Setja stopp (hold), tímabundnir sjálfboðaliðar og mönnun er hindrandi þáttur

Orðlof

Hlúa að sínu

Íslenska er fögur tunga og merkileg. Segjum það bara fullum fetum. Kinnroðalaust. Enda ekkert eðlilegra og sjálfsagðara en að Íslendingum þyki íslenska fegursta og merkilegasta tungumál í heimi. Við megum halda því fram hvar og hvenær sem er ef við viljum. …

En ber það ekki vott um svívirðilega málrembu að mæra svo móðurmál sitt? Nei, ekki er það málremba heldur ást. Remban hefst þá fyrst þegar við látum á okkur skilja um leið að öll önnur tungumál séu miklu ljótari og ómerkilegri. Þannig er reyndar mörgum Íslendingum tamt að tala um hin Norðurlandamálin.

Sönn og fölskvalaus ást birtist ekki með þessum hætti. Hún hlúir að sínu án þess að lasta um leið annað. Ef ég segist elska konu mína og börn og dá þau meira en aðra er ég að sjálfsögðu ekki með því að kasta rýrð á maka og afkomendur annarra. Ætti það ekki að vera ljóst?

Héddna, héddna, grein eftir Þórarinn Eldjárn í Morgunblaðinu 21.3.2020 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„… fjár­málaráðherra þýska sambandslands­ins Hessen, sem hýs­ir meðal ann­ars fjár­mála­höfuðborg­ina Frankfurt.“

Frétt á mbl.is.                  

Athugasemd: Er hægt að orða þetta svona? Nei, auðvitað ekki. Suðurland hýsir ekki Selfoss né aðra bæi eða byggingar. Selfoss er á Suðurlandi rétt eins og Frankfurt er í Hessen. Hessen, Frankfurt eða Selfoss hýsa ekkert. Þar eru þó ótal hús.

Hýsa merkir að veita húsaskjól, jafnvel að byggja að nýju. Hýsi er dregið af hús. Þar af leiðandi eru til orð eins og hjólhýsi, hýsill, sögnin að úthýsa og álíka.

Blaðamaðurinn sem skrifaði fréttina er líklega ungur, hefur ekki mikinn orðaforða vegna þess að hann hefur aldrei lesið neinar bækur að ráði og líklega er hann afburðamaður í útlensku máli. Það er ekki nóg.

Er Frankfurt „fjármálahöfuðborg“. Hef aldrei heyrt það þó alkunna sé að þar sé vélað með fé.

Tillaga: … fjármálaráðherra þýska sambandslandsins Hessen en þar er borgin Frankfurt.

2.

„Við slíkan atburð áskiljum við okkur rétt til að stöðva alla blæðingu svo sem að setja stopp (hold) á afskráningu áskrifta þar til ástandið er liðið hjá.“

Frétt á visi.is.                  

Athugasemd: Margir lögfræðingar eru óskrifandi enda kenna lagadeildir námsmönnum að nota nafnorð en síður sagnorð. Hér er vitnað í frétt á Vísi sem segir frá tilraunum líkamsræktarstöðvarinnar „Reebok Fitnes“ að breyta áskriftaskilmálum.

Í tilvitnuninni er talað um:

… stöðva alla blæðingu …

Fyrirtækjum blæðir ekki enda ekki af holdi og blóði. Hins vegar kann þetta að vera yfirfærð merking, á við peningagreiðslur úr sjóðum fyrirtækisins. Blóðugt er að höfundurinn skuli ekki þekkja sagnorðið greiða eða nafnorðið greiðslur. Þess vegna hefði farið betur á að skrifa einfaldlega svona:

… stöðva allar greiðslur …

Eftirfarandi er furðulegt orðalag:

… setja stopp (hold) á afskráningu áskrifta …

Hvers vegna þarf að setja enska orðið „hold“ innan sviga? Er það til skýringar fyrir einhvern sem ekki skilur nafnorðið stopp? Í staðinn er einfaldast að tala um að hætta afskráningu áskrifta.

Svo er það þetta:

… afskráningu áskrifta …

Er ekki átt við uppsagnir áskrifta? Áskrift sem sagt er upp þarf auðvitað að afskrá úr bókum fyrirtækisins og í sumum tilfellum endurgreiða. 

Tilvitnunin er afskaplega illa skrifuð og höfundinum bara til skammar.

Tillaga: Við áskiljum okkur rétt til að stöðva allar endurgreiðslur, meðal annars vegna uppsagna áskrifta, þar til staðan lagast.

3.

„Óskum eftir tímabundnum sjálfboðaliðum.“

Blaðamannafundur vegna Covid-19, 30.3.20                  

Athugasemd: Tímabundinn sjálfboðaliði hefur líklega eitthvað annað að gera en að vera í slíku starfi. Betra er að hafa sjálfboðaliða sem má vera að því að sinna verkefnum fyrir Rauða krossinn, vonlítið að ráða einhvern sem er tímabundinn.

„Ótímabundinn“ sjálfboðaliði er varla til, þannig orðalag er ekki þekkt. Þegar við lendum í svona klemmu vegna orðalags er einfaldast að umorða. Að öllum líkindum þarf Rauði krossinn á sjálfboðaliðum að halda til skamms tíma. 

Vafasamt er að óska eftir sjálfboðaliða til langs tíma. Það er dálítið gruggug aðferð.

Tillaga: Óskum eftir sjálfboðaliðum í skamman tíma.

4.

„Mönnun gæti orðið hindrandi þáttur þegar tekist verður á við álag á gjörgæslu.“

Fyrirsögn á visir.is.                  

Athugasemd: Með góðu eða illu er reynt að koma fyrir nafnorðum í stuttri málsgrein í stað þess að láta sagnorðin stjórna. Tilvitnaða málsgreinin er ekki röng en hún er afar stirð og enginn talar svona nema fígúra í Spaugstofunni. Þó verður að segja að margir stjórnendur í heilbrigðisgeiranum og víðar tala svona mál sem er líklega ekkert annað en kansellístíll.

Mönnun merkir einfaldlega ráðning starfsfólks. Hindrandi þáttur er einfaldlega vandamál. Af hverju þarf að tala í flækju í stað þess að orða þetta eins og segir í tillögunni hér fyrir neðan?

Stundum dettur mér í hug að ég sé að lesa enska íslensku þegar ég rekst á svona kansellístíl. Orðum mínum til sönnunar er ágætt að þýða ofangreint á ensku:

Personnel can become a hindrance when coping with intensive care.

Þar höfum við það, nákvæmlega eins, jafnvel orðaröðin.

Getur verið að enskan sé svo ráðandi tæknimál í heilbrigðisgeiranum og jafnvel víðar að það hreinlega vanti íslenskar fræðigreinar um sama efni?

Kenningin er þá þessi: Hámenntað fólk vantar þjálfun í skrifum á íslensku því það getur illa tjáð sig um fag sitt nema á nafnorðaskotnu máli sem líkist einna helst ensku.

Tillaga: Þegar álag verður á gjörgæslunni gæti orðið erfitt að fá starfsfólk.

Moldir og menn lifa, útsending rofin fyrir handtöku og ítrekað (enn og aftur)

Orðlof

Mold

Mold: þgf. mold eða moldu. Orðmyndin moldu í þágufalli eintölu er angi af eldra máli sem hefur lifað lengst í föstum orðasamböndum og skáldamáli. Ofar moldu.

Málfarsbankinn. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Leikmaður FH gefur eftir laun það sem eftir er tímabils.“

Fyrirsögn á visir.is.                 

Athugasemd: Miðað við efni fréttarinnar fer hér betur á því að segja að maðurinn hafi afsalað sér laununum.  

Talað er um að gefa eftir laun sem ég las í fljótfærni minni sem eftirlaun og misskilningurinn vakti athygli mína.

Í fréttinni segir:

Arnar segist ekki vita hvort aðrir leikmenn FH eða aðrir leikmenn í Olís-deildinni hafi farið sömu leið og hann.

Hér færi betur að segja að hann viti ekki hvort aðrir hafi farið að dæmi hans eða gert eins og hann.

Svo kemur leiðinlegt orðalag, „að eiga samtal“ sem tröllríðum fjölmiðlum jafnvel þó flestir viti að betra er að orða það þannig að tala saman. Íslenskan byggist á sagnorðum en  enskan styðst við nafnorðin. Við stefnum því miður hraðbyri í nafnorðaáttina.

Tillaga: Leikmaður FH afsalar sér launum sínum það sem eftir er tímabils.

2.

„Settin sem fundust á Landspítalanum, dugi eitthvað.“

Frétt á blaðsíðu 4 í Morgunblaðinu 27.3.2020.                 

