Fréttakviss, löggan sinnir þjófnaði og stíga á góðar fréttir

Orðlof

Ásmegin

Ásmegin er guðakraftur, goðaafl. Einhverjum vex ásmegin; eflast, styrkjast magnast.

Hún hefur aldrei gefist upp þótt á móti blási, henni hefur þvert á móti vaxið ásmegin við hverja raun.
Kröfunni um lýðræðislegar umbætur vex ásmegin dag frá degi.

Líkingin er dregin af megingjörðum Þórs en honum óx ásmegin hálfu (um helmingur) er hann spennti þær um sig.

Færast í ásmegin: Eflast magnast. 
Hann gafst ekki upp við andstreymið heldur færðist allur í ásmegin þegar á móti blés.

Orðatiltækið er kunnugur út fornu máli:

Harðar reis á kné
hafra dróttinn
færðisk allra
í ásmegin.

Mergur málsins, Örn og Örlygur 1993. Jón G. Friðjónsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Fréttakviss vikunnar.“

Fyrirsögn á visir.is.                                 

Athugasemd: Þetta orð „fréttakviss“ er óskiljanlegt enda að hálfu útlenska. 

Á ensku er forvitinn „inquisitive“. Af því er leitt orðið „quiz“ sem meðal annars þýðir spurningakeppni og er mikið notað:

• a general knowledge quiz
• a television quiz show
• The magazine publishes a quiz once a month.

Maður nokkur sagði í viðtali: „Þetta er svona „ídíótprúf“, ef ég má sletta …“ Nei, þú mátt ekki sletta. Þú átt að tala íslensku. Ef þú getur ekki komi orðum að hugsun þinn á íslensku áttu að þegja. Þetta á ekki aðeins við í fjölmiðum heldur alltaf. Ekki vanvirða íslenskuna. Því fleiri sem gera það því meiri líkur á hnignun hennar.

Fjöldi fólks slettir erlendum orðum og þar á meðal ég. Þetta er mikill ósiður. Þórarinn Eldjárn segir í ljóði sínu:

Á íslensku má alltaf finna svar
og orða stórt og smátt sem er og var …

Því er það sorglegra en orð fá lýst að stjórnendur fréttamiðilsins Vísis skuli leyfa sér að tala um „fréttakviss“. Búa til blending á íslensku og ensku. 

Nei, þið megið ekki sletta.

Af hverju?

Ef þið þurfið að spyrja eigið þið að finna ykkur eitthvað annað til dundurs en að gefa út fjölmiðil á Íslandi. Skammist ykkar.

Tillaga: Fréttaspurningar vikunnar.

2.

„Heimir Hallgrímsson og hans menn í knattspyrnuliðinu Al-Arabi töpuðu sannfærandi fyrir Al-Sadd í bikarúrslitunum í Katar.“

Fyrirsögn á ruv.is.                                  

Athugasemd: Er hægt að tapa sannfærandi? Miklu betur fer á því að segja að liðið hafi átt skilið að tapa leiknum, tapað verðskuldað. Nei, þetta síðasta er ekki alveg nógu gott.

Tillaga: Heimir Hallgrímsson og hans menn í knattspyrnuliðinu Al-Arabi áttu skilið að tapa fyrir Al-Sadd í bikarúrslitunum í Katar.

3.

„Lög­regl­an á höfuðborg­ar­svæðinu sinnti bæði eigna­spjöll­um og þjófnuðum á nokkr­um stöðum á höfuðborg­ar­svæðinu snemma í gær­kvöldi.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                  

Athugasemd: Varla getur verið að löggan hafi skemmt eignir og stunda þjófnað. Líklegra er að hún hafi sinnt tilkynningum um þetta. Af hverju skrifa blaðmenn í ófullgerðum setningum? 

Inn í málsgreinina vantar orð sem kemur í veg fyrir misskilning. Til dæmis útkall eða tilkynning.

Auðvitað skilst fyrirsögnin. Lykilorðin hér eru lögreglan og sögnin að sinna. Hefði þeim verið sleppt gæti þetta hafa hljóðað svona:

Hópur á höfuðborg­ar­svæðinu var tekinn fyrir bæði eigna­spjöll­ og þjófnað á nokkr­um stöðum á höfuðborg­ar­svæðinu snemma í gær­kvöldi.

Þá hefði enginn misskilið neitt.

Sögnin að sinna er áhugavert orð og merkir samkvæmt orðabókinni að sjá um eða annast eitthvað. 

Það er náskylt nafnorðinu sinna sem í kvenkyni og merkir hugur, áhugi, athygli. Einnig nafnorðinu sinni sem er hvorugkynsorð og merkir líka hugur, geð eða skoðun. 

Sá sem er sinnisveikur er veikur á sinni, með öðrum orðum sjúkur í huga sem áður var nefnt geðveiki. Liðsinni merkir liðveisla, hjálp.

Tillaga: Lög­regl­an á höfuðborg­ar­svæðinu sinnti útköllum vegna eigna­spjalla og þjófnaða á nokkr­um stöðum á höfuðborg­ar­svæðinu snemma í gær­kvöldi.

4.

„Þegar Trump hefur fengið góðar fréttir, hefur honum tekist að stíga á þær.“

Frétt á visir.is.                                 

Athugasemd: Þetta er skrýtið. Hvers vegna þarf að „stíga á góðar fréttir“ þegar auðvelt er að virða þær að vettugi. Myndræn lýsing getur einfaldlega verið asnaleg og þessi er illskiljanleg og þar að auki óþekkt í íslensku máli. 

Heimildin er AP fréttaveitan. Þar segir:

It’s been a long time since Donald Trump has had any good news, and when he does have good news, he manages to step on it.

Þarna kom það. Ekki er allt gott sem er sagt á enskri tungu. Margt bendir til að orðalagið sé ekki algengt í ensku þó ég vilji nú ekki fullyrða um það. Líklegast á enski viðmælandinn við að Trump nýti sér ekki góðar fréttir, noti þær ekki sér til framdráttar.

Tillaga: Þegar Trump hefur fengið góðar fréttir nýtir hann sér þær ekki.

5.

„102 af körl­un­um óttuðust ekki að þurfa að fara í sótt­kví eða ein­angr­un en 95 óttuðust það.“

Frétt á mbl.is.                                   

Athugasemd: Af fréttinni að dæma er ekki hægt að draga aðrar ályktanir en að Mogginn krefjist þess að blaðmenn byrji setningar á tölustöfum. Slíkt er hins vegar hvergi gert, allir með viti mæla gegn því. Jafnvel íslenskufræðingar og aðrir málfræðingar krossa sig og jesúsa þegar þessi ósiður sést eða hann ber á góma svo ekki sé talað um vel lesið fólk.

Í afar ruglingslegri íþróttafrétt á vef Moggans er tuttugu og ein sjálfstæð setning og málgrein. Af þeim byrja níu á tölustöfum. Þetta er nýtt Íslandsmet. Mér ekki kunnugt um aðra blaðamenn sem viljandi eða óviljandi hefur tekist að koma því svo fyrir að 43% setninga í einni frétt byrji á tölustöfum. 

Á einum stað byrjar setning á tölu sem skrifuð er með bókstöfum sem er óskiljanleg, svona samhengisins vegna. Hefði blaðamaðurinn skrifað töluna í tölustöfum hefði hlutfallið verið 48%.

Nástaðan í fréttinni er yfirþyrmandi. Sögnin að óttast er ofnotuð, finnst átta sinnum. Höfundurinn hefði getað notað önnur sambærileg orð til tilbreytingar. Nefna má orð eins og að hræðast, skelfast, vera skelkaður, hafa áhyggjur af, vera smeykur, hafa beyg af, hafa geig af, hrellast, æðrast, óa við og svo framvegis. Af nógu er að taka.

Sama er með nafnorðið leikmaður. Það er notað tuttugu sinnum. 

Orðið prósent er ellefu sinnum notað. Í svona frétt fer vel á því að nota prósentutáknið, %.

Gallinn er sá að í fréttinni eru hlutfallstölur ýmist ritaðar með engum aukastaf, einum og jafnvel tveimur. Samhengið er ekkert. Þar að auki gat höfundurinn ekki druslast til að setja upplýsingarnar fram myndrænt, til dæmis í súluriti. Það hefði verið mun þægilegra aflestrar en vitleysan sem hann býður upp á.

Verst er að hann heldur það megi bjóða lesendum Moggans upp á hvað sem er. Það er hins vegar ekki svo. 

Því miður er höfundar ekki getið en hann getur vitjað skammarverðlaunanna hjá mér þegar vel liggur á honum.

Tillaga: Af körl­un­um voru 102 óhræddir að fara í sóttkví eða ein­angr­un en 95 óttuðust það.

Valkostagreining, fá gagnrýni og vantraust til Vegagerðarinnar

Orðlof

Sumar

Ákveðin tilhneiging virðist vera á dreifingu afbrigðanna sumurin og sumrin. Ef árstíðin er á einhvern máta teljanleg þá er afbrigðið oftast sumurin: 

Sumurin þrjú síðan hann fæddist hafa verið falleg. 
Hann ferðaðist um Ísland sumurin 1927 og 1930. 

Ef vísað er til árstíðarinnar án tímasetningar er afbrigðið sumrin oftast notað: 

Stúdentar nota sumrin venjulega til að vinna fyrir sér. 
Skákmót eru oft og einatt haldin á sumrin.

Beygingarlýsing íslensks nútímamáls.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Hávært ákall um frjálsari séreign.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 8 í Markaðnum, fylgiblaði Fréttablaðsins 7.10.20.

