur að greiningu kosta fyrir nokkur sveitarfélög.

3.

„Stjórnarmaður KSÍ fær gagnrýni fyrir að stíga fram í kvöld og gagnrýna eina af stjörnum liðsins.“

Fyrirsögn á dv.is.                                 

Athugasemd: Sem sagt, stjórnmaðurinn fær gagnrýni fyrir að gagnrýna. Hvaðan steig maðurinn fram? Var hann á klósettinu og kom svo fram í stofu? Þetta er orðalag undir sterkum enskum áhrifum og því miður mikið notað. Orðalagið er ansi útbreytt, það er sögn og nafnorð. Í flestum tilfellum dugar sögnin: Fá gagnrýni merkir að gagnrýna.

Enskir segja: 

step aside/back/down/in/forward/out
step something up 
step out on

Margt af þessu er ekki hægt að þýða með einu eða tveimur íslenskum orðum og flest af þessu verður kjánalegt en annað órökrétt í þýðingu.

Í ofangreindri fyrirsögn er óþarfi að segja að maðurinn hafi „stigið fram“. Hann gerði það ekki, birti bara skoðun sína á samfélagsmiðli.

Maðurinn er sagður hafa „fengið gagnrýni“ og en á venjulegu máli merkir það að maðurinn var gagnrýndur. 

Tillaga: Stjórnamaður í KSÍ er gagnrýndur fyrir ummæli um eina af stjörnum liðsins.

4.

„Lýsa yfir „fullkomnu vantrausti“ til Vegagerðarinnar.“

Fyrirsögn á ruv.is.                                 

Athugasemd: Já, vissulega tekur málið breytingum. Vonandi þó ekki á þennan hátt.

Á Facebook má oft lesa:

Til hamingju til þín með afmælið

Gleðileg jól til þín

Hefðbundið orðalag er hins vegar svona:

Til hamingju með afmælið

Gleðileg jól

Þegar við ávörpum einhvern í bréfi, tölvupósti eða á samfélagsmiðlum fer ekkert á milli mála hver viðtakandinn er og því er óþarfi að segja „til þín“. 

Sama er með stofnun eins og Vegagerðina, ríkisstjórnina, borgarstjórann eða lögregluna. Sé ástæða til er lýst yfir vantrausti á þá, ekki til þeirra.

Svo má lengi deila um orðalagið „fullkomið vantraust“. Er eitthvað til sem er „ófullkomið vantraust“. Lýsingarorðið er greinilega til að herða á yfirlýsingunni en verður fyrir vikið marklaus eða úr henni dregur stórlega. Vantraust er vantraust og enginn millivegur. Ekki er til „hálfvantraust“ eða 30% vantraust.

Tillaga: Lýsa yfir „fullkomnu vantrausti“ á Vegagerðina.

Taka staðfestingu á tilnefningu og hlaupa fyrir allan peninginn

Orðlof

Súpa í hárið

Á tímabili var ég hrifin af enskum sjónvarpsfrasa sem beint er að þeim sem maður hefur ekki hitt lengi: Long time, no see. Nema ég var aldrei klár á hvort það átti að vera seen eða see, og beitti því gjarnan grínleppnum „langur tími, enginn sjór“, því see hljómar eins og sea – sem þýddi um leið að see væri rétta formið, en þá var það orðið af seint. Þetta er (langsótt) dæmi um hvað getur gerst þegar málnotendur telja sig færa í flestan sjó á öðru máli. Þeir sökkva hratt.

Og ofmatið gengur víða lengra. Það skýrir m.a. hvers vegna alltof sjaldan er leitað til þýðenda eða prófarkalesara þegar klastrað er saman skiltum og enskum bæklingum, sem leiðir til þess að sundgestum er skipað að bera súpu í hárið, og fólk varað við því að hemla reglurnar …

Morgunblaðið 3.10.20. Tungutak blaðsíðu 28. Sigurbjörg Þrastardóttir.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Til að mynda sé Trump nýbúinn að tilnefna nýjan hæstaréttardómara og að taka eigi staðfestingu á þeirri tilnefningu til umfjöllunar eftir rúma viku.“

Frétt á visir.is.                                

