Tikka í réttu boxin, lausafé sem þornar upp og þyrla sækir slasaðan á Landspítalann

Orðlof

Hlutur

Venjan er að segja gera á hlut einhvers. Eldra afbrigðið gera á hluta einhvers er líka til þó að hitt sé algengara í nútímamáli.

Málfarsbankinn.  

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Aðspurður varðandi út­litið framund­an seg­ir Daní­el að stjórn­völd séu að tikka í öll réttu box­in.“

Frétt á mbl.is.                 

Athugasemd: Þó svo að viðmælandinn hafi sagt svona ber blaðamanninum ekki skylda til að hafa þetta nákvæmlega eftir honum.

Orðalagið er mjög enskt. Í orðabók Longman á netinu segir:

If something ticks all the right boxes, it does everything that you wanted it to do or is everything you wanted it to be.

Enskt orðalag þarf ekki að vera slæmt. Miðum samt við venju og hefð í íslensku máli. Í krossaprófum í gamla daga „tikkaði“ enginn ekki í box heldur hakaði, „exaði“, við rétt svör sem stundum voru í ferhyrndum reit. Síðar fóru sigldir að kalla þessa reiti „box“, hugsanlega til að sýni hversu forframaðir í útlenskunni þeir eru. Enskar slettur er öðrum þræði ekkert annað en mont.

Á íslensku merkir box kassi eða dós ef ekki er átt við hnefaleika. Box er áþreifanlegt, með fjórum hliðum, botni og loki. Makkintos sælgæti er yfirleitt selt í boxi sem má endurnýta fyrir kökur og annað gott, jafnvel verkfæri og svo framvegis. Þess vegna er varla hægt að nota „box“ um það sem teiknað á blað. Rammi eða reitur eru góð orð.

Þá getum við sagt:

Aðspurður varðandi út­litið framund­an seg­ir Daní­el að stjórn­völd hafi hakað í alla réttu reitina.

Hér verður að viðurkennast að málsgreinin er dálítið kjánaleg, ekki eins góð og enska orðalagið. Hins vegar er einfaldleikinn alltaf bestur og því eru stjórnvöld líklega að gera allt rétt. Ferlega hallærislegt að segja „varðandi útlitið framundan“.

Í fréttinni segir:

Það vita all­ir að þetta er tíma­bundið en maður veit bara ekki hversu tíma­bundið.

Æ, ekki er þetta gott. Viðmælandinn lítur hér illa út og það er blaðamanninum að kenna. Þetta er snöggtum skárra:

Allir vita að ástandið er tímabundið en hversu lengi veit enginn.

Með því að hugsa sig um, hætta að flýta sér, gefst tími til að vanda sig.

Tillaga: Spurður um framtíðarhorfur seg­ir Daní­el að stjórn­völd séu að gera allt rétt.

2.

„Lausa­féð er mjög fljótt að þorna upp.“

Fyrirsögn á mbl.is.                

Athugasemd: Orðtök eru föst orðasambönd sem hljóta að vera lýsandi fyrir umræðuefnið. Varla er hægt að segja að lausafé „þorni“ eða „þorni upp“. Peningar eru varla blautir og síst af öllu í rafrænni veröld. Þetta er þó líkingamál og fullkomlega eðlilegt að nýta sér það í frásögn. Fólk getur vissulega orðið uppiskroppa með peninga.

Lausafé er stundum nefnt handbært fé, það er þeir fjármunir sem auðveldlega er hægt að grípa til eða koma í verð. Á erfiðum tímum kann að vera erfitt að fá peninga, til dæmis gjaldeyri. Þar að auki er vandi að selja hluti og fá fyrir þá rétt verð. 

Tillaga: Margur verður uppiskroppa með lausafé.

3.

„Sóttu slasaðan skipverja á Landspítalann.“

Fyrirsögn á visir.is.                 

Athugasemd: Einu sinni gerðist maður nokkur pólitískur flóttamaður og bað um hæli í Sovétríkjunum og þótti það einstaklega merkileg frétt. Nú heyrir það til tíðinda að þyrla Landhelgisgæslunnar hafi „sótt slasaðan skipverja á Landspítalann“. Líklega hefur verið gáfulegra að lækna hann annars staðar eða bara skila honum á sama stað og hann fannst.

Þess ber að geta að hinn fljótfæri blaðamaður lagaði þessa kolvitlausu fyrirsögn löngu, löngu, löngu eftir birtingu fréttarinnar. Svona bull á ekki að viðgangast á Vísi eða öðrum fjölmiðlum.

Tillaga: Þyrla Gæslunnar flutti slasaðan skipverja á Landspítalann.

4.

„Framlegð til íþróttahreyfingarinnar gæti minnkað.“

Fyrirsögn á frettabladid.is.                 

Athugasemd: Framlegð er hugtak sem notað er í rekstri fyrirtækja. Á Vísindavefnum skýrir Gylfi Magnússon, dósent í hagfræði, það svo:

Framlegð er notuð yfir tekjur að frádregnum breytilegum kostnaði. Með breytilegum kostnaði er átt við kostnað sem breytist með framleiddu magni (ef um framleiðslufyrirtæki er að ræða) eða seldu magni (ef um dreifingaraðila er að ræða). 

Framlag er allt annað og merkir það sem lagt er af mörkum, skerfur.

Blaðamaðurinn er líklega að rugla þessum orðum saman þegar hann semur frétt um skerf, hlut, íþróttahreyfingarinnar úr potti Íslenskrar getspár, lottó og getrauna.

Fréttin er annars frekar illa skrifuð. Í henni eru stafsetninga- og málfarsvillur.

Tillaga: Framlag til íþróttahreyfingarinnar gæti minnkað.

 

Sérafnotareitur, framvinda sem rúllar og forystufólk Englands

Orðlof

Glatkista

Ímynduð kista þar sem týnda hluti er að finna. Eitthvað fer í glatkistuna; eitthvað er komið í glatkistuna.

Eitthvað tapast, týnist; eitthvað er týnt, eitthvað gleymist eða leggst af. Bókin er komin í glatkistuna - Húslesturinn vakti minningar um góðan sið sem lent hafði í glatkistunni.

Danska: „Gå í glemmebogen“

Úr bókinni Mergur málsins (stytt), Jón G. Friðjónsson.  

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Landamærum Danmerkur verður lokað frá og með hádegi í dag og verður öllum aðvífandi vísað frá landinu …“

Frétt á blaðsíðu 2 í Morgunblaðinu 14.3.20.                

Athugasemd: Aðvífandi merkir samkvæmt orðabókinni sá sem kemur af tilviljun, ekki sá sem kemur í heimsókn. Af þessu má ráða að orðið er ekki notað í réttri merkingu í fréttinni.

Þegar blaðamenn lenda í vanda um orð eða orðalag er skynsamlegast að fara inn á malid.is. Þeir sem aldrei eru í vafa um orðaval sitt eiga ekkert erindi í blaðamennsku.

Tillaga: Landamærum Danmerkur verður lokað frá og með hádegi í dag og öllu aðkomufólki verður vísað frá landinu …

2.

„Íbúðum á jarðhæð og kjallara fylgir sérafnotareitur.“

Auglýsing á blaðsíðu 15 í Morgunblaðinu 14.3.20.                

Athugasemd: Hvað er sérafnotareitur? Miðað við samhengið er hér líklega átt við lítinn garð eða blett fyrir utan íbúð sem lokaður er fyrir aðra. Þó má vera að hann sé í sameign innandyra eða gróðurreitur uppi á Hólmsheiði. Hver veit? Fylgdi bíll íbúðinni væri hann samkvæmt þessu nefndur sérafnotabíll. Svona orð er út í hött.

Orðið er asnalega saman sett og sé heimatilbúna skýringin mín rétt á orðið alls ekki við.

Tillaga: Íbúðum á jarðhæð og í kjallara fylgir lokaður reitur í garðinum fyrir utan íbúðina. 

3.

„Ferðabann til Bandaríkjanna nú í gildi.“

Fyrirsögn á frettabladid.is.                

Athugasemd: Ég hnaut um nú í fyrirsögninni og það fékk mig til að hugsa. Sé bannað að ferðast til Bandaríkjanna þá gildir það núna. Þar af leiðir að orðinu er algjörlega ofaukið, hjálpar ekkert. Raunar er að skaðlausu hægt að sleppa „í gildi“, það hjálpar ekki heildur neitt, bætir engu um skilning.

