Modular framleiðsla, borða fjöll augum og sviðsmyndir á borðinu

Orðlof

Meginflokkar málshátta

Málshættir eru afar fjölbreytilegir að merkingu. Til einföldunar verður hér gert ráð fyrir að meginflokkar þeirra séu tveir:

(1)Spakmæli eða orðskviðir sem vísa til almennra sanninda og snerta þá lífsviðhorf og lífsspeki eða meginreglu og 

(2) heilræði sem fela í sér ráðleggingar, boð eða bönn.

Til spakmæla eða orðskviða teljast til dæmis eftirfarandi:

(1) Allar ár renna í sjó; Ekki tjáir að kvíða ókomnum degi; Með gleði skal harmi hrinda; Engum er alls léð né alls varnað; Sjón er sögu ríkari; Ást fylgir aums gjöfum; Upp koma svik um síðir; Oft eltir lítil þúfa þungu hlassi og Kemst þó hægt fari.

Undir heilræði falla til dæmis eftirfarandi:

(2) Allt er með ráði gjörandi; Betra er lítið réttfengið en mikið rangfengið; Sá er krankur er skal eta kál; Þegja er betra en frá að segja; Þekktu sjálfan þig og Gerðu illum gott og þakkaðu fyrir að hann drepur þig ekki.

Skipting þessi er vitaskuld mjög gróf en hún gefur þó ákveðna vísbendingu hvert meginstraumarnir liggja.

Jón G. Friðjónsson. (1997). Rætur málsins; föst orðasambönd, orðatiltæki og málshættir í íslensku biblíumáli. Íslenska bókaútgáfan.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„14 fyr­ir­tæki sem ekki vilja láta nafns getið …“

Frétt á mbl.is.                       

Athugasemd: Halló, er enginn á Mogganum sem getur tekið að sér að leiðbeina blaðamönnum sem aldrei hafa sjálfviljugir lesið bækur, þeim sem aldrei hafa skrifað stafkrók nema að kröfu kennara og liðinu sem skrifar fréttir en kærir sig kollótta um lesendur? Má vera að öllum sé sama.

Reglan er þessi; Ekki skal byrjar setningu á tölustöfum. Þetta er hvergi gert.

Eftir þrjú fyrstu greinaskilin í stuttri frétt byrjar blaðamaðurinn á tölustöfum:

1. 14 fyr­ir­tæki sem ekki vilja láta nafns getið …
2. 6.500 sótt­varn­ar­grím­ur …
3. 11 önd­un­ar­vél­ar auk búnaðar …

Telji einhver sig þurfa rökstuðning fyrir þessu er hann á rangri hillu, tók ekki eftir í skóla, aflar sér ekki þekkingar og er ekki með hugann við starfið.

Leiðbeiningar finnast á ensku um þetta. Sjá þennan vef:

It is considered untidy to start sentences with figures. You should either reword your sentence or write the number in full.

Hér er tilvitnun frá BtB í Canada.

Spell out a number—or the word number—when it occurs at the beginning of a sentence, as well as any related numbers that closely follow it …

Tölustafir í upphafi setningar er eins og að byrja ekki á hástaf eftir punkt. Enginn gerir slíkt … Jú, líklega, en leiðréttingaforrit bjarga oftast skrifurum frá niðurlægingunni.

Tillaga: Fjórtán fyr­ir­tæki sem ekki vilja láta nafns getið …

2.

„Húseining getur nú boðið fjölbreytta modular framleiðslu …“

Auglýsing á blaðsíðu 9 í Morgunblaðinu 11.4.20.                      

Athugasemd: Hvað er „modular framleiðsla“? Engin skýring er á orðinu í auglýsingunni heldur klifað á orðinu „modular“ sem er ekki íslenska, líklega enska.

Í auglýsingunni er fyrirtæki nefnt sem er:

… einn stærsti modula framleiðandi í Evrópu.

Vel má vera að þorri þeirra sem lesa auglýsinguna séu betur að sér í útlensku en ég. Það breytir hins vegar ekki þeirri staðreynd að auglýsingin er á íslensku og henni er ætlað að ná til Íslendinga. Hvers vegna er þá orðið „modular“ og „modular framleiðsla“ ekki útskýrt?

Grundvallaratriðið í markaðssetningu vöru og þjónustu er að fólk viti hvað verið er að kynna. Auglýsingin er óskiljanleg vegna þess að lykilhugtakið, „modular“, er óskýrt.

Aðalatriðið er þó þetta; Slett er inn orðið sem er óskiljanlegt venjulegu fólki og auglýsingin missir marks.

Á vef Wikipedia segir um „modular bulding“:

Modular buildings and modular homes are prefabricated buildings or houses that consist of repeated sections called modules.

Að öllum líkindum eru þetta svokölluð einingahús en það er auðvitað ekki eins fínt orð og „modular“ hús. 

Stundum er erfitt að þýða framandi orð af erlendu máli yfir á íslensku. Þá eiga allir skrifarar eina góða lausn. Í stað þess að rembast við að finna íslenska orðið sem nær merkingunni er hægur vandi að orða hana með fleiri orðum. Nonni vinur minn var um daginn í vandræðum, mundi ekki í snarhasti eftir orðinu skófir og skrifaði þess í stað sagði hann:

Gróður sem grær á steinum.

Börnunum hans þykir fátt betra en grjónagrautur en hann gleymdi pottinum á eldavélinni og hann brann við, öllum til vonbrigða. Þegar hann var að þrífa grautarpottinn, skafa innan úr honum, mundi hann allt í einu eftir orðinu sem hann hafði leitað eftir fyrr um daginn. Skófir vaxa fastar á steinum.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Í­búar Pun­jab héraðs geta borðið Himala­ya-fjöllin augum í fyrsta sinn í ára­tugi þar sem mengun skyggir ekki lengur á sýn þeirra.“

Frétt á frettabladid.is.                       

Athugasemd: Þetta er átakanleg fyrirsögn, hreinlega grátleg. Varla afsakanleg. Einhvern tímann hefur blaðamaðurinn rekist á orðasambandið að berja eitthvað augum. Má vera að íslenskukennarinn hans hafi nefnt það og útskýrt. Það er hins vegar ekki nóg að kannast við eitthvað.

Betra er að sleppa klisjum og orðalagi af þeirri ástæðu einni að maður getur farið vitlaust með. Það væri sorglegt fyrir blaðamann.

Fréttin birtist rétt fyrir klukkan níu á föstudaginn 10. apríl. Klukkan 21, degi síðar var ekki búið að leiðrétta vitleysuna. Vera má að blaðamenn Fréttablaðsins lesi ekki vefinn yfir, ekki heldur fréttastjórar eða ritstjórar. Ekki eru það nú góð meðmæli með vefnum.

Á Vísindavefnum segir:

Í nútíma máli eru elst dæmi Orðabókar Háskólans um að berja einhvern eða eitthvað augum frá síðasta þriðjungi 19. aldar. Merkingin er að ’koma auga á einhvern eða eitthvað’. Sögnin að berja merkir að ’veita högg, slá’, og er hér notuð í yfirfærðri merkingu. Augun lenda á einhverju eins og högg þegar menn koma auga á einhvern eða eitthvað, horfa hvasst á einhvern eða eitthvað.

Stundum hendir það að fólk sem aldrei hefur lesið lesið annan texta en á snjallsíma og aldrei skrifað neitt nema smáskilaboð að það fær vinnu í blaðamennsku. 

Undir handleiðslu góðra samstarfsmanna og yfirmanna er hugsanlega hægt að búa til þokkalegan skrifara. Orðasafn þeirra sem alla tíð hafa vanrækt bóklestur er rýrt. Með lestri bóka safnast í orðabelginn og skilninginn, allt ósjálfrátt. Er það ekki stórkostlegt?

Þó má segja að aldrei er of seint að hefja bóklestur. Mæli með því að byrja á léttum barna- og unglingabókum og feta sig síðan yfir í Laxdælu, Eyrbyggju, Njálu, Egils sögu, Sturlungu og bækur eftir Halldór Laxnes, Gunnar Gunnarsson, Einar Kárason, Guðmund Andra Thorsson svo nokkrir afburðagóðir rithöfundar og íslenskumenn séu nefndir.

Og ekki gleyma ljóðskáldunum, allt frá Agli Skallagrímssyni, til Jónasar Hallgrímssonar og fram til þessa dags. Ó, drottinn minn dýri. Íslensk þjóð á svo stórkostleg ljóð. Hvaðan kemur þetta erindi (ekki gúgla, brjóta frekar heilann)?

Mjög erum tregt,
tungu að hræra
eða loftvægi
ljóðpundara;
era nú vænlegt
um Viðurs þýfi
né hógdrægt
úr hugar fylgsni.

Og hvað merkir ljóðpundari og Viðurs þýfi? Allt liggur í augum uppi þegar svarið er komið, rétt eins þegar ský dregur frá sólu. En nú er ég kominn óravegu frá umræðuefninu.

Tillaga: Í­búar Pun­jab héraðs geta séð Himala­ya-fjöllin í fyrsta sinn í ára­tugi þar sem mengun skyggir ekki lengur á sýn þeirra.

4.

„KSÍ fundar með almannavörnum í vikunni: Margar sviðsmyndir á borðinu.“

Fyrirsögn á visir.is.                        

Athugasemd: Fyrirsögnin er ekki alröng. Athugasemdir lýtur að myndrænni frásögn frekar en að orða hlutina beint. Það sem er á borðinu merkir hér það sem er til skoðunar, kostir og svo framvegis.

Eitt er þó rangt. Fréttin er dagsett laugardaginn 11. apríl. Þar með er rangt að segja að haldinn verði fundur um málið í vikunni. Líklegast er að fundað verði í næstu viku.

Ég get trúað því að einhver segi nú að þetta sé smáatriði. Vissulega má halda því fram. Hins vegar er tímasetningin röng. Hvar eigum við að draga línuna, hvað er smáatriði og hvað ekki? 

Er allt í lagi að fullyrða að það sem sagt er að gerist í þessari viku muni verða í næstu viku? Eiga lesendur bara að lesa það úr fréttinni sem blaðamaðurinn ætlast til? Nei, það er ekki blaðamennska heldur rugl sem á ekki að sjást á vönduðum fréttamiðli. Fréttir eiga að vera nákvæmar annars standa þær ekki undir nafni.