Athugasemd: Málgreinin er óþarflega löng og orðalagið slæmt, ábyggilega dregið af því sem viðmælandi segir. Byrjendur í blaðamennsku halda að þeir eigi að skrifa allt beint upp eftir þeim sem þeir tala við. Það er rangt. Skylda blaðamanns er fyrst og fremst að koma eðlilegum orðum að því sem viðmælandinn segir. Ekki þarf allt að vera bein ræða.

Orðalagið „til að mynda“ merkir það sama og til dæmis.

Verra er með orðalagið „taka eigi staðfestingu á þeirri tilnefningu“ sem er hreinn og klár kansellístíll; ferlega ljótt og fráhrindandi. Merkingin er einfaldlega sú að þingið þarf að staðfesta tilnefninguna. Einfaldara getur það ekki verið.

Ef blaðamaður getur ekki komið frá sér frétt á nokkurn veginn eðlilegri íslensku er fokið í flest skjól. Raunar stendur íslenskan á berangri og þá kemur upp í hugann ljóð:

Fýkur yfir hæðir og frostkaldan mel,
í fjallinu dunar, en komið er él,
snjóskýin þjóta svo ótt og ótt;
auganu hverfur um heldimma nótt
vegur á klakanum kalda.

Kannast einhver undir fertugu við ljóðið og höfundinn? Stórkostleg kvæði um miskunnarleysi íslenskrar náttúru og tæra móðurást.

Tillaga: Trump hefur til dæmis tilnefnt nýjan hæstaréttardómara sem fulltrúadeild Bandaríkjaþings þarf að samþykkja.

2.

„250 hafa nú þegar verið boðaðir í rann­sókn­ina …“

Frétt á mbl.is.                                

Athugasemd: Reglan er þessi: Aldrei byrja setningu á tölustöfum. Blaðamenn Morgunblaðsins eru harðákveðnir í því að hafa hana að engu. Flestir aðrir blaðamenn hér á landi og virða hana.

Ég er dálítið vonsvikin að sjá notkun töluorða í upphafi setninga í íslenskum fjölmiðlum og hef alloft skrifað um fyrirbrigðið í pistlunum um málfar. Mér telst svo til að ég hafi nefnt reglubrotið í þrjátíu sinnum á rúmu ári. Forvitnilegt er að sjá hvernig athugsemdirnar skiptast eftir fjölmiðlum:

1. Fréttablaðið; 2
2. Morgunblaðið og mbl.is: 19
3. Ríkisútvarpið; 3
4. Vísir; 7

Þetta hafði ég á tilfinningunni. Að sjálfsögðu eru langt í frá allir blaðamenn Moggans sekir um þessa vitleysu. Vandinn er sá að þeir sem þetta gera fá greinilega ekki tilsögn frá stjórnendum blaðsins og ekki frá samstarfsmönnum sínum.

Tillaga: Nú þegar hafa 250 manns verið boðaðir í rannsóknina …

3.

„Það er einsdæmi í sögu Bandaríkjanna að sitjandi forseti í kosningabaráttu veikist svo skömmu fyrir kosningar.“

Leiðari Morgunblaðsins 5.10.20.                                

Athugasemd: Svo rammt kveður að enskum áhrifum á íslenskuna að leiðarahöfundur dagsins getur ekki talað um forseta Bandaríkjanna heldur verður hann að hnýta því við að forsetinn sé sitjandi, „Sitting president“ eins og Ameríkanar segja. 

Á íslensku er hægt að fullyrða að aðeins einn maður sé forseti Bandaríkjanna á hverjum tíma og sá getur ýmist verið standandi, sitjandi eða liggjandi, og teljast allar stöðurnar hafa verið fréttnæmar að einu eða öðru leyti hjá þeim sem nú gegnir starfinu. Oft er talað um núverandi forseta. 

Á málið.is segir um orðið núverandi:

Í stöðu eða hlutverki á þessum tíma:

hún er núverandi heimsmeistari í skíðagöngu kvenna
telur þú að núverandi ríkisstjórn eigi að sitja áfram?