Athugasemd: Ákall merkir samkvæmt orðabókinni bæn eða ávarp. Það getur einnig þýtt hvatning. Enska orðalagið „to call for“ hefur verið þýtt á íslensku „að kalla eftir“. Óljóst er hvað það merkir annað en að hrópa.

Smiðurinn kallaði eftir hamrinum.
Faðir vor kallar á kútinn.
Vinur minn, hvar sem í heiminum er heyrðu mitt ákall og liðsinntu mér

Margir hafa flækt sig í ensku orðalagi og grípa hið gamla íslenska orð ákall og tengja við „kalla eftir“.

Innanríkisráðherra hefur borist ákall frá sýslumanninum á Húsavík vegna skorts á lögreglumönnum í umdæminu.

„Kalla eftir“ er nýlega komið inn í íslensku, að minnsta kosti hefur það aldrei verið eins mikið notað en síðustu misseri. Í fjölmiðlum má finna þessi dæmi um orðalagið:

1. kalla eftir 6 mánaða tekjubótum.
2. Kalla eftir ábendingum
3. Kalla eftir samræmi í stuðningi við fjölskyldur
4. Kalla eftir verðlækkun
5. Kalla eftir íbúafundi
6. Kalla eftir opinni umræðu um ríkisábyrgð 
7. Kalla eftir ábyrgð
8. Kalla eftir frekari upplýsingum
9. Kalla eftir umsögn Heilbrigðiseftirlitsins
10. Kalla eftir hugmyndum um loftslagsaðgerðir

Orðalagið er notað í ótrúlegum fjölda aðstæðna og fer varla framhjá neinum manni að hægt er að orða hlutina nákvæmar. Nota má orð og orðalag eins og krefjast, heimta, óska eftir, biðja um og svo framvegis. „Kalla eftir“ er rekar loftkennt orðalag.

Hvað gera til dæmis stjórnvöld þegar „kallað er eftir verðlækkun“? Ekkert, vegna þess að ekki er ljóst hvar er verið að segja. Væri hins vegar krafist verðlækkana horfir málið allt öðru vísi við.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„… vinnur einnig að valkostagreiningu fyrir nokkur sveitarfélög.“

Frétt á blaðsíðu 10 í Morgunblaðinu 8.10.20.                                

Athugasemd: Ólafur Oddsson, menntaskólakennari, benti mér í gamla daga á meinlega villu í ritgerð sem ég skrifaði. Í henni hafði ég notað orðskrípið „valkostur“. Hann skýrði út fyrir mér og líklega bekkjarfélögum mínum að „valkostur“ væri samsett úr tveimur orðum sem merkja nánast það sama. Oftast dugar að nota kostur eða þá val. Nú held ég að vonlaust sé að berjast gegn „valkostinum“. Hann er líklega rótgróinn í hausnum á liði sem skrifar og talar án þess að velja orðin af kostgæfni.

Já, þetta er vonlaust. Fyrir nokkru rakst ég á orðið „valkostagreining“. Í Mogganum mínum í morgun er frétt um fækkun sveitarfélaga. Þar er vitnað í fyrirtæki sem heitir RR ráðgjöf og vinnur að „valkostagreiningu“, ekki greiningu á kostum sem velja má um. 

Nei, „valkostagreining“ skal það heita og er orðið til vitnis um að sá sem það notar er hámenntaður og sigldur. 

Nokkur sveitarfélög að huga að sameiningu við önnur og það heitir í fréttinni leit að „samstarfsaðila“. Á málið.is segir: 

Athuga að ofnota ekki orðið aðili. Fremur: tveir voru í bílnum, síður: „tveir aðilar voru í bílnum“. Fremur: sá sem rekur verslunina, síður: „rekstraraðili verslunarinnar“.

Best er bara að sleppa orðinu „aðili“ í samsetningum og þá leggur kansellífnykinn ekki um allt eins og þegar úldin skata er á borðum. Umorða í staðinn.

Nú býst ég fastlega við að þegar „valkostagreinin“ hefur verið gerð um sameiningu sveitarfélaga standi íbúum til boða að skoða „valkostavalið“. Þá er líklegast að flestir samþykki besta „valkostavalkostinn“.

Tillaga: … vinnur að greiningu kosta fyrir nokkur sveitarfélög.

3.

„Stjórnarmaður KSÍ fær gagnrýni fyrir að stíga fram í kvöld og gagnrýna eina af stjörnum liðsins.“

Fyrirsögn á dv.is.                                 

Athugasemd: Sem sagt, stjórnmaðurinn fær gagnrýni fyrir að gagnrýna. Hvaðan steig maðurinn fram? Var hann á klósettinu og kom svo fram í stofu? Þetta er orðalag undir sterkum enskum áhrifum og því miður mikið notað. Orðalagið er ansi útbreytt, það er sögn og nafnorð. Í flestum tilfellum dugar sögnin: Fá gagnrýni merkir að gagnrýna.

Enskir segja: 

step aside/back/down/in/forward/out
step something up 
step out on

Margt af þessu er ekki hægt að þýða með einu eða tveimur íslenskum orðum og flest af þessu verður kjánalegt en annað órökrétt í þýðingu.

Í ofangreindri fyrirsögn er óþarfi að segja að maðurinn hafi „stigið fram“. Hann gerði það ekki, birti bara skoðun sína á samfélagsmiðli.

Maðurinn er sagður hafa „fengið gagnrýni“ og en á venjulegu máli merkir það að maðurinn var gagnrýndur. 

Tillaga: Stjórnamaður í KSÍ er gagnrýndur fyrir ummæli um eina af stjörnum liðsins.

4.

„Lýsa yfir „fullkomnu vantrausti“ til Vegagerðarinnar.“

Fyrirsögn á ruv.is.                                 

Athugasemd: Já, vissulega tekur málið breytingum. Vonandi þó ekki á þennan hátt.

Á Facebook má oft lesa:

Til hamingju til þín með afmælið

Gleðileg jól til þín

Hefðbundið orðalag er hins vegar svona:

Til hamingju með afmælið

Gleðileg jól

Þegar við ávörpum einhvern í bréfi, tölvupósti eða á samfélagsmiðlum fer ekkert á milli mála hver viðtakandinn er og því er óþarfi að segja „til þín“. 

Sama er með stofnun eins og Vegagerðina, ríkisstjórnina, borgarstjórann eða lögregluna. Sé ástæða til er lýst yfir vantrausti á þá, ekki til þeirra.

Svo má lengi deila um orðalagið „fullkomið vantraust“. Er eitthvað til sem er „ófullkomið vantraust“. Lýsingarorðið er greinilega til að herða á yfirlýsingunni en verður fyrir vikið marklaus eða úr henni dregur stórlega. Vantraust er vantraust og enginn millivegur. Ekki er til „hálfvantraust“ eða 30% vantraust.

Tillaga: Lýsa yfir „fullkomnu vantrausti“ á Vegagerðina.

Taka staðfestingu á tilnefningu og hlaupa fyrir allan peninginn

Orðlof

Súpa í hárið

Á tímabili var ég hrifin af enskum sjónvarpsfrasa sem beint er að þeim sem maður hefur ekki hitt lengi: Long time, no see. Nema ég var aldrei klár á hvort það átti að vera seen eða see, og beitti því gjarnan grínleppnum „langur tími, enginn sjór“, því see hljómar eins og sea – sem þýddi um leið að see væri rétta formið, en þá var það orðið af seint. Þetta er (langsótt) dæmi um hvað getur gerst þegar málnotendur telja sig færa í flestan sjó á öðru máli. Þeir sökkva hratt.

Og ofmatið gengur víða lengra. Það skýrir m.a. hvers vegna alltof sjaldan er leitað til þýðenda eða prófarkalesara þegar klastrað er saman skiltum og enskum bæklingum, sem leiðir til þess að sundgestum er skipað að bera súpu í hárið, og fólk varað við því að hemla reglurnar …

Morgunblaðið 3.10.20. Tungutak blaðsíðu 28. Sigurbjörg Þrastardóttir.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Til að mynda sé Trump nýbúinn að tilnefna nýjan hæstaréttardómara og að taka eigi staðfestingu á þeirri tilnefningu til umfjöllunar eftir rúma viku.“

Frétt á visir.is.                                

Athugasemd: Málgreinin er óþarflega löng og orðalagið slæmt, ábyggilega dregið af því sem viðmælandi segir. Byrjendur í blaðamennsku halda að þeir eigi að skrifa allt beint upp eftir þeim sem þeir tala við. Það er rangt. Skylda blaðamanns er fyrst og fremst að koma eðlilegum orðum að því sem viðmælandinn segir. Ekki þarf allt að vera bein ræða.

Orðalagið „til að mynda“ merkir það sama og til dæmis.

Verra er með orðalagið „taka eigi staðfestingu á þeirri tilnefningu“ sem er hreinn og klár kansellístíll; ferlega ljótt og fráhrindandi. Merkingin er einfaldlega sú að þingið þarf að staðfesta tilnefninguna. Einfaldara getur það ekki verið.

Ef blaðamaður getur ekki komið frá sér frétt á nokkurn veginn eðlilegri íslensku er fokið í flest skjól. Raunar stendur íslenskan á berangri og þá kemur upp í hugann ljóð:

Fýkur yfir hæðir og frostkaldan mel,
í fjallinu dunar, en komið er él,
snjóskýin þjóta svo ótt og ótt;
auganu hverfur um heldimma nótt
vegur á klakanum kalda.

Kannast einhver undir fertugu við ljóðið og höfundinn? Stórkostleg kvæði um miskunnarleysi íslenskrar náttúru og tæra móðurást.

Tillaga: Trump hefur til dæmis tilnefnt nýjan hæstaréttardómara sem fulltrúadeild Bandaríkjaþings þarf að samþykkja.