Athugasemd: Þetta er óljóst. Fréttin er um sýnatökupinna, settið er pinni ásamt glasi fyrir sýnið. Er hér átt við að settin séu tæknilega í lagi eða að þau klárist einhvern tímann?

Fornafnið „eitthvað“ segir hér sáralítið enda frekar talmál en ritmál: 

Settin duga eitthvað. 

Þetta er skýrara: 

Settin duga (endast) í einhvern tíma (lengi, stutt, í viku og álíka).

Fornafnið „eitthvað“ er hér kæruleysislegt talmál í ofangreindri merkingu. Í ritmáli þarf tjáningin að vera hnitmiðaðri, flestir eru gagnrýnari á það sem þeir lesa en heyra.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„500 manns mæta til sýnatöku hjá fyrirtækinu í dag og jafn margir á laugardag og sunnudag.“

Frétt á blaðsíðu 4 í Morgunblaðinu 27.3.2020.                 

Athugasemd: Mogginn er búinn að ráða nýliða sem víar ekki fyrir sér að byrja setningar á töluorðum, veit líklega ekki betur og enginn leiðbeinir þeim. 

Svona er hvergi gert vegna þess að töluorð eru allt annars eðlis en bókstafir. Enginn leiðbeinir nýliðunum. Og enginn gerir svona oftar en Mogginn.

Reglan er að byrja setningu á bókstöfum. Annað hvort má rita töluorðin í bókstöfum eða umorða setninguna. 

Tillaga: Fimm hundruð manns mæta til sýnatöku hjá fyrirtækinu í dag og jafn margir á laugardag og sunnudag.

4.

„Vísbendingar eru um að íþróttafólk hafi verið uppvíst að því að æfa saman í litlum hópum þvert á tilmæli yfirvalda.“

Fyrirsögn á ruv.is.                  

Athugasemd: Þetta fer nú ekki alveg saman, svona rökfræðilega. Vísbending um brot er ekki það sama og eitthvað sé uppvíst.

Sé lýsingarorðinu uppvís sleppt og orðalagið lagað eftir því skilst málsgreinin.

Tillaga: Vísbendingar eru um að íþróttafólk hafi verið að æfa saman í litlum hópum, þvert á tilmæli yfirvalda.

5.

„Til­vist þeirra verði að tryggja með öll­um ráðum meðan mold­ir og menn lifa.“

Frétt á mbl.is.                   

Athugasemd: Ekki veit ég hvort „meðan moldir og menn lifa“ er almennt orðtak eða heimatilbúið rugl úr höfði blaðamannsins. Að minnsta kosti finn ég ekki neitt álíka í orðabókunum mínum.

Mold er jarðvegur. Moldir er til og getur á merkingin verið jarðneskar leifar. Orðið er aðeins til í fleirtölu.

Heimildin er vefsíða norska blaðsins Aftenposten. Þar fann ég ekkert á norsku sem gæti verið í líkingu við „orðtakið“. Eftirfarandi kemst einna næst því :

Ut fra et samfunns- og demokratiperspektiv er det særlig viktig at denne delen av bransjen blir ivaretatt raskt med tiltak som sikrer likviditet.

Í fréttinni segir:

Grein­ar­höf­und­ar segja norska fjöl­miðla um ára­bil hafa sætt blóðtöku sem eigi sér eng­an líka svo sem fjöldi upp­sagna á rit­stjórn­um einkamiðla beri skýr­an vott um. Það blóð renni til ógn­ar­stórra alþjóðlegra sam­fé­lags­miðla og efn­isveita.

Hvergi í fréttinni í Aftenposten er orðalagið á þennan hátt. Blóð er ekki nefnt. Blaðamaðurinn fer rangt með sem er ámælisvert. Orðalagið í fréttinni er sums staðar skrýtið þó ekki beinlínis rangt. Vera má að hann sé vanari að skrifa á norsku.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Leave no one behind.“

Texti í auglýsingu á blaðsíðu níu í Morgunblaðinu 28.3.20.                  

Athugasemd: Öryrkjabandalagði telur vissara að láta fylgja þýðingu á fyrirsögn auglýsingarinnar sem er svona:

Skiljið engan eftir.

Var nauðsynlegt að hnykkja á þessum orðum með enskri þýðingu? Nei, auðvitað ekki. Auglýsingunni er greinilega aðeins beint til íslenskumælandi fólks.

Hvaða tilgangi þjónar þá útlenskan? Er bara verið að sletta til að sýnast eða er svo komið fyrir íslensku máli að fólk skilji ekki íslensku fullkomlega nema ensk þýðing fylgi með?

Tillaga: Engin tillaga.

7.

„Útsending frá úrslitum NBA rofin fyrir handtöku OJ Simpson.“

Fyrirsögn á visir.is.                  

Athugasemd: Ég er ekki viss. Var útsending rofin áður en O.J. Simpson var handtekinn eða hvað? Fyrirsögnin er þá afspyrnu léleg. Hef frekar trú á því að blaðamaðurinn sé hagvanur í ensku en snöggtum lakari í íslensku.

Þýðum fyrirsögnina á ensku og þá blasir þetta við:

Broadcast from the NBA finals interrupted for the arrest og OJ Simpson.

Blaðamaðurinn segir ekki að útsendingin hafi verið rofin vegna handtökunnar. Hefði hann gert það væri þýðingin á ensku „due to the arrest“.

Þetta er ansi skýrt dæmi á því hvernig enskan er farin að stjórna orðalagi í fréttum. Enginn les yfir fréttir nýliða, þeir fá að dreifa vitleysunni óárreittir og það sem verra er þeir eru óafvitandi um villu sína. Enginn leiðbeinir.

Tillaga: Engin tillaga.

8.

„Rannsóknin í Skotlandi var nauðsynlegt skref í þá átt að fræðast um afleiðingar þess að skalla knöttinn ítrekað um margra ára skeið.“

Frétt á blaðsíðu 41 í Morgunblaðinu 28.3.20.                 

Athugasemd: Blaðamaðurinn skilur ekki orðið atviksorðið ítrekað. Það er ranglega notað hér og í staðinn ætti að vera oft.

Tökum nokkur dæmi sem ættu að skýra muninn á oft og ítrekað:

• Fer Jón oft til útlanda eða ítrekað?
• Hoppar barnið oft í leik sínum eða ítrekað?
• Skallar fótboltamaður boltann oft eða ítrekað?
• Hefur malbik verið lagt oft á Miklubraut eða ítrekað?
• Fer blaðamaðurinn oft til rakarans eða ítrekað?
• Kemur Mogginn oft út í hverjum mánuði eða ítrekað?
• Notar blaðamaðurinn síma sinn oft eða ítrekað?
• Les fólk Njálssögu oft eða ítrekað?
• Fer maður oft út að ganga eða ítrekað?

Svari nú hver fyrir sig en hafi þó þetta til samanburðar, höfum samt í huga að sögnin að endurtaka getur oft dugað:

• Stundum þarf blaðamaður að ítreka spurningu sína til að fá svar. 
• Blaðamenn spyrja oft sömu spurningar en þurfa að ítreka sumar.
• Skuldari sem ekki borgar fær ítrekun á kröfunni.
• Enginn veikist ítrekað af Covid-19 vírusnum, aðeins einu sinni.
• Farðu nú að læra, krakki, ítrekaði mamman. 

Ofangrein málsgrein er ekki vel samin:

„… afleiðingar þess að …“

Þetta er vinsælt orðalag, ekki rangt en skelfilega vitlaust.

… var nauðsynlegt skref í þá átt að …

Þetta er bara langloka. Betra hefði verið:

… nauðsynleg til að fræðast … 

Í fréttinni segir einnig:

Eftir umfangsmiklar krufningar snemma á þessari öld kom í ljós að heilinn í þeim var álíka illa farinn og í hnefaleikurum sem hafa verið krufnir. 

Þetta síðasta er algjör óþarfi: „… sem hafa verið krufnir.“ Lesandinn skilur að þeir hafi verið krufðir (krufnir/krufðir, hvort tveggja rétt), og allir átta sig á því að það hafi verið gert eftir andlátið.

Einnig segir í fréttinni:

Ljóst má vera að vangaveltur um heilsufar knattspyrnufólks þegar ferlinum sleppir munu verða áfram í umræðunni á Bretlandseyjum. 

Hægt er að sleppa ýmsu en skýrara er að tala um 

… heilsufar knattspyrnufólk eftir ferilinn.

Þessi málsgrein er bölvað hnoð:

Fleiri rannsóknir verða vafalaust gerðar sem ættu að færa fólk nær einhverri vitneskju um hvort hættulegt sé að skalla knöttinn ítrekað og hversu hættulegt. 