Ástæðan fyrir því að amrískir fjölmiðlamenn tala um „sitting president“ er líklega sú að  fyrrverandi forsetar eiga það til að flækjast í fréttir. Samkvæmt amerískri málhefð eru þeir einatt kallaðir „president“ þó þeir séu ekki forsetar. Þeir verða sum sé ekki „afforsetaðir“ frekar en á Íslandi tíðkist að „afbiskupa“ eða „afséra“ þá sem gengt hafa stöðum biskups og prests. Aðrir eru bara fyrrverandi þetta eða hitt.

Tillaga: Aldrei fyrr hefur það gerst í sögu Bandaríkjanna að forseti hafi veikst svo skömmu fyrir kosningar.

4.

„Valskonur eiga hrós skilið fyrir sína framgöngu í leiknum en allir leikmenn liðsins lögðu sig 150% fram og hlupu fyrir allan peninginn á Hlíðarenda.“

Morgunblaðið 5.10.20.                               

Athugasemd: Held að það sé alveg ljóst hvað blaðamaðurinn á við og því honum hefði verið óhætt að sleppa niðurlaginu. 

Orðalagið „hlaupa fyrir allan peninginn“ er skrýtið og ekki alveg ljóst hvað það merkir, hvaðan það kemur eða hvernig að er notað. 

Í fljótu bragði gat ég ekki fundið samsvarandi orðalag á ensku.

Með gúggli kemur í ljós að þetta hefur verið notað í afar mismundandi samhengi:

1. Útsýni fyrir allan peninginn
2. Gæsahúð fyrir allan peninginn
3. Pæja fyrir allan peninginn
4. Pirruð fyrir allan peninginn
5. Röndótt fyrir allan peninginn
6. Rokkað fyrir allan peninginn
7. Töff fyrir allan peninginn
8. Svartur húmor fyrir allan peninginn
9. Skák er lúðaleg fyrir allan peninginn
10. Kjaftað fyrir allan peninginn

Niðurstaða mín er að samsetningin virðist órökrétt og gengur ekki alveg upp, er „bull fyrir allan peninginn“ eða þannig. 

Betur fer á því að tala um frammistöðu en framgöngu í leiknum. Einnig er rétttara að tala um frammistöðu sína, ekki „sína frammistöðu“. Afturbeygða eignarforrnafnið stendur fyrir aftan.

Hlutfallstalan er óþörf vegna þess að viðmiðunin er óþekkt. Best er að segja hóflega frá því sem gerist. 

Tillaga: Valskonur eiga hrós skilið fyrir frammistöðu sína í leiknum en allir leikmenn liðsins fram.

Starfsfólk borðað, milljónir samúðaratkvæði og virkja neyðarstig

Orðlof

Njóta augnabliksins

Orðasambandið carpe diem á rætur sínar í kveðskap Hórasar (65-8 f.Kr.) og vísar það til þess að menn eigi að njóta líðandi stundar. 

Í Oxford Dictionary of Quotation eru orð skáldsins carpe diem, quam minimum credula postero þýdd þannig: 

‘pick todays fruits, not relying on the future in the slightest’.

Svipaðan boðskap er reyndar að finna í fjölmörgum myndum, t.d. í klisjunum Lifðu lífinu lifandi og Lifðu í dag því að á morgun kann það að vera of seint.

Símafyrirtæki hér í borg hefur nú komið sér upp slagorði sem umsjónarmanni virðist svolítið gróf eða ónákvæm þýðing á latneska orðskviðnum: Gríptu augnablikið og lifðu núna. 

Öllu eðlilegra væri að skrifa Njóttu augnabliksins.

Morgunblaðið, Íslenskt mál. Jón G. Friðjónsson, 116. þáttur.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Starfsfólk borðað og drukkið fyrir hundruð þúsunda á Kjarval.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 6 í Fréttablaðinu 2.10.20.                                

Athugasemd: Ég þurfti að hugsa mig um eitt andartak eftir að hafa lesið fyrirsögnina. Og svo hló ég enda borðlagt að þrátt fyrir það sem þarna stendur hefur enginn maður verið étinn. 

Fyrirsögnin er kjánaleg og ekki samboðin fjölmiðli. Í stað „borðað og drukkið“ hefði mátt segja margt annað sem ekki er hægt að misskilja, hvorki viljandi né óvart.

