Öryggið sem áður var óöryggi

Fyrir nokkrum misserum bárust fréttir frá Frakklandi að konur í yfirklæðnaði þóttu ógna öryggi þarlendra. Föt sem hylja allt nema augun kalla útlenskur „búrku“ og sumir „níköb“ og til eru fleiri orð sem lýsa tískunni sem þraukað hefur í dálaglegan tíma, jafnvel frá því að spámaðurinn Múhameð var uppi.

Sem sagt, franskir áttu við mikið öryggisleysi að stríða af því að konur sáust ekki inni í fötunum og helst var því borið við að í þeim gætu verið fúlskaggjaðir karlar með alvæpni eða fullhlaðin sprengjuhöldur. Allir vita að öryggisleysi er smitandi og fyrr en varði leið Dönum afar illa, líka Bretum, Spánverjum og öðrum þjóðum.

Sko, andlitið er aðalatriði. Myndavélar á Oxford götu í Lundúnum eða á Ódáinsvöllum í Parísu geta greint alla vegfarendur á örskotshraða, þjóðerni, kennitölu, fjölskyldubönd og skónúmer. Hef þetta frá áreiðanlegum heimildum úr bíómynd.

Svo fréttist í byrjun árs að meinleg flensa uppgötvaðist í Kínaveldi þó þarlendir vildu fyrst sem minnst úr henni gera. Engu að síður barst hún með ógnarhraða um heimsbyggðina og þá hafði uppgötvast að hún var ekkert venjuleg flensa heldur kóvítis andskoti sem getur verið banvænn. Á hraðferð hennar komust skýrir menn að þeirri niðurstöðu að úðasmit frá munni og nefi geti borist nokkuð langt í lofti.

Þegar einhver hóstar eða hnerrar er voðinn vís. Sagt er að fyrir fimm hundruð árum þegar svarti dauði reið um íslensk héruð að sá sem hnerraði væri sýktur. „Guð hjálpi þér,“ var þá sagt af djúpri vorkun. Þetta hefur síðan verið sagt allt fram á þennan dag. Hefðu forfeðurnir vitað að smit gæti borist með hnerra eða hósta hefðu þeir talið mikilvægara að biðja guð um að hjálpa sjálfum sér fremur en hnerraranum.

Nú, nú. Með því að hylja nef og munn með grímum fullyrða hinir vísu að takmarka mætti kóvítissmitið. Líklega margfalt.

Það hefir líka frést að víða um heimsbyggðina sé skylt að ganga með grímur sem hylja munn og nef. 

Og þannig hefur nú heimskringlan snúist að almúginn arkar í erindum sínum hulinn grímu, er nær andlitslaus rétt eins og íslamska konan í búrkunni. Enginn nefnir lengur búrkuógnina vegna þess að því minna sem sést í andlit fólks því öruggari er lýðurinn sagður vera.

Eins gott að fylgjast vel með vendingum í öryggismálum. 

Honestly með samvisku og ný andlit spreyta sig í fótbolta

Orðlof

Sakir rigningu

Það er orðið algengt að Íslendingar noti þágufallsmynd kvenkynsorða sem enda á –ing þar sem eignarfall er viðeigandi. Ég hef þegar nöldrað yfir tilhneigingunni til að spyrja spurningu í stað spurningar. Það er hreint ekki eina útbreidda dæmið um notkun þágufalls í stað eignarfalls. Sumir fresta öðrum framkvæmdum vegna byggingu hússins og fara snemma heim af útihátíð sakir rigningu.

Ég hélt að fólk væri þarna að slá saman út af því og vegna þess, þar til kona nokkur sagði mér að dóttir hennar ætlaði að safna hári fram til fermingu. Þetta er ljótt og rangt. Stúlkur ættu að safna hári fram að fermingu, eða bíða með það til fermingar að láta klippa sig ef þær vilja hafa sítt hár á fermingardaginn. Sömuleiðis ættum við að fresta ferðalagi vegna rigningar.

Kvennablaðið. Eva Hauksdóttir.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Ég er kominn með nóg af FIFA og öllum hinum tölvuleikjunum. Ég er líka hættur að hlusta á podköst. Núna er ég einungis tilbúinn að horfa á kvikmyndir.“

Frétt á dv.is.                                    

Athugasemd: Blaðamaður fór í sóttkví. Honum leiddist eftir að hafa spilað tölvuleiki, hlustað á podköst og horft á kvikmyndir í tíu daga.

Honum hefði örugglega ekki leiðst hefði hann haft hjá sér góðar bækur. Lestur bóka er eitt hið stórkostlegasta fyrirbrigði sem til er. Og þá líður tíminn.

Verst að margt ungt fólk les ótilneytt fátt annað en textaskilaboð eða tölvupósta. Sorglegt.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Honestly með allri minni samvisku …“

Frétt á dv.is.                                    

Athugasemd: Nú skal segja, nú skal segja: hvernig ungar stúlkur … tala. Nokkrar íslenskar stúlkur gerðu sér dælt við unga fótboltamenn í landsliði Englendinga. 

Þær sjá eftir öllu saman og ein þeirra skýrir mál sitt á vefnum Instagram. Hún virðist tala það sem sumir efna „ísl-ensku“, blöndu af íslensku og ensku:

1. Honestly með allri minni samvisku …
2. Ég þurfti að læra það the hard way að …
3. Ég setti þetta í private storie á …

Að öðru leyti er lítið að frásögninni. Hún er svo til villulaus og snyrtileg að slettunum undanskildum. Stúlkan á örugglega framtíð fyrir sér í skrifum ef hún léti fylgdarþjónustuna lönd og leið - og sletturnar.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Mörg ný andlit fengu að spreyta sig í gærkvöldi.“

Frétt kl. 12.20 Ríkisútvarpinu 9.9.20.                                  

Athugasemd: Hvernig spreyta andlit sig? Íþróttafréttamenn tala stundum skrýtilega og orðavalið er ekki alltaf í samræmi við efni fréttar, stundum út í hött. 

Hér var verið að tala um frammistöðu landsliðsmanna í fótboltaleik. Vegna forfalla fengu margir að spreyta sem ekki höfðu hingað til fengið mikið að spila.

Leikurinn gengur út á að leika bolta með fótunum, ekki andlitinu. 

Tillaga: Margir nýir leikmenn fengu að spreyta sig í gærkvöldi.

4.

„Viðbragðsaðilar leituðu í fjóra daga og …“

Frétt á frettabladid.is.                                   

Athugasemd: Orðið „viðbragðsaðilar“ er einkar illa samið orð því algjörlega óljóst er hverjir tilheyri þessum hópi. Þar að auki er orðið „aðilar“ ofnotað. 

Á vef CNN sem er heimild fréttarinnar segir:

Police, the Royal Air Force (RAF) and mountain rescue workers spent four days searching for the experienced hiker and a press conference was planned for Wednesday at The Tan Hill Inn, situated within the national park.

Þarna er ekki talað um „viðbragðsaðila“ aðeins lögreglu, flugherinn og björgunarsveitarmenn. 

Andlausir blaðamenn vita skrifa illa, eru hvorki gagnrýnir á eigin skrif né sinna þýðingum úr erlendum málum af þeirri kostgæfni sem nauðsynleg er. Sannast sagna er fréttin á CNN miklu fróðlegri og betri en sú íslenska. 

Hvaðan kemur þetta orð, „viðbragðsaðili“. Má vera að blaðamenn þekki enska orðalagið „response team“ og þýði það sem „viðbragðsaðili“ sem er lélegur kostur.

Á vef Wikipediu segir:

An incident response team or emergency response team (ERT) is a group of people who prepare for and respond to any emergency incident …

Algjör óþarfi að kalla björgunarsveit annað er því nafni eða öðru sem það ber. Sama er með lögreglu, slökkvilið, landhelgisgæslu og sjúkraflutningamenn. Ég hef komið að slysi og gerði það sem ég gat til að hjálpa. Var ég ekki „viðbragðsaðili“? Eða þarf að gefa öllum sem að slysi eða óhappi koma eitthvert samheiti? Sé ekki þörfina á því.

Tillaga: Lögreglan, flugherinn og björgunarsveitarmenn leituðu í fjóra daga og …

5.

„Hvað gerðist fyrir skrifstofuna þína, maður?“

Skopmyndaserían Pondus í Fréttablaðinu 102.2.20.                                 

Athugasemd: Þarna hefur þýðandanum orðið á. Miklu betra er að nota sögnin að koma í stað gerast.

Í gamla daga voru nýliðar í blaðamennsku þvingaðir til að þýða það sem þá var kalla „skrípómyndir“. Verkefnið þótti það aumasta af öllum aumum en það var mikill misskilningur. Hvorki þarna né annars staðar í útgáfu dagblaðs má kasta til höndunum. Vera má að það sem vel er skrifað fái ekki sanngjarna viðurkenningu lesenda. Hitt gerist iðulega að lesendur gagnrýna ótæpilega þegar ekki er vandað til verka.