Eftir snyrtinguna stendur stendur einfaldlega:

Ferðabann til Bandaríkjanna.

Þetta er samt ansi snubbótt og ljótt. Hvers vegna? Jú vegna nafnorðanna, hér vantar sagnorð til að létta stílinn. Niðurstaða mín er því eins og segir í tillögunni.

Ég hélt í fáfræði minni að nú væri atviksorð og hugsaði það ekki til enda. Nei, nú er nafnorð í hvorugkyni og aðeins til í eintölu? Það beygist svona:

Nú, nú, núi, nús.

Fyrirsögnin er klúðursleg og því ónothæf. Af hverju finna blaðamenn ekki þörf hjá sér til að skoða orðalag og stíl?

Tillaga: Bannað að ferðast til Bandaríkjanna.

4.

„Brandararnir eru oftar en ekki í fyrirsjáanlegri kantinum, en lykilatriðið er að framsetningin heldur flottu flugi, dýnamík leikaranna gefur frá sér gott stuð og rúllar framvindan frá A til B án nokkurrar fitu, tilgerðar eða rembings.“

Kvikmyndagagnrýni á dv.is.                 

Athugasemd: Margt í þessari gagnrýni á íslensku bíómyndina Veiðiferðin skilst ekki, þar með tilvitnunin hér að ofan.

Með góðum vilja má skilja að brandararnir séu „í fyrirsjáanlegri kantinum“. Þetta er hins vegar illa skrifað. Af hverju segir höfundurinn ekki að brandararnir hafi verið fyrirsjáanlegir? Þarna hefði farið vel á því að setja punkt, en höfundurinn áttar sig ekki á því og lengir málsgreinina úr öllu hófi.

Eftirfarandi er óskiljanlegt:

Framsetning heldur flottu flugi.

Má vera að höfundurinn sé að hæla kvikmyndagerðarmönnunum. Sé svo hefði hann að ósekju mátt vera skýrari, það er að segja geti hann það.

Svo kemur þetta:

Dýnamík leikaranna gefur frá sér gott stuð og rúllar framvindan frá A til B án nokkurrar fitu“.

Ég hef ekki hugmynd um hvað þetta þýðir. Hefði einhver sagt svona við mig hefði ég ábyggilega jánkað án nokkurs skilnings, þannig er oft talmálið. En hér er þetta ritmál og þá þarf að vanda sig.

Í gagnrýninni stendur:

Sex einstaklingar leggja af stað í hina árlegu veiðiferð með það að markmiði að sinni að eiga sér hófstillt glens.

Þetta skilst illa vegna þess að höfundur er hugsanlega of orðmargur. Einna helst mætti hann sleppa „að sinni“ þá skýrist málsgreinin örlítið. Betur hefði þó farið á því að segja:

Sex karlar leggja af stað í hina árlegu veiðiferð til að skemmta sér.

Í framhaldinu segir:

Eins og gerist þó, þegar fáeinir vínkassar eru opnaðir og dólgurinn farinn að gefa frá sér gleðismit í pylsupartíinu, siglir allt í ansi óútreiknanlega ferð framundan.

Hvaða dólgur? Þetta skilst ekki.

Sannast sagna á maður ekki að eyða mörgum orðum í viðvaningsleg skrif eins og þessi gagnrýni er frá upphafi til enda. Höfundurinn hefði þurft að fá einhvern til að lesa þau yfir, svo óskaplega margt þarfnast lagfæringar. Staðreyndin er einfaldlega sú að óbreytt hefðu skrifin ekki átt að birtast.

Ég ætla samt að sjá þessa kvikmynd en ekki vegna þessarar gagnrýni. Skilst að hún sé bráðskemtileg, þó brandararnir kunni að vera fyrirsjáanlegir. 

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Wayne Rooney, leikmaður Derby, er ekki sáttur hvernig forystufólk Englands hefur tekið á kórónuveirunni og knattspyrnunni. “

Frétt á visir.is.                 

Athugasemd: Hvað er „forystufólk Englands“ …? Þvílíkt orðalag. Blaðamaðurinn virðist ekki skrifa af mikilli þekkingu. Hann ætti framvegis að bera skrif sín undir alvörublaðamenn á Vísi? Þeir eru nokkrir afburðagóðir þar innandyra.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Þegar klukk­an sló eina mín­útu yfir miðnætti gekk sam­komu­bann í gildi á Íslandi …“

Frétt á mbl.is.                 

Athugasemd: Klukkan slær ekki nema á heilum og hálfum tíma. Má vera að börn sem aldrei hafa heyrt í eða séð stórar standklukkur eða borðklukkur af gömlu gerðinni viti þetta ekki. Svona orðalag er bara út í hött.

Mér finnst líklegast að samgöngubann hafi gengið í gildi klukkan 24, á miðnætti, sem þýðir að eftir það er samgöngubann. Í fréttinni segir að samgöngubannið gildi „til 13. apríl kl. 00:01“. Ég velti því fyrir mér hvort síðasti dagur bannsins sé 12. eða 13. apríl. 

Í fréttinni er þetta haft eftir viðmælanda:

… standa vörð um þá sem eru út­sett­ast­ir fyr­ir þess­ari sýk­ingu …

Hver kenndi þér að segja svona, blaðamaður? Mikið er þetta ljótt orðalag, stíllaust og kjánalegt. Er ekki átt við þá sem eru viðkvæmastir?

Tillaga: Frá miðnætti er samkomubann á Íslandi.

7.

„Glataður giftingarhringur fannst fínpússaður og hreinn í fjósinu.“

Fyrirsögn á visir.is.                  

Athugasemd: Hringurinn var ekki glataðri en svo að hann fannst. Vissulega getur sögnin að glata þýtt að týna.

Glataður er lýsingarorð sem getur merkt týndur. Hins vegar er orðinu ofaukið í þessari málsgrein. Hann fannst, það sem finnst var týnt. Þarf að ræða það eitthvað frekar, eins og leikarinn sagði. Giftingahringurinn hefði ekki „fundist“ nema vegna þess að hann var týndur.

Tillaga: Giftingarhringur fannst fínpússaður og hreinn í fjósinu

Þjást tugir þúsunda bara af flensu og kvefi?

Furðulegt er að skoða landakort og sjá hvernig smit vegna Covid-19 veirunnar hefur dreifst misjafnlega um jörðina. Einhvern veginn virðist ekki allt vera sem sýnist. Hér ætla ég að rekja grunsemdir mínar og reyna að styðja þær með tölulegum upplýsingum sem fáanlegar eru í dag.

Gríðarlega margir hafa smitast í Kína, en athyglisvert er hversu fáir hafa smitast í nágrannalöndunum. Vera má að í þeim sé heilbrigðiskerfið frekar vanþróað og tölur um smitaða séu ekki eins ítarlegar og á Vesturlöndum. Gæti verið að tugþúsundir manna haldi að þeir séu með „flensu“ eða „kvef“. Fjöldi fólks harkar af sér, hefur ekki efni á að liggja heima. Sjá efra kortið.

Dásamlegt er að líta til Rússlands. Þarlend stjórnvöld halda því fram að fimmtíu og níu manns hafi smitast. Munum að þar búa 146 milljónir og smitaðir því aðeins 0,00004%.

Í Japan búa 127 milljónir manna og þar eru sagðir 773 smitaðir, 0,001% landsmanna, þrettán sinnum fleiri en í Rússlandi. Í Þýskalandi og Frakklandi búa samtals um 149 milljónir manna og þar eru samtals 153 sinnum fleiri smitaðir en í Rússlandi.

Skoðum Evrópukortið sem sýnir útbreiðslu Covid-19. Margt vekur athygli en þó einna helst hversu fá smit eru í Austur Evrópu, landsvæðinu sem einu sinni var undir járnhæl kommúnismans. Hvað veldur?

Getur verið að þar sé útbreiðslan einfaldlega lítil eða heilbrigðiskerfið lélegra en í Vestur Evrópu? Getur verið að þarna séu líka þúsundir manna veikir af „flensu“ eða „kvefi“?

Ég hef enga haldbæra skýringu á fáum smitum í Austur Evrópu. Fyrst af öllu dettur manni í hug að annað hvort séu tölulegar upplýsingar ekki handbærar eða verið sé að fela útbreiðsluna. Hver trúir því til dæmis að í Póllandi séu aðeins 103 smitaðir, það er 0,0001% af íbúunum? Í Úkraínu eru þrír smitaðir, 0,00001%. Þetta lyktar allt af af „rússneskri tölfræði“.