Tillaga: Starfsfólk át og drakk fyrir hundruð þúsunda á Kjarval.

2.

„264 milljarða halli verður á rekstri ríkissjóðs á næsta ári …“

Frétt á ruv.is.                                 

Athugasemd: Alltaf er það jafn ómerkilegt þegar texti byrjar á tölustöfum. Það er hvergi gert og á ekki að vera gert. Engu að síður eru fjölmargir íslenskir frétt- og blaðamenn sem annað hvort vita ekki af þessari reglu eða virða hana að vettugi. Mér finnst dálítið yfirlætislegt að tala um fákunnandi blaðamenn en …

Reglan er sú að í upphafi setningar er fyrsti stafur í fyrsta orðinu hástafur, stór stafur. Tölustafir hafa ekki hástafi, upphafsstafi.

Tillaga: Halli ríkissjóð verður 264 milljarðar króna á næsta ári …

3.

„Trump mun fá milljónir samúðaratkvæði.“

Frétt á visir.is.                                  

Athugasemd: Í einstaklega fróðlegri og jafnvel skemmtilegri frétt um forsetakosningarnar í Bandaríkjunum er dálítið um smávillur.

Ég var ekki viss en fannst tilvitnaða setningin vitlaus, það er að segja fall síðasta orðsins. Samúðaratkvæði er þarna í þolfalli fleirtölu. Er nokkuð viss að það á að vera í eignarfalli. Þegar maður er ekki viss er gott að setja annað orð sett í staðinn. 

Trump mun fá milljónir katta. Ekki ketti/köttum.

Trump mun fá milljónir trjáa. Ekki tré/trjám.

Trump mun fá milljónir gjafa. Ekki gjafir/gjöfum.

Held núna að orðið samúðaratkvæði í setningunni eigi að vera í eignarfalli.

Þó ekki sé rangt að nota ábendingarfornöfnunum þessi og þetta er því algjörlega ofaukið í fréttinni. „Þetta“ er nítján sinnum í fréttinni og „þessi“ átján sinnum. Heldur mikið, finnst mér. 

Ég hef sagt það áður og segi enn að mjög oft er hægt að sleppa ábendingarfornafninu og breyta orðalaginu samkvæmt því. Oftast er það til bóta. Stíllinn skánar.

Tillaga: Trump mun fá milljónir samúðaratkvæða.

4.

„Líklegt að neyðarstig almannavarna verði virkjað.“

Frétt á ruv.is.                                   

Athugasemd: Er eðlilegt að orða það svo að neyðarstig sé „virkjað“? Mér finnst það frekar svona tilgerðalegt orðalag, ef ég má orða það þannig.

Í fréttinni segir:

47 greindust með kórónuveiruna innanlands í gær.

Tveir fréttamenn skrifuðu fréttina og báðir voru sammála um að byrja setninguna með tölustöfum. Líklega gátu þeir ekki skrifar hana öðru vísi. 

Fréttin birtist í hádeginu. Um fjögur leytið birtist frétt með þessari fyrirsögn:

Neyðarstigi almannavarna lýst yfir á ný.

Enn og aftur þetta neyðarstig. Mér finnst það dálítið leirkennt orð (samanber leirburður í kveðskap). Veit samt ekki hvaða getur komið í staðinn. Varla er neyðarstig sama og neyð. Skárra væri að tala um viðbúnaðarferil almannavarna

Sé neyðarstig notað finnst mér skárra að lýsa yfir neyðarstigi en að „virkja“ það. Já, ég veit að ekki eru allir sammála. Vissulega eru sjávarföll virkjuð, einnig ár, fljót og lækir, jafnvel hugvit fólks og svo framvegis. En að „virkja neyðarstig“ finnst mér út í hött. Neyðarstig er bara hugtak sem útilokað er að virkja. Hins vegar er fjandanum auðveldara að lýsa yfir ástandi sem byggist á hugtökum.

Tillaga: Líklegt að neyðarstigi almannavarna verði lýst yfir.

Svo kom vökunótt

Þau voru fjögur á ferð, réru frá Hjallanesi þennan stutta spöl út í Hjalleyjar. Tilgangurinn var að taka saman hey sem þar hafði verið slegið. Óþurrkar höfðu verið um sumarið, heyskapur gengið treglega og jafnvel þó komið væri fram í október var talið mikilvægt að hirða sem mest fyrir veturinn þó svo að það sem næðist væri sett í vothey. 