Svo er það hitt: Teiknimyndir í fjölmiðlum eru ekki aðeins fyrir börn. Pondus er gott dæmi um „skrípó“ fyrir fullorðna, bráðfyndinn. Börn skilja hann ekki.

Höfundur teiknimyndaseríunnar Pondus er Norðmaðurinn Frode Øverli.

Tillaga: Hvað kom fyrir skrifstofuna þína, maður.

 

Standa að baki, blettur á trausti og fremja eggjavopnaárás

Orðlof

Verkjaður

Guðjón Lárusson, lyflæknir, hringdi og tjáði óánægju sína með orðaval í sumum læknabréfunum sem honum berast. Sérstaklega er hann ósáttur við orðin bjúgaður, verkjaður og lyfjaður, og bað undirritaðan að herða baráttuna gegn þeim.

Um þessi orð var fjallað í 170. pistli (Lækna­blaðið 2004; 10: 713) eftir að leitað hafði verið fulltingis hjá sérfræðingum Íslenskrar málstöðvar. Þeir töldu orðin ekki samræmast íslensku málkerfi. 

Fram kom í pistlinum að þau ætti líklega að flokka sem lýsingarorð, mynduð af nafnorðunum, bjúgur, verkur og lyf. Gott dæmi um myndun lýsingarorðs af nafnorði er kjarkaður (af kjarkur). 

Flest þau orð sem enda á -aður eru hins vegar lýsingarháttur þátíðar af sagnorði, svo sem málaður (af mála) og ölvaður (af ölva).

Læknablaðið. Jóhann Heiðar Jóhannsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Einnig þakka ég barnsmóður minni … fyrir að standa að baki mér …“

Frétt á mbl.is.                                    

Athugasemd: Sá sem ’stendur að baki einhverjum’ getur verið fyrir aftan hann. Orðalagið getur einnig merkt að sá sé slakari en sem bakið á.

Þarna er vitnað í formála bókar sem er nýkomin út og þakkar höfundur mörgum fyrir liðveisluna meðal annars með þessum orðum. Ekki er þó laust við að lesandinn brosi í kampinn. 

Í Njáls sögu biður Kári Sölmundarson Björn í Mörk að standa að baki sér og aðhafast lítið. Lesandinn veit að Kári er frækinn bardagamaður en Björn ekki þó málugur sé, og er þetta hið besta fyrirkomulag fyrir Björn.

Líklegast er að höfundur formálans hafi viljað þakka barnsmóður sinni fyrir að standa með sér á tímum sem hann þurfti aðstoð.

Þetta er ágætt dæmi um að skrifarar þurfa oftast einhvern til að lesa yfir skrif sína annars er hætt við að illa fari.

Tillaga: Einnig þakka ég barnsmóður minni … fyrir að styðja mig …

2.

„Aukn­ar lík­ur á eng­um smit­um.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                    

Athugasemd: Líkur eru á engu. Nei, svona talar enginn, nema kannski hátimbraðir vísindamenn. 

Hér er vitnað í greinargerð sem fylgir spálíkani Háskóla Íslands. Þar segir með orðum blaðamannsins:

Alltaf er þó mögu­leiki á því að mörg smit grein­ist …

Þetta er nú ekki ýkja spámannslega sagt. Frekar í ætt við það sem veðurfræðingurinn gæti sagt þegar hann er spurður um veðrið í vetur: 

Jú, það eru alltaf líkur á snjókomu.

Ég gerði athugasemd við ofangreind orð á Facebook-síðu Thors Aspelunds sem svaraði mér kurteislega og sagði:

Götumál líftölfræðinga og jafnvel líkindafræðinga. 

Ég var nú ekki alveg sammála og þá svaraði hann meðal annars:

Það er ekki rétt að segja að nú förum við að sjá daga með engin smit. Heldur er rétt að segja nú aukast líkurnar á að við förum að sjá daga með engin smit. En mikilvægt að útskýra vel og koma "talmálinu" rétt inní talmálið.

Ég get vel sætt mig við svarið enda ljóst að Thor áttaði sig vel á því sem ég átti við. Orðalagið ’förum að sjá’ er ekki eins gott og að segja blátt áfram að við munum sjá.

Tillaga: Litlar líkur á smitum.

3.

„Myndlistarsýningin On Common Ground opnar í dag á Hlöðulofti Korpúlfsstaða …“

Frétt á frettabladid.is.                                     

Athugasemd: Listamenn frá Póllandi, Litháen og Íslandi opna myndlistasýningu. Af hverju er heiti hennar á ensku? 

Á nokkur vafa er óskað eftir því að Íslendingar komi á sýninguna og hvers vegna er yfirskriftin þá ekki á íslensku? Þetta er enn eitt dæmið um niðurlægingu tungunnar, henni er ekki beitt heldur gripið til ensku sem enginn listamannanna á að móðurmáli.

Blaðamaðurinn gerir vel og þýðir enskuna á íslensku eins og lesa má í tillögunni hér fyrir neðan.

Þar að auki „opnar sýningin“ ekki neitt. Hún er opnuð af fólki.

Tillaga: Á sameiginlegri jörð.

4.

„Það setur blett á traust til Mannréttindadómstóls Evrópu af hálfu þeirra Tyrkja sem reka mál fyrir dómstólnum að forseti hans þiggi heiðursdoktorsnafnbót …“

Frétt á ruv.is.                                     

Athugasemd: Þetta er einhvers konar varfærnisorðlag sem gengur ekki fullkomlega upp. Betra er að nota lýsingarorðin lítið traust, mikið traust eða eitthvað þar á milli frekar er að blanda blettum inn í orðalagið.

Sagt er að blettur falli á mannorð einhvers og þá er átt við að orðspor hans hafi beðið skaða. Stundum er talað um skammarbletti. Í þessu tilvikið hefði verið tilvalið að segja að bletti hafi verið kastað á Evrópudómstólinn, það er að orðstír hans hafi rýrnað.

Evrópudómstóllinn byggir á trausti aðildarríkja og almennings á honum. Fyrir kemur að úr trausti dragi og þannig orðalag skilja allir og frekari málalalengingar eru því óþarfar.

Tillaga: Það rýrir traust til Mannréttindadómstóls Evrópu af hálfu þeirra Tyrkja sem reka mál fyrir dómstólnum að forseti hans þiggi heiðursdoktorsnafnbót …

5.

„2.988 ný smit kór­ónu­veiru greind­ust í Bretlandi síðasta sól­ar­hring.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Svo virðist sem stjórnendum Moggans sé alveg sama hvernig blaðamenn skrifa. Engin gæðastjórnun á þeim bæ. Krakkar sem tóku ekki eftir í íslenskutímum í skóla byrja hiklaust setningar á tölustöfum. Þetta gerist aftur og aftur á mbl.is (takið eftir að hér er ekki sagt „ítrekað“ sem er vinsælasta orð blaðamanna um þessar mundir).

Allir fjölmiðlar hafa sínar tiktúrur. Á Ríkisútvarpinu er fréttamönnum skipað að segja „í gærkvöld“ ekki í gærkvöldi. Hvort tveggja er þó rétt.

Á Mogganum er nýliðunum sagt að byrja setningar á tölustöfum, ekki á bókstöfum. Það er kolrangt.

Ímyndum okkur að eins eitt nýtt smit hafi greinst í Bretlandi. Þá hefði gáfupenninn skrifað:

1 nýtt smit kórónuveiru greindist í Bretlandi síðasta sólarhring.

Myndi sá sem þetta les skrifa svona?

Af hverju skrifar blaðamaðurinn „smit kórónuveiru“ sem þó er alls ekki rangt en flestir myndu segja kórónuveirusmit.

Tillaga: Síðasta sólarhring greindust 2.988 ný kórónuveirusmit í Bretlandi.

6.

„Lögreglan í Birmingham á Englandi hefur handtekið 27 ára karlmann sem grunaður er um að hafa framið eggvopnsárásir  “

Frétt á visir.is.                                      

Athugasemd: Þekkjast „skammbyssuárásir“ eða „bareflisárásir“? Án efa, en þetta er ekki vel skrifað. Árásarmaðurinn stakk fólk, það kemur greinilega fram í heimildinni sem er frétt BBC. Þó kemur ekki fram hvort það hafi verið gert með skærum, sveðju eða hnífi svo dæmi séu tekin. Ýmislegt bendir til þess að það hafi verið hnífur, sem raunar má telja til eggvopna, með þeirri undantekningu að hnífur er alls ekki alltaf vopn.