Tillaga: KSÍ fundar með almannavörnum í næstu viku: Margir kostir til skoðunar.

5. 

„Njótið páskanna.“

Ummæli kynnis í lottóþætti í Ríkissjónvarpinu.                       

Athugasemd: Hugafari þess sem mælir skiptir öllu. Þökk fyrir. Ég velti því hins vegar fyrir mér hvort hin aldagamla kveðja; Gleðilega páska, sé við það að hverfa. Í henni felst að sjálfsögðu von um að sá sem hún er beint til megi njóta hátíðarinnar.

Auðvitað má hvetja fólk til að njóta hátíðisdaga. Ekki er verra að segja einfaldlega gleðilega páska eða gleðilega hátíð, allt eftir því sem við á hverju sinni. Þetta er einfaldlega falleg kveðja. Munum samt að páskarnir byrja á sunnudegi, páskadag.

Tillaga: Gleðilega páska.

 

Gleðilega páska

Grípa sendingar, mæta kröfum og taka smit

Orðlof

Hring, ring …

Hljóðkerfi tungumála eru mismunandi. Til dæmis eru sum hljóð til í einu máli en ekki öðru og sama gildir um hljóðasambönd. Við Íslendingar tökum oft eftir þessu þegar grannþjóðir okkar tala ensku og reyna að segja hljóðin sem við táknum með þ og ð og berum fram vandræðalaust. 

Þessi hljóð eru þessum þjóðum framandi og þurfa menn oft langa þjálfun til að geta sagt þau. Hið sama gildir um okkur, við eigum í vandræðum með mörg hljóð sem aðrar þjóðir tákna með bókstafnum r.

Munur á hljóðkerfum milli tungumála kemur einnig sérlega skýrt fram í hljóðinu sem við táknum með h.

Þetta hljóð er einfaldlega ekki til í sumum Evrópumálum svo sem frönsku. Í öðrum Norðurlandamálum hefur h á undan öðrum samhljóða fallið niður: 

Þegar við segjum ’hlýða’ segja þessar þjóðir ’lyde’, þær sleppa h-inu í ’hring’ og bera ekki fram h-ið í algengum orðum eins og ’hvað’, ’hver’.

Vísindavefurinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Magnús segir að meðal annars sé hægt að horfa til spænsku veikinnar hvað þetta varðar.“

Frétt á ruv.is.                       

Athugasemd: Svona orðalag er í tísku; „horfa til einhvers“ og „hvað þetta varðar“. Frekar ómerkilegt orðalag og stíllaust, eiginlega brúkað til uppfyllingar.

Mikilvægt er að orða hugsunina að fullu en ekki tæpa svona á. Miklu betra er að orða þetta eins og segir í tillögunni hér fyrir neðan. 

Þess má geta að Magnús þessi er Gottfreðsson og prófessor og læknir í smitsjúkdómum. Viðtal við hann var á morgunrás Ríkisútvarpsins 7. apríl og var mjög fróðlegt sem og fréttin sem tilvitnunin er úr. Maganús er skýr og nokkuð vel máli farinn sérfræðingur.

Tillaga: Magnús segir að meðal annars sé hægt að skoða spænsku veikina og útbreiðslu hennar árið 2018.

2.

„FEMA, almannavarnastofnun Bandaríkjanna, hafa ekkert gefið upp um hvaða sendingar þeir séu að grípa …“

Frétt á visir.is.                        

Athugasemd: Við grípum það sem dettur, grípum bolta, grípum eitthvað til handargagns og svo framvegis. Á íslensku fer ekkert á milli mála þegar við notum sögnina að grípa. Sjá nánar um sögnina að grípa hér.

Í fréttinni á Vísi er sagt frá stofnun í Bandaríkjunum sem er að „grípa sendingar“ sem er algjörlega rangt þó á ensku sé notað orðið „seizing“.

Í heimildinni, vefsíðu Los Angeles Times, segir í fyrirsögn:

Hospitals say feds are seizing masks and other coronavirus supplies without a word.

Greinilegt er að blaðamaðurinn hefur ekki fullan skilning á íslensku máli en er ábyggilega góður í ensku. Það er hins vegar alls ekki nóg. 

Tillaga: FEMA, almannavarnastofnun Bandaríkjanna, hafa ekkert gefið upp um hvaða sendingar þeir séu að gera upptækar …

3.

„Grím­ur frá Kína mæta ekki kröf­um í Finn­landi“

Fyrirsögn á mbl.is.                         

Athugasemd: Lái mér hver sem vill en ég fullyrði að sá sem skrifaði þessa fyrirsögn er ekki góður í íslensku. Á íslensku merkir sögnin að mæta að hitta einhvern. 

Á ensku er þetta sagt svona og enginn gerir athugasemdir við orðalagið:

Masks from China do not meet the demands in Finland.

Að öllum líkindum hefur blaðamaðurinn lesið þetta á fréttamiðli sem ritaður er á ensku. Sögnina „to meet“ þýðir hann á sinn barnslega hátt sem að mæta, raunar tvisvar í stuttri frétt. 

Enginn les það yfir sem nýliðarnir skrifa. Öllum er sama um lesendur og svona heldur íslenskunni áfram að hnigna vegna þess að enginn gerir sér grein fyrir áhrifamætti fjölmiðla.

Tillaga: Grímur frá Kína uppfylla ekki finnskar kröfur.

4.

„Lítill hluti af þjóðinni hefur tekið smit, meirihlutinn enn móttækilegur.“

Fyrirsögn á visir.is.                         

Athugasemd: Þetta er eitt skýrasta dæmið um nafnorðatuðið sem tröllríður íslenskum fjölmiðlum. Er fínna að segja að einhver hafi„ tekið smit“ frekar en hann hafi smitast? Þetta er svo viðvaningslega skrifað að engu lagi er líkt.

Í fréttinni er þetta haft eftir sóttvarnarlækni:

Eins og staðan er núna þá virðist toppnum vera náð á landsvísu. 

Hvað er þessi landsvísa og hver orti? Já, þetta er útúrsnúningur því auðveldlega hefði mátt orða þetta svona:

Núna virðist toppnum hafa verið náð á landinu.

Auðvitað þorir enginn að leiðrétta lækninn þó hann væri ábyggilega manna fúsastur til að lagfæra málfar sitt og því ættu engir að hræðast manninn nema veirur.

Ekkert rangt er við að nota orðin landsvísa og heimsvísa heldur er hér fyrst og fremst amast við ofnotkun þeirra. Þetta er svipað og sagt var hér áður fyrr að hitt eða þetta væri svona á „ársgrundvelli“. Í staðinn er einfaldlega hægt að nota orðin land og heimur. 

Tillaga: Lítill hluti þjóðarinnar hefur smitast en meirihlutinn er enn móttækilegur.

 

Verslanir byrja að opna, lokun til tveggja ára og mál gerast

Orðlof

Subbukvótinn

Það er umhugsunarefni, alvarlegt umhugsunarefni, fyrir þá sem unna íslenskri tungu, hvílíkt metnaðarleysi í málfarslegum efnum ríður húsum íslenskra fjölmiðla. 

Sá sem þetta ritar hefur áður vikið að þessum málum í Lesbókarrabbi. Það skal þó enn einu sinni ítrekað að vissulega er margt góðra íslenskumanna starfandi bæði við blöð og ljósvakamiðla. Margt er þar vel sagt og skrifað, en hitt heldur áfram að stinga í augu og særa eyru, hversu margir bögubósar fá að fara sínu fram átölulaust að því er virðist. 

Fólk, sem er fyrir löngu búið að fylla subbukvótann sinn og ætti að vera horfið til annarra starfa.

Það á að gera þá kröfu til þeirra sem skrifa fréttir og flytja fréttir að þeir hafi máltilfinningu og geti skrifað óbrenglaðan texta. Til dæmis ekki í þessa veru:

• „… komið var í veg fyrir hryðjuverkaárásir á sendiráðum Bandaríkjanna …“ (mbl.is.)
• „… lögreglan kölluð út vegna háreysta …“ (visir.is.)
• „… að þessari upphæð, sem send var til Þýskalands, væri saknað." (Ríkisútvarpið.)
• "Skólafólk greinir á um ágæti skólabúninga og margir eru klofnir í afstöðu sinni til þeirra." (Fréttablaðið.) Djúpt hugsað!

Þetta er nú orðinn langur listi. Sparðatíningur, segir líklega einhver. Vel má vera. En þögn er sama og samþykki og við eigum ekki að sitja þegjandi undir því að íslenskri tungu sé misþyrmt.

Morgunblaðið, Eiður Guðnason.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„36 gáma vinnubúðir brunnu til grunna við Jökulsárlón.“

Fyrirsögn á ruv.is.                     

Athugasemd: Fyrirsögnin er röng vegna þess að í fréttinni kemur fram að vinnubúðirnar eru við bæinn Hnappavelli sem eru rúmlega átján km frá Jökulsárlóni. Þetta er svipað og að segja að hús á Sandskeiði sé sagt vera við Tjörnina í Reykjavík, en á milli er rúmur tuttugu og einn km.

Í fréttinni er sagt frá hóteli við Jökulsárlón en þar er ekkert hótel.

Mér leiðist sérstaklega villur í landafræði og því sendi ég fréttamanninum tölvupóst. Af mikilli kurteisi þakkaði hann fyrir ábendinguna og kvaðst myndi laga fréttina sem og hann gerði. Hún nú viðunandi. Þar segir þó enn að Happavellir séu „rétt hjá Fosshóteli við Jökulsárlóni“ sem er rangt.

Landakort geta verið til margra hluta nytsamleg, ekki síst fyrir blaðamenn. Ég mæli með ótrúlega skýrum kortum frá Loftmyndum, kortin frá Landmælingum er góð, sérstaklega gott að finna örnefni, kort frá ja.is eru einnig mjög góð. Ágætt yfirlit er yfir kortasjár á landakort.is. 

Tillaga: 36 gáma vinnubúðir brunnu til grunna við Hnappavelli í Öræfum.

2.

„Verslanir mega byrja að opna í Austurríki í næstu viku þegar byrjað verður að slaka á aðgerðum til að hefta útbreiðslu kórónuveirufaraldursins.“

Frétt á visir.is.                      