Undirlendi er lítið frá Staðarfelli í vestur. Um tíu km langur fjallgarður 200 m hár rís upp frá ströndinni og nær út að bænum Ytrafelli.

Þann 2. september 1920 hafði verið hvasst af austan og í þeirri átt gat verið misvindasamt undir fellunum. Hugsanlega hafa fjórmenningarnir álitið að veðrið væri að ganga niður og því óhætt að fara út í eyjarnar. Aftur hvessti að austan og jafnvel hefur hann snúist í norðaustan og um leið kólnað. Eðlisfræðin segir að kalt loft sé eðlisþyngra en hlýrra. Það veldur því að hvass vindurinn þyngist og hraði hans verður meiri en ella er hann hrapar niður að sjó.

Fjórmenningarnir gengu frá Staðarfelli um hádegi og að Hjallanesi þar sem báturinn var í nausti. Þaðan er aðeins tæpur einn km að austasta hólmanum í Hjalleyjum.

Enginn veit hvað gerðist en atburðarásin gæti hafa verið á þessa leið:

Báturinn er sjósettur. Einn situr í skut og stýrir, tveir róa og konan situr í stefni. Vindur er í bakið en byrjað er að fjara. Skyndilega hvessir. Austan stormurinn snýst í norðaustanátt og það brimar við eyjarnar. Bátinn ber hratt meðfram þeim og bátsverjar ráða lítið við hann. Straumurinn eykst vegna útfallsins. Hætta er á að hann strandi á skerjunum í kringum eyjarnar og brotni, þá yrði öllu lokið. Einn bindur bátsfestina um mitt sér, stekkur út á skeri sem eru við vestustu eyjuna og reynir að stoppa rekið. Ræðararnir eru báðir komnir á sama borð og nota árarnar til að stjaka bátum frá skerjunum. Báturinn tekur niðri, alda fyllir hann.

Hjalleyjar eru undan bænum Harastöðum, aðeins einn km frá bæjarhúsunum að slysstaðnum. Húsfreyjan sér til ferða bátsins en líklega áður en fór að hvessa aftur og allt stefndi í óefni. Hún heldur áfram við heimilisverkin því ekkert sem benti til að slys sé yfirvofandi. Líklega liðu tvær klukkustundir þangað til að hún áttaði sig á því að eitthvað alvarlegt hefði gerst og gerir öðrum viðvart. Þá hafði lægt mikið.

Þau sem létust þennan dag fyrir 100 árum voru Gestur Zophonías Magnússon 31 árs, Magnús Zophonías Guðfinnsson 22 ára, Þorleifur Aðalsteinn Guðmundsson 37 ára, vinnumaður, og Arndís Sigríður Guðbrandsdóttir 28 ára vinnukona. Öll voru þau ógift og barnlaus og bjuggu á Staðarfelli.

Árið 1903 keyptu hjónin Magnús Friðriksson (1896-1949) og Soffía Gestsdóttir (1866-1946) Staðarfell, bættu jörðina og byggðu þar reisulegt steinhús. Þau áttu þrjú börn; Björgu (1980-1985), Gest Zophonías (1989-1920) og Þuríði (1891-1964). Þegar þarna var komið sögu höfðu dæturnar gifst og flutt að heiman. Gesti var án efa ætlað að taka við búinu enda hafði hann stundað búnaðarnám við Hólaskóla. Magnús bóndi hafði sjálfur stundað búnaðarnám hjá Torfa Bjarnasyni í Ólafsdal.

Magnús Zophonías Guðfinnsson var náskyldur Gesti. Mæður þeirra voru systradætur. Magnús ólst upp á Staðarfelli og skírður í höfuð þeirra hjóna (Zophanías er sagt dregið af Soffía). 