Lítum á súluritið yfir smitaða í Austur Evrópu. Þar skera þrjú lönd sig úr, Króatía, Slóvenía og Eistland. Allt bendir til að ekki sé allt sem sýnist í öðrum löndunum.

San Marínó, er sjálfstætt smáríki á norðanverðri Ítalíu. Þar eru áttatíu smitaðir. Í Vatíkaninu er einn af 800 smitaður sem er 0,13%. Í báðum löndunum er þetta ansi hátt hlutfall. Þannig er einnig með Ísland sem er í þriðja sæti miðað við smitaða sem hlutfall af íbúafjölda, 0,046%.

Sé þessum þremur löndum sleppt er súluritið aðeins læsilegra. Ítalía trónir á toppnum með langflesta smitaða miðað við höfðatölu.

Bíðum samt við. Getur verið að eitthvað fleira lykti af „rússneskri tölfræði“. Varla er trúlegt að 0,002% Breta séu smitaðir. Á Írlandi eru þeir 0.003% sem samt er furðulega lágt hlutfall.

Og víkur nú sögunni að Austurríki, þar eru aðeins 0,007% smitaðir. Margir Íslendingar þar á skíðum og báru smit heim. Engu að síður eru þar hlutfallslega miklu færri smitaðir en hér á landi. Þarlendir hljóta að vera eins og Rússar, veiran bíti hreinlega ekki á þá. Greinilega sterkari stofn en Ítalir sem sendu fjölmarga smitaða til Íslands og eru í miklum vanda sjálfir. Í Sviss eru 0.016% smitaðir. Veiran leggur þar fleiri en í Austurríki.

Varla er grín að þessu gerandi því þegar öllu er á botninn hvolft eru allar þjóðir eins. Þess vegna er ég ansi hræddur um að ekki séu nánda nærri öll kurl komin til grafar í fjölda ríkja. Fjölmargt bendir til að fá ríki hafi verið eins forsjál í sóttvarnarmálum og Ísland og þar af leiðandi eru ófáir bara með „flensu“ eða „kvef“ þegar aðrir eru með Covid-19 veiruna. Hér hefur ekki verið rætt um Bandaríkin en þar eru 0,0009% smitaðir. Afskaplega tortryggilegt hlutfall af íbúum.

Hér er að lokum tafla sem sýnir hlutfall smitaðra í Evrópu. Betra er að smella á töfluna og aðrar myndir og verða þær þá skýrari.

 

Þriðja og síðasta umferð lauk og fólk sem læknast án læknis

Orðlof

Abbast

Orðasambandið abbast upp á e-n ´kássast upp á e-n´ kemur fyrir í Skipum heiðríkjunnar eftir Gunnar Gunnarsson í þýðingu HKL:

Þá má mikið vera, ef þeir þora að abbast upp á þig (GGRit I, 45).

Nánast sama orðasamband í svipaðri merkingu er að finna í Brennu-Njáls sögu (124. k.) sem lesbrigði úr öðru handriti (Reykjabók) frá svipuðum tíma:

Skarpheðinn hló að og spurði hví hún abbaðist upp á arfasátuna (ÍF XII, 320 (R) (1300–1325)).

Gunnlaugur Ingólfsson hefur bent mér á að Halldór Laxness hafi gefið út Njálu (1945) og notað þá útgáfu Finns Jónssonar (1908) þar sem Reykjabók er lögð til grundvallar. Enn fremur þýddi HKL Skip heiðríkjunnar (1941). Í ljósi þessa má telja líklegt að HKL hafi vísvitandi notað orðasambandið abbast upp á e-n í þýðingunni sem hann hafi þekkt það úr Njáluútgáfu sinni eða úr útgáfu Finns Jónssonar á Njálu (1908). 

Svipað orðafar er einnig kunnugt í fornu máli:

sumir abbast við það aðeins, er þeir verða ávítaðir of glæpi sína (f13 (Pst 202));

abbaðist mjög við svein hans (Mork 391).

Eins og sjá má er myndin hér abbast við e-n rétt eins og elstu myndir með amast voru amast við e-n, sbr. dæmin fremst í pistlinum.

Til gamans skal hér tilgreint dæmi úr Manni og konu sem gæti minnt á orðasambandið abbast upp á e-n en er þó trúlega óskylt:

ég kássast upp á einkis manns jússu, lagsi (JThSk II, 241).

Þess skal að lokum getið að breytingin á > upp á er kunn frá 14. öld (líta/sjá á > líta/sjá upp á) en á 16. öld hleypur mikill vöxtur í breytingar af þessum toga.

Málfarsbankinn, Jón G. Friðjónsson, 243. pistill., 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Þriðja og síðasta umferð í Íslandsmótinu í handbolta lauk í kvöld.“

Fréttir kl. 22 í Ríkisjónvarpinu 12.3.20.                

Athugasemd: Mikilvægt ert að fréttamenn kunni að beygja rétt. Hér hefur skrifarinn ekki áttað sig. Sagnorðið ræður fallinu á töluorðinu og lýsingarorðinu.

Tillaga: Þriðju og síðustu umferð í Íslandsmótinu í handbolta lauk í kvöld.

2.

„150 til­felli kór­ónu­veiru hafa verið staðfest í Kan­ada og eitt dauðsfall.“

Fréttir á mbl.is.                

Athugasemd: Aldrei ætti að byrja setningu á töluorði. Þau eru allt annars eðlis heldur en bókstafir. Til að mynda kemur alltaf stór stafur á eftir punkti. Í þessu tilviki er sú regla brotin. Þar fyrir utan er þetta algjörlega stíllaust.

Tillaga: Í Kanada hafa 150 manns fengið kórónuveitu og einn látist.

3.

„Fólk hefur læknast.“

Þáttastjórnandi að morgni 13.3.2020 á Rás eitt.               

Athugasemd: Hér er ég ekki algjörlega viss, en tilfinning mín er sú að sá sem læknast hefur verið læknaður, það er með atbeina læknis. Sá sem fær kvef eða aðra kvilla og þarf ekki lækni til að komast aftur til heilsu hefur varla „læknast“, hann hefur einfaldlega náð heilsu, batnað. Batnar ekki öllum börnum sem njóta umönnunar móður og jafnvel föður. Þau læknast varla.

Í þættinum ræddi þáttastjórnandinn og viðmælandinn þannig um þá sem voru veikir af Covid-19 veiruna að allir hafi læknist. Er það ekki þannig er að flestir þola veikina rétt eins og hverja aðra flensu, og ná sér.

Tillaga: Fólk hefur aftur náð heilsu.

4.

„Það fylgir því mikil áskorun að greina í hvaða fjárfestingar er ráðist og hver innspýtingin á að vera.“

Aðsend grein á blaðsíðu 15 í Morgunblaðinu 13.3.20.              

Athugasemd: Fjöldi fólks skrifar greinar og fær þær birtar í Morgunblaðinu, Fréttablaðinu og víðar. Alltof margar þessara greina eru slakar, gætu verið betur upp settar og hnitmiðaðri. Í raun og veru er lítið út á það að setja að málfarsvillur finnist í slíkum greinum vegna þess að almennt er fólk ekki vant skrifum. Í ofangreindri tilvitnun fer betur að skrifa eins og segir í tillögunni hér fyrir neðan.

Í flestum tölvum eru forrit sem leiðrétta stafsetningavillur en þau kunna ekki á málfar eða stíl. Ekkert forrit lagfærir nafnorðaáráttuna sem læðst hefur inn í bæði ritmál og talmál og vikið til hliðar hefðbundinni frásögn þar sem áhersla er lögð á sagnorð. Engum finnst lengur skrýtið að lesa fréttir og greinar þar sem í upphafi er sagan rakin næstum því frá landnámsöld og til dagsins í dag áður en lesandinn veit um hvað greinin er.

Reglan er þessi: Komdu þér strax að aðalatriðinu og láttu greinina snúast um það.

Í greininni sem ofangreind tilvitnun kemur höfundur að aðalatriði máls síns í lokin. Hann eyðir ótrúlega miklu plássi í tal um allt annað og fyrir vikið er greinin óaðlaðandi, leiðinleg og lesandinn gefst fljótlega upp. Meira að segja fyrirsögnin dregur ekki lesandann að.

Tillaga: Því fylgir mikil áskorun að greina í hvaða fjárfestingar er ráðist og hver innspýtingin á að vera.