2.

„250 hafa nú þegar verið boðaðir í rann­sókn­ina …“

Frétt á mbl.is.                                

Athugasemd: Reglan er þessi: Aldrei byrja setningu á tölustöfum. Blaðamenn Morgunblaðsins eru harðákveðnir í því að hafa hana að engu. Flestir aðrir blaðamenn hér á landi og virða hana.

Ég er dálítið vonsvikin að sjá notkun töluorða í upphafi setninga í íslenskum fjölmiðlum og hef alloft skrifað um fyrirbrigðið í pistlunum um málfar. Mér telst svo til að ég hafi nefnt reglubrotið í þrjátíu sinnum á rúmu ári. Forvitnilegt er að sjá hvernig athugsemdirnar skiptast eftir fjölmiðlum:

1. Fréttablaðið; 2
2. Morgunblaðið og mbl.is: 19
3. Ríkisútvarpið; 3
4. Vísir; 7

Þetta hafði ég á tilfinningunni. Að sjálfsögðu eru langt í frá allir blaðamenn Moggans sekir um þessa vitleysu. Vandinn er sá að þeir sem þetta gera fá greinilega ekki tilsögn frá stjórnendum blaðsins og ekki frá samstarfsmönnum sínum.

Tillaga: Nú þegar hafa 250 manns verið boðaðir í rannsóknina …

3.

„Það er einsdæmi í sögu Bandaríkjanna að sitjandi forseti í kosningabaráttu veikist svo skömmu fyrir kosningar.“

Leiðari Morgunblaðsins 5.10.20.                                

Athugasemd: Svo rammt kveður að enskum áhrifum á íslenskuna að leiðarahöfundur dagsins getur ekki talað um forseta Bandaríkjanna heldur verður hann að hnýta því við að forsetinn sé sitjandi, „Sitting president“ eins og Ameríkanar segja. 

Á íslensku er hægt að fullyrða að aðeins einn maður sé forseti Bandaríkjanna á hverjum tíma og sá getur ýmist verið standandi, sitjandi eða liggjandi, og teljast allar stöðurnar hafa verið fréttnæmar að einu eða öðru leyti hjá þeim sem nú gegnir starfinu. Oft er talað um núverandi forseta. 

Á málið.is segir um orðið núverandi:

Í stöðu eða hlutverki á þessum tíma:

hún er núverandi heimsmeistari í skíðagöngu kvenna
telur þú að núverandi ríkisstjórn eigi að sitja áfram?

Ástæðan fyrir því að amrískir fjölmiðlamenn tala um „sitting president“ er líklega sú að  fyrrverandi forsetar eiga það til að flækjast í fréttir. Samkvæmt amerískri málhefð eru þeir einatt kallaðir „president“ þó þeir séu ekki forsetar. Þeir verða sum sé ekki „afforsetaðir“ frekar en á Íslandi tíðkist að „afbiskupa“ eða „afséra“ þá sem gengt hafa stöðum biskups og prests. Aðrir eru bara fyrrverandi þetta eða hitt.

Tillaga: Aldrei fyrr hefur það gerst í sögu Bandaríkjanna að forseti hafi veikst svo skömmu fyrir kosningar.

4.

„Valskonur eiga hrós skilið fyrir sína framgöngu í leiknum en allir leikmenn liðsins lögðu sig 150% fram og hlupu fyrir allan peninginn á Hlíðarenda.“

Morgunblaðið 5.10.20.                               

Athugasemd: Held að það sé alveg ljóst hvað blaðamaðurinn á við og því honum hefði verið óhætt að sleppa niðurlaginu. 

Orðalagið „hlaupa fyrir allan peninginn“ er skrýtið og ekki alveg ljóst hvað það merkir, hvaðan það kemur eða hvernig að er notað. 

Í fljótu bragði gat ég ekki fundið samsvarandi orðalag á ensku.

Með gúggli kemur í ljós að þetta hefur verið notað í afar mismundandi samhengi:

1. Útsýni fyrir allan peninginn
2. Gæsahúð fyrir allan peninginn
3. Pæja fyrir allan peninginn
4. Pirruð fyrir allan peninginn
5. Röndótt fyrir allan peninginn
6. Rokkað fyrir allan peninginn
7. Töff fyrir allan peninginn
8. Svartur húmor fyrir allan peninginn
9. Skák er lúðaleg fyrir allan peninginn
10. Kjaftað fyrir allan peninginn

Niðurstaða mín er að samsetningin virðist órökrétt og gengur ekki alveg upp, er „bull fyrir allan peninginn“ eða þannig. 

Betur fer á því að tala um frammistöðu en framgöngu í leiknum. Einnig er rétttara að tala um frammistöðu sína, ekki „sína frammistöðu“. Afturbeygða eignarforrnafnið stendur fyrir aftan.

Hlutfallstalan er óþörf vegna þess að viðmiðunin er óþekkt. Best er að segja hóflega frá því sem gerist. 

Tillaga: Valskonur eiga hrós skilið fyrir frammistöðu sína í leiknum en allir leikmenn liðsins fram.

Starfsfólk borðað, milljónir samúðaratkvæði og virkja neyðarstig

Orðlof

Njóta augnabliksins

Orðasambandið carpe diem á rætur sínar í kveðskap Hórasar (65-8 f.Kr.) og vísar það til þess að menn eigi að njóta líðandi stundar. 

Í Oxford Dictionary of Quotation eru orð skáldsins carpe diem, quam minimum credula postero þýdd þannig: 

‘pick todays fruits, not relying on the future in the slightest’.

Svipaðan boðskap er reyndar að finna í fjölmörgum myndum, t.d. í klisjunum Lifðu lífinu lifandi og Lifðu í dag því að á morgun kann það að vera of seint.

Símafyrirtæki hér í borg hefur nú komið sér upp slagorði sem umsjónarmanni virðist svolítið gróf eða ónákvæm þýðing á latneska orðskviðnum: Gríptu augnablikið og lifðu núna. 

Öllu eðlilegra væri að skrifa Njóttu augnabliksins.

Morgunblaðið, Íslenskt mál. Jón G. Friðjónsson, 116. þáttur.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Starfsfólk borðað og drukkið fyrir hundruð þúsunda á Kjarval.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 6 í Fréttablaðinu 2.10.20.                                

Athugasemd: Ég þurfti að hugsa mig um eitt andartak eftir að hafa lesið fyrirsögnina. Og svo hló ég enda borðlagt að þrátt fyrir það sem þarna stendur hefur enginn maður verið étinn. 

Fyrirsögnin er kjánaleg og ekki samboðin fjölmiðli. Í stað „borðað og drukkið“ hefði mátt segja margt annað sem ekki er hægt að misskilja, hvorki viljandi né óvart.

Tillaga: Starfsfólk át og drakk fyrir hundruð þúsunda á Kjarval.

2.

„264 milljarða halli verður á rekstri ríkissjóðs á næsta ári …“

Frétt á ruv.is.                                 

Athugasemd: Alltaf er það jafn ómerkilegt þegar texti byrjar á tölustöfum. Það er hvergi gert og á ekki að vera gert. Engu að síður eru fjölmargir íslenskir frétt- og blaðamenn sem annað hvort vita ekki af þessari reglu eða virða hana að vettugi. Mér finnst dálítið yfirlætislegt að tala um fákunnandi blaðamenn en …

Reglan er sú að í upphafi setningar er fyrsti stafur í fyrsta orðinu hástafur, stór stafur. Tölustafir hafa ekki hástafi, upphafsstafi.

Tillaga: Halli ríkissjóð verður 264 milljarðar króna á næsta ári …

3.

„Trump mun fá milljónir samúðaratkvæði.“

Frétt á visir.is.                                  

Athugasemd: Í einstaklega fróðlegri og jafnvel skemmtilegri frétt um forsetakosningarnar í Bandaríkjunum er dálítið um smávillur.

Ég var ekki viss en fannst tilvitnaða setningin vitlaus, það er að segja fall síðasta orðsins. Samúðaratkvæði er þarna í þolfalli fleirtölu. Er nokkuð viss að það á að vera í eignarfalli. Þegar maður er ekki viss er gott að setja annað orð sett í staðinn. 

Trump mun fá milljónir katta. Ekki ketti/köttum.

Trump mun fá milljónir trjáa. Ekki tré/trjám.

Trump mun fá milljónir gjafa. Ekki gjafir/gjöfum.

Held núna að orðið samúðaratkvæði í setningunni eigi að vera í eignarfalli.

Þó ekki sé rangt að nota ábendingarfornöfnunum þessi og þetta er því algjörlega ofaukið í fréttinni. „Þetta“ er nítján sinnum í fréttinni og „þessi“ átján sinnum. Heldur mikið, finnst mér. 

Ég hef sagt það áður og segi enn að mjög oft er hægt að sleppa ábendingarfornafninu og breyta orðalaginu samkvæmt því. Oftast er það til bóta. Stíllinn skánar.

Tillaga: Trump mun fá milljónir samúðaratkvæða.

4.

„Líklegt að neyðarstig almannavarna verði virkjað.“

Frétt á ruv.is.                                   

Athugasemd: Er eðlilegt að orða það svo að neyðarstig sé „virkjað“? Mér finnst það frekar svona tilgerðalegt orðalag, ef ég má orða það þannig.

Í fréttinni segir:

47 greindust með kórónuveiruna innanlands í gær.

Tveir fréttamenn skrifuðu fréttina og báðir voru sammála um að byrja setninguna með tölustöfum. Líklega gátu þeir ekki skrifar hana öðru vísi. 

Fréttin birtist í hádeginu. Um fjögur leytið birtist frétt með þessari fyrirsögn:

Neyðarstigi almannavarna lýst yfir á ný.