Gera má athugasemdir við fjölmargt annað í fréttinni. Hún er viðvaningslega skrifuð. Af hverju fær blaðamaðurinn enga leiðsögn?

Tillaga: Rannsóknin í Skotlandi var gerð til að skilja hvaða afleiðingar það getur haft að skalla bolta.

 

Fjárfundur, hááættusvæði, lyfin sen teim og knúsa tré

Orðlof

Tunga þín má dæma þig

Ég las það í blaði í morgun (Mbl 1.6.18, 19) að Trump Bandaríkjaforseti hefði í sjónvarpsávarpi kallað starfsbróður sinn al-Assad Sýrlandsforseta skepnu. Er Assad var spurður um álit sitt á orðavali Trumps svaraði hann:

„Þú ert það sem þú segir.“

Ég læt mér reyndar orðaskipti þeirra kumpána í léttu rúmi liggja en leyfi mér að benda á að í svari Assads felast ævaforn sannindi sem rekja má til Biblíunnar (Matt 12, 37):

Gæt þú vandlega tungu þinnar og vit að það er virktaráð, því að tunga þín má sæma þig [getur aflað þér sóma] og tunga þín má dæma þig (Kgs 5, (130)).

Svipaða hugsun er víða að finna, t.d. í Íslensku hómilíubókinni:

Af orðum þínum skaltu réttlátur verða og af orðum þínum muntu meiddur verða (Íslhóm 98v4).

Ég býst við að flestum sé farið að fyrnast yfir upprunann en efnið eða boðskapurinn á enn fullt erindi til okkar.

Málfarsbankinn, Jón G. Friðjónsson, 240. pistill. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Sjáðu hvar Bjarni Ben var á fjárfundi í dag.“

Fyrirsögn á dv.is.                 

Athugasemd: Bjarni Benediktsson, fjármálaráðherra, var á fjarfundi og allur þingflokkur Sjálfstæðisflokksins og líklega fleiri til.

Þetta kallar blaðamaðurinn „fjárfund“. Mikið fjári ... Fjárfundur og fjárhundur er hvorugt fjarfundur.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Vill sjá þolinmæði á Old Trafford.“

Fyrirsögn á dv.is.                 

Athugasemd: Enginn hefur „séð þolinmæði“. Hún er ekki hlutur heldur hugtak. Hins vegar kannast flestir við ábendinguna um að sýna þolinmæði og þá er átt við að sá sem orðunum er beint að verði þolinmóður, stilli sig, ekki að birta mynd af þolinmæði.

Blaðamaðurinn á líklega við að fótboltaliðið og stjórnendur þess gæti sín, séu ekki fljótfærir, sýni þolinmæði. 

Blaðamaðurinn hefur ekki góð tök á íslensku.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Halldór Armand Ásgeirsson, rithöfundur og útvarpsmaður, kom nýverið heim frá hááhættusvæði og þurfti því að fara í sóttkví.“

Fyrirsögn á dv.is.                 

Athugasemd: Hvað er „hááættusvæði“? Sé það til er væntanlega hægt að tala um „lágáhættusvæði“ og þá líklega „óáhættusvæði“. Stundum er talað um „gengisfellingu“ orða þegar þau þeim er ekki beitt samkvæmt hefð eða merkingu.

Nei, þetta er bara bull í DV. Sumir blaðamenn þar hafa alls ekki nógu góð tök á íslensku máli og enginn leiðbeinir þeim.

Annað hvort er staður áhættusvæði eða ekki. Vilji skrifari leggja enn meiri áherslu á áhættuna getur hann sagt að til dæmis sagt að Lombardi á Ítalíu sé hættulegur staður eða landsvæði eða bætt við einstaklega, sérstaklega, ákaflega, mjög, afar … .

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Í upp­hafi þessa árs bár­ust upp­lýs­ing­ar frá WHO þess efn­is að vart hefði orðið við hóp­sýk­ingu al­var­legr­ar lungna­bólgu í Wu­h­an-borg í Suður-Kína en staðfest smit milli manna ekki verið staðfest.“

Frétt á mbl.is.                  

Athugasemd: Þarna segir að staðfest smit hafi ekki verið staðfest. Staðfest … staðfest. Þetta kallast nástaða og í ofanálag ekki rökrétt.

Réttara er því að segja:

… en smit milli manna ekki verið staðfest.

Tóm vitleysa er að segja að „staðfest smit“ séu „ekki staðfest smit“.

Í fréttinni segir á einum stað:

Í upp­hafi þess­ar­ar ald­ar …

Og á öðrum segir:

Í upp­hafi þessa árs …

Blaðamaðurinn virðist ekki gera sér grein fyrir nástöðunni. Einhæf orðanotkun getur bent til rýrs orðaforða.

Margir freistast til að ofnota ábendingafornafnið þessi og er ég einn af þeim. Oft er notkunin algjörlega þarflaus og hjálpar ekkert eins og hér: 

Í upphafi þessa árs.

Hér er greinilegt að verið er að tala um yfirstandandi ár og þannig er það oft að lesandinn myndi skilja samhengið þó svo að þarna stæði:

Í upphafi ársins.

Gott er að sleppa ábendingarfornafninu og setja ákveðinn greini á nafnorðið.

Í skrifum mínum hef ég hef stundum reynt að sleppa ábendingarfornöfnum og held að í mörgum tilfellum bæti það stílinn. Blaðamenn og aðrir skrifarar ættu að prófa þetta. 

Fréttin hefði orðið betri ef einhver góðviljaður á ritstjórninni hefði lesið hana yfir fyrir birtingu. Margt er að orðalagi og stíllinn slakur.

Tillaga: Í byrjun ársins bár­ust upp­lýs­ing­ar frá WHO þess efn­is að vart hefði orðið við hóp­sýk­ingu al­var­legr­ar lungna­bólgu í Wu­h­an-borg í Suður-Kína en smit milli manna ekki verið staðfest.

5.

„Fólk virðist mjög mikið vera að nota sótthreinsiklúta …“

Frétt á blaðsíðu átta í Morgunblaðinu 26.3.20.                 

Athugasemd: Blaðamaðurinn hefur þetta eftir viðmælanda sínum sem ábyggilega ætlaði að segja að fólk noti klútanna mikið. Auðvitað átti blaðamaðurinn að lagfæra orðalagið. Viðmælendur orða stundum hugsun sína illa og þá eiga blaðamenn að hjálpa til.

Tillaga: Fólk virðist nota sótthreinsiklúta mjög mikið …

6.

„Fáðu lyfin sen teim.“

Þulur les auglýsingu í morgunþætti Ríkisútvarpsins kl. 07:57.                 

Athugasemd: Ég gat ekki almennilega heyrt hvað við var átt, skildi ekki „lyfin sen teim“. Eitt augnablik flögraði að mér að „Sen Teim“ eða „SenTeim“ væri kínverskt lyf til varnar kórónuveirunni. Svo áttaði ég mig á að apótek býður fólki að fá lyfin sín send heim.

Stuttu áður var borgarstjóri í viðtali í morgunþættinum. Dagskrárgerðarmaðurinn kvaddi Dag og sagði svo (ritað eftir minni): 

Borgarstjóri gengur nú út í daginn …

Þá hló ég upphátt.

Tillaga: Fáðu lyfin send heim.

6.

„Leitið huggunar gegn veirunni og knúsið tré.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 23 í Morgunblaðinu 26.3.20.                 

Athugasemd: Hvað varð um sögnina að faðma? Var hún felld niður í íslensku máli. Enginn er lengur sagður faðma, allir knúsa sem er svona „dúddí“ orðalag eins og einn vinur minn orðaði það.

Knús er svo sem ekki slæmt orð. Það er vel þekkt og mikið notað, en öllu má nú ofgera.

Börn eru knúsuð í æsku en þegar þau eru orðin fullorðin og tekin til við ritstjórn á vef Skógræktarinnar (sem er heimild fréttarinnar) er þeim tamara að knúsa tré en faðma. Hið síðara mun þó vera réttara því eftir myndunum að dæma umfaðmar fólk tré.

Á malid.is segir: 

knúsa s. (17. öld) knosa, mylja, þjarma að …

Þetta er hin upprunalega merking og hana má greinilega sjá í til dæmis í danskri orðabók sem segir um orðið „knuse“, sjá hér:

Knuse nogens hjerte. OVERFØRT gøre nogen ulykkelig, især i forbindelse med kærlighed.

Svo má leita að danska nafnorðinu „knus“ og þá er merkingin allt önnur, athyglisverð eru orðin „omfavnelse“ og „favntag“. Hvað skyldu þau nú þýða?:

omfavnelse; kram
SYNONYM uformelt knuser
ORD I NÆRHEDEN: knus og kram, stort kram, favntag, kæmpeknus, knusetur, krammer ... vis mere
EKSEMPLER: et ordentligt/varmt knus, et stort korpussøgning, give/få et knus, kys og knus, knus og kram.