Ekki er rangt að tala um að „fremja árás“ en þetta er nafnorðastíll sem hæglega má víkja sér undan og skrifa ’ráðast á fólk’ sem er eðlilegt orðalag nema fyrir þá sem hafa vanist ensku máli.

Í fréttinni segir:

Sá sem lést var 23 ára gamall maður og dó hann á Irving stræti klukkan.

„Klukkan …“ Hvað erindi á þessi stubbur þarna? Nennti blaðamaðurinn ekki að lesa skrifin yfir fyrir birtingu? Er ekkert gæðaeftirlit með skrifum blaðamanna á Vísi? Þeim leyfist allt en ábyrgðin er ritstjórans sem virðist ekki gera kröfur til starfsmanna.

Í fréttinni segir:

Maður og kona, 19 og 32 ára, hlutu alvarlega áverka og eru sögð í lífshættu.

Sem sagt, konur eru ekki menn. Er betra að skrifa nítján og þrjátíu og tveggja ára? 

Tillaga: Lögreglan í Birmingham á Englandi hefur handtekið 27 ára karlmann sem grunaður er um að hafa stungið fólk með hnífi.

Hnignun Laugardalslaugar

Laugardalslaug er frekar sóðaleg. Það er ekki starfsmönnum að kenna, miklu frekar borgaryfirvöldum sem virðist vera nákvæmlega sama um laugina, veita ekki nægt fé til viðhalds og þrifa.

Vegna heimsfaraldursins voru sundlaugar landsins lokaðar frá 23. mars til 18. maí. Í Laugardalslaug var tíminn notaður til viðhalds. Sundlaugargestir komu í vel þrifna búningsklefa með nýlökkuðu tréverki og allt ilmaði af hreinlæti og gleði. Sumir stungu sér í laugina en aðrir renndu sér fótskriðu í pottana. Lífið var gott.

Svo tóku ýmsir góðborgarar eftir smáatriðunum sem höfðu gleymst. Rennurnar í lauginni voru óþrifnar, þær eru grænar, þó ekki fagurgrænar. Tröppur upp úr lauginni voru jafn skítugar og fyrr. Við pottana voru tvær efstu tröppurnar svo skítugar að þar áttu smágerð skorkvikindi lífvænlegt landnám. Skíturinn hefur síðan haldið áfram að safnast þar saman og jafnvel á milli potta. Blátt plast sem einhvern tímann var sett á bakka laugarinnar og víðar er sums staðar orðið grænleitt af óþrifum.

Þegar rignir lekur vatn ofan úr stúkunni og ofan í saltpottinn og lekandinn heldur áfram um tíma þó stytt hafi upp.

Má vera að handriðin við pottana hafi verið lökkuð meðan á lokuninni stóð. Það breytir því ekki að þau voru og eru enn kolryðguð. Ryðbrunnið gat er á handriði á austasta heita pottinum og hugsanlega fleirum.

Í svokölluðum nuddpotti eru gráar ólar sem pottagestir geta stungið höndum sínum í. Þær hafa varla nokkru sinni verið þrifnar og eru orðnar dökkar af skít eftir núning þúsunda handa. Eflaust má í þeim greina ótal lífsýni. Skyld'ann Kári vita af'essu?

Fyrir nokkrum dögum var einn góður sundlaugargestur orðinn svo þreyttur á sóðaskapnum að hann greip í sundlaugarvörð og benti honum á nokkur atriði sem hér hefur verið minnst á. Sá kom af fjöllum.

„Næturvaktin sér um þrifin,“ sagði vörðurinn, en lofaði að koma athugasemdum á framfæri. Daginn eftir var búið að þrífa, að minnsta kosti að nafninu til.

Hér hefur ekki verið fjallað um búningsklefana og gesti af báðum kynjum sem fara ekki í sturtu og menga því laugarvatnið fyrir öðrum. Um það má skrifa langan pistil.

Myndirnar sem fylgja voru teknar eftir „þrifin“. Af þeim má ráða að enn er mikið verk óunnið. Sumir myndu orða það þannig að komin sé tími á gagngera endurnýjun á lauginni.

Myndirnar skýra sig sjálfar. Þó má vekja athygli á einni. Greina má að tvær plöntur hafa skotið rótum í tröppum ofan í heitan pott (sjá neðstu myndina). Hugsanlega er þetta smári. Já, það er líf í laugunum, jafnvel eftir lokun.

Svo eru það tæknimálin. Fyrir kemur að sturturnar verða sjóðheitar og stundum ískaldar. Sjaldnast eru pottarnir með sama hitastigi frá einum degi til annars. „Þetta er ónýtt drasl,“ sagði sundlaugarvörður þegar kvartað var við hann. Líklega er það rétt, lagnir og stýritæki eru örugglega jafngömul lauginni sem opnuð var árið 1968.

Hversu lengi á að bjóða gestum upp á svona sundlaug? Hvernig stendur á því að Laugardalslaug er ekki lengur besta sundlaugin í Reykjavík?

En ágæti lesandi, ekki spyrja mig hvers vegna ég fer nær daglega í þessa laug.

Þessi grein birtist í Morgunblaðinu 1. september 2020.

Síðan hefur svolítið verið unnið að þrifum. Mikið er ógert. Enn er eftir að þrífa rennur laugarinnar. Bakkarnir eru óásjálegir sem og gamli plastdúkurinn sem settur var fyrir óralöngu á kanta laugarinnar. Niðurstaðan er sú að fyrir löngu er kominn tími á endurnýjun. Betri er ný laug en kattarþvottur.

Kjallari er hringinn í kringum laugina. Mér er sagt að veggir hennar séu stífaðir svo þeir falli ekki inn. Þar að auki munu þeir vera sprungnir og lekir.

Skyld’ann Davíð Dagur vita af’essu?

Fárra daga könnun, náði sér í veiruna og veita styrkveitingar

Orðlof

Bæ, bæ

Smáorðið hæ er kunnugt sem upphrópun í fornu máli og fram í nútímann en notkun þess sem kveðju í merkingunni ’halló’ er naumast eldri en frá síðasta þriðjungi 20. aldar, t.d.:

Hæ (öll); Hæ, manni; Hæ, þú þarna.

Hér gætir áhrifa frá ensku: hi (eftirhermuorð) eða hey. Smáorðið bæ, einnig bæ-bæ, er í nútímamáli einnig notað sem kveðja í merkingunni ’bless’. 

Það er fengið úr e. good-by, good-bye, samandregin mynd úr God be with ye (Klein), sbr. enn fremur e. bye; bye-bye (barnamál) (Klein).

Málfarsbankinn. Jón G. Friðjónsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Ragnar hefur starfað á vettvangi í meira en fjörutíu ár og …“

Frétt á visir.is.                                   

Athugasemd: Hvar er vettvangur? Orðið er skilgreint svona á málið.is:

vettvangur, véttvang(u)r, ’víttvangur k. ’staður þar sem e-ð gerist, atburðasvið, mótstaður’. Af vétt- ’bardagi, víg’ og vangur ’völlur’. Upphafl. merk. ’vígvöllur, staður þar sem barist er’. Sjá vetfang, vætt- (3), vega (3) og víg.

Þetta er afar fróðlegt. Hins vegar dugar ekki blaðamanni að tala um vettvang án þess að tilgreina hann nánar því þeir eru margir. Blaðamenn og þar með ljósmyndarar fara víða og bera fréttir til lesenda. Í þessu er sannleikurinn fólginn. 

Vettvangur er ábyggilega sá staður sem eitthvað gerist. Þar ég datt á skíðum og meiddi mig lítilsháttar var vettvangur. Ragnar var ekki þar. Vinkonur mínar hittust á kaffihúsi og þar var vettvangur þeirra. Ragnar var ekki þar. Ungir menn börðu á liggjandi manni í Bakarabrekku í Reykjavík. Ragnar var ekki þar. Af þessu má draga að vettvangur þarf ekki að vera þar sem orðið hafa slys eða óhöpp. Ragnar starfar ekki á vettvangi þó hann hafi komið að þeim mörgum.

Tillaga: Ragnar hefur tekið myndir víða í meira en fjörutíu ár og …

2.

„Um leið og vél­in lenti tóku marg­ir af sér grím­una um leið.“

Frétt á mbl.is.                                   

Athugasemd: Orðalagið um leið getur merkt strax. Blaðamaðurinn hefur eflaust ekki lesið yfir skrif sín. Hafi hann gert það hefði hann átt að lagfæra. Eða að hann er gjörsamlega óvanur skrifum og margt í fréttinni bendir til að svo sé.

Tillaga: Þegar vél­in lenti tóku marg­ir af sér grím­una.

3.

„Háar upp­hæðir til nets­vindlara.“

Frétt á mbl.is.                                   

Athugasemd: Eru upphæðir það sama og fjárhæðir? Líklega er það svo núorðið.