Enn og aftur þetta neyðarstig. Mér finnst það dálítið leirkennt orð (samanber leirburður í kveðskap). Veit samt ekki hvaða getur komið í staðinn. Varla er neyðarstig sama og neyð. Skárra væri að tala um viðbúnaðarferil almannavarna

Sé neyðarstig notað finnst mér skárra að lýsa yfir neyðarstigi en að „virkja“ það. Já, ég veit að ekki eru allir sammála. Vissulega eru sjávarföll virkjuð, einnig ár, fljót og lækir, jafnvel hugvit fólks og svo framvegis. En að „virkja neyðarstig“ finnst mér út í hött. Neyðarstig er bara hugtak sem útilokað er að virkja. Hins vegar er fjandanum auðveldara að lýsa yfir ástandi sem byggist á hugtökum.

Tillaga: Líklegt að neyðarstigi almannavarna verði lýst yfir.

Svo kom vökunótt

Þau voru fjögur á ferð, réru frá Hjallanesi þennan stutta spöl út í Hjalleyjar. Tilgangurinn var að taka saman hey sem þar hafði verið slegið. Óþurrkar höfðu verið um sumarið, heyskapur gengið treglega og jafnvel þó komið væri fram í október var talið mikilvægt að hirða sem mest fyrir veturinn þó svo að það sem næðist væri sett í vothey. 

Undirlendi er lítið frá Staðarfelli í vestur. Um tíu km langur fjallgarður 200 m hár rís upp frá ströndinni og nær út að bænum Ytrafelli.

Þann 2. september 1920 hafði verið hvasst af austan og í þeirri átt gat verið misvindasamt undir fellunum. Hugsanlega hafa fjórmenningarnir álitið að veðrið væri að ganga niður og því óhætt að fara út í eyjarnar. Aftur hvessti að austan og jafnvel hefur hann snúist í norðaustan og um leið kólnað. Eðlisfræðin segir að kalt loft sé eðlisþyngra en hlýrra. Það veldur því að hvass vindurinn þyngist og hraði hans verður meiri en ella er hann hrapar niður að sjó.

Fjórmenningarnir gengu frá Staðarfelli um hádegi og að Hjallanesi þar sem báturinn var í nausti. Þaðan er aðeins tæpur einn km að austasta hólmanum í Hjalleyjum.

Enginn veit hvað gerðist en atburðarásin gæti hafa verið á þessa leið:

Báturinn er sjósettur. Einn situr í skut og stýrir, tveir róa og konan situr í stefni. Vindur er í bakið en byrjað er að fjara. Skyndilega hvessir. Austan stormurinn snýst í norðaustanátt og það brimar við eyjarnar. Bátinn ber hratt meðfram þeim og bátsverjar ráða lítið við hann. Straumurinn eykst vegna útfallsins. Hætta er á að hann strandi á skerjunum í kringum eyjarnar og brotni, þá yrði öllu lokið. Einn bindur bátsfestina um mitt sér, stekkur út á skeri sem eru við vestustu eyjuna og reynir að stoppa rekið. Ræðararnir eru báðir komnir á sama borð og nota árarnar til að stjaka bátum frá skerjunum. Báturinn tekur niðri, alda fyllir hann.

Hjalleyjar eru undan bænum Harastöðum, aðeins einn km frá bæjarhúsunum að slysstaðnum. Húsfreyjan sér til ferða bátsins en líklega áður en fór að hvessa aftur og allt stefndi í óefni. Hún heldur áfram við heimilisverkin því ekkert sem benti til að slys sé yfirvofandi. Líklega liðu tvær klukkustundir þangað til að hún áttaði sig á því að eitthvað alvarlegt hefði gerst og gerir öðrum viðvart. Þá hafði lægt mikið.

Þau sem létust þennan dag fyrir 100 árum voru Gestur Zophonías Magnússon 31 árs, Magnús Zophonías Guðfinnsson 22 ára, Þorleifur Aðalsteinn Guðmundsson 37 ára, vinnumaður, og Arndís Sigríður Guðbrandsdóttir 28 ára vinnukona. Öll voru þau ógift og barnlaus og bjuggu á Staðarfelli.

Árið 1903 keyptu hjónin Magnús Friðriksson (1896-1949) og Soffía Gestsdóttir (1866-1946) Staðarfell, bættu jörðina og byggðu þar reisulegt steinhús. Þau áttu þrjú börn; Björgu (1980-1985), Gest Zophonías (1989-1920) og Þuríði (1891-1964). Þegar þarna var komið sögu höfðu dæturnar gifst og flutt að heiman. Gesti var án efa ætlað að taka við búinu enda hafði hann stundað búnaðarnám við Hólaskóla. Magnús bóndi hafði sjálfur stundað búnaðarnám hjá Torfa Bjarnasyni í Ólafsdal.

Magnús Zophonías Guðfinnsson var náskyldur Gesti. Mæður þeirra voru systradætur. Magnús ólst upp á Staðarfelli og skírður í höfuð þeirra hjóna (Zophanías er sagt dregið af Soffía). 

Í minningarbók Magnúsar Friðrikssonar segir um slysið:

Húsfreyja á Harrastöðum hafði séð til ferða fólksins fram í eyjarnar um hádegið. Þegar leið á daginn, undraðist hún, að það skyldi ekki sjást í eyjunum. Bað hún þá mann sinn og son að ganga fram í nesin og vita hvort þeir sæju fólkið eða bátinn. Þá er feðgarnir komu þangað, sáu þeir, að báturinn lá í fjörunni við enda vestustu eyjunnar. En með því að á Harastöðum var enginn bátur og þeim feðgunum var kunnugt um, að ég var ekki heima, fóru þeir út að Ytrafelli, sem er næsti bær fyrir utan Harastaði. Sögðu þeir bóndanum þar, Valgeiri Björnssyni, hvernig komið væri. Valgeiri var þegar ljóst, að óhugsandi var að komast frá Ytrafelli inn í Hjalleyjar á báti, þar sem norðaustan rok var á móti. Hann vissi, að ég átti bát inni í Hjallanesi og tók því það ráð að ganga þangað, og réri síðan þaðan fram í eyjarnar. Var þá veðrinu farið að slota.

Gestur lá í fjörunni fyrir framan bátinn. Bátsfestin var bundin um hann og hefur hann auðsjáanlega reynt að bjarga sér og félögum sínum með því að draga bátinn á sundi að eyjunni, en það hefur orðið honum ofraun, enda mikill stormur og straumur í sundinu. Auðsætt var, að hann hafði andast, eftir að kann kom úr sjónum. Andlit hans var storkið blóði og bar glögglega vitni um það. Mikill sjór var í bátnum, og lá lík Magnúsar á grúfu yfir öftustu þóttunni, hefur hann líklega liðið þar út af, er hann með einhverjum ráðum hefur verið að hjálpa fóstbróður sínum að koma bátnum að eyjunni. Þorleifi og Sigríði fundu þeir Valgeir ekki, en lík sona minna voru flutt að Harastöðum og lögð þar í stofuhús.

Þegar ég hafði hlustað á frásögnina, sté ég á bak hesti mínum og reið ofurhægt heimleiðis. Ég tók hnakkinn af hestinum og gekk svo inn til Soffíu minnar og sagði henni hvað hafði gjörst. Varð henni mjög bilt við fréttina.

Svo kom vökunótt.

Hjalleyjar eru fjórar og nefnist miðeyjan Þórishólmi en hinar eru nafnlausar á landakortum. Þær eru mjög nálægt landi, aðeins um 207 m frá Suðurnesi í vestasta hólmann. Útfiri er mikið í kringum eyjarnar og við liggur að eyjarnar tvöfaldist á fjöru. Sama er með fjörusvæðið við land.

Greinileg renna er milli lands og eyja, jafnvel á fjöru, og virðist állinn þar frekar djúpur. Rennan stefnir frá austnorðaustri í vestsuðvestur. Hjalleyjar sjást ekki frá Staðarfelli.

Þess ber að geta að á þessum tíma var ekki gerð lögregluskýrsla eða opinber skýrsla um slys utan þéttbýlis og þannig hefur það líklega verið í þessu tilviki. Frásögn Magnúsar Friðrikssonar er líklega það eina sem til er á prenti um slysið. Þó kann að vera að einhver hafi eigi skráðar minningar frá þessum degi eða bréf um atburðinn og færi fróðlegt að fá að upplýsingar um slíkt.

Magnús og Soffía á Staðarfelli áttu þrjú börn eins og áður sagði. Eldri dóttirin, Björg, átti tvö börn en þau eignuðust enga afkomendur. Yngri dóttirin, Þuríður, giftist Sigfinni Sigtryggssyni og áttu þau eina dóttur. Hún átti níu börn og eru nú afkomendur hennar orðnir um eitt hundrað og er ég einn þeirra.

Myndir

1. Mynd af Staðarfelli og er hún líklega tekin fyrir um eitt hundrað árum.
2. Hjalleyjar, myndin er tekin af korti Loftmynda.is.
3. Gestur Zophonías Magnússon 
4. Magnús Zophonías Guðfinnsson 
5. Þorleifur Guðmundsson.
6. Ekki hefur fundist mynd af Arndísi Sigríði.

 

 

 

 

 

 

 

 

Kjósa í persónu, skömmustulegar kappræður og kuldaleg heilsan

Orðlof

Samhengið

„Reiðareksmönnum“ eins og mér er iðulega borið það á brýn að telja allt sem fólk segir eða skrifar jafngott og jafngilt. En það er fjarri sanni, og ég fellst fúslega á að það sé gott og gagnlegt – og nauðsynlegt – að hafa einhver viðmið um vandaða, formlega íslensku. 