Hvernig er það annars, leitum við ekki huggunar vegna einhvers en ekki gegn?

Skógrækt er göfug, um það verður varla deilt. Ég geng oft um Heiðmörk en á varla eftir að faðma birkitrén, þessar rýru en þó fallegu hríslur. Læt grenitrén algjörlega vera. 

Tillaga: Leitið huggunar vegna veirunnar og faðmið tré.

Þessi 22 ára gamli framherji, ítrekað og heimsvísan

Orðlof

Samskiptafjarlægð

Í tengslum við COVID-19-sjúkdóminn hefur mikið verið rætt um það sem á ensku nefnist social distancing, þ.e. það að minnka sem mest samneyti við aðra til að reyna að koma í veg fyrir útbreiðslu veirunnar. 

Ekki hefur fundist gott orð yfir þetta en Jóhann Heiðar Jóhannsson, formaður Orðanefndar Læknafélags Íslands, leggur til (í samtali) að þetta hugtak verði kallað samskiptafjarlægð. 

Dæmi um notkun þess í setningu: Landlæknir leggur til að allir hlíti reglum um samskiptafjarlægð.

Árnastofnun, pistill eftir Jóhannes Bjarna Sigtryggsson rannsóknalektor. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Þessi 22 ára gamli fram­herji flaug til Belgra­de í síðustu viku …“

Frétt á mbl.is.                 

Athugasemd: Fleiri en íþróttablaðamenn hafa tekið upp á því að geta um aldur fólk í fréttum. Þetta er mjög algengt í flestum löndum og í sjálfu sér ekkert að því. Ofangreind tilvitnun er í þessu samhengi á vefsíðu Moggans:

Luka Jovic, fram­herji spænska knatt­spyrnu­fé­lags­ins Real Madrid, er í slæm­um mál­um eft­ir að hann yf­ir­gaf sótt­kví vegna kór­ónu­veirunn­ar í heimalandi sínu Serbíu í leyf­is­leysi. Þessi 22 ára gamli fram­herji flaug til Belgra­de í síðustu viku …

Frásögnin er ekki góð, endurtekningar gera hana stíllausa. Betur hefði farið á því að orða þetta svona:

Luka Jovic, tuttugu og tveggja ára gamall fram­herji spænska knatt­spyrnu­fé­lags­ins Real Madrid, flaug til Belgrad í síðustu viku. Hann yfirgaf sóttkví ...

Greinilegt er að blaðamaðurinn þýddi úr ensku. Hann veit ekki að hér á landi er almennt talað um Belgrad, jafnvel Belgrað, en á ensku „Belgrade“. Á vef Wikipedia segir:

Belgrad eða Beograd á serbnesku …

Villur eru í fréttinni. Þar segir „mikillar varúðarráðstafana“. Einnig segir:

Þar sem að Jovic var að koma frá Madrid á Spáni þar sem veir­an hefur …

Þar sem … þar sem. Blaðamaðurinn hlýtur að sjá nástöðuna við yfirlestur. Þetta er skárra:

Jovic var að koma frá Madrid á Spáni en þar hefur veiran …

Í fréttinni segir: 

Ne­bojsa Stefanovic, inn­an­rík­is­ráðherra Serbíu, ít­rekaði að Jovic gæti fengið fang­els­is­dóm fyr­ir að rjúfa sótt­kví.

Ítrekaði hvað? Hvergi kemur fram að ráðherrann hafi sagt þetta áður. Hvers vegna notar þá blaðamaðurinn „ítrekaði“? Hefði ekki verið nóg að skrifa að hann hafi sagt að Jovic gæti fengið fangelsisdóm?

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Charlie Austin, leikmaður QPR, varar ungt fólk við því að það sé ekkert grín að fá kórónaveiruna þó að það sé á besta aldri.“

Frétt á mbl.is.                 

Athugasemd: Hvað á blaðamaðurinn við fyrir hönd fótboltamannsins? Hann varar við því að það sé ekkert grín á fá veiruna. 

Berum þetta tvennt saman:

Hann varar við því að það sé ekkert grín að fá veiruna.

Og …

Hann varar við því að það sé grín að fá veiruna.

Hvort af þessu skyldi nú maðurinn eiga við?

Hann er í raun og veru að segja að það sé alvarlegt mál að fá veiruna. Ekki að það sé „grín“. 

Tillaga: Charlie Austin, leikmaður QPR, aðvarar ungt fólk. Hann fullyrðir að það sé ekkert grín að fá kórónaveiruna þó fólk sé á besta aldri.

3.

„Lögregla ítrekað kölluð út vegna heimasamkvæma.“

Fyrirsögn á visir.is.                  

Athugasemd: Þetta er ekki góð notkun á lýsingarorðinu ítrekaður. Betra er að nota atviksorð eins og oft, tíðum, aftur og aftur og álíka.

Þegar sögnin að ítreka eða lýsingarorðið ítrekað er notað þá erum við að tala um sama verknaðinn. Krafa um greiðslu reiknings þarf stundum að senda oft til skuldarans, skuldin er þá ítrekuð. Eftirfarandi er bara della:

• Varla er hægt að segja að sá sem fer daglega í sundlaugar fari ítrekað í sund.
• Þó svo að skíðamaður detti oft í brekku er varla hægt að segja að hann detti ítrekað.
• Ekki getur verið rétt að segja að maður stami ítrekað.
• Margir veikjast oft um ævina, varla fá menn ítrekað kvef.
• Sá sem hnerrar nokkrum sinnum í röð hefur varla hnerrað ítrekað.
• Ómögulegt er að segja að sá sem kaupi mjólk fjórum sinnum í viku kaupi ítrekað mjólk.

Engu að síður er þetta sagt á svipaðan hátt af því að „ítrekað“ er svo vinsælt orð um þessar mundir og ítrekað notað. Af þessum dæmum má sjá að orðið á alls ekki alltaf við.

Tillaga: Lögregla oft kölluð út vegna heimasamkvæma.

4.

„Skortur á sýnatökupinnum á heimsvísu.“

Undirfyrirsögn á blaðsíðu 4 í Morgunblaðinu 23.3.20.                  

Athugasemd: Sum orð verða afar vinsæl hjá blaðamönnum og er klifað á þeim út í hið óendanlega. Í nokkurn tíma hefur oft („ítrekað“) verið talað um „heimsvísu“ og „landsvísu“ sem þó er alls ekki rangt en öllu má nú ofgera. Hér áður fyrr var einfaldlega talað um það sem gerst hefur í heiminum eða á landinu.

Og af þessu tilefni er hér vísa. Nei, ekki vísa heldur limra út Vísnahorni Morgunblaðsins sem Halldór Blöndal fyrrum þingmaður sér um. Eitt af því skemmtilegasta sem maður les:

Það er almenningsálit í sveitinni,
að ást séra Marteins á geitinni
megi hreint ekki lá
þegar litið er á
hve lík hún er Jórunni heitinni.

Höfundurinn er Jóhann S. Hannesson.

Tillaga: Skortur á sýnatökupinnum í heiminum.

 

Faraldurinn er rétt að byrja

Framtíðarhorfum í efnahagsmálum eru afar slæmar vegna Covid-19 faraldursins. Hvorki hér á landi né erlendis hefur hann enn náð mikill útbreiðslu, raunar er langt þangað til. Þetta byggi ég meðal annars á meðfylgjandi súluriti og gögnum sem liggja að baki og er öllum aðgengileg.

Ýmsir aðilar fylgjast nákvæmlega með útbreiðslunni og birta jafnóðum gögn um hana. Ég hef skráð hjá mér helstu upplýsingar og hér eru tvö súlurit sem eru alþjóðleg.

Í stuttu máli sýnir hið efra hlutfallslega breytingar. Tvær súlur fylgjast að, önnur sýnir fjölgun smitaðra, hlutfallsleg fjölgun frá 11. mars, og hin fjölgun látinna sem hlutfall af smituðum. Græna súlan sýnir þá sem hafa læknast af veikindum, hlutfall af smituðum.

Þetta þýðir á einföldu máli að faraldurinn er enn í örum vexti.

Vel má vera að það eina sem er marktækt sé fjöldi látinna. Vandinn er hins vegar sá að víða kunna skráningar að vera í skötulíki. Í fámenningu hér á landi er auðvelt að safna upplýsingum. 