Einhvern tímann heyrði ég þetta haft eftir Bjarna Benediktssyni (1908-1970), forsætisráðherra:

Drottinn allsherjar er í upphæðum, en peningar í fjárhæðum.

Frá því í KFUM í gamla daga man ég eftir að í Biblíunni segir:

Dýrð sé Guði í upphæðum og friður á jörðu og velþóknun Guðs yfir mönnum.

Stundum bregst skrifurum bogalistin og vitandi um fjárhæðir skrifa þeir „peningafjárhæðir“ sem er bjánalegt orð. Fer í flokk með orðum eins og  „ákvarðanataka“, „valkostur“, „bílaleigubíll“, „pönnukökupanna“ svo eitthvað sé nefnt.

Tillaga: Svíkja fólk um háar fjárhæðir á netinu.

4.

„Taka verður fárra daga könnunum með gát, en óneitanlega eru sveiflurnar miklar.“

Forystugrein Morgunblaðsins 1.9.20.                                   

Athugasemd: Hvað eru „fárra daga kannanir“? Þarna er fjallað um skoðanakannanir vegna forsetakosninga í Bandaríkjunum. Má vera að þetta séu kannanir sem unnar eru á skömmum tíma, nokkrum dögum. Ég veit það ekki því höfundurinn er ekki nógu skýr í orðavali.

Síðar segir í forystugreininni:

Þótt ekki megi draga stórkarlalegar ályktanir af svo skömmu skeiði, er það þó afsakanlegra en þegar horft er til einnar könnunar með mikið frávik.

Þetta er illskiljanlegt. Hvaða ályktanir eru „stórkarlalegar“ og hvað er átt við með „skömmu skeiði“. Halda mætti að höfundurinn hafi þurft að stytta skrif sín og óvart þurrkað út mikilvæg orð eða setningar sem hefðu getað hjálpað lesandanum að skilja samhengið.

Í seinni forystugrein blaðsins segir:

Fyrir utan þær alvarlegu spurningar sem vakna, þegar friðsamir mótmælendur eru beittir ofbeldi, hjálpar ekki til að Bashaga þykir valdamikill í borginni Misrata, og seta hans í ríkisstjórninni hefur verið tengd þeim ítökum sem hann hefur þar. 

Enn er höfundurinn illskiljanlegur. Hvað er átt við með orðalaginu „sem hann hefur þar“?

Höfundurinn skrifar langar málsgreinar og virðist ráða þokkalega við það en hugsunin er stundum frekar óskýr. Hann ætti að láta einhvern lesa yfir skrifin. Oft eru forystugreinarnar Morgunblaðsins skrifaðar af mikilli þekkingu og skilningi á stjórnmálum, innanlands og utan en svo fá aðrir að reyna sig en gengur misjafnlega.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Neymar náði sér í kórónuveiruna á Ibiza.“

Fyrirsögn á visir.is.                                   

Athugasemd: Þetta er alrangt. Maðurinn fékk veiruna. Fólk nær í hitt og þetta sem það þarf til handargagns eða næringar, kaffibolla, penna og álíka. Varla nokkur maður veikist með vilja.

Já, það var íþróttablaðamaður sem skrifaði.

Tillaga: Neymar fékk kórónuveiruna á Ibiza.

6.

„Við veitum styrkveitingar“

Auglýsing fyrir hádegisfréttir Ríkisútvarpsins 4.9.20                                   

Athugasemd: Er hægt að skrifa svona skrif? Má tala svona tal? Má veita veitingar? Orðahnútar sem þessir grípa athygli hlustenda og má vera að það sé markmiðið. Seint verður þetta þó talið gullaldarmál.

Tillaga: Við veitum styrki.

Var við beiðni, fremja líkamsárás og sæta leyfi

Orðlof

Ákveðni greinirinn

Þegar ekið er inn eftir Hvalfirði, sunnan megin, líður ekki á löngu þar til komið er að skilti sem á stendur: Velkomin í Kjósina. Þetta er hefðbundið skilti að flestu leyti, en það sem vekur athygli er ákveðni greinirinn. Umrætt svæði heitir á flestum kortum Kjós, en það hefur þótt hljóma kumpánlegra að samræma skiltið þeirri málvenju sem hefur skapast, að vera á leið „i“ Kjósina“.

Án efa hafa fleiri sömu sögu að segja úr sínu nærumhverfi, um ákveðinn greini sem hefur húkkað sig á opinber nöfn, og ég geri ráð fyrir að þeir hafi á því sterka skoðun – í það minnsta ef haft er í huga uppistandið sem verður einatt þegar vinir tónlistar- og ráðstefnuhússins Hörpu heyra aðra segjast hafa farið „í Hörpuna“. Þá fara þeir alveg á límingunum, hrylla sig og jesúsa, en þeir sem fóru „í Hörpuna“ eru vísast ekki að gera annað en tjá væntumþykju sína með því að „þúa“ húsið – þeir eru vanir að fara í Perluna og Þjóðleikhúsið (þar sem greinirinn er reyndar hluti nafnsins, eins og hinir fyrri benda æstir á).

Morgunblaðið blaðsíðu 28, 29.8.20. Tungutak. Sigurbjörg Þrastardóttir.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Hefur sitjandi forseti aldrei staðið jafn illa á sambærilegum tímapunkti en tölur um slíkt eru til frá 1968.“

Forystugrein Fréttablaðsins 25.8.20.                                  

Athugasemd: Hver er munurinn á „sitjandi forseta“ og forseta? Enginn, nema að annar kunni að sitja í stól. „Sitjandi forseti“ en óhöndugleg þýðing á amerískunni „sitting presedent“. 

Á íslensku er einn maður forseti lýðveldisins, hann er bara forseti, er ekki einu sinni núverandi forseti þó hægt sé að nota það orðalag.

„Tímapunktur“ er orð sem á heima í ruslatunnu. Það bætir engu við málið, skýrir ekki neitt enda tilbúningur þeirra sem endilega vilja nota enska orðalagið „point of time“ eða eitthvað álíka. Hægt er að segja núna, á þessari stundu eða álíka.

Ég er ekki mikið fyrir að byrja setningar á sagnorðum nema þá helst í spurningum. Engu að síður er þetta fjarri því rangt mál. 

Takið eftir hvernig orðalagið breytist:

Hefur sitjandi forseti aldrei staðið jafn illa …

Og í staðinn er notað óákveðna fornafnið enginn:

Enginn forseti hefur staðið jafn illa …

Þá hverfur atviksorðið ’aldrei’ eins og dögg fyrir sólu. Næstum því á yfirnáttúrulegan hátt.

Tillaga: Enginn forseti hefur staðið jafn illa svo stuttu fyrir kjördag en tölur um slíkt eru til frá 1968.

2.

„Engu að síður þurfti fagráð að ítreka beiðni sína í þrígang áður en Attentus var við beiðninni.“

Frétt á dv.is.                                   

Athugasemd: Líklega hefur höfundurinn ætlað að skrifa að fyrirtækið hafi orðið við beiðninni, varð við henni. 

Skrifurum geta orðið á mistök. Í gamla daga var prentvillupúkanum kennt um en hann er dauður. Tölvur geta farið yfir texta og leiðrétt en maður verður að setja forritið í verkið. Hins vegar veit villuleitarforritið ekki hvort segja á var við beiðni eða verða við beiðni. Þá kemur að þekkingu og viti skrifarans.

Sá sem ekki hefur lesið bækur frá barnæsku hefur ekki getað safnað nægum orðaforða sem gagnast í skrifum. Ekki er nóg að haf alist upp við að semja texta í smáskilboðum snjallsíma eða að kunna ensku óaðfinnanlega til að geta skrifað.

Tillaga: Engu að síður þurfti fagráð að ítreka beiðni sína í þrígang áður en Attentus varð við henni.

3.

„Síðast­liðna nótt var framin al­var­leg líkams­á­rás í Vest­manna­eyjum en ráðist var á mann á fer­tugs­aldri með einhverju á­haldi og hlaut hann al­var­lega á­verka í á­rásinni.“

Frétt á frettabladid.is.                                   

Athugasemd: Í sömu málsgreininni er tvisvar sagt að ráðist hafi verið á mann: „fremja líkamsárás“ og „ráðast á“. Er það ekki of mikið? 

Í fréttinni segir:

Sá er ráðist var á kannaðist ekki við á­rásar­manninn og sagði hann hafa verið með and­litið hulið, þannig að hann þekkti hann ekki.

Aftur eru málsatvik tvítekin. 