Samstuð, sóttkvísaðgerðir og grípa til ýmsa ráðstafanna

Orðlof

Fornafn eða lýsingarorð

Ég geri ráð fyrir að allir lesendur hafi lært það á sínum tíma að orðið ýmis sé óákveðið fornafn – um það ber öllum nýrri orðabókum og kennslubókum saman. Hegðun orðsins bendir þó ekki ótvírætt til þess og í Málfarsbankanum þykir ástæða til að vara við fjöllyndi orðsins: 

Orðið ýmis er að uppruna fornafn og því er ekki talið æskilegt að segja „hinir ýmsu menn“ eða „hinir ýmsustu aðilar“ enda er ýmis þá sett í stöðu lýsingarorðs.

Það er rétt að sé laus greinir stendur venjulega aðeins með lýsingarorðum en ekki fornöfnum – við segjum hinir góðu menn, hinir sterku menn o.s.frv., en önnur óákveðin fornöfn en ýmis geta ekki staðið í þessari stöðu – ekki er hægt að segja *hinir öllu menn, *hinir sumu menn, *hinir nokkru menn og svo framvegis …

Ástæðan fyrir því að ýmis er sett í stöðu lýsingarorðs á þennan átt er sennilega tilfinning fólks fyrir merkingarlegum skyldleika orðsins við lýsingarorð – vandséðar eru t.d. merkingarlegar ástæður fyrir því að greina ýmis öðruvísi en margur sem alltaf er talið lýsingarorð. 

Ekki er ólíklegt að ástæðan fyrir mismunandi greiningu þessara orða sé sú að margur er venjulega talið stigbreytast, þótt óreglulega sé, en ýmis stigbreytist ekki – eða hvað?

Eiríkur Rögnvaldsson. Sjá nána á vefsíðu Eiríks.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Sjáðu skurðina sem Martial fékk á lappirnar eftir samstuð við stöngina.“

Fyrirsögn á dv.is.                

Athugasemd: Gera má athugsemdir við þrennt í þessari fyrirsögn. Blaðamaðurinn ávarpar einhvern, líklega lesandann, og hvetur hann til að skoða myndir. Þetta er árátta sumra miðla sem ekki eru vandir að virðingu sinni og kallast „smelluveiði“ á ensku „click bait“ og felst í því að fá lesandann til að smella (klikka) á frétt, veiða hann til að lesa hana. Þekkt er að margir fréttamiðlar greiða blaðamönnum sínum laun eftir fjölda „smella“. Þetta er síst af öllu til fyrirmyndar enda hvetur það blaðamenn til að búa til fyrirsagnir sem ekki eru fyllilega sannleikanum samkvæmar. Frétt sem tengd er svona fyrirsögnum er yfirleitt harla rýr og þannig er það í þessu tilviki.

Oft er sagt að menn hafi fætur en dýr lappir. Þetta er þó alls ekki einhlítt, menn hafa lappir og oft er talað um fætur dýra. Hins vegar færi betur á því í fyrirsögninni að tala um fætur fótboltamannsins.

Hann meiddist við „samstuð við stöngina“ segir í fyrirsögninni en engar sögur fara af meiðslum stangarinnar.

Gæti verið að hann hafi rekist á markstöngina? Jú, og það er eðlilegra orðalag. Árekstur tveggja bíla er líklega samstuð en hið fyrra er almennt notað. Lendir sá í samstuði við bolta sem skallar hann? Rekist ég á skáphurð lendi ég í samstuði við hana? Hlaupi tveir menn í fang hvors annars lenda þeir í samstuði?

Eftir myndinni að dæma eru áverkarnir á fótum mannsins fleiður, ekki skurðir. Líklega þekkir blaðamaðurinn ekki það orð.

Í fréttinni segir:

Martial er illa farinn eftir leikinn en hann birti myndir á samfélagsmiðlum, þar eru lappir hanns illa farnar.

Að hvaða leiti er fótboltamaðurinn „illa farinn“ ef frá eru dregin fleiðrin á fótum hans? Til hvers er leiðréttingaforritið í tölvu blaðamannsins? Nennir hann ekki að láta það leita að stafsetningavillum 

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Enginn leikmaður Everton fékk lægri einkunn en Gylfi.“

Fyrirsögn á visir.is.                 

Athugasemd: Blaðamaðurinn á eflaust við það eins og segir í tillögunni hér fyrir neðan.

Tillaga: Gylfi og tveir aðrir í Everton fengu lægstu einkunn fyrir leik sinn.

3.

„Starfsmenn Landspítala fóru til Austurríkis eftir tilmæli landlæknis um að heilbrigðisstarfsfólk færi ekki til útlanda.“

Fyrirsögn á visir.is.                 

Athugasemd: Við fyrstu sýn mætti halda að tilmæli landlæknis hefðu hvatt fólkið til að fara til útlanda.

Fyrirsagnir þurfa að vera skýrar eigi þær að ná tilgangi sínum. Þessi er léleg, of löng og flókin.

Tillaga: Starfsmenn Landspítala fóru til Austurríkis í trássi við tilmæli landlæknis.

4.

„Gripið hefur verið til ýmsa ráðstafanna til að bregðast við útbreiðslunni, til að mynda er einangrunar- og sóttkvísaðgerðum beitt …“

Frétt á frettabladid.is.                

Athugasemd: Nafnorðið kví er í kvenkyni og beygist svona í eintölu: Kví, kví, kví, kvíar. Þar af leiðir að við tölum um sóttkvíaraðgerðir. Þetta orð er afar stirðbusalegt sérstaklega ef það er tengt eins og gert er í fréttinni.

Leitt er að blaðamaðurinn kunni ekki þessa beygingu á orðinu kví, verra er þó að óákveðna fornafnið ýmis er í röngu falli. Rétt er að segja:

Gripið hefur verið til ýmissa ráðstafanna …

Vont er þegar blaðamenn dreifa vitleysum, það er ekki verkefni þeirra. Þess vegna skiptir máli að þeir sem ráðnir eru til starfans búi yfir þekkingu á íslensku máli.

Tillaga: Gripið hefur verið til ýmissa ráðstafanna til að bregðast við útbreiðslunni meðal annars einangrun eða sóttkví.

 

Ríkjandi meistarar, mikið djö... og fordómalausar aðstæður

Orðlof

Fullnægja af eignum

Oft er sagt að saman fari skýr framsetning og skýr hugsun. – Vitaskuld er nauðsynlegt að vanda alla texta en það á þó ekki síst við um lagamál. Í hraða nútímans finnst mér nokkur misbrestur á þessu og gætir þess nokkuð í lögum, álitsgerðum og dómsorðum, svo að nokkuð sé nefnt. Ég vék að þessu í 227. pistli og nú langar mig til að tefla fram tveimur dæmum lesendum til umhugsunar:

Héraðsdómur segir að með því að selja inneignina fyrir óhæfilega lágt verð hafi M. ... skert rétt lánardrottna sinna til að öðlast fullnægju af eignum sínum [þ.e. hans] (Mbl 4.10. 18, 11); 

var hann ákærður fyrir að að hafa … stofnað til nýrra skulda … og hafa með því skert rétt annarra lánardrottna sinna en Afls sparisjóðs til að öðlast fullnægju af eignum hans (Mbl 4.10.18, 11).

Þetta finnst mér afar torskilið. Hvar merkir að öðlast fullnægju af eignum sínum eða annarra? 

Ekki bætir úr skák að notkun afturbeygða fornafnsins virðist mér hér nokkuð einkennileg, stangast reyndar á í dæmunum tveimur. 

Sumir kynnu að halda því fram að það sem tekist er á um fyrir dómstólnum í þessu tilviki sé sérstakt og því lítt áhugavert fyrir gamlan málfræðing á eftirlaunum. Ég er ósammála því, mér var kennt frá blautu barnsbeini að lögin væru fyrir alla og þá um leið allt sem þau snertir.

Málfarsbankinn, Jón G. Friðjónsson, pistil 260. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Fram komst í kvöld í úrslit Coca Cola-bikars kvenna í handbolta eftir sigur á ríkjandi meisturum Vals í undanúrslitum í Laugardalshöll.“

Fyrirsögn á ruv.is.               

Athugasemd: Íþróttaskrifarar gera margir engan greinarmun á meisturum og „ríkjandi meisturum“. 