Gagnslítið er að bera saman smit miðað við fjölda íbúa. Í Vatíkaninu búa 800 manns og þar er einn smitaður, 0,13% íbúa. Í San Marino, smáríki innan Ítalíu, eru 144 smitaðir, 0,42%. Hér á landi er hlutfallið 0,14%. 

Mér finnst skynsamlegra að bera saman hlutfall smitaðra í fjölmennari ríkjum. Þá kemur ýmislegt forvitnilegt í ljós eins og sjá má á súluritinu. Á því sjáum við brotalamirnar, óskráða útbreiðslu faraldursins.

Mest smit eru í fjölmennustu Evrópulöndunum, Þýskalandi, Frakklandi, Ítalíu og Spáni og eru súlurnar rauðlitaðar. Sama er með Íran og Suður Kóreu. Allt þetta virðist fremur trúverðugt.

Hvað þá með hin löndin, sérstaklega þau svartlituðu. Bandaríkin, Bretland, Pólland, Kanada og jafnvel Tyrkland og Rússland? Þau eru ekki lokuð eins og Norður Kórea þar sem enginn er sagður hafa smitast. Líkur benda til að þarna sé öll skráning í kalda koli. Covid-19 veiran grasserar líklega í þessum löndum án þess að yfirvöld hafi neina stjórn á útbreiðslunni eða voru alltof sein að bregðast við. Tölurnar eru alls ekki trúverðugar og hljóta beinlínis að vera rangar. Covid-19 faraldurinn er því verri en uppgefnar tölur gefa til kynna.

Þegar þetta er skrifað er sagt að um 312 þúsund manns séu smitaðir. Getur verið að þeir séu tvisvar sinnum fleiri, tíu sinnum fleiri ...?

Setjum nú sem svo að við Íslendingar náum stjórn á faraldrinum og hann hreinlega hætti. Haldi faraldurinn halda áfram að geysa í Evrópu og Norður Ameríku með öllum þeim neikvæðu áhrifum sem fylgja erum við ekkert sérstaklega vel sett. Efnahagslíf hér á landi mun ekkert lagast þó faraldrinum linni.

Efnahagsleg áhrif munu verða mjög alvarleg, líklega í eitt ár eða lengur. Erfitt kann að vera fyrir okkur að selja helstu framleiðsluafurðir og um leið kann að reynast erfitt að kaupa helstu vörur til neyslu hér innanlands. Alvarlegast verður þó skortur á matvælum og olíu. Helstu matvælaframleiðslulönd heimsins munu eiga afar erfitt með að sinna framleiðslu og útflutningi.

Þetta eru ekki góðar framtíðarhorfur. Þegar loksins sér fyrir endann á faraldrinum úti í honum stóra heimi tekur langan tíma að koma hjólum atvinnulífsins í gang? Gerist það bara si svona að þjóðir taki aftur upp þráðinn og rétt eins og ekkert hafi í skorist? 

Nei, ég held að þegar faraldrinum loksins linni muni þjóðir heims ekki treysta á hverja aðra og taki að framleiða matvæli fyrir eigið fólk, tryggi matvælaöryggi sitt.

Hvernig ætlum við að tryggja matvælöryggi þjóðarinna, aðgang hennar að nægum mat?

Auðvitað vonar maður að þetta svartsýnisraus verði ekki raunin en hversu langvinnur verður faraldurinn og hversu lengi er atvinnulíf heimsins að komast í gang þá loks honum linnir?

Tikka í réttu boxin, lausafé sem þornar upp og þyrla sækir slasaðan á Landspítalann

Orðlof

Hlutur

Venjan er að segja gera á hlut einhvers. Eldra afbrigðið gera á hluta einhvers er líka til þó að hitt sé algengara í nútímamáli.

Málfarsbankinn.  

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Aðspurður varðandi út­litið framund­an seg­ir Daní­el að stjórn­völd séu að tikka í öll réttu box­in.“

Frétt á mbl.is.                 

Athugasemd: Þó svo að viðmælandinn hafi sagt svona ber blaðamanninum ekki skylda til að hafa þetta nákvæmlega eftir honum.

Orðalagið er mjög enskt. Í orðabók Longman á netinu segir:

If something ticks all the right boxes, it does everything that you wanted it to do or is everything you wanted it to be.

Enskt orðalag þarf ekki að vera slæmt. Miðum samt við venju og hefð í íslensku máli. Í krossaprófum í gamla daga „tikkaði“ enginn ekki í box heldur hakaði, „exaði“, við rétt svör sem stundum voru í ferhyrndum reit. Síðar fóru sigldir að kalla þessa reiti „box“, hugsanlega til að sýni hversu forframaðir í útlenskunni þeir eru. Enskar slettur er öðrum þræði ekkert annað en mont.

Á íslensku merkir box kassi eða dós ef ekki er átt við hnefaleika. Box er áþreifanlegt, með fjórum hliðum, botni og loki. Makkintos sælgæti er yfirleitt selt í boxi sem má endurnýta fyrir kökur og annað gott, jafnvel verkfæri og svo framvegis. Þess vegna er varla hægt að nota „box“ um það sem teiknað á blað. Rammi eða reitur eru góð orð.

Þá getum við sagt:

Aðspurður varðandi út­litið framund­an seg­ir Daní­el að stjórn­völd hafi hakað í alla réttu reitina.

Hér verður að viðurkennast að málsgreinin er dálítið kjánaleg, ekki eins góð og enska orðalagið. Hins vegar er einfaldleikinn alltaf bestur og því eru stjórnvöld líklega að gera allt rétt. Ferlega hallærislegt að segja „varðandi útlitið framundan“.

Í fréttinni segir:

Það vita all­ir að þetta er tíma­bundið en maður veit bara ekki hversu tíma­bundið.

Æ, ekki er þetta gott. Viðmælandinn lítur hér illa út og það er blaðamanninum að kenna. Þetta er snöggtum skárra:

Allir vita að ástandið er tímabundið en hversu lengi veit enginn.

Með því að hugsa sig um, hætta að flýta sér, gefst tími til að vanda sig.

Tillaga: Spurður um framtíðarhorfur seg­ir Daní­el að stjórn­völd séu að gera allt rétt.

2.

„Lausa­féð er mjög fljótt að þorna upp.“

Fyrirsögn á mbl.is.                

Athugasemd: Orðtök eru föst orðasambönd sem hljóta að vera lýsandi fyrir umræðuefnið. Varla er hægt að segja að lausafé „þorni“ eða „þorni upp“. Peningar eru varla blautir og síst af öllu í rafrænni veröld. Þetta er þó líkingamál og fullkomlega eðlilegt að nýta sér það í frásögn. Fólk getur vissulega orðið uppiskroppa með peninga.

Lausafé er stundum nefnt handbært fé, það er þeir fjármunir sem auðveldlega er hægt að grípa til eða koma í verð. Á erfiðum tímum kann að vera erfitt að fá peninga, til dæmis gjaldeyri. Þar að auki er vandi að selja hluti og fá fyrir þá rétt verð. 

Tillaga: Margur verður uppiskroppa með lausafé.

3.

„Sóttu slasaðan skipverja á Landspítalann.“

Fyrirsögn á visir.is.                 

Athugasemd: Einu sinni gerðist maður nokkur pólitískur flóttamaður og bað um hæli í Sovétríkjunum og þótti það einstaklega merkileg frétt. Nú heyrir það til tíðinda að þyrla Landhelgisgæslunnar hafi „sótt slasaðan skipverja á Landspítalann“. Líklega hefur verið gáfulegra að lækna hann annars staðar eða bara skila honum á sama stað og hann fannst.

Þess ber að geta að hinn fljótfæri blaðamaður lagaði þessa kolvitlausu fyrirsögn löngu, löngu, löngu eftir birtingu fréttarinnar. Svona bull á ekki að viðgangast á Vísi eða öðrum fjölmiðlum.

Tillaga: Þyrla Gæslunnar flutti slasaðan skipverja á Landspítalann.

4.

„Framlegð til íþróttahreyfingarinnar gæti minnkað.“

Fyrirsögn á frettabladid.is.                 

Athugasemd: Framlegð er hugtak sem notað er í rekstri fyrirtækja. Á Vísindavefnum skýrir Gylfi Magnússon, dósent í hagfræði, það svo:

Framlegð er notuð yfir tekjur að frádregnum breytilegum kostnaði. Með breytilegum kostnaði er átt við kostnað sem breytist með framleiddu magni (ef um framleiðslufyrirtæki er að ræða) eða seldu magni (ef um dreifingaraðila er að ræða). 

Framlag er allt annað og merkir það sem lagt er af mörkum, skerfur.

Blaðamaðurinn er líklega að rugla þessum orðum saman þegar hann semur frétt um skerf, hlut, íþróttahreyfingarinnar úr potti Íslenskrar getspár, lottó og getrauna.