Loks segir í fréttinni:

Á­rásin átti sér stað á götunni sunnan við vestustu rað­húsa­lengjuna í Ás­hamri …

Enginn telst vera blaðamaður nema hann notið orðalagið að eiga sér stað. Þeim þykir það með eindæmum fagurt. Aðrir myndu segja þetta með endemum. Af hverju er ekki sagt eitthvað á þessa leið:

Árásin var í götunni sunnan við vestustu raðhúsalengjuna í Áshamri …

Efni fréttarinnar er haft eftir löggunni í Vestmannaeyjum. Í sameiningu hefur löggan og blaðamaðurinn klúðrað framsetningu fréttarinnar.

Tillaga: Síðast­liðna nótt var ráðist var á mann á fer­tugs­aldri og hlaut hann al­var­lega á­verka í á­rásinni.

4.

„Rétt­inda­laus bæklun­ar­sk­urðlækn­ir frá Kasakst­an, sem starfaði í ell­efu ár við Sør­land­et-sjúkra­húsið í Flekkefjord og síðar Kristiansand í Noregi, og sæt­ir rann­sókn vegna tuga alvar­legra mistaka, sem sum hver leiddu til and­láts alls þriggja sjúklinga hans, hef­ur sagt starfi sínu lausu, en hon­um var gert að sæta leyfi eft­ir að hand­vömm hans komst í há­mæli snemma á ár­inu, en þar var meðal ann­ars um að ræða aðgerð sem lækn­ir­inn hefði aldrei átt að fá að fram­kvæma einn síns liðs á úlnlið Mar­grét­ar Annie Guðbergs­dótt­ur sem sagði mbl.is frá máli sínu í febrúar.“

Frétt á mbl.is.                                    

Athugasemd: Stuttar setningar og málgreinar eru almennt skýrari og betri fyrir lesendur. Sárlega vantar punkta í ofangreindri frétt.

Mistök þurfa ekki alltaf að merkja það sama og handvömm. Hið fyrrnefnda þarf ekki að útskýra en um hið seinna segir orðabókin:

Glapræði, vanræksla, klaufadómur … léleg smíði.

Hvað á blaðamaðurinn með orðalaginu „honum var gert að sæta leyfi“? Þetta er alveg óskiljanlegt. Er verið að tala um læknisleyfi eða var hann knúinn til að fara í leyfi, frí, frá vinnu? Sé hið seinna rétt mun hann hafa verið sendur í leyfi. Sögnin að sæta er illa valin hjá blaðamanninum í þessu sambandi.

Blaðamaðurinn nefnir aðgerð sem íslensk kona þurfti að gangast undir hjá lækninum. Hann segir:

… þar var meðal ann­ars um að ræða aðgerð sem lækn­ir­inn hefði aldrei átt að fá að fram­kvæma einn síns liðs …

Er þetta fullyrðing blaðamannsins eða einhvers annars?

Hér er ágæt samantekt um leiðindin sem fylgja löngum málsgreinum. Höfundinn þekki ég lauslega.

Tillaga: Rétt­inda­laus bæklun­ar­sk­urðlækn­ir frá Kasakst­an, sem starfaði í ell­efu ár við Sør­land­et-sjúkra­húsið í Flekkefjord og síðar Kristiansand í Noregi, sæt­ir nú rann­sókn vegna tuga alvar­legra mistaka. Þau leiddu til and­láts þriggja sjúklinga. Hann hef­ur sagt starfi sínu lausu, eftir að hafa verið sendur í leyfi. Íslendingurinn Margrét­ Annie Guðbergs­dótt­ur fór í aðgerð til læknisins og var sagt frá máli hennar á mbl.is í febrúar á þessu ári.

Þrír tónleikar, afar uppgefinn og rekstur yfir ferðalag

Orðlof

Málfræðilegt kyn

Sem sagt, málfræðilegt kyn kemur líffræðilegu kyni ekki við í þessu sambandi. Málfræðilega karlkynið tekur til beggja kynja. 

Regluna má orða svo: Þegar óákveðið fornafn (t.d. sumir, allir, margir, einhverjir) stendur án nafnorðs er notað málfræðilegt karlkyn, það tekur til bæði karla og kvenna. Hvorugkyn á því aðeins við að fornafnið við eða þið komi með.

Dæmi: Við verðum öll að vera meðvituð um þetta. 

Það þarf einbeittan ásetning til að breyta venjulegu máli og segja: Ég ætla að biðja öll (hk. ft.) að fara með Faðirvorið, því venjan býður að segja: Ég ætla að biðja alla (kk.ft.) að fara með Faðirvorið. Hins vegar: Ég ætla að biðja ykkur öll að fara með Faðirvorið. Ég ætla að biðja öll börn í salnum að fara með Faðirvorið.

Morgunblaðið 24.8.20, blaðsíða 16. Ragnar Hauksson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Síðar í haust ætlar hann svo að taka þátt í Boston-maraþoninu, sem eins og flestum viðburðum hefur verið frestað, en þeim sem hafa skráð sig verður gefinn kostur á að hlaupa maraþonið á eigin vegum …“

Frétt á ruv.is.                                   

Athugasemd: Varla ætlar maðurinn að taka þátt í maraþoni sem hefur verið frestað. Þess vegna hefði verið betra að sögnin hefði verið í þátíð. Málgreinin er of löng, í hana vantar sárlega punkt.

Hlaupinu hefur verið aflýst en hægt ’að hlaupa á eigin vegum’. Hér er vel að orði komist. Vonandi skrifaði fréttamaðurinn þetta að yfirlögðu ráði.

Tillaga: Hann ætlaði að taka þátt í Boston-maraþoninu í haust en því hefur verið frestað. Þeir sem hafa skráð sig verður gefinn kostur á að hlaupa maraþonið á eigin vegum …

2.

„Vísinda­menn í Þýska­landi héldu þrjá tón­leika á einum degi …“

Frétt á frettabladid.is.                                    

Athugasemd: Orðið tónleikar er fleirtöluorð. Á málið.is segir:

Nafnorðið tónleikar er fleirtöluorð í karlkyni. Einir, tvennir, þrennir, fernir tónleikar.

Stundum veltir maður því fyrir sér hvernig standi á því að svo margir blaðamenn klikka á grundvallaratriðum í íslensku máli. Líklegasta skýringin er sú að þeir hafa ekki vanist bóklestri frá barnæsku og orðaforðinn er því rýr.

Tillaga: Vísindamenn í Þýskalandi héldu þrenna tónleika á einum degi.

3.

„Hafna því að hermenn safnist saman við landamærin.“

Fyrirsögn á ruv.is.                                     

Athugasemd: Hér á betur við að segja að NATO neiti þessu. Nokkur munur er á að hafna og neita. Hið fyrrnefnd er meira í ætt við að synja en síðara er afdráttarlausara. Þar að auki eiga orðin ekki alltaf við um það sama.

Orðabókin nefnir að hafna bónorði og hafna umsókn. Í báðum tilvikum er auðvitað fólgin neitun og því er hægt að neita bónorði. Sé umsókn neitað má skilja það á þá leið að henni hafi verið neitað viðtöku frekar en að henni hafi efnislega verið hafnað.

Í stuttri frétt er tvisvar sagt að Atlantshafsbandalagi neiti. Þetta er nástaða og stingur í augun.

Tillaga: Neita því að hermenn safnist saman við landamærin.

4.

„Skortur á klinki í umferð í Bandaríkjunum.“

Fyrirsögn á ruv.is.                                     

Athugasemd: Illt væri ef orðið mynt væri að týnast úr íslensku máli. Varla er það svo. Hægt er að ímynda sér að þeir sem tala um að dingla á bjöllu, bílar klessi og annað álíka þekki ekki orðið mynt. Má vera að það sé afleiðing af því að greiðslukort hafa komið í stað reiðufjár.

Mynt er samkvæmt orðabókinni peningur úr málmi. Á ensku er mynt „coin“. Á dönsku er það „mønt“, náskylt mynd. Á dönsku er líka talað um „klink“. Úbbs, þetta er sama orðið og við notum.

Stundum er talað um klink og þá átt við spápeninga, jafnvel skiptimynt: Áttu eitthvað klink. Enskumælandi spyrja á svipaðan hátt: „Do you have some change.“

Á vefsíðu Seðlabanka Íslands segir:

Seðlabanki Íslands hefur einkarétt til að láta slá og gefa út mynt. Alls eru fimm fjárhæðir í myntum í gildi sem lögeyrir á Íslandi. 

Í lögunum er ekki talað um klink. Tökum eftir því að mynt er slegin. Hversu margir kannast við þetta orðalag?

Tillaga: Skortur á mynt í umferð í Bandaríkjunum.

5.

„Forsætisráðherra Japans Shinzo Abe er sagður orðinn afar uppgefinn …“

Fyrirsögn á ruv.is.                                     