Athugasemd: Hvað skyldu verslanir í Austurríki opna? Nei, þetta er enginn misskilningur eða útúrsnúningur. Í málsgreininni segir beinlínis að verslanir megi opna. Ekki fylgir sögunni hvað það sé sem þær opna.

Blaðamaðurinn veit líklega ekki að fólk opnar verslanir, þær aðhafast ekkert. Ég ákvað að senda honum tölvupóst, heillaður af svari fréttamanns Ríkisútvarpsins sem frá segir hér á undan. Skemmst er frá því að segja að sá á Vísi hefur ekki haft fyrir því að svara. Ólíkt hafast þeir að þessir fréttaskrifarar.

Nú kann einhver að segja að þetta sé algjört smáatriði, svona sé iðulega tekið til orða. Svarið við þessu er einfalt. Ef verslanir geta ekki opnað eitt eða neitt er þá nokkur ástæða til að halda því fram.

Svo velti ég því fyrir mér hvað orðalagið „mega byrja að opna“ merkir. Er átt við að fyrst verði opnað í hálfa gátt eða minna, svo aðeins meira og loks alveg upp á gátt?

Blaðamaðurinn velur orðin og skilningur lesandans veltur á þeim.

Tillaga: Verslanir í Austurríki verða opnaðar í næstu viku …

3.

„Skoða lokun til tveggja ára.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 12 í Morgunblaðinu 7.4.20.                      

Athugasemd: Einhver tískubylgja í orðalagi ríður nú yfir íslenska fjölmiðla. Nú er það aldrei orðað svo að einhver hafi starfað í fimmtíu ár heldur að hann hafi starfað þar „til“ fimmtíu ára. Jón hafi verið giftur Gunnu „til“ þrjátíu ára ekki í þrjátíu ár. Ótal fleiri dæmi má nefna.

Hér áður fyrr hefði ofangreind fyrirsögn verið eins og segir í tillögunni hér fyrir neðan. Eða tveggja ára lokun til skoðunar.

Líkast til hefur forsetningin í verið sett í ótímabundna sóttkví en ættingja hennar „til“ sleppt lausri … og maður … maður skilur bara ekkert.

Tillaga: Skoða lokun í tvö ár.

4.

„Það hafa gerst tvö hræðileg heimilisofbeldismál …“

Morgunþáttur Rásar2 í Ríkiútvarpinu 7.2.20.                      

Athugasemd: Í morgunþættinum var viðtal við löggu, stórlöggu. Hér hefur því verið haldið fram oftar en einu sinni að lögreglumenn séu almennt illa máli farnir og er sú ályktun dregin af orðalagi löggufrétta sem fjölmiðlar birta oft orðrétt. Þar að auki hefur löggan komið sér upp torkennilegu máli sem svipar mjög til þess málfars sem lögfræðingum er kennt að nota. Sem sagt stofnanamál, kansellístíll.

Einkenni þess og löggumálsins er ofnotkun á nafnorðum og vannotkun á sagnorðum. Þar að auki er ekki gripið til þeirra orða eða orðalags sem almenningur notar dags daglega. Í stuttu mál er þetta eins og ágætur maður nefndi, sjá hér: 

Ofholdgun tungunnar og uppþembdur ræðustíll.

Í ofangreind tilvitnun er segir stórlöggan. Hér hafa „gerst mál“. Er ekki eðlilegra og skýrara að segja einhver hafi beitt ofbeldi heldur en að ofbeldi „hafi gerst“ eða „ofbeldismál hafi gerst“?

Hjáorðamas löggunnar og margra blaðamanna er orðið leiðigjarnt. Betra er að segja fullum fetum hvað gerðist.

Hér eru okkur hjáorð í hjarðmennsku fréttaskrifa um löggumál:

• Enginn er settur í fangelsi, heldur vistaður í fangageymslu
• Fangelsi eru orðin að fangageymslum
• Enginn er fullur, heldur í annarlegu ástandi
• Enginn er dópaður, heldur í annarlegu ástandi
• Slys verða aldrei, heldur eiga sér stað
• Slysstaður heitir nú vettvangur
• Löggan dregur sig aldrei í hlé, hún afhendir slökkviliðinu vettvanginn

Fleira mætti nefna. Hér er ekki verið að amast út í notkun ofangreindra orða heldur ofnotkun þeirra í löggufréttum.

Hjördís Hákonardóttir, héraðsdómari, sagði á málþingi um „Málfar í opinberum skjölum“, en vitnað er til hennar í grein Ara Páls Kristinssonar, „Einfalt mál, gott mál, skýrt mál“, sjá hér:

Kansellístíllinn er mörgum lögfræðingi enn hjartfólginn og einnig svonefndur júridískur þankagangur. Hef ég grun um að misskilningur á merkingu þessa hugtaks hafi á stundum átt sök á því að ekki var gætt að skýrri og markvissri framsetningu á rökstuðningi í lögfræðilegum skrifum.

Þetta er varla hægt að orða skýrar.

Tillaga: Tvisvar hefur ofbeldi verið beitt á heimilum með hræðilegum afleiðingum.

Hafa afskipti af, búist við miklum dauða og vörurými sendibifreiðar

Orðlof

Nafnorðastíll

Það sem einkennir stíltegund þessa er að nafnorð eru notuð ótæpilega þar sem eðlilegra væri að tjá hugsunina með sagnorði eða jafnvel lýsingarorði. 

Sígild dæmi um nafnorðastíl eru setningar svo sem: 

Fjöldi gesta jókst þegar leið á kvöldið

eða 

opnunartími verslunarinnar er frá kl. 10 til 18. 

Í fyrra dæminu færi mun betur á því að nota sögn í stað nafnorðs og rita 

gestum fjölgaði þegar leið á kvöldið 

en í seinna dæminu lýsingarorð: 

Verslunin er opin frá kl. 10 til 18.

Ekki er gott að segja hvers vegna nafnorðastíllinn er svo ágengur sem raun ber vitni. Sumir telja það vera áhrif frá erlendum tungum, aðrir segja að hann gefi málinu virðulegri og „stofnanalegri“ blæ, meiri þunga. Hvort tveggja kann að vera satt. 

Enskan er til dæmis mikið nafnorðamál og „stofnanaíslenskan“ svonefnda verður ekki sökuð um að sniðganga þann orðflokk. 

Lögreglan er stofnun sem sendir fjölmiðlum dagbækur vikulega og þar finnast vissulega mörg góð dæmi um margnefnda stíltegund.

Morgunblaðið, Íslenskt mál.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Í Kópavogi voru afskipti höfð af ökumanni bifreiða rétt fyrir tíu í gærkvöldi.“

Frétt á dv.is.                    

Athugasemd: Ja hérna, ók maðurinn fleiri en einni bifreið? Nei, auðvitað á að standa þarna bifreiðar, það er í fleirtölu.

Samhengið er þetta:

Í Kópavogi voru afskipti höfð af ökumanni bifreiða rétt fyrir tíu í gærkvöldi. Bifreið hans hafði mælst á 125 km/klst þar sem hámarkshraði er 50 km/klst. 

Er ekki eftirfarandi er skárra:

Ökumaður var stöðvaður í Kópavogi hafði ekkið á 125 km hraða þar sem hámarkshraði var 50 km.

Afskipti merkir að skipta sér af, koma að. Hvers vegna er þetta orð valið í stað þess að segja að ökumaðurinn hafi verið stöðvaður? Þegar löggan stöðvar ökumann felst í því að hún hefur afskipti af honum. Sleppum „hafa afskipti af“ nema að gott tilefni sé til þess að orða það þannig.

Staðreyndin er einfaldlega sú að orðalagið er nafnorðastíll, kjánalegt stofnanamál, sem er ekkert virðulegra, gengsærra eða þægilegra aflestrar en hefðbundin íslenska. 

Löggan skrifar sjaldnast góða íslensku en blaðamenn taka skrifin sem gullaldarmál. Þannig dreifist smitið, íslensku máli til óþurftar.

Tillaga: Ökumaður var stöðvaður í Kópavogi, hafði ekið á 125 km hraða þar sem hámarkshraði var 50 km.

2.

„Eins og segir í frétt NPR hafa háttvirtir vísindamenn í Bandaríkjunum kallað eftir því að þessi leið verði rannsökuð betur.“

Frétt á dv.is.                    

Athugasemd: Orðalagið „kalla eftir“ er afar ómarkvisst og getur átt við svo ótalmargt enda komið úr ensku. Þar er sagt „to call for something“, og vegna þess að ekkert af þessum fjórum orðum er framandi finnst mörgum þægilegt að þýða þau beint. Stundum verður þó að fórna þægindunum.

Á ensku er „to call for“ notað í ólíkum tilgangi, sjá UK Dictionary.

Í eftirfarandi málsgreinum má til dæmis alls ekki nota orðalagið „kalla eftir“:

1. „FBI policy calls for an investigation whenever an agent fires a weapon.“ Krefjast.
2. „It does not necessarily call for a large investment to implement it.“ Þurfa.
3. „Desperate times call for desperate measures.“ Þurfa.

Starf blaðamanna er að veita upplýsingar og þar af leiðandi þurfa fréttar að vera skýrar og markvissar. Í stað „kalla eftir“ má nota óska eftir, biðja um, krefjast, vilja, heimta, langa og álíka.

Oft er „kallað eftir“ rannsókn, mótmælum, verkföllum, styrkjum, aðstoð, hjálp og svo framvegis. Í stað þess ætti að nota nákvæmara orðalag sem hæfir hverju tilviki.

Sá sem kallar hann hrópar, hækkar röddina. Slík er hin einfalda merking sagnarinnar að kalla. Útilokað er að útvatna það og láta sem orðalagið geti komið í stað fjölda ágætra orða sem eru miklu hjálplegri. 

Með því að ofnota einstök orð eða orðalag er verið að fletja tungumálið út rétt eins og þegar sagt er „dingla“ þegar dyrabjöllu er hringt, „klessa“ þegar bíll ekur á annan jafnvel á gangandi mann. Sjaldnast er sá sem grunaður er um lögbrot settur í fangelsi heldur „vistaður í fangaklefa“, leikmenn fótboltaliðs eru kallaðir „lærisveinar“ þjálfarans og sá sem verður fyrir árás er kallaður „brotaþoli“. Allt þetta kemur úr fjölmiðlum og þúsund önnur dæmi má nefna.

Að lokum velti ég því fyrir mér hver sé munurinn á „háttvirtum“ vísindamönnum og virtum vísindamönnum. Ekkert um það í fréttinni.