Fréttin er annars frekar illa skrifuð. Í henni eru stafsetninga- og málfarsvillur.

Tillaga: Framlag til íþróttahreyfingarinnar gæti minnkað.

 

Sérafnotareitur, framvinda sem rúllar og forystufólk Englands

Orðlof

Glatkista

Ímynduð kista þar sem týnda hluti er að finna. Eitthvað fer í glatkistuna; eitthvað er komið í glatkistuna.

Eitthvað tapast, týnist; eitthvað er týnt, eitthvað gleymist eða leggst af. Bókin er komin í glatkistuna - Húslesturinn vakti minningar um góðan sið sem lent hafði í glatkistunni.

Danska: „Gå í glemmebogen“

Úr bókinni Mergur málsins (stytt), Jón G. Friðjónsson.  

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Landamærum Danmerkur verður lokað frá og með hádegi í dag og verður öllum aðvífandi vísað frá landinu …“

Frétt á blaðsíðu 2 í Morgunblaðinu 14.3.20.                

Athugasemd: Aðvífandi merkir samkvæmt orðabókinni sá sem kemur af tilviljun, ekki sá sem kemur í heimsókn. Af þessu má ráða að orðið er ekki notað í réttri merkingu í fréttinni.

Þegar blaðamenn lenda í vanda um orð eða orðalag er skynsamlegast að fara inn á malid.is. Þeir sem aldrei eru í vafa um orðaval sitt eiga ekkert erindi í blaðamennsku.

Tillaga: Landamærum Danmerkur verður lokað frá og með hádegi í dag og öllu aðkomufólki verður vísað frá landinu …

2.

„Íbúðum á jarðhæð og kjallara fylgir sérafnotareitur.“

Auglýsing á blaðsíðu 15 í Morgunblaðinu 14.3.20.                

Athugasemd: Hvað er sérafnotareitur? Miðað við samhengið er hér líklega átt við lítinn garð eða blett fyrir utan íbúð sem lokaður er fyrir aðra. Þó má vera að hann sé í sameign innandyra eða gróðurreitur uppi á Hólmsheiði. Hver veit? Fylgdi bíll íbúðinni væri hann samkvæmt þessu nefndur sérafnotabíll. Svona orð er út í hött.

Orðið er asnalega saman sett og sé heimatilbúna skýringin mín rétt á orðið alls ekki við.

Tillaga: Íbúðum á jarðhæð og í kjallara fylgir lokaður reitur í garðinum fyrir utan íbúðina. 

3.

„Ferðabann til Bandaríkjanna nú í gildi.“

Fyrirsögn á frettabladid.is.                

Athugasemd: Ég hnaut um nú í fyrirsögninni og það fékk mig til að hugsa. Sé bannað að ferðast til Bandaríkjanna þá gildir það núna. Þar af leiðir að orðinu er algjörlega ofaukið, hjálpar ekkert. Raunar er að skaðlausu hægt að sleppa „í gildi“, það hjálpar ekki heildur neitt, bætir engu um skilning.

Eftir snyrtinguna stendur stendur einfaldlega:

Ferðabann til Bandaríkjanna.

Þetta er samt ansi snubbótt og ljótt. Hvers vegna? Jú vegna nafnorðanna, hér vantar sagnorð til að létta stílinn. Niðurstaða mín er því eins og segir í tillögunni.

Ég hélt í fáfræði minni að nú væri atviksorð og hugsaði það ekki til enda. Nei, nú er nafnorð í hvorugkyni og aðeins til í eintölu? Það beygist svona:

Nú, nú, núi, nús.

Fyrirsögnin er klúðursleg og því ónothæf. Af hverju finna blaðamenn ekki þörf hjá sér til að skoða orðalag og stíl?

Tillaga: Bannað að ferðast til Bandaríkjanna.

4.

„Brandararnir eru oftar en ekki í fyrirsjáanlegri kantinum, en lykilatriðið er að framsetningin heldur flottu flugi, dýnamík leikaranna gefur frá sér gott stuð og rúllar framvindan frá A til B án nokkurrar fitu, tilgerðar eða rembings.“

Kvikmyndagagnrýni á dv.is.                 

Athugasemd: Margt í þessari gagnrýni á íslensku bíómyndina Veiðiferðin skilst ekki, þar með tilvitnunin hér að ofan.

Með góðum vilja má skilja að brandararnir séu „í fyrirsjáanlegri kantinum“. Þetta er hins vegar illa skrifað. Af hverju segir höfundurinn ekki að brandararnir hafi verið fyrirsjáanlegir? Þarna hefði farið vel á því að setja punkt, en höfundurinn áttar sig ekki á því og lengir málsgreinina úr öllu hófi.

Eftirfarandi er óskiljanlegt:

Framsetning heldur flottu flugi.

Má vera að höfundurinn sé að hæla kvikmyndagerðarmönnunum. Sé svo hefði hann að ósekju mátt vera skýrari, það er að segja geti hann það.

Svo kemur þetta:

Dýnamík leikaranna gefur frá sér gott stuð og rúllar framvindan frá A til B án nokkurrar fitu“.

Ég hef ekki hugmynd um hvað þetta þýðir. Hefði einhver sagt svona við mig hefði ég ábyggilega jánkað án nokkurs skilnings, þannig er oft talmálið. En hér er þetta ritmál og þá þarf að vanda sig.

Í gagnrýninni stendur:

Sex einstaklingar leggja af stað í hina árlegu veiðiferð með það að markmiði að sinni að eiga sér hófstillt glens.

Þetta skilst illa vegna þess að höfundur er hugsanlega of orðmargur. Einna helst mætti hann sleppa „að sinni“ þá skýrist málsgreinin örlítið. Betur hefði þó farið á því að segja:

Sex karlar leggja af stað í hina árlegu veiðiferð til að skemmta sér.

Í framhaldinu segir:

Eins og gerist þó, þegar fáeinir vínkassar eru opnaðir og dólgurinn farinn að gefa frá sér gleðismit í pylsupartíinu, siglir allt í ansi óútreiknanlega ferð framundan.

Hvaða dólgur? Þetta skilst ekki.

Sannast sagna á maður ekki að eyða mörgum orðum í viðvaningsleg skrif eins og þessi gagnrýni er frá upphafi til enda. Höfundurinn hefði þurft að fá einhvern til að lesa þau yfir, svo óskaplega margt þarfnast lagfæringar. Staðreyndin er einfaldlega sú að óbreytt hefðu skrifin ekki átt að birtast.

Ég ætla samt að sjá þessa kvikmynd en ekki vegna þessarar gagnrýni. Skilst að hún sé bráðskemtileg, þó brandararnir kunni að vera fyrirsjáanlegir. 

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Wayne Rooney, leikmaður Derby, er ekki sáttur hvernig forystufólk Englands hefur tekið á kórónuveirunni og knattspyrnunni. “

Frétt á visir.is.                 

Athugasemd: Hvað er „forystufólk Englands“ …? Þvílíkt orðalag. Blaðamaðurinn virðist ekki skrifa af mikilli þekkingu. Hann ætti framvegis að bera skrif sín undir alvörublaðamenn á Vísi? Þeir eru nokkrir afburðagóðir þar innandyra.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Þegar klukk­an sló eina mín­útu yfir miðnætti gekk sam­komu­bann í gildi á Íslandi …“

Frétt á mbl.is.                 

Athugasemd: Klukkan slær ekki nema á heilum og hálfum tíma. Má vera að börn sem aldrei hafa heyrt í eða séð stórar standklukkur eða borðklukkur af gömlu gerðinni viti þetta ekki. Svona orðalag er bara út í hött.

Mér finnst líklegast að samgöngubann hafi gengið í gildi klukkan 24, á miðnætti, sem þýðir að eftir það er samgöngubann. Í fréttinni segir að samgöngubannið gildi „til 13. apríl kl. 00:01“. Ég velti því fyrir mér hvort síðasti dagur bannsins sé 12. eða 13. apríl. 

Í fréttinni er þetta haft eftir viðmælanda:

… standa vörð um þá sem eru út­sett­ast­ir fyr­ir þess­ari sýk­ingu …

Hver kenndi þér að segja svona, blaðamaður? Mikið er þetta ljótt orðalag, stíllaust og kjánalegt. Er ekki átt við þá sem eru viðkvæmastir?

Tillaga: Frá miðnætti er samkomubann á Íslandi.

7.

„Glataður giftingarhringur fannst fínpússaður og hreinn í fjósinu.“

Fyrirsögn á visir.is.                  

Athugasemd: Hringurinn var ekki glataðri en svo að hann fannst. Vissulega getur sögnin að glata þýtt að týna.