Athugasemd: Er hægt að vera lítið eða mikið uppgefinn? Varla. Annað hvort er maður uppgefinn eða ekki. Samt er þetta lýsingarorð en þó segist enginn vera uppgefnari en einhver annar, hvað þá uppgefnasti maður í heimi. 

Þreyta er allt annað orð. Í henni felst ekki „uppgjöf“ og því er fólk misjafnlega þreytt eins og gengur í lífinu.

Þrátt fyrir það sem hér hefur verið sagt er varla hægt að fullyrða að tilvitnunin sé rangt orðuð. Margir myndu þó orða þetta á annan veg.  

Tillaga: Forsætisráðherra Japans Shinzo Abe er sagður orðinn uppgefinn …

6.

„En þá tók þáverandi varaforseti að síga á hann og vann loks með sannfærandi meirihluta.“

Forystugrein Morgunblaðsins 25.8.20.                                    

Athugasemd: Sögnin að síga er hér rangt notuð. Greinilega er átt við að maðurinn hafi unnið upp forskot andstæðings síns. 

Eingöngu er sigið niður á við eins og segir á málið.is:

Ekki er hægt að tala um að eitthvað „sígi upp á við“, t.d. vextir. Sögnin síga á annaðhvort við hreyfingu niður á við eða áfram.

Engu að síður er talað um að sígandi lukka sé best. Hér er átt við að sígandi lukka þokist áfram, fari hægt.

Tillaga: Forsætisráðherra Japans Shinzo Abe er sagður orðinn uppgefinn …

7.

„Bragi Þór segir það hafa kostað um 11.000 krónur að reka bílinn yfir allt ferðalagið.“

Frétt á visir.is.                                     

Athugasemd: Nær hefði verið að segja á ferðalaginu í stað „yfir ferðalagið“. Eða segja að þetta hafi reksturinn kostað í ferðinni. Hvað um það ’yfir’ gengur varla.

Tillaga: Bragi Þór segir það hafa kostað um 11.000 krónur að reka bílinn í ferðinni.

Lifandi tónleikar, blint stefnumót, stíga frá völdum og lyfta meistaratitli

Orðlof

Smit

Nafnorðið smit hefur heyrst æði oft undanfarna mánuði. Í orðabókum er merking þess sögð vera ‚það þegar sjúkdómur (sýklar) berst frá einum einstaklingi til annars‘. Samkvæmt orðabókum er þetta eintöluorð, og Beygingarlýsing íslensks nútímamáls gefur enga fleirtölubeygingu. Á tímarit.is má þó finna dæmi um fleirtölu orðsins frá síðustu áratugum, en þau eru örfá.

En í fréttum síðustu mánaða er mjög algengt að smit sé notað í fleirtölu – sagt að smitum hafi fjölgað, tvö smit hafi greinst í gær o.s.frv. Þetta tengist greinilega merkingarbreytingu orðsins. Í stað þess að það vísi til ferlisins, eins og orðabókarskilgreiningarnar gera, vísar það nú til útkomunnar úr ferlinu. Þar með verður ekkert óeðlilegt að nota orðið í fleirtölu.

Eiríkur Rögnvaldsson. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Daginn eftir varð Sinfóníuhljómsveit San Francisco fyrsta hljómsveitin í Bandaríkjunum öllum til að aflýsa lifandi tónleikum …“

Frétt á blaðsíðu 24 í Morgunblaðinu 20.8.20.                                  

Athugasemd: Ef til eru „lifandi tónleikar“ eru þá til „dauðir tónleikar“? Nei, þetta er bara útúrsnúningur. 

Á ensku máli er talað um „live concert“ eða „live music“ og er þá almennt átt við að áhorfendur sjái listamenn flytja tónlist sína. Andstæðan er þegar upptökur af tónlist eru leiknar. Afar sjaldgæft er að þannig upptökur séu kallaði tónleikar.

Á íslensku er það ansi ókunnuglegt að tala um „lifandi tónleika“. Enginn talar um „lifandi leiksýningu“ eða „lifandi uppistand“. Þegar auglýstir eru tónleikar í Hörpu og þar leiki Víkingur Heiðar á píanóið er afar ólíklegt að nýja platan hans verði sett á plötuspilarann. Nei, hann stígur upp á sviðið og leikur þar á hljóðfærið. 

Tillaga: Daginn eftir varð Sinfóníuhljómsveit San Francisco fyrsta hljómsveitin í Bandaríkjunum öllum til að aflýsa tónleikum vegna fyrirmæla heilbrigðisyfirvalda.

2.

„… og segir að sagan um að Joe og Jill hafi kynnst á blindu stefnumóti …“

Frétt dv.is.                                  

Athugasemd: „Blind date“ er hugtak sem þekkt er í ensku og er átt við að karl og kona sem ekki þekkjast hittist á stefnumóti. Raunar er það svo að þetta orðalag er til á allflestum tungumálum. Á þeim norrænu er einfaldlega sagt „blind date“. Á öðrum Evróputungum eru orðin þýdd.

Ekki veit ég hvernig ætti að orða þetta á annan hátt. Hér má nefna að stundum hef ég verið fararstjóri í óvissuferðum. Þær eru aldrei kallaða „blindar ferðir“. Má vera að kalla megi „blind date“ til dæmis „óvissumót“ enda allt þar upp á von og óvon.

Ef til vill hafa lesendur einhverja hugmynd um hvernig ætti að koma þessu hugtaki til skila.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„5,5 milljón manns hafa nú smitast af kórónuveirunni í Bandaríkjunum …“

Frétt ruv.is.                                   

Athugasemd: Líklega hefur fréttamaður Ríkisútvarpsins sem skrifaði fréttina slegið met. Fjórum sinnum í stuttri frétt byrjar hann setningu á tölustöfum. Það er hvergi gert vegna þess að töluorð eru allt annars eðlis en bókstafir. Hann hefði átt að taka betur eftir í íslenskutímum í barnaskóla og framhaldsskóla.

Hér er upphafið af fjórum setningum í fréttinni:

1. 5,5 milljón manns hafa nú smitast …
2. 322.000 kórónuveirutilfelli hafa greinst í Bretlandi …
3. 16 þúsund smit hafa greinst í Danmörku …
4. 2.040 hafa greinst með COVID-19 hér á landi …

Svo ósköp auðvelt er að komast hjá þessum leiðindum. Aðeins að umorða setninguna eða málsgreinina.

Aldrei þarf að byrja setningu á tölustöfum, þörfin er aldrei fyrir hendi.

Tillaga: Í Bandaríkjunum hafa nú 5,5 milljón manns smitast af kórónuveirunni …

4.

„Um er að ræða sam­starfs­verk­efni sem snýr að kaupum …“

Frétt á frettabladid.is.                                   

Athugasemd: Þetta er illa skrifuð málsgrein og raunar öll fréttin. Ekkert gagn er að fösum eins og „um er að ræða“ og „sem snýr að“. Þessi í stað hefði blaðamaðurinn átt að skrifa eitthvað í líkingu við það sem segir í tillögunni.

Í fréttinni segir:

Þannig munu Ís­land, Sviss, og Noregur taka þátt með Evrópu­sam­bandinu í verk­efninu. 

Hvaða tilgangi þjónar atviksorðið „þannig“ í upphafi málsgreinarinnar? Engum. Þar að auki er orðaröðin í málsgreininni óeðlileg. Eftirfarandi er skárra:

Ís­land, Sviss, og Noregur munu taka þátt í verk­efninu með Evrópu­sam­bandinu.

Á sama hátt er eftirfarandi orðalag í fréttinni hálfkjánalegt:

Þá munu Svíar hafa milli­göngu um að koma efninu til Ís­lands …

Atviksorðið „þá“ gegnir ekki neinum tilgangi í málsgreininni, ekki frekar en ’þannig’ hér á undan. Engu breytir þó málsgreinin væri orðuð svona:

Svíar munu hafa milli­göngu um að koma efninu til Ís­lands …

Fleira mætti tína til úr þessari stuttu frétt. Einhver þyrfti að kenna blaðamanninum að skrifa knappan stíl. Langar og flóknar málsgreinar eru til lýta.

Tillaga: Þetta er sam­starfs­verk­efni um kaup …

5.

„Hann steig frá völdum að kröfum hersins og hægri sinnuð ríkisstjórn tók við völdum.“

Frétt á visir.is.                                    

Athugasemd: Margir blaðamenn þekkja ekki sögnina að hætta. Þess í stað kemur enska orðalagið „stíga menn til hliðar“, „stíga niður“ og það nýjasta er að „stíga frá völdum“.

Þetta er bara bull. Þýðingar af öðrum tungumálum verða að vera skrifaðar á réttri íslensku og gæta þar að málfræði og hefð. Annars verður til bjánalegar setningar, gelt málfar. Vandinn er sá að lesendur læra smám saman á svona skrif, nenna ekki að gera athugasemdir. Svo eru það hinir sem halda því miður að svona eiga að tala og skrifa.