Tillaga: Eins og segir í frétt NPR hafa virtir vísindamenn í Bandaríkjunum hvatt til þess að aðferðin verði rannsökuð betur.

3.

„Hann lagði jafnframt áherslu á að gera megi ráð fyrir mánuðum til stöðva faraldurinn.“

Frétt á frettabladid.is.                     

Athugasemd: Blaðamaðurinn ætlast líklega til að lesendur skilji þetta á þann veg að mánuðir munu líða áður en faraldurinn stöðvist. Sé svo, af hverju skrifar hann þannig að mánuðir komi til aðstoðar? Þetta stenst ekki þó jákvæður lesandi geti skilið.

Blaðmenn þurfa að lesa yfir fréttir sínar fyrir birtingu og vera gagnrýnir á eigin skrif.

Tillaga: Hann lagði jafnframt áherslu á að gera megi ráð fyrir að mánuðir munu líða áður en faraldurinn stöðvist.

4.

„Donald Trump Bandaríkjaforseti býst við miklum dauða vegna kórónuveirufaraldursins í Bandaríkjunum á næstum dögum.“

Frétt á ruv.is.                     

Athugasemd: Svona á ekki að skrifa. Blaðamenn verða að skrifa skýrt, ekki gera þá kröfu að lesendur hljóti að skilja það sem í fréttinni stendur.

Þarna er skrifað í nafnorðastíl, nánast stofnanamállýsku, sem við eigum að forðast á íslensku.

Notum sagnorð. Trump býst við að margir munu deyja, ekki að hann búist við miklum dauða.

Á ensku væri þetta svona:

US President Donald Trump expects huge deaths due to the crown virus epidemic in the United States in the next days.

Orðalagið er viðunandi á ensku en langt í frá á íslensku. Fyrir alla muni ekki þýða beint úr ensku jafnvel þó öll orðin séu kunnugleg. Reynum að skilja innihaldið, berum virðingu fyrir íslensku máli og hefðum í orðalagi og skrifum.

Tillaga: Donald Trump Bandaríkjaforseti býst við margir deyi á næstu dögum vegna kórónuveirufaraldursins í Bandaríkjunum.

5.

„… sem grunaður er um verknaðinn, þar sem hann hafði falið sig skammt frá vettvangi í vörurými sendibifreiðar.“

Frétt á dv.is.                      

Athugasemd: Löggan skrifar afar illa. Þarna er talað um „vörurými“ sendibíls. Almenningur og annað dauðlegt fólk myndi segja að maðurinn hafi fundist aftan í sendibíl, inni í bílnum. Þannig er almennt talað. Jú, það er ofboðslega flott að tala um „vörurými“. Eða hvað? 

Í fréttinni er talað um „höggvara“ bifreiðar, við hin höfum vanist á að kalla slíkt stuðara. Jú, það er ofboðslega flott að tala um „höggvara“ bifreiðar. Eða hvað?

Löggan reynir að búa til löggumál. Í því eru engir bófar, glæpamenn, fullir kallar og kellingar, dópistar og álíka lýður. Þeir eru kallað „brotamenn“ eða eitthvað annað sem virðist hlutleysislegt. Við almenningur eru kallaðir almennir borgarar, sjaldnast fólk eða almenningur. Verst er þó að blaðamenn halda að löggumálið sé gullaldarmál og það megi alls ekki lagfæra.

Og svo er það þetta orðalag sem er sí og æ er endurtekið eins verið sé að vitna í ljóð eftir Jónas Hallgrímsson:

… og var maðurinn vistaður í fangageymslu fyrir rannsókn málsins.

Líklega myndi maðurinn sem orti þetta hreinlega skammast sín fyrir nútímamálið:

Nú andar suðrið sæla vindum þýðum,
á sjónum allar bárur smáar rísa …

Var maðurinn ekki settur í fangelsi vegna rannsóknarinnar? Ef maður er settur í fangelsi segir það sig ekki sjálft að rannsaka þurfi málið? Varla er það bara gert til skemmtunar að læsa misindismanninn inni eða til að láta renna af honum.

Bersýnilegt er að blaðamönnum leiðist að skrifa löggufréttir. Nýliðarnir eru settir í þær eða þeim sem ekki er treyst í aðrar fréttir. Á öllum fjölmiðlum grípa löggufréttaritararnir til þess í leiðindum sínum að nota „kópí-peist“ aðferðina. Afrita textann og líma í fréttaforritið, bæta einhverju við eða laga það sem engu skiptir og málið er leyst. Þess vegna koma öll smáatriði fram í löggufréttum, hlutir sem engu máli skipta. Og það er einmitt ástæðan fyrir því að löggufréttir eru leiðinlegar aflestrar.

Í gamla daga var oft sagt við mann: Ef þú getur ekki gert þetta almennilega slepptu því þá.

Tillaga: … sem grunaður er um verknaðinn, þar sem hann hafði falið sig skammt frá vettvangi aftan í sendibíl.

6.

„Kon­ráð fékk heim­sókn frá karla­kór í ein­angr­un.“

Fyrirsögn á mbl.is.                      

Athugasemd: Hvernig stendur á því að karlakórinn fór úr einangruninni eða var hann í sóttkví? 

Þegar maður les fréttina kemur í ljós að það var hann Konráð blessaður sem var í einangrun. Þar af leiðir að fyrirsögnin er röng.

Tillaga: Karlakórinn heimsótti Konráð í einangrun.

 

Draugabær án drauga, öll stjórn á bíl og mikið starfsfólk

Orðlof

Fjársjóður

Í fornbókmenntum okkar er fólginn mikill fjársjóður og er nánast með ólíkindum að unnt sé að tefla fram liðlega 800 ára gömlum textum, aðeins þarf að færa stafsetningu til nútímahorfs og þá eru þeir öllum aðgengilegir, einkum ef bætt er við óverulegum skýringum til hægðarauka. 

Eftirfarandi dæmi er úr Spakmælum Prospers, þýðingu frá því um 1200:

Er enn og ógóðgjarnlegt [´ber vott um illan hug´] að vilja heyra illa kvittu [´sögusagnir, orðróm´] en óskaplegt [´óhæfa´] að trúa, allra helst ef þeygi [´ekki, eigi´] er skylt að vita þótt satt væri (Leif 7).

[Án skýringa: Er enn og ógóðgjarnlegt að vilja heyra illa kvittu en óskaplegt að trúa, allra helst ef þeygi er skylt að vita þótt satt væri (Leif 7).]

Skyldi þessi boðskapur ekki eiga fullt erindi við nútímann?

Málfarsbankinn, pistill 164. Jón G. Friðjónsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Heimsfaraldurinn sem nú geisar um veröld víða er mesta ógn sem …“

Frétt á ruv.is.                   

Athugasemd: Annað hvort er óþarfi: „Heimsfaraldurinn“ eða „um víða veröld“. Þó má nota orðið faraldur um veröld víða. Varla þarf að geta þess að heimsfaraldur varla undir nafni nema hann geisi um víða veröld.

Tillaga: Heimsfaraldurinn sem nú geisar er mesta ógn sem …

2.

„Einn möguleiki er að það eigi rætur að rekja í mismunandi raðir í erfðamengi veirunnar og það búi til mismunandi svar fólks sem sýkist.“

Frétt á blaðsíðu 4 í Morgunblaðinu 1.4.2020.                   

Athugasemd: Ég skil ekki allt, verð að viðurkenna það þó mér sé meinilla við opinbera slíkt. Ofangreinda málsgrein skil ég til dæmis ekki. Held að það sé seinni hlutinn sem ruglar mig, sérstaklega feitletraða orðið.

Mér finnst Kári Stefánsson, forstjóri Íslenskrar erfðagreiningar, vera óskaplega gáfaður maður enda hef ég þá trú að þeir sem ég skil ekki hljóti að vera ofurgreindir, - og þeir eru of margir. Í Moggafréttinni er viðtal við Kára og hann á ofangreinda tilvitnun.

Ekki veit ég hvað „raðgreining“ þýðir en það virðist óskaplega mikilvægt í tali Kára. Veit þó var raðmorðingi merkir og fleiri orð sem byrja á „rað“, fer ekki nánar út í þaaaaað, eins og Spaugstofukallinn sagði.

Í Moggafréttinni stendur líka eftirfarandi og er haft eftir Víði hlýðanda:

Veruleg hætta væri á umferðarslysum þegar margir væru á ferðinni. Þá gætu þúsundir safnast saman á tiltölulega litlum svæðum.

Mér finnst þetta gáfulegt enda ekki allir sem átta sig á tengslunum milli fjölda fólks og umferðaslysa. Jón vinur minn ók einu sinni á jóladag yfir Holtvörðuheiði og lenti í árekstri. Menn eiga auðvitað ekki að aka vinstra megin við skilti á blindhæð jafnvel þó þeir séu þess fullvissir um að enginn annar sé á heiðinni. Umferðaslys geta sem sagt orðið þó fáir séu á ferðinni. Tveir er nóg fyrir árekstur, jafnvel einn ef ljósastaur er ekki kyrrstæður.

Ekki hafði mér dottið í hug að þúsundir geti safnast saman á litlu svæði en þá mundi ég eftir Lækjartorgi á kvennafrídaginn og Austurvelli í hruninu. Ekki má gleyma Woodstock og Herjólfsdal. Líklega leggja ekki allir sama skilning í „lítið svæði“. Sko, Austurvöllur kann að vera lítill og það er stofan heima hjá mér líka. Á báðum stöðum væri hægt að troða einum til tveimur á hvern fermetra en fjölmennið fer auðvitað eftir fermetrafjöldanum.

Hér er ég kominn langt út fyrir umræðuefnið en ástæðan er bara sú að mér finnst afar hjálplegt þegar gáfumenni upplýsa um sannindi tilverunnar, sérstaklega okkur ógreindum á tímum kóvítis.

Hér áður fyrr sagði ég stundum við sex ára gamlan son minn í fjallgöngum: Ef þú dettur, dettu þá varlega. Þetta þótti ekki gáfulega sagt og ég var oft atyrtur fyrir vikið. Samt segja margir: Farðu varlega.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Drauga­bær við ræt­ur Ev­erest.“

Frétt á mbl.is.                    