Sá einstaklingur eða lið sem er Íslandsmeistari eða bikarmeistari í einhverri íþrótt er einfaldlega meistari. Ekki „ríkjandi meistari“, bara meistari. Aðrir geta þekki verið meistarar á sama tíma. Ástæðan er einföld, tvö lið geta ekki verið Íslandsmeistarar á sama tíma.

Aðeins einn er Íslandsmeistari í 5000 m hlaupi, hann er ekki ríkjandi meistari vegna þess að enginn annar hefur hlaupið hraðar en 13:57:89. Ef einhver annar en Hlynur Andrésson hleypur hraðar en þetta verður sá Íslandsmeistari, ekki „ríkjandi“, heldur meistari.

Valur varð bikarmeistari karla í fyrra, á leiktíðinni 2018-2019. Meðan bikarmeistaramótið hefur ekki verið klárað er Valur enn meistari. Í gær gerðist það að ÍBV varð bikarmeistari, ekki „ríkjandi“, heldur bikarmeistari.

Orðið „ríkjandi“ hjálpar hér ekkert, er bara innantómt orð þeirra sem eru illa að sér í íslensku máli, nenna ekki að huga að stíl og eru fljótfærir í vinnunni.

Svo er það orðaröðin. Veit sá sem skrifaði fréttina ekki betur eða er honum alveg sama um orðaröð? Og hvernig er hægt að tala um úrslit og undanúrslit í sömu málsgrein? Þarf að nefna úrslit oftar en einu sinni?

Í fréttinni segir:

Valskonur skoruðu fyrsta mark leiksins en gekk illa sóknarlega eftir það í fyrri hálfleik.

Gekk þeim ekki illa í sókninni? Er eitthvað fínna mál að segja að þeim hafi gengið illa „sóknarlega“? Nei, þetta er bara bull.

Vera má að málfarsráðunautur sé starfandi hjá Ríkisútvarpinu en hann er líklega upptekinn eitthvað allt annað en að leiðbeina fréttamönnum um málfræði, orðalag og stíl. Það er mikill skaði. Íþróttafréttamönnum stofnunarinnar veitir ekkert af aðstoð.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Það er ógleym­an­legt að mæta til Eyja með bik­ar og mikið djöf­ull slær pump­an fast …“

Fyrirsögn á mbl.is.            

Athugasemd: Blót og ragn á ekki erindi í fjölmiða og allra síst í fyrirsögn. Þetta er ekki sagt af tepruskap. Sá sem þetta ritar blótar öllu og öllum þegar þannig stendur á en afar sjaldgæft er að hann birti slíkt á þessum vettvangi eða annars staðar opinberlega.

Stíll í fréttaflutningi fjölmiðils byggist meðal annars á hófsemd í orðavali og virðingu fyrir lesendum. 

Í staðinn má nota atviksorðið ferlega sem merkir það sem merkir mikið, rétt eins og í orðinu ferlíki. Raunar má nota fjölda orða til að lýsa ástandi mannsins, til dæmis ofsalega, svakalega, rosalega og álíka.

Tillaga: Það er ógleym­an­legt að koma til Eyja með bik­ar og svakalega slær pump­an fast …

3.

„Það hef­ur ekki staðið á okk­ur hjá BSRB varðandi samn­ings­vilja …“

Frétt á mbl.is.            

Athugasemd: Stundum missa sumir hreinlega alla skynsemi á meðan þeir eru að spjalla við blaðamenn og blaðra eitthvert torkennilegt nafnorðamál. 

Vandinn er sá að margir blaðamenn átta sig ekki á þessu, bera ekki skynbragð á gott mál og birta það sem við hrekkur upp úr viðmælendunum, sem stundum er tóm steypa, eins og oft er sagt.

Tillaga: Við hjá BSRB höfum alltaf verið fús að semja …

4.

„Þetta eru alveg fordómalausar aðstæður …“

Þátttakandi í morgunþætti á útvarpsstöð.            

Athugasemd: Margir viðmælendur í spjallþáttum í útvarpi eru oft skýrir en klikka stundum á orðfærinu svo úr verður bara rugl, sem þó má hafa gaman af.

Auðvitað ætlaði sá sem sagði það sem hér er vitnað til að segja fordæmalausar aðstæður enda skammt er á milli fordæma og fordóma í framburði. Ugglaust má hafa gaman af þessu og fordæma fordómalausar aðstæður ...

Tillaga: Við hjá BSRB höfum alltaf verið fús að semja 

5.

„Var þreyttur á eiginkonunni og ók hjólastól hennar út í vatn.“

Fyrirsögn á dv.is.            

Athugasemd: Mér fannst þetta doldið ljótt af eiginmanninum, en eins og segir í gömlu ritum þá varð það að vera eitthvað fyrst hann var orðinn leiður. Svo las ég lengra og uppgötvaði hversu fyrirsögnin er vanhugsuð. 

Fréttin fjallar ekki um að maðurinn hafi hent hjólastólnum út í vatn því aumingja konan var í hjólastólnum og það sem alvarlegra er, vatnið var hvorki baðvatn né götupollur heldur stöðuvatn. Þetta var óafturkræf aðgerð eins og þeir segja segja stundum blaðamennirnir.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Opna þjóðveginn aftur eftir hreinsun.“

Fyrirsögn á ruv.is.             

Athugasemd: Snjó er rutt en ekki hreinsaður af vegum. Við tölum almennt um að ryðja snjó. Snjórinn á tröppunum heima eða gangstéttinni að húsinu er mokaður, ekki „hreinsaður“ og raunar ekki heldur ruddur.

Þó má færa rök fyrir því að snjór hafi verið hreinsaður en hann hlýtur þá að hafa verið skítugur fyrir hreinsun. Sama er með þjóðveginn, hann var ekki hreinsaður, þá væri hann orðinn hreinn.

Tillaga: Þjóðvegurinn aftur fær bílum

Er veiran ekki í fjölmennum heimsálfum og löndum eða er logið með þögninni?

Litla Ísland er miðdepill heimsins. Dragi einhver það í efa er nauðsynlegt að líta á útbreiðslu Covid-19 veirunnar hér á landi og bera saman við önnur á meðfylgjandi korti. Það er eitt hið áreiðanlegasta sem til er og kemur frá John Hopkins háskólanum í Bandaríkjunum, John Hopkins Medecine. Hér er linkur á kortið.

Ég held að það sé rétt sem íslensk heilbrigðisyfirvöld fullyrða, að þau hafi skráð næstum hvern einasta mann sem er smitaður og á fjórða hundrað sem er í sóttkví.

Gera aðrar þjóðir betur?

Nei, þær gera ekkert betur, flestar mun lakar, aðrar svindla og svo er heilbrigðiskerfið gagnslítið í mörgum löndum. 

Í Kína hafa 81.000 manns fengið veiruna, 0,006% af íbúum ríkisins. Hér á landi hafa 36 veikst, 0,01% landsmanna, álíka hlutfall.

Hér eins og í Kína er reynt að hefta útbreiðsluna eins og hægt er. Þó er líklegt að vegna fámennisins sé það auðveldara hér á landi en víða annars staðar. Við vitum um alla sem veikst hafa með nafni og einnig þá sem eru í sóttkví. Munum að Kínverjum virðist ganga vel.

Hver trúir þessu?

Rússar (4) fullyrða að fjórir hafi smitast. Ég trúi þeim ekki. Aftan við nöfn landa er svigi og í honum eru opinberar tölum um fjölda smitaðra samkvæmt kortinu.

Þjóðverjar halda því fram að 545 hafi veikst en miðað við Ísland ættu þar að vera 8.100 manns í rúminu. Austan við landamærin er Póllandi og þar hefur aðeins einn veikst, ætti að vera 3.800. Frakkar eru vestan við Þýskaland og þar hafa 423 veikst, ætti að vera 6.300 manns. Eru þessi ríki trúverðug eða birta þau bara þær tölur sem henta?

Trúir einhver Rússum (4), Pólverjum (1), Ungverjum (1) eða Tyrkjum (0). Í Bretlandi eru 116 sagðir veikir en ætti að vera 6.000. Miðað við Ísland ættu 35.000 Bandaríkjamenn að hafa fengið vírusinn, en þar í landi er því haldið fram að aðeins 233 hafi veikst.