Málsgreinin er eins vitlaus og hugsast getur. Blaðamaðurinn notar tvisvar orðið ’völd’, nástaðan er algjör. Þar að auki er orðið kröfur í röngu falli.

Mér finnst það með ólíkindum hversu oft þarf að gera athugasemdir við málfar örfárra blaðamanna og skrýtið að stjórnendur Vísis skuli ekki gera meiri kröfur til þeirra.

Tillaga: Hann sagði af sér að kröfu hersins og hægri sinnuð ríkisstjórn tók við völdum.

6.

„Liðið hefur þrisvar lyft meistaratitlinum.“

Fréttatíminn í Ríkisútvarpinu kl. 12:20 þann 21.8.20.                                   

Athugasemd: Útilokað að lyfta titli. Aftur á móti getur íþróttalið lyft bikar sem það fær fyrir meistaratignina. 

Margir íþróttafréttamenn geta ekki talað eðlilegt mál, þurfa endilega að reyna sig við málskrúð sem stingur alltaf í stúf og eyðileggur frétt.

Tillaga: Liðið hefur þrisvar orðið meistari.

7.

„Af­skipti höfð af konu sem var að stela úr verslun í mið­bænum, málið leyst með vett­vangs­formi“

Frétt á frettabladid.is.                                    

Athugasemd: Hvað er að leysa mál með „vettvangsformi“? Þetta er ein skrýtnasta löggufréttin sem sést hefur í fjölmiðlum og er þó „úrvalið“ ansi fjölbreytt.

Blaðamaðurinn kastar til höndunum, skrifar eitthvað óskiljalegt og gleymir að setja punkt sem er eftir öllu. Vinnubrögðin eru ólíðandi.

Tillaga: Engin tillaga.

Back to work, Steinholtsá, barn skýrt og magavöðvar á snekkju

Orðlof

Lognmolla eða ekki

Hvað merkir orðasambandið eða frasinn Hér er allt að gerast? – Ég sá fyrir skömmu auglýsingu frá símafyrirtæki sem hófst á þessum orðum. 

Mér virðist frasinn vísa til þess að líf sé í tuskunum, engin lognmolla ríki, og enn fremur felst í orðunum að ákjósanlegt sé að vera í slíku umhverfi. Eftir stjórnarslitin heyrði ég sama frasa í síbylju, hann notuðu jafnt fréttamenn sem stjórnmálamenn. 

Ekki hirði ég um að velta fyrir mér tengslunum á milli beinnar (orðfræðilegrar) merkingar og yfirfærðrar en segi eins og stundum áður: 

Ekki er allt vakurt þó riðið sé.

Málfarsbankinn. Jón G. Friðjónsson (2017).

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Til þess að koma til móts við samfélagið á þessum COVID tímum erum við hjá Regus að bjóða upp á BACK TO WORK tilboð.“

Fjöltölvupóstur frá regus.is.                                   

Athugasemd: Fyrirtækið heitir „Regus og Spaces“ og það sendir mér stundum tölvupóst. Það á fullt af skrifstofuhúsnæði og leigir það út. Í síðasta pósti bauð það mér upp á tvö tilboð. Annað kallst „back to work“ og hitt „free beer“.

Gott væri ef einhver sem skilur útlensku gæti þýtt tilboðin fyrir mig. Sko, ég gæti verið að missa af einhverju mikilvægu.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Hlýja loftið aðeins að yfirgefa okkur.“

Frétt á blaðsíðu 6 í Morgunblaðinu 17.8.20.                                   

Athugasemd: Atviksorðið aðeins er mikið notað í talmáli. Þar hefur það dálítið aðra merkingu en í ritmáli og helgast það af framburði og áherslu. Þarna gæti viðmælandinn hafa sagt:

Hlýja loftið er aaaðeins …

Merkingin er lítilsháttar, á hugsanlega við um skamman tíma. Skýringin er sú að spáð var kólnandi veðri.

Í ritmáli hefðu margir skrifað til dæmis á þá leið sem segir í tillögunni. 

Tillaga: Hlýja loftið er að yfirgefa okkur í bili.

3.

„Aðstoða þurfti erlendan ferðamann sem festi bifreið sína í Steinholtsá þann 15. ágúst.“

„Frétt“ á vef lögreglunnar.                                  

Athugasemd: Má vera að það sé dálítið orðum aukið að löggan kunni ekki að skrifa. Jafnframt kann það að vera ofmælt að hún kunni ekkert í landafræði. Staðreyndin er hins vegar sú að áin heitir Steinsholtsá. Með essi. 

Steinsholt er örnefni sunnan við Krossá og nokkrir staðir kenndir við það. Þarna er Steinsholtsdalur, sem skriðjökullinn Steinsholtsjökull hefur mótað og Steinsholtslón er fyrir framan hann.

Svona skrifar löggan:

Eitt þessara mála snýr að umferðarslysi sem varð á austurleið eftir Þjóðvegi 1 …

Sem sagt slysið var á leiðinni austur. Líklegra er að maðurinn sem lenti í slysinu hafi verið á austurleið. Á þessu tvennu er talsverður munur.

Þeir sem kjósa að tala um þjóðveg eitt, sem er aðalþjóðvegur landsins og hjá Vegagerðinni merktur með þessari tölu, ættu að nota lítinn staf. Löggan skrifar veganafnið með litlum og stórum staf í litlu „fréttinni“ sinni.

Löggan skrifar:

Hann virti stöðvunarmerkin engu, virðist hafa aukið við hraðan, og hvarf úr sjónmáli.

Þetta er illa skrifað. Eftirfarandi er skárra:

Hann virti ekki stöðvunarmerkin, virðist hafa aukið hraðann, og hvarf úr sjónmáli.

Gera má athugsemdir við fjölmargt annað í þessum skrifum löggunnar. Skrifarinn ætti að láta aðra lesa yfir það sem hann skrifað. Verst er að blaðamenn éta það upp sem löggan skrifar rétt eins og það sé „gullaldarmál“. 

Tillaga: Aðstoða þurfti erlendan ferðamann sem festi bifreið sína í Steinsholtsá þann 15. ágúst.

4.

„Þrjú ný innanlandssmit og sex við landamærin.“

Fyrirsögn á frettabladid.is.                                    

Athugasemd: Má vera að fáir sjái skopið í fyrirsögninni. Það gerir ekkert til. Lítið bros léttir lundina í faraldrinum.

Samt er alltaf slæmt að sjá svona skrifað í fréttinni:

383 sýni voru tekin til greiningar á veirufræðideildinni í gær …

Enginn sómakær skrifari, blaðamaður eða rithöfundur byrjar setningu á tölustöfum. Reglan er sú að byrja á setningu á stórum staf en slíkur er ekki til í tölustöfum.

Enginn myndi til dæmis skrifa svona:

1 sýni tekið til greiningar á veirufræðideildinni í gær …

Hvers vegna ekki? Í fyrsta lagi byrjum við ekki setningu á tölustöfum. Í öðru lagi er þetta ljótt. Flestir myndu skrifa „Eitt sýni …“ og bera það fyrir sig að það sé laglegra. Það eru góð rök.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Slösuð stúlka hjá Þingvallarvatni.“

Fyrirsögn á visir.is.                                     

Athugasemd: Erfitt er að skilja fyrirsögnina því Þingvallavatn geysistórt, 84 km2. Til samanburðar er Seltjarnarnes tveir km2 og Heimaey þrettán km2.

Allir hljóta að sjá að ófullnægjandi er að segja einhvern „við Þingvallavatn“. Sá gæti verið hvar sem er. Og hvað merkir forsetningin „hjá“ hérna. Er það á ströndinni, einn metra frá henni, einn km frá eða hvað? Svona kallast ekki blaðamennska.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Skýrði barnið sitt eftir umdeildum leikmanni.“

Fyrirsögn á dv.is.                                     

Athugasemd: Þeir eru til sem segja að stafsetning skipti engu máli. Sé það rétt, hvað merkir þá fyrirsögnin. Var barninu skýrt frá leikmanninum eða var barnið skírt eftir honum.

Blaðamaðurinn skrifar svona í fyrirsögn og einnig í meginmáli fréttarinnar. Raunar er þetta ekki frétt, bara bull.

Tillaga: Skírði barnið sitt eftir umdeildum leikmanni.

7.

„Spenn­ir maga­vöðvana á snekkju.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                      

Athugasemd: Varla er hægt að orða þetta á annan hátt. Hins vegar telur góður kunningi minn því blákalt fram að snekkja hafi ekki magavöðva. Enn hefur enginn dregið þá fullyrðingu í efa.

Tillaga: Engin tillaga.