Athugasemd: Mannlausir bæir, mannlausar götur og annað sem er mannlaust er oftar en ekki í fjölmiðlum kennt við drauga. Engir eru þó draugarnir en árátta blaðamanna breytist ekki, draugar skulu kallaðir til. 

Á ruv.is segir:

Á síðustu vikum hefur nokkuð verið slakað á reglum um samkomur og mannaferðir í borginni, sem til skamms tíma var nánast ein risavaxin, ellefu milljón manna sóttkví og hálfgerð draugaborg vegna farsóttarinnar …

Á dv.is er sagt að endurreisa eigi draugabæ en en það hlýtur að vera einsdæmi í gjörvallri byggingasögu heimsins:

Hyggjast endurreisa draugabæ á þekktum sumarleyfisstað.

Mannlaus skip kallar dv.is draugaskip:

Draugaskip rak á strendur Írlands.

Ekkert bendir til þess að þar sem fólk er ekki á ferli vafri draugar um. Blaðamenn eru margir gefnir fyrir klisjur.

Tillaga: Mannlaus bær við rætur Everest.

4.

„Slapp ómeiddur eftir að hafa misst alla stjórn á bílnum.“

Yfirfyrirsögn á dv.is.                    

Athugasemd: Hver er munurinn á því að „missa alla stjórn á bíl“ og missa stjórn á bíl? Því er fljótsvarað. Enginn. Bíll er ekki geimflaug sem geimfarar hafa misst stjórn á og kvarta til Houston í Texas.

Óákveðna fornafnið „allur“ í fyrrnefnda orðalaginu er ónauðsynlegt, hjálpar ekkert til við skilninginn. Hvort ökumaðurinn hafi misst „alla“ stjórn eða bara að hluta skiptir engu máli.

Allt bendir til að blaðamaðurinn sé óvanur skrifum.

Tillaga: Slapp ómeiddur eftir að hafa misst stjórn á bílnum.

5.

„Það er mikið starfsfólk sem að sinnir þessu eins og hérna hjá okkur í Fossvogi, þetta er svona undir þrjátíu manns á hverri vakt.“

Fyrirsögn á visir.is.                   

Athugasemd: Auðvitað á þetta að vera margt starfsfólk. Vera má að viðmælandinn hafi orðað þetta svon en auðvitað á blaðamaðurinn að laga. Verkefni hans er að koma upplýsingum á framfæri á eðlilegu mál, ekki dreifa málvillum og ambögum.

Í fréttinni kemur þetta fram:

Þetta er gríðarlega mikið starf af því það þurfa allir að klæðast í mikinn hlífðarbúnað …

Orðalagið að „klæðast í hlífðarbúning“ skrýtið. Fólk fer einfaldlega í hlífðarbúning, fer í föt. Fólk klæðist og þá fer það í föt, afklæðist þegar það fer úr þeim. Klæði merkir föt.

Fréttin er afar viðvaningslega skrifuð. Blaðamaðurinn hefur tekið upp orð viðmælandans og skrifað þau samviskusamlega niður eins og um gullaldarmál væri að ræða. Því miður er það ekki svo. Þegar þannig er reynir á þekkingu blaðamannsins.

Hér eru dæmi úr fréttinni:

• En í sjálfu sér vorum við í svipuðum svona aðstöðu þá …
• … og prestarnir með okkur í því að veita fólki sem sagt hjálp og …

Þetta er greinilega óvandað talmál.Blaðamaðurinn átti að færa orðalagið til betri vegar. Svona skrif eru ekki boðleg, lesendur eiga allt annað og betra skilið.

Tillaga: Hér í Fossvogi starfa með okkur um þrjátíu manns á hverri vakt.

Setja stopp (hold), tímabundnir sjálfboðaliðar og mönnun er hindrandi þáttur

Orðlof

Hlúa að sínu

Íslenska er fögur tunga og merkileg. Segjum það bara fullum fetum. Kinnroðalaust. Enda ekkert eðlilegra og sjálfsagðara en að Íslendingum þyki íslenska fegursta og merkilegasta tungumál í heimi. Við megum halda því fram hvar og hvenær sem er ef við viljum. …

En ber það ekki vott um svívirðilega málrembu að mæra svo móðurmál sitt? Nei, ekki er það málremba heldur ást. Remban hefst þá fyrst þegar við látum á okkur skilja um leið að öll önnur tungumál séu miklu ljótari og ómerkilegri. Þannig er reyndar mörgum Íslendingum tamt að tala um hin Norðurlandamálin.

Sönn og fölskvalaus ást birtist ekki með þessum hætti. Hún hlúir að sínu án þess að lasta um leið annað. Ef ég segist elska konu mína og börn og dá þau meira en aðra er ég að sjálfsögðu ekki með því að kasta rýrð á maka og afkomendur annarra. Ætti það ekki að vera ljóst?

Héddna, héddna, grein eftir Þórarinn Eldjárn í Morgunblaðinu 21.3.2020 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„… fjár­málaráðherra þýska sambandslands­ins Hessen, sem hýs­ir meðal ann­ars fjár­mála­höfuðborg­ina Frankfurt.“

Frétt á mbl.is.                  

Athugasemd: Er hægt að orða þetta svona? Nei, auðvitað ekki. Suðurland hýsir ekki Selfoss né aðra bæi eða byggingar. Selfoss er á Suðurlandi rétt eins og Frankfurt er í Hessen. Hessen, Frankfurt eða Selfoss hýsa ekkert. Þar eru þó ótal hús.

Hýsa merkir að veita húsaskjól, jafnvel að byggja að nýju. Hýsi er dregið af hús. Þar af leiðandi eru til orð eins og hjólhýsi, hýsill, sögnin að úthýsa og álíka.

Blaðamaðurinn sem skrifaði fréttina er líklega ungur, hefur ekki mikinn orðaforða vegna þess að hann hefur aldrei lesið neinar bækur að ráði og líklega er hann afburðamaður í útlensku máli. Það er ekki nóg.

Er Frankfurt „fjármálahöfuðborg“. Hef aldrei heyrt það þó alkunna sé að þar sé vélað með fé.

Tillaga: … fjármálaráðherra þýska sambandslandsins Hessen en þar er borgin Frankfurt.

2.

„Við slíkan atburð áskiljum við okkur rétt til að stöðva alla blæðingu svo sem að setja stopp (hold) á afskráningu áskrifta þar til ástandið er liðið hjá.“

Frétt á visi.is.                  

Athugasemd: Margir lögfræðingar eru óskrifandi enda kenna lagadeildir námsmönnum að nota nafnorð en síður sagnorð. Hér er vitnað í frétt á Vísi sem segir frá tilraunum líkamsræktarstöðvarinnar „Reebok Fitnes“ að breyta áskriftaskilmálum.

Í tilvitnuninni er talað um:

… stöðva alla blæðingu …

Fyrirtækjum blæðir ekki enda ekki af holdi og blóði. Hins vegar kann þetta að vera yfirfærð merking, á við peningagreiðslur úr sjóðum fyrirtækisins. Blóðugt er að höfundurinn skuli ekki þekkja sagnorðið greiða eða nafnorðið greiðslur. Þess vegna hefði farið betur á að skrifa einfaldlega svona:

… stöðva allar greiðslur …

Eftirfarandi er furðulegt orðalag:

… setja stopp (hold) á afskráningu áskrifta …

Hvers vegna þarf að setja enska orðið „hold“ innan sviga? Er það til skýringar fyrir einhvern sem ekki skilur nafnorðið stopp? Í staðinn er einfaldast að tala um að hætta afskráningu áskrifta.

Svo er það þetta:

… afskráningu áskrifta …

Er ekki átt við uppsagnir áskrifta? Áskrift sem sagt er upp þarf auðvitað að afskrá úr bókum fyrirtækisins og í sumum tilfellum endurgreiða. 

Tilvitnunin er afskaplega illa skrifuð og höfundinum bara til skammar.

Tillaga: Við áskiljum okkur rétt til að stöðva allar endurgreiðslur, meðal annars vegna uppsagna áskrifta, þar til staðan lagast.

3.

„Óskum eftir tímabundnum sjálfboðaliðum.“

Blaðamannafundur vegna Covid-19, 30.3.20                  

Athugasemd: Tímabundinn sjálfboðaliði hefur líklega eitthvað annað að gera en að vera í slíku starfi. Betra er að hafa sjálfboðaliða sem má vera að því að sinna verkefnum fyrir Rauða krossinn, vonlítið að ráða einhvern sem er tímabundinn.

„Ótímabundinn“ sjálfboðaliði er varla til, þannig orðalag er ekki þekkt. Þegar við lendum í svona klemmu vegna orðalags er einfaldast að umorða. Að öllum líkindum þarf Rauði krossinn á sjálfboðaliðum að halda til skamms tíma. 

Vafasamt er að óska eftir sjálfboðaliða til langs tíma. Það er dálítið gruggug aðferð.

Tillaga: Óskum eftir sjálfboðaliðum í skamman tíma.

4.

„Mönnun gæti orðið hindrandi þáttur þegar tekist verður á við álag á gjörgæslu.“

Fyrirsögn á visir.is.                  

Athugasemd: Með góðu eða illu er reynt að koma fyrir nafnorðum í stuttri málsgrein í stað þess að láta sagnorðin stjórna. Tilvitnaða málsgreinin er ekki röng en hún er afar stirð og enginn talar svona nema fígúra í Spaugstofunni. Þó verður að segja að margir stjórnendur í heilbrigðisgeiranum og víðar tala svona mál sem er líklega ekkert annað en kansellístíll.

Mönnun merkir einfaldlega ráðning starfsfólks. Hindrandi þáttur er einfaldlega vandamál. Af hverju þarf að tala í flækju í stað þess að orða þetta eins og segir í tillögunni hér fyrir neðan?

Stundum dettur mér í hug að ég sé að lesa enska íslensku þegar ég rekst á svona kansellístíl. Orðum mínum til sönnunar er ágætt að þýða ofangreint á ensku:

Personnel can become a hindrance when coping with intensive care.

Þar höfum við það, nákvæmlega eins, jafnvel orðaröðin.

Getur verið að enskan sé svo ráðandi tæknimál í heilbrigðisgeiranum og jafnvel víðar að það hreinlega vanti íslenskar fræðigreinar um sama efni?

Kenningin er þá þessi: Hámenntað fólk vantar þjálfun í skrifum á íslensku því það getur illa tjáð sig um fag sitt nema á nafnorðaskotnu máli sem líkist einna helst ensku.