Miðað við það sem er að gerast hér á landi hef ég enga trú á tölum frá öðrum löndum. Þó svo að stór hluti af smiti hér á landi sé rakið til skíðaferða til Austurríkis (43) og Ítalíu (3.858) má benda á að margfalt fleira fólk hefur verið í sömu skíðabrekkunum og sömu hótelunum og farið þaðan til síns heimalands og liggur þar í „flensu“ að eigin mati. Af þessum ástæðum einum ættu 6.000 að vera veikir á Ítalíu. Í Austurríki ættu 900 manns að liggja í rúminu. Nema auðvitað að Íslendingar sem koma af skíðum hafi af einhverjum dularfullum ástæðum einir manna nælt sér í Covid-19.

Engar tölur úr tveimur heimsálfum

Þetta er þó ekki aðalatriðið heldur löndin þar sem engar upplýsingar hafa borist um smitaða. Í Afríku þar sem rúmlega einn milljarður manna býr, eru skráðir 29 veikir. Í Suður Ameríku eru 23 veikir en þar búa 390 milljónir manna. Trúir einhver þessum tölum?

Vísindamenn hafa sagt að Covid-19 veiran hafi mjög snemma stökkbreyst í Kína og orðið skæðari fyrir vikið. Gerum ráð fyrir að veiran hafi ekki náð til Suður Ameríku og Afríku en að öllum líkindum er þess skammt að bíða. Hvað halda menn að gerist þá í þessum heimsálfum? 

Góður vinur minn heldur því fram að draga mun úr Covid-19 veirunni á næstu sex mánuðum en þá komi önnur bylgja sem kemur frá Afríku eða Suður Ameríku og orsökin er stökkbreyttur vírus.

Ekkert bóluefni 

Á vefsíðu John Hopkins háskólans segir:

The COVID-19 situation is changing rapidly. Since this disease is caused by a new virus, people do not have immunity to it, and a vaccine may be many months away. Doctors and scientists are working on estimating the mortality rate of COVID-19, but at present, it is thought to be higher than that of most strains of the flu.

Í stuttu máli: Vírusinn dreifist hratt, hann er nýr og engin mótstaða gegn honum. Bóluefni kemur líklega ekki næstu mánuði.

Fram kemur að nærri 100.000 manns hafi smitast af Covid-19 en af „venjulegri“ flensu um milljarður manna. Vegna víursins hafa 3.347 látist en 646.000 vegna flensunar. Dánartíðni veirunnar er hins vegar mun hærri en flestra flensutegunda.

Benda þessar staðreyndir ekki til þess að ekkert sé að óttast Covid-19?

Við fyrstu sýn kann svo að vera, en útbreiðsla hans er ótrúlega hröð og smitleiðir eru allt aðrar. Vísindamenn telja að úði úr öndunarkerfi veiks manns getur verið lengi í loftinu og smitað þá sem þangað koma í nokkurn tíma á eftir. Þetta gerir flensan ekki. Og ... sá sem er smitaður en sýnir engin einkenni getur engu að síður smitað aðra.

Sjá nánar hér.

Þessi pistill er skrifaður í anda fjölmiðlaumræðunnar, höfundurinn greinilega heltekinn af ótta um framtíðina.

Málningarvinna fór fram, blómvöndur með blómum og Grenjaðarstaðir

Orðlof

Nafnorðastíll

Nafnorðastíll lýsir sér í því að nafnorð eru fleiri en þörf krefur en textar sem einkennast af slíkum stíl eru oft erfiðir aflestrar.

Nafnorðastíll birtist m.a. í dæmum þar sem sögn og nafnorð eru notuð þar sem ein sögn ætti að nægja:

gera könnun > kanna
skila hagnaði > hagnast
framkvæma lendingu > lenda

Stundum er forsetning á eftir nafnorðinu og þá getur ein sögn komið í stað þriggja orða:

gera athugun á > athuga
leggja mat á > meta
taka ákvörðun um > ákveða
valda töfum á > tefja

Í sumum tilvikum þarf að umorða setninguna talsvert til að fækka nafnorðunum:

Það hafa verið fleiri komur skipa nú í sumar en oft áður. 
> Fleiri skip hafa komið nú í sumar en oft áður.
Ýmsar leiðir eru færar til þess að stytta langar málsgreinar.
> Hægt er að stytta langar málsgreinar á ýmsan hátt.
Ótti við atvinnuleysi er til staðar hjá andstæðingum aðildar.
> Andstæðingar aðildar óttast atvinnuleysi.

Leiðbeiningavefur um ritun á háskólastigi. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„... að máln­ing­ar­vinna hafi farið fram inn­an­dyra aðfaranótt laugardags.“  

Frétt á mbl.is.                

Athugasemd: Var verið að mála eða „fór fram málningarvinna“? Takið eftir orðalaginu. Á undan er notuð einföld sögn en blaðamaðurinn er haldinn nafnorðasýkinni sem virðist vera að menga málið meir er margt annað.

Í heild er tilvitnunin svona:

Einn eig­enda versl­un­ar­inn­ar, sem var á staðnum þarna um morg­un­inn, seg­ir við mbl.is að máln­ing­ar­vinna hafi farið fram inn­an­dyra aðfaranótt laug­ar­dags og þegar fólkið kom inn í búðina á laug­ar­dags­morg­un, um klukk­an tíu eða hálfell­efu, hafi menn enn verið að ganga frá.

Orðalagið fellur einkar vel að ensku máli:

One of the shop's owners, who was there in the morning, tells mbl.is that paint work has been done indoors.

Krakkarnir sem aldrei gátu lesið bækur eða annað sér til gagns alla sína skólatíð eru nú orðnir blaðamenn og skrifa enska íslensku.

Í fréttinni segir:

Við höfðum verið að mála þarna um nótt­ina og búðin var ekki til­bú­in til að opna hana.

Átti búðin að opna sjálfa sig? Engin ástæða er að hafa illa ígrundað mál eftir viðmælanda. Betra er að segja frá því sem hann á við í óbeinni ræðu, til dæmis á þessa leið:

Eigandinn segir að hann og fleiri hafi verið að mála verslunina alla nóttina og því hafi ekki hægt að opna hana um morguninn.

Verkefni blaðamannsins er að veita upplýsingar á góðu máli. Illa skrifuð frétt er gagnslaus, skemmd.

Tillaga: Verið var að mála verslunina segir einn eig­enda hennar.

2.

„Mér fannst það skondið að við fengj­um af­hent þessi verðlaun sem blómabænd­ur og fengj­um svo blóm­vönd sem var full­ur af inn­flutt­um blóm­um.“

Frétt á mbl.is.                

Athugasemd: Samkvæmt orðanna hljóðan getur vart verið annað í blómvendi en blóm, því ekki var verið að tala um sóp sem stundum er nefndur vöndur.

Auðvitað hefði mátt orða þetta á annan hátt til að forðast nástöðuna og kjánalega samsetningu.

Tillaga: Mér fannst það skondið að við blómabændur fengjum verðlaun og þeim fylgdi vöndur með innfluttum blómum.

3.

„Vinna í kappi við tímann við söluhús.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 10 í Morgunblaðinu 3.3.2020.               

Athugasemd: Jafnvel skýrustu og reyndustu skrifurum getur orðið á rétt eins og okkur hinum.

Við þetta er það eitt að athuga að orðaröðin gæti verið betri. Blaðamaðurinn hefur getað skrifað: Vinna við söluhús í kappi við tímann. Ég kann þó betur við tillöguna hér fyrir neðan.

Tillaga: Smíða söluhús í kappi við tímann.

4.

„... og hafa það á­gætt á Grenjaðar­stöðum.“

Frétt á frettabladid.is.                 

Athugasemd: Blaðamaðurinn er ekki alveg viss og kallar bæinn ýmist Grenjaðarstað eða Grenjaðarstaði. Staðreyndin er þó sú að nafnið er aðeins til í eintölu samkvæmt því sem segir á málið.is. Er það rétt?

Bæru fleiri bæir með þetta nafn væri óhætt að tala um „Grenjaðarstaði“.

Ég var ekki viss og fletti upp í ritinu Grímnir sem gefið var út á meðan Þórhallur Vilmundarson var forstöðumaður Örnefnastofnunar. Minnti endilega að ég hafi lesið um bæjarnafnið þar. Og viti menn það var rétt.

Þórhallur vitnar í Landnámu á blaðsíðu nítíu og eitt í fyrsta hefti Grímnis:

Grenjaður hét maður Hrappsson, bróðir Geirleifs; hann nam Þegjandadal og Kraunaheiði ...