Í minningarbók Magnúsar Friðrikssonar segir um slysið:

Húsfreyja á Harrastöðum hafði séð til ferða fólksins fram í eyjarnar um hádegið. Þegar leið á daginn, undraðist hún, að það skyldi ekki sjást í eyjunum. Bað hún þá mann sinn og son að ganga fram í nesin og vita hvort þeir sæju fólkið eða bátinn. Þá er feðgarnir komu þangað, sáu þeir, að báturinn lá í fjörunni við enda vestustu eyjunnar. En með því að á Harastöðum var enginn bátur og þeim feðgunum var kunnugt um, að ég var ekki heima, fóru þeir út að Ytrafelli, sem er næsti bær fyrir utan Harastaði. Sögðu þeir bóndanum þar, Valgeiri Björnssyni, hvernig komið væri. Valgeiri var þegar ljóst, að óhugsandi var að komast frá Ytrafelli inn í Hjalleyjar á báti, þar sem norðaustan rok var á móti. Hann vissi, að ég átti bát inni í Hjallanesi og tók því það ráð að ganga þangað, og réri síðan þaðan fram í eyjarnar. Var þá veðrinu farið að slota.

Gestur lá í fjörunni fyrir framan bátinn. Bátsfestin var bundin um hann og hefur hann auðsjáanlega reynt að bjarga sér og félögum sínum með því að draga bátinn á sundi að eyjunni, en það hefur orðið honum ofraun, enda mikill stormur og straumur í sundinu. Auðsætt var, að hann hafði andast, eftir að kann kom úr sjónum. Andlit hans var storkið blóði og bar glögglega vitni um það. Mikill sjór var í bátnum, og lá lík Magnúsar á grúfu yfir öftustu þóttunni, hefur hann líklega liðið þar út af, er hann með einhverjum ráðum hefur verið að hjálpa fóstbróður sínum að koma bátnum að eyjunni. Þorleifi og Sigríði fundu þeir Valgeir ekki, en lík sona minna voru flutt að Harastöðum og lögð þar í stofuhús.

Þegar ég hafði hlustað á frásögnina, sté ég á bak hesti mínum og reið ofurhægt heimleiðis. Ég tók hnakkinn af hestinum og gekk svo inn til Soffíu minnar og sagði henni hvað hafði gjörst. Varð henni mjög bilt við fréttina.

Svo kom vökunótt.

Hjalleyjar eru fjórar og nefnist miðeyjan Þórishólmi en hinar eru nafnlausar á landakortum. Þær eru mjög nálægt landi, aðeins um 207 m frá Suðurnesi í vestasta hólmann. Útfiri er mikið í kringum eyjarnar og við liggur að eyjarnar tvöfaldist á fjöru. Sama er með fjörusvæðið við land.

Greinileg renna er milli lands og eyja, jafnvel á fjöru, og virðist állinn þar frekar djúpur. Rennan stefnir frá austnorðaustri í vestsuðvestur. Hjalleyjar sjást ekki frá Staðarfelli.

Þess ber að geta að á þessum tíma var ekki gerð lögregluskýrsla eða opinber skýrsla um slys utan þéttbýlis og þannig hefur það líklega verið í þessu tilviki. Frásögn Magnúsar Friðrikssonar er líklega það eina sem til er á prenti um slysið. Þó kann að vera að einhver hafi eigi skráðar minningar frá þessum degi eða bréf um atburðinn og færi fróðlegt að fá að upplýsingar um slíkt.

Magnús og Soffía á Staðarfelli áttu þrjú börn eins og áður sagði. Eldri dóttirin, Björg, átti tvö börn en þau eignuðust enga afkomendur. Yngri dóttirin, Þuríður, giftist Sigfinni Sigtryggssyni og áttu þau eina dóttur. Hún átti níu börn og eru nú afkomendur hennar orðnir um eitt hundrað og er ég einn þeirra.

Myndir

1. Mynd af Staðarfelli og er hún líklega tekin fyrir um eitt hundrað árum.
2. Hjalleyjar, myndin er tekin af korti Loftmynda.is.
3. Gestur Zophonías Magnússon 
4. Magnús Zophonías Guðfinnsson 
5. Þorleifur Guðmundsson.
6. Ekki hefur fundist mynd af Arndísi Sigríði.