Tillaga: Þegar álag verður á gjörgæslunni gæti orðið erfitt að fá starfsfólk.

Moldir og menn lifa, útsending rofin fyrir handtöku og ítrekað (enn og aftur)

Orðlof

Mold

Mold: þgf. mold eða moldu. Orðmyndin moldu í þágufalli eintölu er angi af eldra máli sem hefur lifað lengst í föstum orðasamböndum og skáldamáli. Ofar moldu.

Málfarsbankinn. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Leikmaður FH gefur eftir laun það sem eftir er tímabils.“

Fyrirsögn á visir.is.                 

Athugasemd: Miðað við efni fréttarinnar fer hér betur á því að segja að maðurinn hafi afsalað sér laununum.  

Talað er um að gefa eftir laun sem ég las í fljótfærni minni sem eftirlaun og misskilningurinn vakti athygli mína.

Í fréttinni segir:

Arnar segist ekki vita hvort aðrir leikmenn FH eða aðrir leikmenn í Olís-deildinni hafi farið sömu leið og hann.

Hér færi betur að segja að hann viti ekki hvort aðrir hafi farið að dæmi hans eða gert eins og hann.

Svo kemur leiðinlegt orðalag, „að eiga samtal“ sem tröllríðum fjölmiðlum jafnvel þó flestir viti að betra er að orða það þannig að tala saman. Íslenskan byggist á sagnorðum en  enskan styðst við nafnorðin. Við stefnum því miður hraðbyri í nafnorðaáttina.

Tillaga: Leikmaður FH afsalar sér launum sínum það sem eftir er tímabils.

2.

„Settin sem fundust á Landspítalanum, dugi eitthvað.“

Frétt á blaðsíðu 4 í Morgunblaðinu 27.3.2020.                 

Athugasemd: Þetta er óljóst. Fréttin er um sýnatökupinna, settið er pinni ásamt glasi fyrir sýnið. Er hér átt við að settin séu tæknilega í lagi eða að þau klárist einhvern tímann?

Fornafnið „eitthvað“ segir hér sáralítið enda frekar talmál en ritmál: 

Settin duga eitthvað. 

Þetta er skýrara: 

Settin duga (endast) í einhvern tíma (lengi, stutt, í viku og álíka).

Fornafnið „eitthvað“ er hér kæruleysislegt talmál í ofangreindri merkingu. Í ritmáli þarf tjáningin að vera hnitmiðaðri, flestir eru gagnrýnari á það sem þeir lesa en heyra.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„500 manns mæta til sýnatöku hjá fyrirtækinu í dag og jafn margir á laugardag og sunnudag.“

Frétt á blaðsíðu 4 í Morgunblaðinu 27.3.2020.                 

Athugasemd: Mogginn er búinn að ráða nýliða sem víar ekki fyrir sér að byrja setningar á töluorðum, veit líklega ekki betur og enginn leiðbeinir þeim. 

Svona er hvergi gert vegna þess að töluorð eru allt annars eðlis en bókstafir. Enginn leiðbeinir nýliðunum. Og enginn gerir svona oftar en Mogginn.

Reglan er að byrja setningu á bókstöfum. Annað hvort má rita töluorðin í bókstöfum eða umorða setninguna. 

Tillaga: Fimm hundruð manns mæta til sýnatöku hjá fyrirtækinu í dag og jafn margir á laugardag og sunnudag.

4.

„Vísbendingar eru um að íþróttafólk hafi verið uppvíst að því að æfa saman í litlum hópum þvert á tilmæli yfirvalda.“

Fyrirsögn á ruv.is.                  

Athugasemd: Þetta fer nú ekki alveg saman, svona rökfræðilega. Vísbending um brot er ekki það sama og eitthvað sé uppvíst.

Sé lýsingarorðinu uppvís sleppt og orðalagið lagað eftir því skilst málsgreinin.

Tillaga: Vísbendingar eru um að íþróttafólk hafi verið að æfa saman í litlum hópum, þvert á tilmæli yfirvalda.

5.

„Til­vist þeirra verði að tryggja með öll­um ráðum meðan mold­ir og menn lifa.“

Frétt á mbl.is.                   

Athugasemd: Ekki veit ég hvort „meðan moldir og menn lifa“ er almennt orðtak eða heimatilbúið rugl úr höfði blaðamannsins. Að minnsta kosti finn ég ekki neitt álíka í orðabókunum mínum.

Mold er jarðvegur. Moldir er til og getur á merkingin verið jarðneskar leifar. Orðið er aðeins til í fleirtölu.

Heimildin er vefsíða norska blaðsins Aftenposten. Þar fann ég ekkert á norsku sem gæti verið í líkingu við „orðtakið“. Eftirfarandi kemst einna næst því :

Ut fra et samfunns- og demokratiperspektiv er det særlig viktig at denne delen av bransjen blir ivaretatt raskt med tiltak som sikrer likviditet.

Í fréttinni segir:

Grein­ar­höf­und­ar segja norska fjöl­miðla um ára­bil hafa sætt blóðtöku sem eigi sér eng­an líka svo sem fjöldi upp­sagna á rit­stjórn­um einkamiðla beri skýr­an vott um. Það blóð renni til ógn­ar­stórra alþjóðlegra sam­fé­lags­miðla og efn­isveita.

Hvergi í fréttinni í Aftenposten er orðalagið á þennan hátt. Blóð er ekki nefnt. Blaðamaðurinn fer rangt með sem er ámælisvert. Orðalagið í fréttinni er sums staðar skrýtið þó ekki beinlínis rangt. Vera má að hann sé vanari að skrifa á norsku.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Leave no one behind.“

Texti í auglýsingu á blaðsíðu níu í Morgunblaðinu 28.3.20.                  

Athugasemd: Öryrkjabandalagði telur vissara að láta fylgja þýðingu á fyrirsögn auglýsingarinnar sem er svona:

Skiljið engan eftir.

Var nauðsynlegt að hnykkja á þessum orðum með enskri þýðingu? Nei, auðvitað ekki. Auglýsingunni er greinilega aðeins beint til íslenskumælandi fólks.

Hvaða tilgangi þjónar þá útlenskan? Er bara verið að sletta til að sýnast eða er svo komið fyrir íslensku máli að fólk skilji ekki íslensku fullkomlega nema ensk þýðing fylgi með?

Tillaga: Engin tillaga.

7.

„Útsending frá úrslitum NBA rofin fyrir handtöku OJ Simpson.“

Fyrirsögn á visir.is.                  

Athugasemd: Ég er ekki viss. Var útsending rofin áður en O.J. Simpson var handtekinn eða hvað? Fyrirsögnin er þá afspyrnu léleg. Hef frekar trú á því að blaðamaðurinn sé hagvanur í ensku en snöggtum lakari í íslensku.

Þýðum fyrirsögnina á ensku og þá blasir þetta við:

Broadcast from the NBA finals interrupted for the arrest og OJ Simpson.

Blaðamaðurinn segir ekki að útsendingin hafi verið rofin vegna handtökunnar. Hefði hann gert það væri þýðingin á ensku „due to the arrest“.

Þetta er ansi skýrt dæmi á því hvernig enskan er farin að stjórna orðalagi í fréttum. Enginn les yfir fréttir nýliða, þeir fá að dreifa vitleysunni óárreittir og það sem verra er þeir eru óafvitandi um villu sína. Enginn leiðbeinir.

Tillaga: Engin tillaga.

8.

„Rannsóknin í Skotlandi var nauðsynlegt skref í þá átt að fræðast um afleiðingar þess að skalla knöttinn ítrekað um margra ára skeið.“

Frétt á blaðsíðu 41 í Morgunblaðinu 28.3.20.                 

Athugasemd: Blaðamaðurinn skilur ekki orðið atviksorðið ítrekað. Það er ranglega notað hér og í staðinn ætti að vera oft.

Tökum nokkur dæmi sem ættu að skýra muninn á oft og ítrekað:

• Fer Jón oft til útlanda eða ítrekað?
• Hoppar barnið oft í leik sínum eða ítrekað?
• Skallar fótboltamaður boltann oft eða ítrekað?
• Hefur malbik verið lagt oft á Miklubraut eða ítrekað?
• Fer blaðamaðurinn oft til rakarans eða ítrekað?
• Kemur Mogginn oft út í hverjum mánuði eða ítrekað?
• Notar blaðamaðurinn síma sinn oft eða ítrekað?
• Les fólk Njálssögu oft eða ítrekað?
• Fer maður oft út að ganga eða ítrekað?

Svari nú hver fyrir sig en hafi þó þetta til samanburðar, höfum samt í huga að sögnin að endurtaka getur oft dugað:

• Stundum þarf blaðamaður að ítreka spurningu sína til að fá svar. 
• Blaðamenn spyrja oft sömu spurningar en þurfa að ítreka sumar.
• Skuldari sem ekki borgar fær ítrekun á kröfunni.
• Enginn veikist ítrekað af Covid-19 vírusnum, aðeins einu sinni.
• Farðu nú að læra, krakki, ítrekaði mamman. 

Ofangrein málsgrein er ekki vel samin:

„… afleiðingar þess að …“

Þetta er vinsælt orðalag, ekki rangt en skelfilega vitlaust.

… var nauðsynlegt skref í þá átt að …

Þetta er bara langloka. Betra hefði verið:

… nauðsynleg til að fræðast … 

Í fréttinni segir einnig:

Eftir umfangsmiklar krufningar snemma á þessari öld kom í ljós að heilinn í þeim var álíka illa farinn og í hnefaleikurum sem hafa verið krufnir. 

Þetta síðasta er algjör óþarfi: „… sem hafa verið krufnir.“ Lesandinn skilur að þeir hafi verið krufðir (krufnir/krufðir, hvort tveggja rétt), og allir átta sig á því að það hafi verið gert eftir andlátið.

Einnig segir í fréttinni:

Ljóst má vera að vangaveltur um heilsufar knattspyrnufólks þegar ferlinum sleppir munu verða áfram í umræðunni á Bretlandseyjum. 

Hægt er að sleppa ýmsu en skýrara er að tala um 

… heilsufar knattspyrnufólk eftir ferilinn.