Látnir blása, sterkasta saltið, fastar í hafi og bílstjórasæti líkamans

Orðlof

Salt

Salt hefur verið gríðarlega mikilvægt í sögu mannkyns og var (og er enn í dag) mjög dýrmæt vara. 

Sem dæmi má nefna að í bókinni Matarást er sagt frá því að rómverskir hermenn hafi fengið salt sem hluta af launum sínum. Þetta kallaðist salarium en þaðan er komið enska orðið salary (vinnulaun) (Nanna Rögnvaldsdóttir, 2002).

Vísindavefurinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Látnir blása í áfengismæli á fjöllum.“

Fyrirsögn á frettatiminn.is.                                  

Athugasemd: Svona fyrirsögn bjargar deginum. Ég hló lengi. Líklega er betra er að lesa yfir fyrir birtingu til að koma í veg fyrir misskilning.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Hann þefar þar m.a. af sterkasta salti heims og …“

Frétt á visir.is.                                  

Athugasemd: Salt er bara salt. Ekki til veikt salt eða sterkt nema í upplausn. Salt er steinefni, natríumklóríði. Á vef Wikipedia segir að sjórinn sé 3,5% selta, það er þrjátíu og fimm grömm af salti í einum lítra af sjó.

Mér eru minnisstæð þessi orð úr Biblíunni frá því í KFUM í gamla daga.

Þér eruð salt jarðar. Ef saltið dofnar, með hverju á að selta það?

Salt dofnar hvorki vegna umhverfis né aldurs. Það er alltaf eins og ekki hægt að styrkja það.

Frá ómunatíð hefur salt verið óskaplega mikilvægt í fæðu mannsins, til geymslu á matvælum og svo framvegis. Hvað gerist þegar maðurinn, sem þarna er nefndur salt jarðar, dofnar, hvað getur styrkir hann? Þetta er heimspekileg spurning og verðugt umhugsunarefni.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„… seg­ir hann að ýms­ir „frétta­skýrend­ur“ segðu Harris ekki kjörgenga þar sem hún sé ekki inn­lend þar sem for­eldr­ar henn­ar hafi ekki verið banda­rísk­ir rík­is­borg­ar­ar þegar hún fædd­ist.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                  

Athugasemd: Tvisvar sinnum „þar sem“. Í seinna skiptið hefði mátt setja því. Þetta kallast nástaða, það er nándin er of mikil. 

Orðalagið ’þar sem’ er ofnotað hjá blaðamanninum. Hann notar það fjórum sinnum í fréttinni:

1. … þau segja að hún sé ekki kjörgeng þar sem hún er ekki fædd í þessu landi.
2. … laga­pró­fess­or skrif­ar í Newsweek þar sem hann held­ur því rang­lega fram að öld­unga­deild­arþingmaður Kali­forn­íu …
3. … segðu Harris ekki kjörgenga þar sem hún sé ekki inn­lend þar sem for­eldr­ar henn­ar …

Öllu má nú ofgera. Sama er með sögnina að segja, kemur tvisvar fyrir í málsgreininni. Óþarfi.

Tillaga: Í grein  John Eastman, pró­fess­ors í lög­um við Chapman-há­skóla, segir hann að ýms­ir „frétta­skýrend­ur“ fullyrði að Harris sé ekki kjörgenga þar sem hún sé ekki inn­lend því for­eldr­ar henn­ar hafi ekki verið banda­rísk­ir rík­is­borg­ar­ar þegar hún fædd­ist.

4.

„Of vindasamt fyrir eldflaugaskot.“

Fyrirsögn á ruv.is.                                  

Athugasemd: Velti því fyrir mér hvort þarna hafi verið of hvasst. Veit ekki alveg hvað átt er við lýsingarorðinu ’vindasamt’. Samkvæmt orðabókinni merkir það:

með tíðum og sterkum vindum.

Hins vegar er ég ekki alltaf viss um að blaðamenn kunni skil á þeim orðum sem þeir velja. Hér gæti það hafa verið tilviljun að blaðamaðurinn hafi valið ’vindasamt’ í staðinn fyrir hvasst.

Tillaga: Of hvasst fyrir eldflaugaskot.

5.

„Þegar rætt er um efnahagsaðgerðir vegna veirunnar verður þó hér eftir að horfa til þess að það ástand sem nú ríkir verður að líkindum viðvarandi um nokkra hríð, eflaust fram á næsta ár og mögulega lengur.“

Forystugrein Morgunblaðsins 15.8.20.                                 

Athugasemd: Ekki eru allir blaðamenn góðir pennar og fæstir ritstjóra landsins eru það. Einn ber þó af en hann skrifar alls ekki svona. Málsgreinin er þvílíkt hnoð að leitun er að öðru eins.

Höfundurinn ofnotar atviksorðið ’þegar’:

1. Þegar horft er á heiminn …
2. … þegar litið er til landa …
3. … þegar horft er til landanna …
4. Þegar rætt er um …
5. Þegar rætt er um …
6. … þegar reynt er að spá …

Þetta ber merki um fátæklegan orðaforða, stílleysi og algjört hugsunarleysi.

Í upphafi forystugreinarinnar segir:

Ákvörðun ríkisstjórnar Íslands í gær um að herða eftirlit með kórónuveirunni við landamærin …

Ég er þess fullviss að eftirlitið við svokölluð landamæri er ekki með kórónuveirunni heldur með ferðamönnum sem hugsanlega eru smitaðir af henni. Fáránlegt er að hugsa sér að hafa „eftirlit með kórónuveirunni“. Munum að það er verið að leit að henni í ferðamönnum.

Forystugreininn er leir. Höfundurinn byrjar án þess að hafa neina hugmynd um efnistökin. Í gamla daga var manni kennt að ritgerð hefði upphaf, miðju og endi. Blaðamennskan er á margan hátt öðru vísi. Þá skiptir öllu að grípa strax athygli lesandans. Margir kunna það en vandinn er að halda athygli hans allt til enda. Hér skiptir máli aðalatriði, útskýring og endir.

Kvöl var að lesa illa skrifaðan leiðara, athyglin rann til og frá. Ó, hversu mikil er sú náðargáfa að geta haldið óskertri athygli við leiðinlegan lestur. Nei, betra er að sleppa lestrinum og fletta Mogganum áfram.

Tillaga: Veiran verður að öllum líkindum í þjóðfélaginu fram á næsta ár og hugsanlega lengur. Í því ljósi verður að skoða efnahagsaðgerðir ríkisstjórnarinnar.

6.

„Ég ber blak af þeim og segi að heimurinn sé skýrari í endurliti heldur en í hringiðu atburðarásarinnar, þannig að að túlkun Ólafs Bjarna um að ég telji Ketil vera illvirkja er alröng.“

Grein á blaðsíðu 22 í Morgunblaðinu 15.8.20.                                  

Athugasemd: Hvað er góður stíll? Eflaust sýnist sitt hverjum en ofangreind málsgrein er verulega góð enda skrifuð af afburða stílista. 

Tillaga: Engin tillaga.

7.

„Fastar úti á hafi í 15 klukkutíma.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 8 í Fréttablaðinu 15.8.20.                                 

Athugasemd: Sá sem er fastur kemst ekkert. Hins vegar hrekst sá sem er á sjó og getur ekki komist að landi vegna vinda eða strauma. Raunar er þetta orð, ’hrekjast’, notað í fréttinni sem er gott. Hann er á stöðugri ferð, síst af öllu fastur.

Í fréttinni segir:

Þær fuku langt, langt frá landi og vissu ekkert hvar þær voru. 

Frekar barnalegt orðalag og bara dálítið sætt og krúttleg og dúllulegt … 

Nei, þær hröktust langt frá landi. Það sem flýtur á sjó eða vötnum rekur.

Hversu langt er „langt, langt frá landi“? Hefði blaðamaðurinn notað ’langt’ einu sinni en ekki tvisvar hefði hann ekki gert sig að athlægi.

Tillaga: Á reki úti á rúmsjó í fimmtán klukkutíma.

8.

„Loksins í bílstjórasætinu í eigin líkama.“

Fyrirsögn á visir.is.                                  

Athugasemd: Þetta er kjánalegt orðalag og í engu samræmi við umfjöllunarefnið. Hvað skyldi nú viðmælandi blaðamannsins eiga við? Jú, hún breytti mataræði sínu og vegna þess líður henni betur. Varla er hægt að segja að hún hafi ekki haft stjórn á neysluvenjum sínum, það gera allir. Sumir láta allt eftir sér og það kann aldrei góðri lukku að stýra.

Í fréttinni segir:

Að upplifa það að maður hafi fullkomna stjórn á sinni næringu og vellíðan sem því fylgir gefur manni aukinn kraft.

Er þetta ekki aðalatriðið?

Tillaga: Hef fullkomna stjórn á neyslu minni.