Ég held hins vegar að það sé mjög brýnt að breyta þeim viðmiðum sem hafa gilt undanfarna öld og færa í átt til þess máls sem almenningur talar og skrifar – ekki endilega í öllum atriðum, og ekki endilega alla leið. Þetta þarf helst að gerast án þess að fórnað sé hinu órofa samhengi í íslensku ritmáli sem svo oft er vegsamað – með réttu.

Eiríkur Rögnvaldsson, prófessor emeritus.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Íslands­banki held­ur á 6,35% hlut í Icelanda­ir.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                 

Athugasemd: Íslandsbanki er ekki maður og heldur ekki á neinu. Sem fyrirtæki ræður það yfir 6,35% hlut í flugfélaginu. Sé bankinn eigandi hlutarins er einfaldlega sagt að hann eigi hann. Sé svo ekki ræður hann yfir hlutnum eða fer með hann sem líklega er reyndin miðað við niðurlag fréttarinnar.

Tillaga: Íslands­banki ræður yfir 6,35% hlut í Icelanda­ir.

2.

„Þetta er vegna þess að Trump hef­ur kvatt sína fylgjend­ur til að kjósa í per­sónu.“

Frétt á mbl.is.                                  

Athugasemd: „Enska íslenskan“ ræður í þessari málsgrein. Blaðamaðurinn þýðir fljótfærnislega grein af vef BBC. Þar stendur:

This is because Mr Trump has told his supporters to vote in person. 

Þetta þýðir ekki á íslensku að stuðningsmenn Trumps eigi „að kjósa í persónu“. Þetta er ekki íslenskt orðalag, jafnvel þó það skiljist. Betra er að orða þetta eins og segir í tillögunni hér fyrir neðan.

Í fréttinni segir líka:

Það er hérna sem yf­ir­menn sam­fé­lags­miðlaris­anna ætla að stíga inn.

Þetta er vond málsgrein, enskuskotin. Hvar er þetta „hérna“ og inn í hvað eiga þessir yfirmenn að stíga? Betra væri:

Við svona aðstæður munu yfirmenn samfélagsmiðlarisanna taka af skarið.

Eða eitthvað álíka. 

Tillaga: Þetta er vegna þess að Trump hef­ur kvatt sína fylgj­end­ur til að kjósa á kjörstað.

3.

„Íslenski, Pepsi Max- og Vinsældalisti Rásar 2 þurfa að stíga til hliðar.“

Pistill á blaðsíðu 8 í Fréttablaðinu 29.9.20.                                   

Athugasemd: Fyrir neðan skopmynd á leiðarasíðu Fréttablaðsins er dálkur sem nefnist „Frá degi til dags“. Þar reyna blaðamenn að vera fyndnir með misjöfnum árangri. Ofangreind tilvitnun er úr þessum pistli og skilst varla.

Gerum ráð fyrir að það sem þarna er upptalið séu einhvers konar vinsældalistar í tónlist. Hvernig geta listar „stigið til hliðar“? Og hvað er þarna til hliðar? Geymsla eða eitthvað annað? 

Orðalagið „að stíga til hliðar/niður/upp …“ er fengið rakleitt úr ensku og blaðamenn á öllum fjölmiðlum nota það óspart. Veit þó enginn hvert sá fer sem stígur til hliðar. Má vera að þarna til hliðar sé einhvers konar draumaland eða dagvistun sem veitir vinsældalistum, stjórnmálamönnum og öðrum langþráða hvíld. 

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Ritstjóri Politico segir kappræðurnar hafa verið svo skömmustulegar að þær hafi smánað Bandaríkin.“

Frétt á visir.is.                                  

Athugasemd: Sá sem skammast sín getur verið skömmustulegur og er þá einna helst átt við útlitið. Kappræður geta ekki verið skömmustulegar vegna þess að þær geta ekki skammast sín.

Heimildin er grein á Politico, tímarits í Bandaríkjunum. Þar segir meðal annars:

The proceeding was an epic spectacle, a new low in presidential politics, a new high watermark in national shame.

Þarna er talað um þjóðarskömm; sögulega uppákomu; stjórnmálaumræður um forsetaembættið hafa aldrei verið ómerkilegri.

Orðið skömmustulegur er einungis haft um fólk, svipbrigði þess eða hegðun þegar það uppgötvar mistök sín. Það er ekki haft yfir atburði

Fréttin er illa skrifuð. Þar er meðal annars talað um eftirfarandi: 

1. kappræðurnar hafi ekki verið álitlegar
2. myrkan blett á Bandaríkjunum
3. kvöldið hafi verið smánarlegt
4. hámarki skammarinnar hafi verið náð

Þó blaðamaður sé afskaplega góður í ensku er ekki þar með sagt að hann sé fær um að þýða á íslensku svo vel sé.

Tillaga: Engin tillaga

5.

„Tók einhver annar eftir því hversu kuldaleg heilsan var milli Donald Trump og Melaniu Trump, miðað við hlýjuna á milli Jill og Joe Biden.“

Frétt á dv.is.                                  

Athugasemd: Hér hefur blaðamanninum skjátlast. Sögnin að heilsa í nútímamáli á eingöngu við kveðju. Fólk heilsar hverju öðru þegar það hittist.

Nafnorðið heilsa á eingöngu við um heilbrigði.

Í stað þess að tala um „kuldalega heilsan“ hefði blaðamaðurinn getað talað um samskipti.

Tillaga: Engin tillaga

6.

„Talsíma­kerfið són­ar út.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                   

Athugasemd: Fyrirsögnin er einfaldlega tóm della. Á íslensku þekkist ekki orðalagið  að eitthvað „sóni út“. Blaðamaðurinn á líklega við að kerfið hverfi smám saman.

Í íslenskri orðsifjabók segir að nafnorðið sónn sé komið úr latínu, dregið af orðinu „sonus“ og tengd orð eru sonnetta, svanur og sónata. Afar fróðlegt lesa um þau á málid.is, mæli með því. 

Sónn merkir langdreginn hljómur, óslitinn tónn eða ymur. Ymur er fallegt orð og þá rifjast upp hið undurfagra ljóð eftir Grím Thomsen, Íslands lag sem er betur þekkt sem „Heyrið vella á heiðum hveri“, en þannig byrjar fyrsta erindið. Björgvin Guðmundsson [1891-1961) samdi óskaplega fallegt lag við ljóðið. Þriðja erindið er svona og þar kemur fyrir orðið ymur.

Og í sjálfs þíns brjósti bundnar,
blunda raddir náttúrunnar
Íslands eigið lag.
Innst í þínum eigin barmi,
eins í gleði’ og eins í harmi,
ymur Íslands lag.

Hálfasnalegt er að vísa til ljóðsins þegar maður er að agnúast út í frétt sem ætti að vera betur skrifuð.

Víkjum aftur að símanum. Í gamla kerfinu tók maður upp símtólið, beið eftir sóni og hringdi svo í númerið. Stundum var ekki svarað og þá má vel vera að hringjandinn hafi „sónað út“ af vonbrigðum.

Nei, sögnin „að sóna“ er ekki til á íslensku. Þeir kunna eitthvað í ensku kannast við ameríska orðalagið „zone out“. Það merkir að sofna, missa einbeitinguna, athyglina eða jafnvel meðvitund. Í orðabókinni eru meðal annarra þessi dæmi gefin:

• I just zoned out for a moment.
• It is not the sort of cd I could listen to and just zone out to.
• Do they zone out in church and only catch half the sermon or what?

Hér hefur oft verið varað við því að þýða beint úr ensku og yfir á íslensku. Hráþýðingar eru algengar í fjölmiðlum. Þær má kalla skemmdarverk því við lesendur tökum öllu trúanlegu og höldum að fjölmiðlar séu skrifaðir á „gullaldarmáli“, sem er mikill misskilningur. En þannig gerum við börnin sem fyrir okkur er haft.

Tillaga: Talsímakerfið hverfur smám saman.

Yrðir líflátinn, allt of og afturendinn

Orðlof

Kýmni

Mér er enn í fersku minni, þegar ég fyrst heyrði talað um Bréf til Láru. Fólkið var alveg höggdofa og grallaralaust. Öllum kom þó saman um, að höfundurinn hlyti að vera vitlaus — hefði líklega sloppið út af Kleppi. Hitt var mönnum ráðgáta, hvernig nokkrum mönnum með fullu viti gat dottið í hug að prenta bók eftir vitlausan mann.

Að vísu hefur fólk vitkazt mikið, síðan Bréf til Láru kom út. Þó skortir mikið á, að gildi kýmninnar í rituðu máli sé almennt viðurkennt. Flestir vaða í þeirri furðulegu villu, að ekkert mark sé takandi á ritsmíð, ef einhvers staðar örlar á fyndni eða græskulausu gamni. Ritað mál á að vera alvarlegt, eins og það feli í sér sinn eigin dauðadóm.

Tímarit Máls og menningar, 3. tbl.1944. Lifandi tunga eða dautt mál. Skúli Guðjónsson. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Þá má ekki gleyma því að minnihlutahópar sæktu ofsóknum allt fram á síðasta dag.“

Frétt á ruv.is.                                

Athugasemd: Þaulvönum blaðamanni yfirsést fljótfærnisvillan. Enginn „sækir ofsóknum“. Í Málfarsbankanum segir:

Sögnin sæta stýrir þágufalli. Menn þurfa að sæta úrskurðinum. Hverju sætir þetta? Þeir sættu lagi. Það sætir undrum. 

Athuga að sögnin sæta með eignarfalli í orðasambandinu sæta færis er til orðið úr eldra sæta færi (líklega hefur orðasambandið neyta færis haft hér áhrif).