Þessi málsgrein er bölvað hnoð:

Fleiri rannsóknir verða vafalaust gerðar sem ættu að færa fólk nær einhverri vitneskju um hvort hættulegt sé að skalla knöttinn ítrekað og hversu hættulegt. 

Gera má athugasemdir við fjölmargt annað í fréttinni. Hún er viðvaningslega skrifuð. Af hverju fær blaðamaðurinn enga leiðsögn?

Tillaga: Rannsóknin í Skotlandi var gerð til að skilja hvaða afleiðingar það getur haft að skalla bolta.

 

Fjárfundur, hááættusvæði, lyfin sen teim og knúsa tré

Orðlof

Tunga þín má dæma þig

Ég las það í blaði í morgun (Mbl 1.6.18, 19) að Trump Bandaríkjaforseti hefði í sjónvarpsávarpi kallað starfsbróður sinn al-Assad Sýrlandsforseta skepnu. Er Assad var spurður um álit sitt á orðavali Trumps svaraði hann:

„Þú ert það sem þú segir.“

Ég læt mér reyndar orðaskipti þeirra kumpána í léttu rúmi liggja en leyfi mér að benda á að í svari Assads felast ævaforn sannindi sem rekja má til Biblíunnar (Matt 12, 37):

Gæt þú vandlega tungu þinnar og vit að það er virktaráð, því að tunga þín má sæma þig [getur aflað þér sóma] og tunga þín má dæma þig (Kgs 5, (130)).

Svipaða hugsun er víða að finna, t.d. í Íslensku hómilíubókinni:

Af orðum þínum skaltu réttlátur verða og af orðum þínum muntu meiddur verða (Íslhóm 98v4).

Ég býst við að flestum sé farið að fyrnast yfir upprunann en efnið eða boðskapurinn á enn fullt erindi til okkar.

Málfarsbankinn, Jón G. Friðjónsson, 240. pistill. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Sjáðu hvar Bjarni Ben var á fjárfundi í dag.“

Fyrirsögn á dv.is.                 

Athugasemd: Bjarni Benediktsson, fjármálaráðherra, var á fjarfundi og allur þingflokkur Sjálfstæðisflokksins og líklega fleiri til.

Þetta kallar blaðamaðurinn „fjárfund“. Mikið fjári ... Fjárfundur og fjárhundur er hvorugt fjarfundur.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Vill sjá þolinmæði á Old Trafford.“

Fyrirsögn á dv.is.                 

Athugasemd: Enginn hefur „séð þolinmæði“. Hún er ekki hlutur heldur hugtak. Hins vegar kannast flestir við ábendinguna um að sýna þolinmæði og þá er átt við að sá sem orðunum er beint að verði þolinmóður, stilli sig, ekki að birta mynd af þolinmæði.

Blaðamaðurinn á líklega við að fótboltaliðið og stjórnendur þess gæti sín, séu ekki fljótfærir, sýni þolinmæði. 

Blaðamaðurinn hefur ekki góð tök á íslensku.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Halldór Armand Ásgeirsson, rithöfundur og útvarpsmaður, kom nýverið heim frá hááhættusvæði og þurfti því að fara í sóttkví.“

Fyrirsögn á dv.is.                 

Athugasemd: Hvað er „hááættusvæði“? Sé það til er væntanlega hægt að tala um „lágáhættusvæði“ og þá líklega „óáhættusvæði“. Stundum er talað um „gengisfellingu“ orða þegar þau þeim er ekki beitt samkvæmt hefð eða merkingu.

Nei, þetta er bara bull í DV. Sumir blaðamenn þar hafa alls ekki nógu góð tök á íslensku máli og enginn leiðbeinir þeim.

Annað hvort er staður áhættusvæði eða ekki. Vilji skrifari leggja enn meiri áherslu á áhættuna getur hann sagt að til dæmis sagt að Lombardi á Ítalíu sé hættulegur staður eða landsvæði eða bætt við einstaklega, sérstaklega, ákaflega, mjög, afar … .

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Í upp­hafi þessa árs bár­ust upp­lýs­ing­ar frá WHO þess efn­is að vart hefði orðið við hóp­sýk­ingu al­var­legr­ar lungna­bólgu í Wu­h­an-borg í Suður-Kína en staðfest smit milli manna ekki verið staðfest.“

Frétt á mbl.is.                  

Athugasemd: Þarna segir að staðfest smit hafi ekki verið staðfest. Staðfest … staðfest. Þetta kallast nástaða og í ofanálag ekki rökrétt.

Réttara er því að segja:

… en smit milli manna ekki verið staðfest.

Tóm vitleysa er að segja að „staðfest smit“ séu „ekki staðfest smit“.

Í fréttinni segir á einum stað:

Í upp­hafi þess­ar­ar ald­ar …

Og á öðrum segir:

Í upp­hafi þessa árs …

Blaðamaðurinn virðist ekki gera sér grein fyrir nástöðunni. Einhæf orðanotkun getur bent til rýrs orðaforða.

Margir freistast til að ofnota ábendingafornafnið þessi og er ég einn af þeim. Oft er notkunin algjörlega þarflaus og hjálpar ekkert eins og hér: 

Í upphafi þessa árs.

Hér er greinilegt að verið er að tala um yfirstandandi ár og þannig er það oft að lesandinn myndi skilja samhengið þó svo að þarna stæði:

Í upphafi ársins.

Gott er að sleppa ábendingarfornafninu og setja ákveðinn greini á nafnorðið.

Í skrifum mínum hef ég hef stundum reynt að sleppa ábendingarfornöfnum og held að í mörgum tilfellum bæti það stílinn. Blaðamenn og aðrir skrifarar ættu að prófa þetta. 

Fréttin hefði orðið betri ef einhver góðviljaður á ritstjórninni hefði lesið hana yfir fyrir birtingu. Margt er að orðalagi og stíllinn slakur.

Tillaga: Í byrjun ársins bár­ust upp­lýs­ing­ar frá WHO þess efn­is að vart hefði orðið við hóp­sýk­ingu al­var­legr­ar lungna­bólgu í Wu­h­an-borg í Suður-Kína en smit milli manna ekki verið staðfest.

5.

„Fólk virðist mjög mikið vera að nota sótthreinsiklúta …“

Frétt á blaðsíðu átta í Morgunblaðinu 26.3.20.                 

Athugasemd: Blaðamaðurinn hefur þetta eftir viðmælanda sínum sem ábyggilega ætlaði að segja að fólk noti klútanna mikið. Auðvitað átti blaðamaðurinn að lagfæra orðalagið. Viðmælendur orða stundum hugsun sína illa og þá eiga blaðamenn að hjálpa til.

Tillaga: Fólk virðist nota sótthreinsiklúta mjög mikið …

6.

„Fáðu lyfin sen teim.“

Þulur les auglýsingu í morgunþætti Ríkisútvarpsins kl. 07:57.                 

Athugasemd: Ég gat ekki almennilega heyrt hvað við var átt, skildi ekki „lyfin sen teim“. Eitt augnablik flögraði að mér að „Sen Teim“ eða „SenTeim“ væri kínverskt lyf til varnar kórónuveirunni. Svo áttaði ég mig á að apótek býður fólki að fá lyfin sín send heim.

Stuttu áður var borgarstjóri í viðtali í morgunþættinum. Dagskrárgerðarmaðurinn kvaddi Dag og sagði svo (ritað eftir minni): 

Borgarstjóri gengur nú út í daginn …

Þá hló ég upphátt.

Tillaga: Fáðu lyfin send heim.

6.

„Leitið huggunar gegn veirunni og knúsið tré.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 23 í Morgunblaðinu 26.3.20.                 

Athugasemd: Hvað varð um sögnina að faðma? Var hún felld niður í íslensku máli. Enginn er lengur sagður faðma, allir knúsa sem er svona „dúddí“ orðalag eins og einn vinur minn orðaði það.

Knús er svo sem ekki slæmt orð. Það er vel þekkt og mikið notað, en öllu má nú ofgera.

Börn eru knúsuð í æsku en þegar þau eru orðin fullorðin og tekin til við ritstjórn á vef Skógræktarinnar (sem er heimild fréttarinnar) er þeim tamara að knúsa tré en faðma. Hið síðara mun þó vera réttara því eftir myndunum að dæma umfaðmar fólk tré.

Á malid.is segir: 

knúsa s. (17. öld) knosa, mylja, þjarma að …

Þetta er hin upprunalega merking og hana má greinilega sjá í til dæmis í danskri orðabók sem segir um orðið „knuse“, sjá hér:

Knuse nogens hjerte. OVERFØRT gøre nogen ulykkelig, især i forbindelse med kærlighed.

Svo má leita að danska nafnorðinu „knus“ og þá er merkingin allt önnur, athyglisverð eru orðin „omfavnelse“ og „favntag“. Hvað skyldu þau nú þýða?:

omfavnelse; kram
SYNONYM uformelt knuser
ORD I NÆRHEDEN: knus og kram, stort kram, favntag, kæmpeknus, knusetur, krammer ... vis mere
EKSEMPLER: et ordentligt/varmt knus, et stort korpussøgning, give/få et knus, kys og knus, knus og kram.

Hvernig er það annars, leitum við ekki huggunar vegna einhvers en ekki gegn?

Skógrækt er göfug, um það verður varla deilt. Ég geng oft um Heiðmörk en á varla eftir að faðma birkitrén, þessar rýru en þó fallegu hríslur. Læt grenitrén algjörlega vera. 

Tillaga: Leitið huggunar vegna veirunnar og faðmið tré.

Þessi 22 ára gamli framherji, ítrekað og heimsvísan

Orðlof

Samskiptafjarlægð

Í tengslum við COVID-19-sjúkdóminn hefur mikið verið rætt um það sem á ensku nefnist social distancing, þ.e. það að minnka sem mest samneyti við aðra til að reyna að koma í veg fyrir útbreiðslu veirunnar. 

Ekki hefur fundist gott orð yfir þetta en Jóhann Heiðar Jóhannsson, formaður Orðanefndar Læknafélags Íslands, leggur til (í samtali) að þetta hugtak verði kallað samskiptafjarlægð. 

Dæmi um notkun þess í setningu: Landlæknir leggur til að allir hlíti reglum um samskiptafjarlægð.

Árnastofnun, pistill eftir Jóhannes Bjarna Sigtryggsson rannsóknalektor. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Þessi 22 ára gamli fram­herji flaug til Belgra­de í síðustu viku …“

Frétt á mbl.is.                 