Þórhallur trúði ekki Landnámu því hann er höfundur náttúrnafnakenningarinnar sem í stuttu máli gerir ráð fyrir að mörg örnefni á Íslandi og einnig Noregi tengist staðháttum og umhverfi en ekki nöfnum landnámsmanna eða viðburðum. Í Grímni kemur glögglega fram að Grenjaðarstaður geti verið í fleirtölu. Þar segir (takið eftir að á eftir bókstafnum „G“ eru sagnirnar í fleirtölu):

G. standa hjá Laxá skammt neðan við Laxárgljúfur, þar sem áin fellur í miklum og háværum fossum, sem nú hafa verið virkjaðir.

Líklegt má telja, að G. séu kenndir við Laxárfossa, sem þá hafi áður heitir Grenjaðr, fremur en Laxá.

Tvennt er enn þeirri skýringu til styrktar:

1) no. grenjaðr kemur fyrir í merkingunni „Larmen af en Fos“, það er fossdynur (Björn Halldórsson),

2) framan við G. er Þegjandadalur, en um hann fellur í Laxá Kálfalækur, sem sennilega hefur heitið upphaflega Þegjandi, og mæti þá líta á það sem andstæðunafn við Grenjað, sbr. Þegjandi - Beljandi á Kili.

Til hliðsjónar eru Dunkastaðir (-Dunkur) og Grenjá í Höfðahverfi.

Hitt er svo annað mál að blaðamaðurinn hafði rangt fyrir sér, skrifaði bæjarnafnið í fleirtölu sem ekki er rétt. Verra er að hann er tvístígandi, veit ekki hvort nafnið eigi að vera í eintölu eða fleirtölu. 

Tillaga: ... og hafa það á­gætt á Grenjaðar­stað.

 

Þaga, skætingur í heimilislífi og þak á fjölda sendiherra

Orðlof

Örnefni

Væri nokkuð nema prýði að því, ef innan um alla Hólana, Mýrarnar og Holtin kæmi örnefni eins og: Aurvangur, Bilskírnir, Bragalundur, Brávöllur, Elivogar, Fensalir, Fólkvangur, Glaðsheimur, Glasislundur, Glitnir, Hátún, Himinbjörg, Himinvangar, Hlébjörg, Hliðskjálf, Hlymdalir, Híndafjall, Hveralundur, Logafjöll, Miðgarður, Leiftrarvatn, Ókólnir, Sindri, Singasteinn, Sevafjöll, Skatalundur, Vingólf, Þrúðvangur, Ógló, Hauður, Glæsivellir o.s.frv.

Morgunblaðið, 17. júní 1953, sr. Benjamín Kristjánsson gerir nokkrar athugasemdir við störf örnefnanefndar sem hafði bannað notkun á heitum úr goðafræði sem bæjarnöfn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Þar náði lög­regla að hafa hend­ur í hári árásarmannsins og var þeim manni stungið í stein­inn.“

Frétt á mbl.is.                

Athugasemd: Með þessum orðum hefur blaðamaður rifið sig frá ægivaldi löggumálsins, stofnanamálsins, sem tröllriðið hefur löggufréttum í fjölmiðlum síðustu árin.

Meðaljóninn í blaðamennsku hefði orðað ofangreint á þennan hátt:

Lögreglan handtók gerandann og var sá maður settur í fangaklefa fyrir rannsókn málsins.

Nei, blaðamaður vefútgáfu Moggans orðar þetta á sinn hátt og ber að hrósa honum fyrir djörfung sína. Það er svo annað mál að hann hefði getað orðað ofangreinda setningu aðeins betur, sjá tillögu.

Í lok fréttarinnar segir:

Lög­regla rann­sak­ar málið.

Við hinir dauðlegu þökkum fyrir að vinir dólgsins hafi ekki tekið að sér rannsóknina, eigi hann á annað borð einhverja vini. Þessu hefði mátt sleppa.

Tillaga: Lögreglan handtók árásarmanninn og var honum stungið í stein­inn.

2.

„Rannveig Rist, forstjóri álversins í Straumsvík, steig í liðinni viku til hliðar vegna veikinda. Hún segir að það þurfi hugrekki til að stíga slíkt skref.“

Kynning á viðtali  á blaðsíðu 1 í Morgunblaðinu 1.3.2020.               

Athugasemd: Blaðamaðurinn áttar sig eflaust ekki á nástöðunni, steig, stíga. Hún er óþörf hér eins og annars staðar.

Hvers vegna er orðalagið „að stíga til hliðar“ notað hér? Það er yfirleitt ofnotað og oft skýrara að nota til dæmis að fara í veikindaleyfi, hætta tímabundið eða hverfa frá í bili, svo dæmi séu nefnd.

Núorðið hættir enginn. Allir „stíga til hliðar“, „stíga niður“ og svo framvegis. Þetta er auðvitað ekkert annað en ófullkomin þýðing á ensku orðalagi. Ég hef stundum gagnrýnt þetta og bendi á samantekt í pistli mínum hér.

Tillaga: Rannveig Rist, forstjóri álversins í Straumsvík fór í veikindafrí í síðustu viku. Hún segir að það þurfi hugrekki til þess.

3.

„Ég vildi ekki þaga lengur, eða loka augunum og eyrunum.“

Frétt á frettabladid.is.                

Athugasemd: Sögnin að þegja hefur hvergi orðmyndina „þaga“. Hins vegar þekkjum við sögnin að þagna sem merkir að hætta að tala.

Ég minnist þess frá æsku minni að eldra fólk sem ég þekkti notuðu „þaga“ í merkingunni að þegja. Orðið er ekki fjarri sögninni að þagna. 

Hins vegar finnst mér fréttin frekar viðvaningslega skrifuð en tíunda það ekki nánar.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Það er skæt­ing­ur í heim­il­is­líf­inu, börn­in eru eru orðin tætt, svefn­rútín­an far­in út um glugg­ann og við erum bara öll að reyna að halda hausn­um uppi úr vatninu.“

Frétt á mbl.is.                

Athugasemd: Þessi málsgrein er illskiljanleg. Skætingur merkir illt tal eða ónotalegt, hryssingsleg eða eða álíka. Sá sem er í vatni kappkostar yfirleitt að halda höfðinu upp úr svo hann nái að anda.

Mér finnst þetta of flókin og sundurlaus málsgrein. Viðmælandinn virðist ekki vel máli farinn. Blaðamaðurinn tekur upp á segulband það sem hann segir og skrifar svo frá orði til orðs rétt eins og það sé „gullaldarmál“. Blaðamaðurinn hefði átt að endursegja orð viðmælanda sína á einfaldari og skiljanlegri hátt. 

Fréttin er viðvaningslega skrifuð, nástöður víða og fleira. Dæmi:

• Vik­una á und­an höfðu skæru­verk­föll farið fram.
• Hún er með börn­in í fim­leika­saln­um, að reyna að gæta þess að þau fari sér ekki að voða, á meðan spjallið fer fram.
• Svo er ég að reyna að vinna á meðan og hreyti í þau. 
• En það er samt þannig að maður vinn­ur ekk­ert al­menni­lega. Maður nær engri ein­beit­ingu. Þegar maður­inn minn kem­ur heim þá þarf ég að klára.

Mér finnst að blaðamaðurinn eigi að reyna fyrir sér sem heimilislæknir, arkitekt eða í sameindalíffræði. Hann hlýtur að geta gengið inn í þessi störf án reynslu og þekkingar eins og hann virðist hafa gert undir starfsheitinu blaðamaður.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„61 árs gömul kona er talin fyrst allra í söfnuðinum til að greinast með veiruna og er vitað til þess að hún hafi mætt á nokkrar trúarsamkomur áður en hún greindist með veiruna.“

Frétt á blaðsíðu 13 í Morgunblaðinu 2.3.2020.                

Athugasemd: Afskaplega viðvaningslegt er að byrja setningu á tölustöfum. Slíkt tíðkast hvergi, hvergi, hvorki hér á landi né erlendis. Ástæðan er einfaldlega sú að tölustafur hefur allt aðra merkingu en bókstafur. 

Því má bæta við að blaðamönnum er óhætt að skrifa aldur fólks í bókstöfum. Í stað 35 ára er hreinlegra að skrifa þrjátíu og fimm ára. Allir skilja slíkt og áferð ritaðs máls verður fyrir vikið snyrtilegra.

Fljótfærni hrjáir marga blaðamenn. Í ofangreindri málsgrein er tuðað á „greinast með veiruna“. Vandaðir blaðamenn og aðrir skrifarar forðast svona nástöðu enda er hún ýmist merki um kunnáttuleysi eða kæruleysi. 