Ekkert er að því að segja að minnihlutahópar hafi verið ofsóttir. Raunar er það laglegra orðalag.

Hægt er að verjast fljótfærnisvillum með því að geyma textann um stund, lesa hann yfir síðar. Þá fæst oft önnur sýn á skrifin.

Í greininni segir:

Síðasta áratuginn sem Franco ríkti voru skipaður dómstóll …

Hér er enn ein fljótfærnisvillan.

Og bæjar- og borgarstjórnum bæja …

Dálítið er þetta skrýtið. „Bæjarstjórar bæja“ og „borgarstjórar bæja“. Þarna hefði verið nóg að segja bæjar- og borgarstjórar …

Greinilegt er að blaðamanninum lá mikið á að klára skrifin. Gleymdi að lesa yfir.

Tillaga: Þá má ekki gleyma því að minnihlutahópar sættu ofsóknum allt fram á síðasta dag.

2.

„Gylfi: Yrðir tek­inn af lífi í klef­an­um.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                 

Athugasemd: Við fyrstu sýn mætti halda að fyrirsögnin væru um hann Yrði sem var tekinn af lífi í klefa. 

Þegar nánar er að gáð fjallar fréttin um fótboltaleik og er þetta haft eftir vangaveltinum (spekúlantinum), Gylfa Einarssyni, sem ræddi um leik Manchester United og Brighton, ekki við Moggann heldur á Sjónvarpi Símans.

Enginn „Yrðir“ var í leiknum og nafnið ekki þekkt meðal leikmanna liðanna og raunar ekki heldur sem íslenskt mannsnafn. Yrðlingur í Hornbjargi gæti þó borið nafnið ef um hann væri samin barnasaga.

Fyrirsögnin er engu að síður torkennileg vegna þess að í hana vantar persónufornafnið þú. En þarna er sögnin að verða komin í viðtengingarhátt. Hér sést hversu óregluleg hún er:

Framsöguháttur í nútíð:

Ég verð tek­inn af lífi í klef­an­um.

Þú verður tek­inn af lífi í klef­an­um.

Hann/hún/það verður tek­inn af lífi í klef­an­um.

Hins vegar er viðtengingarháttur í þátíð allt annar:

Ég yrði tek­inn af lífi í klef­an­um.

Þú yrðir tek­inn af lífi í klef­an­um.

Hann/hún/það yrði tek­inn af lífi í klef­an­um.

Og þarna er það komið. Málfræðilega er ekkert að fyrirsögninni í Mogganum. En þar með er ekki öll sagan sögð.

Ekkert er haft eftir honum Gylfa vangavelti í fréttinni og virðist Mogginn láta nægja að vísa í klippu frá Sjónvarpi Símans. Er það góð vinnubrögð að fjalla ekki um efni fyrirsagnar í meginmáli fréttarinnar heldur vísa lesandanum í annan fréttamiðil? 

Í fréttinni eru leikmenn fótboltaliða kallaðir „lærisveinar“ þjálfarans. Þeir sem þjálfari vinnur með í fótbolta eru ekki lærisveinar hans. Ekki frekar en blaðamaður sé lærisveinn ritstjórans. Fótboltamenn og blaðamenn eru launaðir stafsmenn, ekki nemendur í skóla. Svo rammt kveður að þessari misnotkun að halda mætti að blaðamenn Moggans séu staðráðnir í því að breyta tungumálinu.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Allt of, allt of, allt of mörg dæmi um einstaklinga sem hafa verið veikir á ferðinni.“

Fyrirsögn á visir.is.                                  

Athugasemd: Fyrirsögnin stingur í augun. Yfirleitt er allt of skrifað í einu orði, alltof. Hitt er ekki rangt eins og segir í Málfarsbankanum:

Annaðhvort er ritað allt of eða alltof.

Stutt og laggott þarna. Í Íslenskri nútímamálsorðabók segir um allt of:

„of“ með sérstakri áherslu. 

DÆMI: kaffið er allt of dýrt, fundurinn var allt of langur, allt of margt fólk var í salnum

Stundum er framburðurinn svona: Allt „oof“ dýrt. Þá er áherslan dálítið hneykslunarkennd.

Ég hef vanist á að skrifa alltof en á það til að slíta orðið í sundur þegar mér er mikið niðri fyrir en leiðrétti komi ég auga á „villuna“.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Gott að fá smá spark í rass­gatið öðru hverju.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                   

Athugasemd: Viðmælendur blaðamanna tala vonandi alltaf frá hjartanu en þar með er ekki sagt að allt sé hafandi eftir þeim. Hér er ekki verið að mæla fyrir tepruskap en samt er óviðkunnanlegt að nota orðið „rassgat“ í fjölmiðlum. Það á ekki við. Þar að auki er hægt að ímynda sér að spark sem fer nákvæmlega í það sé síst af öllu gott, hvað svo sem fótboltamanninum finnst.

Ekki er öllum gefið að taka viðtöl og skrifa þau en með góðri tilsögn má læra listina. Mikilvægt er að kunna að segja sögu og viðtal er saga. Þar að auki vanda ekki allir viðmælendur mál sitt og raunar eru sumir frekar illa máli farnir. Þá er það verkefni blaðamannsins að umorða, færa til betri vegar.

Í fréttinni segir viðmælandinn:

… og það var þess vegna afar kær­komið að ná í sig­ur.

Þetta er alls ekki rangt orðað en í stað þess að vera svona nafnorðasinnaður hefði í staðinn verið hægt að segja:

… og það var þess vegna afar kær­komið að sigra.

Röð orða er stundum dálítið þvinguð í fréttinni. Í segir:

… og eins höf­um við ekki verið að skora mörg mörk held­ur.

Blaðamaðurinn hefði mátt laga orð viðmælandans eitthvað á þessa leið:

… og við höfum ekki heldur skorað mörg mörk.

Sagt er að umhverfið móti einstaklinginn og skrif í fjölmiðlum hafa áhrif á lesendur. Þar af leiðir að afar mikilvægt er að í starf blaðamanns veljist vel skrifandi fólk sem fái leiðbeiningar frá samstarfsmönnum og yfirmönnum á ritstjórninni. Allir hafa gott af aðhaldi.

Tillaga: Gott að fá smá spark í afturendann öðru hverju.

Lína sem opnaði, þjóna sem dómari og annasamir dagar

Orðlof

Aukafrumlag

• Það voru margir Íslendingar á fundinum.
• Varst þetta þú?
• Það erum við sem borgum launin. 

Eins og sést á þessum setningum hafa orðin það og þetta (nokkurs konar aukafrumlög) engin áhrif á beygingu sagnarinnar í setningunni heldur er það aðalfrumlagið (þ.e. margir Íslendingar, þú, við) sem ræður beygingu hennar.

Málfarsbankinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Ég hef enga af­sök­un; það eru tvö ár síðan þessi lína opnaði, og ég meira að segja vígði hana. Þetta eru stór mis­tök.“

Frétt á mbl.is.                               

Athugasemd: Þarna er verið að tala um járnbrautateina og lest sem tafðist vegna þess að þingmaður lagði bíl sínum á þær.

Í heimildinni sem er vefur BBC segir:

"I have no excuse: it’s been two years since the line [opened] and I even inaugurated it… it’s a big mistake."

Blaðamenn þurfa að vita að stundum ætti ekki að þýða beint úr ensku. „Since the line opened“ þýðir ekki „síðan línan opnaði“. Í fyrsta lagi opnaði línan ekki neitt og í öðru lagi er lína á íslensku aðeins lína, strik, færi, band og álíka nema um sé að ræða konunafn sem jafnvel hefur viðurnefnið langsokkur.

Sögnin að vígja merkir að lýsa trúarlega helgi yfir (e-ð) með vígsluathöfn samkvæmt orðabókinni. Hér fer betur á því að segja að þingmaðurinn hafi opnað járnbrautaleiðina, líklega með viðhöfn, klippti á borða. 

Svokölluð Demantsleið (ekki „lína“) var formlega opnuð fyrir stuttu og er ferðamannaleið milli Húsavíkur, Goðafoss, Mývatns, Dettifoss og Ásbyrgis. Þrír ráðherrar opnuðu hana, klipptu á borða. Ofmælt væri að segja að þeir hefðu vígt hana.

Tillaga: Ég hef enga af­sök­un; það eru tvö ár síðan þessi leið var opnuð, og ég opnaði hana hana meira að segja. Þetta eru stór mis­tök.

2.

„Stunga í kvið með hnífi er ávallt lífsógnandi.“

Frétt á blaðsíðu 6 í Fréttablaðinu 22-9-20.                              

Athugasemd: Áður en einhverjir spakir menn fundu upp orðið „lífsógnandi“ var notast við lífshættulegt og dugði það ágætlega í langan tíma. Hvað breyttist er ekki alveg vitað en hugsanlega má kenna kóvítinu um, vanda ferðaþjónustunnar eða rýrnun jökla.

Hér skal viðurkennt að „lífsógandi“ er alveg fantagott orð og miklu skemmtilegra en flest önnur en það er verulega „skrifógnandi“.