Glataður er lýsingarorð sem getur merkt týndur. Hins vegar er orðinu ofaukið í þessari málsgrein. Hann fannst, það sem finnst var týnt. Þarf að ræða það eitthvað frekar, eins og leikarinn sagði. Giftingahringurinn hefði ekki „fundist“ nema vegna þess að hann var týndur.

Tillaga: Giftingarhringur fannst fínpússaður og hreinn í fjósinu

Þjást tugir þúsunda bara af flensu og kvefi?

Furðulegt er að skoða landakort og sjá hvernig smit vegna Covid-19 veirunnar hefur dreifst misjafnlega um jörðina. Einhvern veginn virðist ekki allt vera sem sýnist. Hér ætla ég að rekja grunsemdir mínar og reyna að styðja þær með tölulegum upplýsingum sem fáanlegar eru í dag.

Gríðarlega margir hafa smitast í Kína, en athyglisvert er hversu fáir hafa smitast í nágrannalöndunum. Vera má að í þeim sé heilbrigðiskerfið frekar vanþróað og tölur um smitaða séu ekki eins ítarlegar og á Vesturlöndum. Gæti verið að tugþúsundir manna haldi að þeir séu með „flensu“ eða „kvef“. Fjöldi fólks harkar af sér, hefur ekki efni á að liggja heima. Sjá efra kortið.

Dásamlegt er að líta til Rússlands. Þarlend stjórnvöld halda því fram að fimmtíu og níu manns hafi smitast. Munum að þar búa 146 milljónir og smitaðir því aðeins 0,00004%.

Í Japan búa 127 milljónir manna og þar eru sagðir 773 smitaðir, 0,001% landsmanna, þrettán sinnum fleiri en í Rússlandi. Í Þýskalandi og Frakklandi búa samtals um 149 milljónir manna og þar eru samtals 153 sinnum fleiri smitaðir en í Rússlandi.

Skoðum Evrópukortið sem sýnir útbreiðslu Covid-19. Margt vekur athygli en þó einna helst hversu fá smit eru í Austur Evrópu, landsvæðinu sem einu sinni var undir járnhæl kommúnismans. Hvað veldur?

Getur verið að þar sé útbreiðslan einfaldlega lítil eða heilbrigðiskerfið lélegra en í Vestur Evrópu? Getur verið að þarna séu líka þúsundir manna veikir af „flensu“ eða „kvefi“?

Ég hef enga haldbæra skýringu á fáum smitum í Austur Evrópu. Fyrst af öllu dettur manni í hug að annað hvort séu tölulegar upplýsingar ekki handbærar eða verið sé að fela útbreiðsluna. Hver trúir því til dæmis að í Póllandi séu aðeins 103 smitaðir, það er 0,0001% af íbúunum? Í Úkraínu eru þrír smitaðir, 0,00001%. Þetta lyktar allt af af „rússneskri tölfræði“.

Lítum á súluritið yfir smitaða í Austur Evrópu. Þar skera þrjú lönd sig úr, Króatía, Slóvenía og Eistland. Allt bendir til að ekki sé allt sem sýnist í öðrum löndunum.

San Marínó, er sjálfstætt smáríki á norðanverðri Ítalíu. Þar eru áttatíu smitaðir. Í Vatíkaninu er einn af 800 smitaður sem er 0,13%. Í báðum löndunum er þetta ansi hátt hlutfall. Þannig er einnig með Ísland sem er í þriðja sæti miðað við smitaða sem hlutfall af íbúafjölda, 0,046%.

Sé þessum þremur löndum sleppt er súluritið aðeins læsilegra. Ítalía trónir á toppnum með langflesta smitaða miðað við höfðatölu.

Bíðum samt við. Getur verið að eitthvað fleira lykti af „rússneskri tölfræði“. Varla er trúlegt að 0,002% Breta séu smitaðir. Á Írlandi eru þeir 0.003% sem samt er furðulega lágt hlutfall.

Og víkur nú sögunni að Austurríki, þar eru aðeins 0,007% smitaðir. Margir Íslendingar þar á skíðum og báru smit heim. Engu að síður eru þar hlutfallslega miklu færri smitaðir en hér á landi. Þarlendir hljóta að vera eins og Rússar, veiran bíti hreinlega ekki á þá. Greinilega sterkari stofn en Ítalir sem sendu fjölmarga smitaða til Íslands og eru í miklum vanda sjálfir. Í Sviss eru 0.016% smitaðir. Veiran leggur þar fleiri en í Austurríki.

Varla er grín að þessu gerandi því þegar öllu er á botninn hvolft eru allar þjóðir eins. Þess vegna er ég ansi hræddur um að ekki séu nánda nærri öll kurl komin til grafar í fjölda ríkja. Fjölmargt bendir til að fá ríki hafi verið eins forsjál í sóttvarnarmálum og Ísland og þar af leiðandi eru ófáir bara með „flensu“ eða „kvef“ þegar aðrir eru með Covid-19 veiruna. Hér hefur ekki verið rætt um Bandaríkin en þar eru 0,0009% smitaðir. Afskaplega tortryggilegt hlutfall af íbúum.

Hér er að lokum tafla sem sýnir hlutfall smitaðra í Evrópu. Betra er að smella á töfluna og aðrar myndir og verða þær þá skýrari.

 

Þriðja og síðasta umferð lauk og fólk sem læknast án læknis

Orðlof

Abbast

Orðasambandið abbast upp á e-n ´kássast upp á e-n´ kemur fyrir í Skipum heiðríkjunnar eftir Gunnar Gunnarsson í þýðingu HKL:

Þá má mikið vera, ef þeir þora að abbast upp á þig (GGRit I, 45).

Nánast sama orðasamband í svipaðri merkingu er að finna í Brennu-Njáls sögu (124. k.) sem lesbrigði úr öðru handriti (Reykjabók) frá svipuðum tíma:

Skarpheðinn hló að og spurði hví hún abbaðist upp á arfasátuna (ÍF XII, 320 (R) (1300–1325)).

Gunnlaugur Ingólfsson hefur bent mér á að Halldór Laxness hafi gefið út Njálu (1945) og notað þá útgáfu Finns Jónssonar (1908) þar sem Reykjabók er lögð til grundvallar. Enn fremur þýddi HKL Skip heiðríkjunnar (1941). Í ljósi þessa má telja líklegt að HKL hafi vísvitandi notað orðasambandið abbast upp á e-n í þýðingunni sem hann hafi þekkt það úr Njáluútgáfu sinni eða úr útgáfu Finns Jónssonar á Njálu (1908). 

Svipað orðafar er einnig kunnugt í fornu máli:

sumir abbast við það aðeins, er þeir verða ávítaðir of glæpi sína (f13 (Pst 202));

abbaðist mjög við svein hans (Mork 391).

Eins og sjá má er myndin hér abbast við e-n rétt eins og elstu myndir með amast voru amast við e-n, sbr. dæmin fremst í pistlinum.

Til gamans skal hér tilgreint dæmi úr Manni og konu sem gæti minnt á orðasambandið abbast upp á e-n en er þó trúlega óskylt:

ég kássast upp á einkis manns jússu, lagsi (JThSk II, 241).

Þess skal að lokum getið að breytingin á > upp á er kunn frá 14. öld (líta/sjá á > líta/sjá upp á) en á 16. öld hleypur mikill vöxtur í breytingar af þessum toga.

Málfarsbankinn, Jón G. Friðjónsson, 243. pistill., 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Þriðja og síðasta umferð í Íslandsmótinu í handbolta lauk í kvöld.“

Fréttir kl. 22 í Ríkisjónvarpinu 12.3.20.                

Athugasemd: Mikilvægt ert að fréttamenn kunni að beygja rétt. Hér hefur skrifarinn ekki áttað sig. Sagnorðið ræður fallinu á töluorðinu og lýsingarorðinu.

Tillaga: Þriðju og síðustu umferð í Íslandsmótinu í handbolta lauk í kvöld.

2.

„150 til­felli kór­ónu­veiru hafa verið staðfest í Kan­ada og eitt dauðsfall.“

Fréttir á mbl.is.                

Athugasemd: Aldrei ætti að byrja setningu á töluorði. Þau eru allt annars eðlis heldur en bókstafir. Til að mynda kemur alltaf stór stafur á eftir punkti. Í þessu tilviki er sú regla brotin. Þar fyrir utan er þetta algjörlega stíllaust.

Tillaga: Í Kanada hafa 150 manns fengið kórónuveitu og einn látist.

3.

„Fólk hefur læknast.“

Þáttastjórnandi að morgni 13.3.2020 á Rás eitt.               