Athugasemd: Fleiri en íþróttablaðamenn hafa tekið upp á því að geta um aldur fólk í fréttum. Þetta er mjög algengt í flestum löndum og í sjálfu sér ekkert að því. Ofangreind tilvitnun er í þessu samhengi á vefsíðu Moggans:

Luka Jovic, fram­herji spænska knatt­spyrnu­fé­lags­ins Real Madrid, er í slæm­um mál­um eft­ir að hann yf­ir­gaf sótt­kví vegna kór­ónu­veirunn­ar í heimalandi sínu Serbíu í leyf­is­leysi. Þessi 22 ára gamli fram­herji flaug til Belgra­de í síðustu viku …

Frásögnin er ekki góð, endurtekningar gera hana stíllausa. Betur hefði farið á því að orða þetta svona:

Luka Jovic, tuttugu og tveggja ára gamall fram­herji spænska knatt­spyrnu­fé­lags­ins Real Madrid, flaug til Belgrad í síðustu viku. Hann yfirgaf sóttkví ...

Greinilegt er að blaðamaðurinn þýddi úr ensku. Hann veit ekki að hér á landi er almennt talað um Belgrad, jafnvel Belgrað, en á ensku „Belgrade“. Á vef Wikipedia segir:

Belgrad eða Beograd á serbnesku …

Villur eru í fréttinni. Þar segir „mikillar varúðarráðstafana“. Einnig segir:

Þar sem að Jovic var að koma frá Madrid á Spáni þar sem veir­an hefur …

Þar sem … þar sem. Blaðamaðurinn hlýtur að sjá nástöðuna við yfirlestur. Þetta er skárra:

Jovic var að koma frá Madrid á Spáni en þar hefur veiran …

Í fréttinni segir: 

Ne­bojsa Stefanovic, inn­an­rík­is­ráðherra Serbíu, ít­rekaði að Jovic gæti fengið fang­els­is­dóm fyr­ir að rjúfa sótt­kví.

Ítrekaði hvað? Hvergi kemur fram að ráðherrann hafi sagt þetta áður. Hvers vegna notar þá blaðamaðurinn „ítrekaði“? Hefði ekki verið nóg að skrifa að hann hafi sagt að Jovic gæti fengið fangelsisdóm?

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Charlie Austin, leikmaður QPR, varar ungt fólk við því að það sé ekkert grín að fá kórónaveiruna þó að það sé á besta aldri.“

Frétt á mbl.is.                 

Athugasemd: Hvað á blaðamaðurinn við fyrir hönd fótboltamannsins? Hann varar við því að það sé ekkert grín á fá veiruna. 

Berum þetta tvennt saman:

Hann varar við því að það sé ekkert grín að fá veiruna.

Og …

Hann varar við því að það sé grín að fá veiruna.

Hvort af þessu skyldi nú maðurinn eiga við?

Hann er í raun og veru að segja að það sé alvarlegt mál að fá veiruna. Ekki að það sé „grín“. 

Tillaga: Charlie Austin, leikmaður QPR, aðvarar ungt fólk. Hann fullyrðir að það sé ekkert grín að fá kórónaveiruna þó fólk sé á besta aldri.

3.

„Lögregla ítrekað kölluð út vegna heimasamkvæma.“

Fyrirsögn á visir.is.                  

Athugasemd: Þetta er ekki góð notkun á lýsingarorðinu ítrekaður. Betra er að nota atviksorð eins og oft, tíðum, aftur og aftur og álíka.

Þegar sögnin að ítreka eða lýsingarorðið ítrekað er notað þá erum við að tala um sama verknaðinn. Krafa um greiðslu reiknings þarf stundum að senda oft til skuldarans, skuldin er þá ítrekuð. Eftirfarandi er bara della:

• Varla er hægt að segja að sá sem fer daglega í sundlaugar fari ítrekað í sund.
• Þó svo að skíðamaður detti oft í brekku er varla hægt að segja að hann detti ítrekað.
• Ekki getur verið rétt að segja að maður stami ítrekað.
• Margir veikjast oft um ævina, varla fá menn ítrekað kvef.
• Sá sem hnerrar nokkrum sinnum í röð hefur varla hnerrað ítrekað.
• Ómögulegt er að segja að sá sem kaupi mjólk fjórum sinnum í viku kaupi ítrekað mjólk.

Engu að síður er þetta sagt á svipaðan hátt af því að „ítrekað“ er svo vinsælt orð um þessar mundir og ítrekað notað. Af þessum dæmum má sjá að orðið á alls ekki alltaf við.

Tillaga: Lögregla oft kölluð út vegna heimasamkvæma.

4.

„Skortur á sýnatökupinnum á heimsvísu.“

Undirfyrirsögn á blaðsíðu 4 í Morgunblaðinu 23.3.20.                  

Athugasemd: Sum orð verða afar vinsæl hjá blaðamönnum og er klifað á þeim út í hið óendanlega. Í nokkurn tíma hefur oft („ítrekað“) verið talað um „heimsvísu“ og „landsvísu“ sem þó er alls ekki rangt en öllu má nú ofgera. Hér áður fyrr var einfaldlega talað um það sem gerst hefur í heiminum eða á landinu.

Og af þessu tilefni er hér vísa. Nei, ekki vísa heldur limra út Vísnahorni Morgunblaðsins sem Halldór Blöndal fyrrum þingmaður sér um. Eitt af því skemmtilegasta sem maður les:

Það er almenningsálit í sveitinni,
að ást séra Marteins á geitinni
megi hreint ekki lá
þegar litið er á
hve lík hún er Jórunni heitinni.

Höfundurinn er Jóhann S. Hannesson.

Tillaga: Skortur á sýnatökupinnum í heiminum.

 

Faraldurinn er rétt að byrja

Framtíðarhorfum í efnahagsmálum eru afar slæmar vegna Covid-19 faraldursins. Hvorki hér á landi né erlendis hefur hann enn náð mikill útbreiðslu, raunar er langt þangað til. Þetta byggi ég meðal annars á meðfylgjandi súluriti og gögnum sem liggja að baki og er öllum aðgengileg.

Ýmsir aðilar fylgjast nákvæmlega með útbreiðslunni og birta jafnóðum gögn um hana. Ég hef skráð hjá mér helstu upplýsingar og hér eru tvö súlurit sem eru alþjóðleg.

Í stuttu máli sýnir hið efra hlutfallslega breytingar. Tvær súlur fylgjast að, önnur sýnir fjölgun smitaðra, hlutfallsleg fjölgun frá 11. mars, og hin fjölgun látinna sem hlutfall af smituðum. Græna súlan sýnir þá sem hafa læknast af veikindum, hlutfall af smituðum.

Þetta þýðir á einföldu máli að faraldurinn er enn í örum vexti.

Vel má vera að það eina sem er marktækt sé fjöldi látinna. Vandinn er hins vegar sá að víða kunna skráningar að vera í skötulíki. Í fámenningu hér á landi er auðvelt að safna upplýsingum. 

Gagnslítið er að bera saman smit miðað við fjölda íbúa. Í Vatíkaninu búa 800 manns og þar er einn smitaður, 0,13% íbúa. Í San Marino, smáríki innan Ítalíu, eru 144 smitaðir, 0,42%. Hér á landi er hlutfallið 0,14%. 

Mér finnst skynsamlegra að bera saman hlutfall smitaðra í fjölmennari ríkjum. Þá kemur ýmislegt forvitnilegt í ljós eins og sjá má á súluritinu. Á því sjáum við brotalamirnar, óskráða útbreiðslu faraldursins.

Mest smit eru í fjölmennustu Evrópulöndunum, Þýskalandi, Frakklandi, Ítalíu og Spáni og eru súlurnar rauðlitaðar. Sama er með Íran og Suður Kóreu. Allt þetta virðist fremur trúverðugt.

Hvað þá með hin löndin, sérstaklega þau svartlituðu. Bandaríkin, Bretland, Pólland, Kanada og jafnvel Tyrkland og Rússland? Þau eru ekki lokuð eins og Norður Kórea þar sem enginn er sagður hafa smitast. Líkur benda til að þarna sé öll skráning í kalda koli. Covid-19 veiran grasserar líklega í þessum löndum án þess að yfirvöld hafi neina stjórn á útbreiðslunni eða voru alltof sein að bregðast við. Tölurnar eru alls ekki trúverðugar og hljóta beinlínis að vera rangar. Covid-19 faraldurinn er því verri en uppgefnar tölur gefa til kynna.

Þegar þetta er skrifað er sagt að um 312 þúsund manns séu smitaðir. Getur verið að þeir séu tvisvar sinnum fleiri, tíu sinnum fleiri ...?

Setjum nú sem svo að við Íslendingar náum stjórn á faraldrinum og hann hreinlega hætti. Haldi faraldurinn halda áfram að geysa í Evrópu og Norður Ameríku með öllum þeim neikvæðu áhrifum sem fylgja erum við ekkert sérstaklega vel sett. Efnahagslíf hér á landi mun ekkert lagast þó faraldrinum linni.

Efnahagsleg áhrif munu verða mjög alvarleg, líklega í eitt ár eða lengur. Erfitt kann að vera fyrir okkur að selja helstu framleiðsluafurðir og um leið kann að reynast erfitt að kaupa helstu vörur til neyslu hér innanlands. Alvarlegast verður þó skortur á matvælum og olíu. Helstu matvælaframleiðslulönd heimsins munu eiga afar erfitt með að sinna framleiðslu og útflutningi.

Þetta eru ekki góðar framtíðarhorfur. Þegar loksins sér fyrir endann á faraldrinum úti í honum stóra heimi tekur langan tíma að koma hjólum atvinnulífsins í gang? Gerist það bara si svona að þjóðir taki aftur upp þráðinn og rétt eins og ekkert hafi í skorist? 

Nei, ég held að þegar faraldrinum loksins linni muni þjóðir heims ekki treysta á hverja aðra og taki að framleiða matvæli fyrir eigið fólk, tryggi matvælaöryggi sitt.

Hvernig ætlum við að tryggja matvælöryggi þjóðarinna, aðgang hennar að nægum mat?

Auðvitað vonar maður að þetta svartsýnisraus verði ekki raunin en hversu langvinnur verður faraldurinn og hversu lengi er atvinnulíf heimsins að komast í gang þá loks honum linnir?