Hér fer orðið í stjörnuflokk en þar geymast skrýtnu orðin og þau sem eru ofnotuð í fjölmiðlum:

1. Um að ræða
2. Til staðar
3. Það er …
4. Valkostur
5. Ítreka
6. Kalla eftir …
7. Hvað varðar …
8. Biðla til …
9. Horfa til …
10. Ákvarðanataka
11. Viðbragðsaðilar
12. Kynna til leiks
13. Leggja hald á …
14. Haldleggja …
15. Þessi efnis …
16. Með puttann á púlsinum
17. Punkturinn yfir i-ið
18. Sannkallað …
19. Lífsógnandi
20. Ferðamannaiðnaður
21. Vista í fangaklefa
22. Vegna rannsóknar málsins
23. Vettvangur
24. Labba
25. Fjöldi sem telur (til dæmis tíu manns)
26. Hópur sem samanstendur af (til dæmis tíu manns)
27. Handan auglýsinga
28. Framkvæma
29. Léttast um (til dæmis tíu kg)
30. Aðilar (framkvæmdaaðilar, viðbragðsaðilar, rekstraraðilar, skoðunaraðilar …)

Höldum áfram að vera hátíðleg og skrifum í óumbreytanlegum stofnanastíl og þá er lítil hætta á að almenningur skilji.

Tillaga: Hnífstunga í kvið er ávallt lífshættuleg.

3.

„Ruth hafði þjónað sem dómari við réttinn í 27 ár …“

Leiðari Fréttablaðsins 22.9-20                              

Athugasemd: Þetta orðalag er ekki samkvæmt íslenskri málhefð. Höfundurinn skrifar um einn af dómurum Hæstaréttar Bandaríkjanna sem lést nýlega.

Í orðabókinni Lexico segir um ensku sögnina „to serve“:

Perform duties or services for (another person or an organization)

Og gefin eru mörg dæmi, til dæmis þessi:

Recently a priest who had served for years as an official in the chancery office was ordained an auxiliary bishop.

He served these organizations for some 23 years till his retirement in March 1996.

Á íslensku segjum við að konan sem lést hafi verið dómari. Sá sem er í hernum er hermaður. Annar er embættismaður, er þingmaður, er ráðherra og svo framvegis. Við hin getum þjónað öðrum til borðs, verði þjónar og svo framvegis.

Sögnin að þjóna merkir að gegna þjónustustarfi, vera þjónn, sinna þjónustustörfum. Prestur þjónar að vísu fyrir altari en það er annað en hér um ræðir. Benedikt Bogason þjónar ekki í hæstarétti, hann er hæstaréttardómari. Halldór Benóný Nellet þjónaði ekki sem skipherra á varðskipi Landhelgisgæslunnar, hann var skipherra. Í gamla daga var ég í sumarlöggunni en fjarri því að ég hafi þjónað sem lögga.

Þegar verið er að ráða blaðamann á fjölmiðil er spurt: Ertu góður í ensku? Allir þykjast góðir í ensku og sumir eru það. Já, þá ertu ráðinn. Aldrei virðist spurt hvort umsækjandinn kunni að koma þýða ensku yfir á íslensku. Það er gefið.

Tillaga: Ruth hafði verið dómari við réttinn í 27 ár …

4.

„10% fjöl­skyldna á Ís­landi eiga samanlagt um 3.200 milljarða í eignir.“

Frétt á frettabladid.is.                              

Athugasemd: Fallbeyging orðsins eignir er röng, á að vera í þágufalli, eignum.

Tillaga: 10% fjöl­skyldna á Ís­landi eiga samanlagt um 3.200 milljarða í eignum.

5.

„… eykur enn á styrk sinn og orku með náttúrulegum og hreinum vítamínum frá Solaray. Með þeim fullnýtir hann annasama daga.“

„Kynningarblað“ Fréttablaðsins 23.9.20.                             

Athugasemd: Líklega á sá sem skrifaði auglýsinguna við að maðurinn geti með þessum vítamínum tekist á við annir dagsins. Dagar eru ekki annasamir. 

Svo veltir maður því fyrir sér hvað séu „hrein vítamín“. Líklega eitthvað annað en þau „menguðu“ eða „óhreinu“ sem við alþýðufólkið látum okkur nægja að gleypa á hverjum morgni.

Í auglýsingunni segir:

Solary-vítamín eru náttúrleg og án allra aukaefna …

Við hinir tökum þá „ónáttúrleg vítamín“. Þetta er nú meiri vitleysan.

Tillaga: Í krafti þeirra vinnst honum betur á hverjum degi.

Undirritunaraðilar, biðla til og sigra mót

Orðlof

Högg

Góður félagi benti mér á fyrirbæri sem einnig snertir íslenskt málfar nútímans: Nú táknar það „að fá högg“ ekki heimilisofbeldi, heldur faðmlag (e. hug):

„Viltu fá högg?“

„Gefðu mér högg“.

Annað málfræðitengt atriði læt ég fylgja. Ég fékk það í hendur næstum milliliðalaust frá norðlenska kórmanninum: Það kom eistneskur kór til að syngja með söngfélögum hans á Akureyri. Þegar hann lýsti uppákomunni eftir á sagði hann:

„Fyrst sungu þeir, svo sungum við. Og svo sungum við með eistunum, og þá ætlaði þakið af húsinu.“

Morgunblaðið, 19.9.20. Tungutak, blaðsíðu 28. Baldur Hafstað.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Sem upphaflegir undirritunaraðilar Atlantshafsbandalagsins hafa Bandaríkin og Ísland verið viðbúin að koma hvort öðru til varnar í yfir 70 ár.“

Morgunblaðið, grein á blaðsíðu 29, 19.9.90.                               

Athugasemd: Sendiherra erlends ríkis fær birta grein í Morgunblaðinu. Einhver hefur fengið það verkefni að þýða hana, líklega Google-Translate. 

Þarna er talað um „undirritunaraðila“ sem gæti verið þýðing á enska orðalaginu „original signatories“ eða „signatory party“. Hins vegar er þetta ekki óalgengt orðalag en ekkert meira aðlaðandi fyrir því. Prófið að gúgla.

Á málið.is segir:

Oft eru til góð og gegn orð í málinu sem fara mun betur en ýmsar samsetningar með orðinu aðili. T.d. fer mun betur á að segja ábyrgðarmaður, dreifandi, eigandi, hönnuður, innheimtumaður, seljandi, útgefandi en „ábyrgðaraðili“, „dreifingaraðili“, „eignaraðili“, „hönnunaraðili“, „innheimtuaðili“, „söluaðili“, „útgáfuaðili“.

Margt er líkt í íslensku og ensku en þar með er ekki sagt að bein þýðing sé viðeigandi. Oft fer miklu betur á því að nota fleiri orð í þýðingu úr ensku, þá umorðum við. 

Tillaga: Bandaríkin og Ísland voru meðal þeirra ríkja sem stofnuðu Atlantshafsbandalagið fyrir sjötíu árum og hafa síðan verið viðbúin að koma hvoru öðru til varnar.

2.

„Biden biðlar til þingmanna Repúblikana.“

Fyrirsögn á ruv.is.                               

Athugasemd: Notkun sagnarinnar að biðla er orðin dálítið skrýtin í fjölmiðlum og ekki alltaf vitað við hvað blaðamenn eiga. Samkvæmt orðabókinni merkir orðið að biðja sér konu, samanber nafnorðið biðill. Það getur líka merkt að biðja. Í fjölmiðlum virðist hafa dregið úr notkun biðja en biðla komið í staðinn.

Fyrirsögnin hér fyrir ofan óljós. Hins vegar er skýrt hvað átt er við þegar lesin er fyrsta málsgreinin í fréttinni sjálfra. Þar stendur:

Joe Biden, forsetaframbjóðandi Demókrata, hvatti þingmenn í dag til að koma í veg fyrir að nýr hæstaréttardómari yrði skipaður fyrir kosningar. 

Ljóst er því að hann hvatti þingmenn en biðlaði ekki. Talsverður munur er á merkingu orðanna.

Tillaga: Biden hvetur þingmenn Repúblikana að tilnefna ekki dómara.

3.

„Snjór í hlíðum Esjunnar.“

Fyrirsögn á visir.is.                               

Athugasemd: Fyrirsögnin er alveg rétt, ekkert að henni. Þó má benda á að þegar snjóar lítilsháttar þannig að greina má jörð er talað um að það gráni, gráni í fjöll. Í morgun gránaði í Esjuna og líka í Hengli, Bláfjöllum og örugglega víðar á suðvesturhorninu.

Orðalagið að grána í fjöll er skemmtilega gegnsætt og jafnvel notalegt, fer vel með myndinni sem fylgir fréttinni.

Litríkar lýsingar geta verið skemmtilegar. Hér eru dæmi:

1. Gránar í fjöll
2. Bæta gráu ofan á svart
3. Nú er’ða svart maður
4. Eins og svart og hvítt
5. Svartur blettur á einhverjum
6. Svartur blettur á tungunni
7. Hef séð það svartara
8. Fram í rauðan dauðann
9. Rauð rómantík
10. Rauð jól
11. Algjör græningi
12. Undir grænni torfu
13. Í einum grænum
14. Ekki grænan grun
15. Út í bláinn
16. Bláa höndin
17. Hvít jól
18. Hvítur fyrir hærum
19. Fjallið tjaldar hvítu
20. Brenna til hvítra kola

Upp í hugann koma örfá orðatiltæki með litum en þegar leitað er heimilda í orðabókum finnast margir tugir ef ekki hundruð.

Tillaga: Gránaði í Esjuhlíðar í nótt.

4.

„Kylfingurinn Bryson DeChambeau sigraði Opna bandaríska meistaramótið í golfi í gærkvöld.“

Frétt á ruv.is.                                

Athugasemd: Fréttamaðurinn á örugglega við að kylfingurinn hafi sigrað Í mótinu. Enginn getur „sigrað mót“ en hægt er að vinna aðra keppendur, hafa betur, sigra í keppni eða móti.

Orðalagið hefur dreifst víða enda átta ekki allir sig á þversögninni. Önnur álíka þversögn er að „opna hurð“ sem er algjörlega vonlaust verkefni, rétt eins og að „standa með sjálfum sér“, „elta drauma sína“ og annað skemmtilegt.