Athugasemd: Hér er ég ekki algjörlega viss, en tilfinning mín er sú að sá sem læknast hefur verið læknaður, það er með atbeina læknis. Sá sem fær kvef eða aðra kvilla og þarf ekki lækni til að komast aftur til heilsu hefur varla „læknast“, hann hefur einfaldlega náð heilsu, batnað. Batnar ekki öllum börnum sem njóta umönnunar móður og jafnvel föður. Þau læknast varla.

Í þættinum ræddi þáttastjórnandinn og viðmælandinn þannig um þá sem voru veikir af Covid-19 veiruna að allir hafi læknist. Er það ekki þannig er að flestir þola veikina rétt eins og hverja aðra flensu, og ná sér.

Tillaga: Fólk hefur aftur náð heilsu.

4.

„Það fylgir því mikil áskorun að greina í hvaða fjárfestingar er ráðist og hver innspýtingin á að vera.“

Aðsend grein á blaðsíðu 15 í Morgunblaðinu 13.3.20.              

Athugasemd: Fjöldi fólks skrifar greinar og fær þær birtar í Morgunblaðinu, Fréttablaðinu og víðar. Alltof margar þessara greina eru slakar, gætu verið betur upp settar og hnitmiðaðri. Í raun og veru er lítið út á það að setja að málfarsvillur finnist í slíkum greinum vegna þess að almennt er fólk ekki vant skrifum. Í ofangreindri tilvitnun fer betur að skrifa eins og segir í tillögunni hér fyrir neðan.

Í flestum tölvum eru forrit sem leiðrétta stafsetningavillur en þau kunna ekki á málfar eða stíl. Ekkert forrit lagfærir nafnorðaáráttuna sem læðst hefur inn í bæði ritmál og talmál og vikið til hliðar hefðbundinni frásögn þar sem áhersla er lögð á sagnorð. Engum finnst lengur skrýtið að lesa fréttir og greinar þar sem í upphafi er sagan rakin næstum því frá landnámsöld og til dagsins í dag áður en lesandinn veit um hvað greinin er.

Reglan er þessi: Komdu þér strax að aðalatriðinu og láttu greinina snúast um það.

Í greininni sem ofangreind tilvitnun kemur höfundur að aðalatriði máls síns í lokin. Hann eyðir ótrúlega miklu plássi í tal um allt annað og fyrir vikið er greinin óaðlaðandi, leiðinleg og lesandinn gefst fljótlega upp. Meira að segja fyrirsögnin dregur ekki lesandann að.

Tillaga: Því fylgir mikil áskorun að greina í hvaða fjárfestingar er ráðist og hver innspýtingin á að vera.

Samstuð, sóttkvísaðgerðir og grípa til ýmsa ráðstafanna

Orðlof

Fornafn eða lýsingarorð

Ég geri ráð fyrir að allir lesendur hafi lært það á sínum tíma að orðið ýmis sé óákveðið fornafn – um það ber öllum nýrri orðabókum og kennslubókum saman. Hegðun orðsins bendir þó ekki ótvírætt til þess og í Málfarsbankanum þykir ástæða til að vara við fjöllyndi orðsins: 

Orðið ýmis er að uppruna fornafn og því er ekki talið æskilegt að segja „hinir ýmsu menn“ eða „hinir ýmsustu aðilar“ enda er ýmis þá sett í stöðu lýsingarorðs.

Það er rétt að sé laus greinir stendur venjulega aðeins með lýsingarorðum en ekki fornöfnum – við segjum hinir góðu menn, hinir sterku menn o.s.frv., en önnur óákveðin fornöfn en ýmis geta ekki staðið í þessari stöðu – ekki er hægt að segja *hinir öllu menn, *hinir sumu menn, *hinir nokkru menn og svo framvegis …

Ástæðan fyrir því að ýmis er sett í stöðu lýsingarorðs á þennan átt er sennilega tilfinning fólks fyrir merkingarlegum skyldleika orðsins við lýsingarorð – vandséðar eru t.d. merkingarlegar ástæður fyrir því að greina ýmis öðruvísi en margur sem alltaf er talið lýsingarorð. 

Ekki er ólíklegt að ástæðan fyrir mismunandi greiningu þessara orða sé sú að margur er venjulega talið stigbreytast, þótt óreglulega sé, en ýmis stigbreytist ekki – eða hvað?

Eiríkur Rögnvaldsson. Sjá nána á vefsíðu Eiríks.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Sjáðu skurðina sem Martial fékk á lappirnar eftir samstuð við stöngina.“

Fyrirsögn á dv.is.                

Athugasemd: Gera má athugsemdir við þrennt í þessari fyrirsögn. Blaðamaðurinn ávarpar einhvern, líklega lesandann, og hvetur hann til að skoða myndir. Þetta er árátta sumra miðla sem ekki eru vandir að virðingu sinni og kallast „smelluveiði“ á ensku „click bait“ og felst í því að fá lesandann til að smella (klikka) á frétt, veiða hann til að lesa hana. Þekkt er að margir fréttamiðlar greiða blaðamönnum sínum laun eftir fjölda „smella“. Þetta er síst af öllu til fyrirmyndar enda hvetur það blaðamenn til að búa til fyrirsagnir sem ekki eru fyllilega sannleikanum samkvæmar. Frétt sem tengd er svona fyrirsögnum er yfirleitt harla rýr og þannig er það í þessu tilviki.

Oft er sagt að menn hafi fætur en dýr lappir. Þetta er þó alls ekki einhlítt, menn hafa lappir og oft er talað um fætur dýra. Hins vegar færi betur á því í fyrirsögninni að tala um fætur fótboltamannsins.

Hann meiddist við „samstuð við stöngina“ segir í fyrirsögninni en engar sögur fara af meiðslum stangarinnar.

Gæti verið að hann hafi rekist á markstöngina? Jú, og það er eðlilegra orðalag. Árekstur tveggja bíla er líklega samstuð en hið fyrra er almennt notað. Lendir sá í samstuði við bolta sem skallar hann? Rekist ég á skáphurð lendi ég í samstuði við hana? Hlaupi tveir menn í fang hvors annars lenda þeir í samstuði?

Eftir myndinni að dæma eru áverkarnir á fótum mannsins fleiður, ekki skurðir. Líklega þekkir blaðamaðurinn ekki það orð.

Í fréttinni segir:

Martial er illa farinn eftir leikinn en hann birti myndir á samfélagsmiðlum, þar eru lappir hanns illa farnar.

Að hvaða leiti er fótboltamaðurinn „illa farinn“ ef frá eru dregin fleiðrin á fótum hans? Til hvers er leiðréttingaforritið í tölvu blaðamannsins? Nennir hann ekki að láta það leita að stafsetningavillum 

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Enginn leikmaður Everton fékk lægri einkunn en Gylfi.“

Fyrirsögn á visir.is.                 

Athugasemd: Blaðamaðurinn á eflaust við það eins og segir í tillögunni hér fyrir neðan.

Tillaga: Gylfi og tveir aðrir í Everton fengu lægstu einkunn fyrir leik sinn.

3.

„Starfsmenn Landspítala fóru til Austurríkis eftir tilmæli landlæknis um að heilbrigðisstarfsfólk færi ekki til útlanda.“

Fyrirsögn á visir.is.                 

Athugasemd: Við fyrstu sýn mætti halda að tilmæli landlæknis hefðu hvatt fólkið til að fara til útlanda.

Fyrirsagnir þurfa að vera skýrar eigi þær að ná tilgangi sínum. Þessi er léleg, of löng og flókin.

Tillaga: Starfsmenn Landspítala fóru til Austurríkis í trássi við tilmæli landlæknis.

4.

„Gripið hefur verið til ýmsa ráðstafanna til að bregðast við útbreiðslunni, til að mynda er einangrunar- og sóttkvísaðgerðum beitt …“

Frétt á frettabladid.is.                

Athugasemd: Nafnorðið kví er í kvenkyni og beygist svona í eintölu: Kví, kví, kví, kvíar. Þar af leiðir að við tölum um sóttkvíaraðgerðir. Þetta orð er afar stirðbusalegt sérstaklega ef það er tengt eins og gert er í fréttinni.

Leitt er að blaðamaðurinn kunni ekki þessa beygingu á orðinu kví, verra er þó að óákveðna fornafnið ýmis er í röngu falli. Rétt er að segja:

Gripið hefur verið til ýmissa ráðstafanna …

Vont er þegar blaðamenn dreifa vitleysum, það er ekki verkefni þeirra. Þess vegna skiptir máli að þeir sem ráðnir eru til starfans búi yfir þekkingu á íslensku máli.

Tillaga: Gripið hefur verið til ýmissa ráðstafanna til að bregðast við útbreiðslunni meðal annars einangrun eða sóttkví.