 

 

 

 

 

 

 

 

Kjósa í persónu, skömmustulegar kappræður og kuldaleg heilsan

Orðlof

Samhengið

„Reiðareksmönnum“ eins og mér er iðulega borið það á brýn að telja allt sem fólk segir eða skrifar jafngott og jafngilt. En það er fjarri sanni, og ég fellst fúslega á að það sé gott og gagnlegt – og nauðsynlegt – að hafa einhver viðmið um vandaða, formlega íslensku. 

Ég held hins vegar að það sé mjög brýnt að breyta þeim viðmiðum sem hafa gilt undanfarna öld og færa í átt til þess máls sem almenningur talar og skrifar – ekki endilega í öllum atriðum, og ekki endilega alla leið. Þetta þarf helst að gerast án þess að fórnað sé hinu órofa samhengi í íslensku ritmáli sem svo oft er vegsamað – með réttu.

Eiríkur Rögnvaldsson, prófessor emeritus.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Íslands­banki held­ur á 6,35% hlut í Icelanda­ir.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                 

Athugasemd: Íslandsbanki er ekki maður og heldur ekki á neinu. Sem fyrirtæki ræður það yfir 6,35% hlut í flugfélaginu. Sé bankinn eigandi hlutarins er einfaldlega sagt að hann eigi hann. Sé svo ekki ræður hann yfir hlutnum eða fer með hann sem líklega er reyndin miðað við niðurlag fréttarinnar.

Tillaga: Íslands­banki ræður yfir 6,35% hlut í Icelanda­ir.

2.

„Þetta er vegna þess að Trump hef­ur kvatt sína fylgjend­ur til að kjósa í per­sónu.“

Frétt á mbl.is.                                  

Athugasemd: „Enska íslenskan“ ræður í þessari málsgrein. Blaðamaðurinn þýðir fljótfærnislega grein af vef BBC. Þar stendur:

This is because Mr Trump has told his supporters to vote in person. 

Þetta þýðir ekki á íslensku að stuðningsmenn Trumps eigi „að kjósa í persónu“. Þetta er ekki íslenskt orðalag, jafnvel þó það skiljist. Betra er að orða þetta eins og segir í tillögunni hér fyrir neðan.

Í fréttinni segir líka:

Það er hérna sem yf­ir­menn sam­fé­lags­miðlaris­anna ætla að stíga inn.

Þetta er vond málsgrein, enskuskotin. Hvar er þetta „hérna“ og inn í hvað eiga þessir yfirmenn að stíga? Betra væri:

Við svona aðstæður munu yfirmenn samfélagsmiðlarisanna taka af skarið.

Eða eitthvað álíka. 

Tillaga: Þetta er vegna þess að Trump hef­ur kvatt sína fylgj­end­ur til að kjósa á kjörstað.

3.

„Íslenski, Pepsi Max- og Vinsældalisti Rásar 2 þurfa að stíga til hliðar.“

Pistill á blaðsíðu 8 í Fréttablaðinu 29.9.20.                                   

Athugasemd: Fyrir neðan skopmynd á leiðarasíðu Fréttablaðsins er dálkur sem nefnist „Frá degi til dags“. Þar reyna blaðamenn að vera fyndnir með misjöfnum árangri. Ofangreind tilvitnun er úr þessum pistli og skilst varla.

Gerum ráð fyrir að það sem þarna er upptalið séu einhvers konar vinsældalistar í tónlist. Hvernig geta listar „stigið til hliðar“? Og hvað er þarna til hliðar? Geymsla eða eitthvað annað? 

Orðalagið „að stíga til hliðar/niður/upp …“ er fengið rakleitt úr ensku og blaðamenn á öllum fjölmiðlum nota það óspart. Veit þó enginn hvert sá fer sem stígur til hliðar. Má vera að þarna til hliðar sé einhvers konar draumaland eða dagvistun sem veitir vinsældalistum, stjórnmálamönnum og öðrum langþráða hvíld. 

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Ritstjóri Politico segir kappræðurnar hafa verið svo skömmustulegar að þær hafi smánað Bandaríkin.“

Frétt á visir.is.                                  

Athugasemd: Sá sem skammast sín getur verið skömmustulegur og er þá einna helst átt við útlitið. Kappræður geta ekki verið skömmustulegar vegna þess að þær geta ekki skammast sín.