Tillaga: Kylfingurinn Bryson DeChambeau sigraði á Opna bandaríska meistaramótið í golfi í gærkvöld.

 

Lappa upp á, ræna stúlku og fremja rán

Orðlof

Frekara, frekari

Í frekara mæli og í frekari mæli. Fyrri beygingin er fornleg, hin síðari í samræmi við beygingar í nútímamáli. 

Eldri beygingin veldur því e.t.v. að sumir telja að í orðasambandinu komi fyrir hvorugkynsorðið mæli (rödd, rómur, málfar; orðspor, eitthvað sem sagt er). Svo er ekki heldur er þetta karlkynsorðið mælir.

Málfarsbankinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Raunsæi verður að ráða för og ljóst er að á liðnum árum hefur, þrátt fyrir Dyflinnarreglugerð og vegna þeirra lausataka sem „fjölmiðlanálgunin“ hefur haft í för með sér, gríðarlegur fjöldi fólks komið hingað til lands á þeirri forsendu að það sé á flótta undan slæmum aðstæðum af einhverju tagi.“

Forystugrein Morgunblaðsins 18.9.20.                               

Athugasemd: Sá sem skrifar langar málsgreinar á það á hættu að ruglast og misst þráðinn. Lesi hann ekki vel yfir að loknum skrifum er hann í vanda. Flestir lesendur eiga erfitt með að halda þræðinum við lestur langra málsgreina. Þess vegna er skynsamlegt að vera hnitmiðaður í skrifum, vera óspar á punkt og lesa vel yfir.

Ekki veit ég hvað er að gerast á Morgunblaðinu. Fyrir nokkru fór að bera á afar löngum og flóknum málsgreinum í leiðurum blaðsins og jafnvel málvillum. Yfirleitt eru þeir skrifaðir af mikilli list og pólitískri glöggskyggni og síðustu árin leiftrandi húmor.

Leiðari dagsins er slæmur aflestrar. Gott dæmi er tilvitnunin hér að ofan sem er afar löng. Höfundurinn missti þráðinn á eftir innskotssetningunum tveim. Þar vantar sögnina að hafa, það er á milli tveggja orða sem hér eru feitletruð.

Höfundurinn skilur ekki nástöðu, upptugguna. Hann gleymir því sem hann hefur skrifar og telur í lagi að hnoðast með sömu orð eða orðalag. Hér er dæmi:

Hins síðari ár hefur hrikt í stoðum reglugerðarinnar …

Strax í næstu málsgrein á eftir stendur:

Hin síðari ár hafa því heyrst háværar raddir …

Nástaða í skrifum er merki um stílleysi en stafsetningavillur eru um leti, jafnvel hroðvirkni. Blaðamaður þarf að virkja leiðréttingaforritið í tölvu sinni sem bendir þá samstundis á villur í stafsetningu orða. Forritið hefur hins vegar ekkert vit, enga greind eða ályktunarhæfni. Það gerir ekki greinarmun á skó og skóg svo dæmi sé tekið. Þar af leiðandi þarf blaðamaðurinn að lesa skrif sín vandlega yfir fyrir birtingu svo hann orðið það ekki svo að einhver hafi klætt sig í skóg.

Í leiðaranum segir:

Og þó að reglugerðinni hafi ekki verið beitt af þeirri festu sem skyldi hefur hún hjálpað og án hennar dytti varla nokkrum manni í hug að verja þátttöku okkar í Schengen-samstarfinu, sem er í meira lagi vafasamt, jafnvel með reglugerðinni.

Þetta er illskiljanleg málsgrein vegna þeirra orða sem eru feitletruð.

Fleira mætti gagnrýna í skrifunum. 

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Það er um 800 milljónum króna dýrara að reisa þjóðarleikvang fyrir innanhússíþróttir sem tæki 8.600 áhorfendur en fyrir 5.000 áhorfendur.“

Frétt á ruv.is.                                

Athugasemd: Óvanir skrifarar falla oft í gildruna sem kennd er við nástöðu. Hér er óþarfi að skrifa tvisvar sinnum orðið áhorfendur, einu sinni dugar. Lesandinn skilur.

Aukafrumlagið „það“ getur stundum verið hvimleitt enda oft kallað leppur, stendur fyrir eitthvað óskilgreint. Yfirleitt er það merkingarlaust, hægt að sleppa því án þess að merking setningar eða málsgreinar breytist rétt eins og segir í tillögunni hér fyrir neðan.

Ofnotkun á aukafrumlaginu er sóðaskapur í rituðu máli, stílleysa. Góðir skrifarar reyna að komast hjá því, aðrir eru blindir á þetta en svo virðist að sumum sé alveg sama. Þeir síðastnefndu ættu ekki að vera í blaðamennsku.

Ég hafði ekki hugmynd um hvað aukafrumlag væri fyrr en ég rakst á grein eftir Eirík Rögnvaldsson prófessor í íslensku. Hér er dálítil umfjöllun um ’það’. Aðalatriðið er að nota aukafrumlagið það í hófi. Samt er óþarft að sleppa því alveg. Margvíslegt orðalag hefur fest í málinu: Það er blessuð blíðan, það rignir, það mætti segja mér það og svo framvegis.

Stílleysi háir mér mikið og er mér raun að því. Ég á það til að ofnota sum orð. Nefna má ábendingarfornafnið þessi og lausa greininn. Mér finnst skrif mín lagast ef ég gæti hófs í notkun þeirra. Auðvitað kostar það dálitla áreynslu að umorða setningar og málsgreinar, en ég græði á því - held ég.

Hvernig má orða á annan hátt eftirfarandi úr fréttinni með því að sleppa ’þetta’?

Þetta kemur fram í nýrri skýrslu starfshóps sem var ætlað að gera tillögur um þjóðarleikvang fyrir inniíþróttir. 

Eða:

Bent er á í skýrslunni að það yrði mikil lyftistöng fyrir menningarstarf að hafa möguleika á slíku tónleikahaldi

Læt lesendum eftir að brjóta heilann.

Margir halda að svo framarlega sem efnislegt innihald fréttar skiljist skipti orðalagið engu máli. Ég er ósammála. Deila má um hvað sér „rangt“ mál en stíll skiptir jafnvel meira máli því í honum felst skýr hugsun. Aftur á móti er hvorki til réttur né rangur stíll, ekki frekar en röng eða rétt skoðun.

Tillaga: Um 800 milljónum króna dýrara að reisa þjóðarleikvang fyrir innanhússíþróttir sem tæki 8.600 áhorfendur en fyrir 5.000.

3.

„Þrátt fyrir að vonskuveður hafi gengið yfir höfuðborgarsvæðið í gær með rigningu og slagviðri létu starfsmenn Kópavogsbæjar það ekki á sig fá. Þeir löppuðu upp á brekkuna við Arnarnesveg með því að leggja af kostgæfni grasþökur á moldarflagið sem þar var.“

Myndatexti á blaðsíðu tvö í Fréttablaðinu 18.9.20.                               

Athugasemd: Hér er ekkert beinlínis rangt en samsetningin er hnoð. Orðalagið að lappa upp á eitthvað merkir að tjasla einhverju saman, gera lauslega við. Höfundur textans veit þetta ekki. 

„Hvað ertu að fara að gera?“ spurði móðir mín mig einhverju sinni er ég var á níunda ári. „Ég ætla að lappa upp á hjólið mitt,“ sagði ég. Þá hvein í mömmu. „Enginn lappar upp á nýtt hjól,“ sagði hún. Og ég skildi. Þannig læra börnin það sem fyrir þeim er haft. 

Ekki fer saman að lappa upp á eitthvað og gera eitthvað af kostgæfni. Miklar líkur eru á því að „moldarflagið“ sé engin tilviljun, unnið hafi verið gott undirlag fyrir grasþökurnar. Og hvað er þá betra en mold?

Blaðamaður í heita pottinum hvíslaði því að mér um daginn að blaðamenn skrifi ekki alltaf fyrirsagnir og myndatexta. Útlitshönnuðir, ritstjórnarfulltrúar og aðrir sem þykjast kunna að valda penna taki iðulega fram fyrir hendurnar á þeim. Texti þarf að passa í plássið og þar af leiðir að fjöldi stafa eða orða skiptir meiru en innihaldið. Þannig verður til hnoð.

Tillaga: Þrátt fyrir vonskuveður í gær lögðu starfsmenn Kópavogsbæjar af kostgæfni grasþökur á mönina.

4.

„Á fyrsta flótta sínum, árið 1987, myrti hann lögreglumann, rændi stúlku og framdi nokkur rán.“

Frétt á blaðsíðu 8 í Fréttablaðinu 18.9.20.                              

Athugasemd: Já, það er einmitt það. Bófinn rændi stúlku og „framdi síðan rán“. Blaðamaðurinn hefði getað orðað fréttina svona:

Á fyrsta flótta sínum, árið 1987, framdi hann morð á lögreglumann, framdi rán á stúlku og framdi síðan fleiri rán.

Orðalagið ’að fremja eitthvað’ er núorðið oftast tengt óhæfuverkum: Fremja rán, fremja morð, fremja óhæfuverk. Sjaldnast fremur einhver góðverk, en það er vissulega til en minna notað (prófið samt að gúggla orðið). 

Sögnin að fremja er náskyld orðinu framur sem merkir framgjarn, frekur eða hraustur. Af því er leitt orðið fremd sem merki efling, vegsauki eða frægð.

Líkast til er best að sleppa nafnorðahnoðinu og orða þetta einhvern veginn á þann máta sem segir í tillögunni.

Tillaga: Á fyrsta flótta sínum, árið 1987, myrti hann lögreglumann, og rændi fólk.