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Í fyrsta lagi er lagt til í frumvarpinu að sett verði þak á fjölda sendiherra á hverjum tíma.“

Grein á blaðsíðu 15 í Morgunblaðinu 2.3.2020.                

Athugasemd: Þetta er ekki gott orðalag. Núorðið er þak sett á allan and… jafnvel þótt önnur orð dug betur.

Höfundur greinarinnar hefði einfaldlega getað sagt að fjöldi sendiherra verði framvegis takmarkaður, sendiherrar verði ekki fleiri en fjörutíu eða álíka. Óþarfi er að bæta við „á hverjum tíma“ því málsgreinin verður ekkert skýrari.

Tillaga: Í fyrsta lagi er lagt til í frumvarpinu að fjöldi sendiherra verði takmarkaður.

Fylla á afurð, lærð viðhorf og sláandi staðreyndir.

Orðlof

Rétt mál

Austurríkismaðurinn Ludwig Wittgestein, sem er einn fremsti málvísindamaður síðustu aldar og margir heimspekingar sækja hugmyndir sínar til, fékkst við greiningu á daglegu máli, einkum hlutverkum orða og notkunarsamhengi þeirra. 

Grundvallarkenning Wittgensteins og fylgismanna hans er sú, að orð hafi merkingu, þegar þau eru notuð á eðlilegan hátt, en séu merkingarleysa þegar þau stangast á við venjulega málnotkun og tungumálið hafi merkingu þegar notkun þess er í samræmi við þær reglur sem um tungumálið gilda. 

Minnir þessi kenning rökgreiningarheimspekinga, eins og þeir eru kallaðir, á kenningar málræktar- og málverndarmanna um rétt mál og rangt: að rétt mál sé í samræmi við reglur málsins.

Vikudagur, Tryggvi Gíslason.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Tryggvi: Mjög gott að komast að­eins heim og fylla á af­urðina að heiman.“

Fyrirsögn á visir.is.                

Athugasemd: Þetta er slæm fyrirsögn, stenst ekki rökhugsun og er þar af leiðandi tómt bull. Með hverju ætlar hann að „fylla á afurðina“?

Svo talar enginn og hafi viðmælandi blaðamannsins sagt þetta ber honum skylda til að lagfæra orðalagið. Blaðamenn eiga ekki að dreifa bulli heldur fréttum sem eru vel orðaðar. 

Allt bendir til að manninum þyki gott að fá íslenskan mat. Sé svo, af hverju er það ekki sagt frekar en að flækja sig í orðaþvælu.

Þar fyrir utan er nástaða í fyrirsögninni, heim og heiman. Getur blaðamaðurinn ekki gert betur?

Í fréttinni segir:

Þetta kemur mjög mikið af vörninni, um leið og við náum að læsa þeim og loka á það sem þeir eru að leita að þá náum við að ráðast á þá.

Ég hef áhuga á körfubolta en skil ekki þetta. Sé hægt að segja þetta svo ég skilji af hverju er þá verið að þvæla svona?

Tillaga: Tryggvi: Gott að komast heim og fá íslenskan mat.

2.

„Meginþungi góðrar stjórnunar eru lærð viðhorf og hegðun.“

Fyrirsögn á visir.is.                

Athugasemd: Ég hef aldrei heyrt getið um „lærð viðhorf“ né „lærða hegðun“. Viðhorf og skoðun eru nátengd hugtök og byggja á því sem einstaklingnum finnst og það snertir hegðun hans. 

Varla er hægt að segja að viðhorf séu lærð. Með því lendum við í heimspekilegum vangaveltum um hvaðan skilningur kemur og hvernig viðhorf myndast. Í stuttu máli höfum við lært allt sem við vitum, ekkert er meðfætt. Á grundvelli þess sem við lærum byggist upp viðhorf og skoðun.

Mig grunar að hér hafi viðmælandi blaðamannsins þýtt erlent orðalag á þennan hátt. Líklega hefði verið betra að tala um þekkingu, hún er nær því að teljast „lærð“. Hins vegar er ýmis konar hegðun „lærð“, þó tölum við um áunna hegðun. Hegðun getur verið bæði góð og slæm. Yfirleitt innrætum við börnum kurteisi, hjálpsemi, dugnað og svo framvegis. Þó furðulegt megi virðast þarf ekki að kenna börnum ókurteisi, frekju, leti og svo framvegis.

Ég hef svolítið lært í stjórnunarfræðum og þar er yfirleitt kappkostað að byggja þekkingu stjórnandans svo hann eigi auðveldar með að takast á við verkefni líðandi stundar og horfa fram á veginn.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Sig­ríður Elín Sig­fús­dóttir, fyrr­verandi fram­kvæmda­stjóri fyrir­tækja­sviðs Lands­bankans, lagði Ís­land fyrir Mann­réttinda­dóm­stól Evrópu í Strass­borg í dag.“

Fyrirsögn á visir.is.                

Athugasemd: Þessi málsgrein er eins vitlaus og hún getur orðið. Réttara er að segja að hún hafi lagt íslenska ríkið, haft betur eða jafnvel unnið. Þetta bendir til að sá sem samdi fyrirsögnina sé frekar illa að sér og það bitnar á okkur, lesendum.

Tillaga: Sig­ríður Elín Sig­fús­dóttir, fyrr­verandi fram­kvæmda­stjóri fyrir­tækja­sviðs Lands­bankans, vann mál sitt gegn ríkinu fyrir Mann­réttinda­dóm­stól Evrópu í Strass­borg í dag.

4.

„Slá­andi staðreynd­ir um myntu.“

Fyrirsögn á mbl.is.                 

Athugasemd: Mér finnst sláandi hversu málvilltir sumir blaðamenn geta verið. Fjölmiðlar hafa birt nokkrar sláandi staðreyndir um útbreiðslu Kínaveirunnar. Uppblástur gróðurlendis á Íslandi er sláandi.

Af orðinu slá, sem merkir berja, veita högg og jafnvel drepa eins og segir í orðabókinni, er dreginn lýsingaháttur nútíðar, sláandi, sá sem sífellt er að slá. Orðið getur aldrei verið notað í jákvæðri merkingu eins og gert er í fyrirsögninni.

Tillaga: Áhugaverðar staðreyndir um myntu.

5.

„Griezmann kom Barcelona til bjargar.“

Undirfyrirsögn á blaðsíðu 26 í Morgunblaðinu 26.2.2020.                

Athugasemd: Leikmaður fótboltaliðs vinnur með félögum sínum og tilgangurinn er að sigra í leiknum. Þess vegna er furðuleg sú árátta margra íþróttablaðamanna að láta eins og einstakir leikmenn komi liði sínu til bjargar þó þó skori eitt eða fleiri mörk. Hvað með þá sem ekki skora mark, eru þeir dragbítar á lið sitt.

Fyrirsögnin er frekar vanhugsuð þegar litið er á eðli leiksins. Var Griezmann einn á móti ellefu andstæðingum?

Mér finnst frekar ómerkilegt þegar svona er skrifað. Orð án innihalds.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Hinn nýi dráttarbátur Faxaflóahafna, Magni, er væntanlegur til hafnar í Reykjavík fyrir hádegi í dag, fimmtudag. Hann er væntanlegur að bryggju í Gömlu höfninni um klukkan 10.30.“

Frétt á blaðsíðu 18 í Morgunblaðinu 27.2.2020.                 

Athugasemd: Of mörg orð er ekki til bóta í fréttaskrifum. Ekki heldur endurtekning orða, slíkt er kallað klifun, tuð eða nástaða. Dráttarbáturinn er væntanlegur til hafnar og líka væntanlegur að bryggju. Góður blaðamaður les skrif sín yfir

Fréttin er örstutt og þar er líka tala um heimsiglingu og heimför sem telst nástaða.

Tillaga: Nýi dráttarbátur Faxaflóahafna sem ber nafnið Magni leggst að bryggju í gömlu höfninni í Reykjavík í dag um klukkan 10:30.

7.

„Danskur fréttastjóri greinist með COVID-19.“

Fyrirsögn á frettabladid.is.                  

Athugasemd: Þetta er ekki rangt, en vitlaust er það. Hvað kemur starf mannsins því við að hann veiktist eða er veikur? Aðalatriðið er að í fyrsta sinn hefur Dani veikst af þessum sjúkdómi.

Tillaga: Fyrst Daninn greinist með COVID-19.