Heimildin er grein á Politico, tímarits í Bandaríkjunum. Þar segir meðal annars:

The proceeding was an epic spectacle, a new low in presidential politics, a new high watermark in national shame.

Þarna er talað um þjóðarskömm; sögulega uppákomu; stjórnmálaumræður um forsetaembættið hafa aldrei verið ómerkilegri.

Orðið skömmustulegur er einungis haft um fólk, svipbrigði þess eða hegðun þegar það uppgötvar mistök sín. Það er ekki haft yfir atburði

Fréttin er illa skrifuð. Þar er meðal annars talað um eftirfarandi: 

1. kappræðurnar hafi ekki verið álitlegar
2. myrkan blett á Bandaríkjunum
3. kvöldið hafi verið smánarlegt
4. hámarki skammarinnar hafi verið náð

Þó blaðamaður sé afskaplega góður í ensku er ekki þar með sagt að hann sé fær um að þýða á íslensku svo vel sé.

Tillaga: Engin tillaga

5.

„Tók einhver annar eftir því hversu kuldaleg heilsan var milli Donald Trump og Melaniu Trump, miðað við hlýjuna á milli Jill og Joe Biden.“

Frétt á dv.is.                                  

Athugasemd: Hér hefur blaðamanninum skjátlast. Sögnin að heilsa í nútímamáli á eingöngu við kveðju. Fólk heilsar hverju öðru þegar það hittist.

Nafnorðið heilsa á eingöngu við um heilbrigði.

Í stað þess að tala um „kuldalega heilsan“ hefði blaðamaðurinn getað talað um samskipti.

Tillaga: Engin tillaga

6.

„Talsíma­kerfið són­ar út.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                   

Athugasemd: Fyrirsögnin er einfaldlega tóm della. Á íslensku þekkist ekki orðalagið  að eitthvað „sóni út“. Blaðamaðurinn á líklega við að kerfið hverfi smám saman.

Í íslenskri orðsifjabók segir að nafnorðið sónn sé komið úr latínu, dregið af orðinu „sonus“ og tengd orð eru sonnetta, svanur og sónata. Afar fróðlegt lesa um þau á málid.is, mæli með því. 

Sónn merkir langdreginn hljómur, óslitinn tónn eða ymur. Ymur er fallegt orð og þá rifjast upp hið undurfagra ljóð eftir Grím Thomsen, Íslands lag sem er betur þekkt sem „Heyrið vella á heiðum hveri“, en þannig byrjar fyrsta erindið. Björgvin Guðmundsson [1891-1961) samdi óskaplega fallegt lag við ljóðið. Þriðja erindið er svona og þar kemur fyrir orðið ymur.

Og í sjálfs þíns brjósti bundnar,
blunda raddir náttúrunnar
Íslands eigið lag.
Innst í þínum eigin barmi,
eins í gleði’ og eins í harmi,
ymur Íslands lag.

Hálfasnalegt er að vísa til ljóðsins þegar maður er að agnúast út í frétt sem ætti að vera betur skrifuð.

Víkjum aftur að símanum. Í gamla kerfinu tók maður upp símtólið, beið eftir sóni og hringdi svo í númerið. Stundum var ekki svarað og þá má vel vera að hringjandinn hafi „sónað út“ af vonbrigðum.

Nei, sögnin „að sóna“ er ekki til á íslensku. Þeir kunna eitthvað í ensku kannast við ameríska orðalagið „zone out“. Það merkir að sofna, missa einbeitinguna, athyglina eða jafnvel meðvitund. Í orðabókinni eru meðal annarra þessi dæmi gefin:

• I just zoned out for a moment.
• It is not the sort of cd I could listen to and just zone out to.
• Do they zone out in church and only catch half the sermon or what?

Hér hefur oft verið varað við því að þýða beint úr ensku og yfir á íslensku. Hráþýðingar eru algengar í fjölmiðlum. Þær má kalla skemmdarverk því við lesendur tökum öllu trúanlegu og höldum að fjölmiðlar séu skrifaðir á „gullaldarmáli“, sem er mikill misskilningur. En þannig gerum við börnin sem fyrir okkur er haft.

Tillaga: Talsímakerfið hverfur smám saman.