Erum að reyna að fara að lifa, orðnir aðskildir og mæta skilyrðum

Orðlof

Andfælur

No. andfælur (kvk.flt.) merkir ’ofboð í svefni’.  

Ásgeir Blöndal segir að forliðurinn and- hafi hér svipaða merkingu og í andstyggur, sbr. andstyggilegur ‘viðurstyggilegur’. Það er einkum algengt í orðasambandinu vakna/hrökkva (upp)/ rjúka upp með andfælum

Málfarsbankinn. Jón G. Friðjónsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Við erum að fara að reyna að lifa með þessari veiru.“

Fyrirsögn á visir.is.                                 

Athugasemd: Þetta er nú nokkuð löng sagnorðaromsa í stuttri setningu, fjögur sagnorð, þrjú í nafnhætti.

Líklega á viðmælandi Vísis við að fólk þurfi að lifa með veirunni. Annað er ekki mögulegt. 

Tillaga: Við þurfum að lifa með veirunni.

2.

„Eft­ir góðan tíma á sigl­ingu á flóanum voru þeir fé­lag­ar orðnir aðskild­ir …“

Frétt á mbl.is.                                  

Athugasemd: Málsgreinin er hnoð. Hvað er þarna átt við með „góðan tíma á siglingu“. Giska má á að þeir hafi siglt lengi. 

Auðveldara er að geta sér til um hvað það merkir að „vera aðskildir“. Án efa þýðir það að langt væri orðið á milli þeirra. 

Þarna er talað um flóa og sé það nafngreindur flói, til dæmis Faxaflói ætti orðið að vera með stórum staf.

Tillaga: Eftir að hafa siglt lengi um Flóann var orðið langt á milli þeirra …

3.

„Þetta eru skilyrðin sem þarf að mæta til að …“

Morgunútvarp Rásar tvö kl. 07:50.                                 

Athugasemd: Á ensku er sagt „to meet conditions“. Fjöldi fjölmiðlafólks tekur mið af enskunni og segir: „Mæta skilyrðum“ sem er rangt. Á íslensku er þeim ekki „mætt“. Orðið merkir samkvæmt orðabókinni að hitta, koma á áætlaðan stað eða hljóta. Betra er að uppfylla skilyrði.

Tillaga: Þetta eru skilyrði sem uppfylla þarf til að …

4.

„Alexander Lúkasjenkó hefur aldrei hlotið jafn mikla mótstöðu á 26 ára valdasetu sinni í Hvíta-Rússlandi og um helgina.“

Frétt á blaðsíðu 13 í Morgunblaðinu 11.8.20.                                 

Athugasemd: Sjaldgæft er óþekkt er að orða það svo að einhver „hljóti mótstöðu“. Algengara er að orða það svo að hann fái mótstöðu, verði fyrir mótstöðu eða álíka.

Tillaga: Á tuttugu og sex ára forsetatíð sinni í Hvíta-Rússlandi hefur Alexander Lúkasjenkó aldrei orðið fyrir eins mikilli andstöðu en nú um helgina.

5.

„… landamæri svæðisins yrðu harðlokuð gagnvart fólki frá áhættusvæðum  út árið 2021.“

Frétt á ruv.is.                                  

Athugasemd: Skrýtið að nota hér forsetninguna gagnvart í stað þess að nota aðra forsetningu, fyrir. Við læsum dyrum fyrir óvelkomnum gestum og það á líka við um landamæri.

Tillaga: … landamæri svæðisins yrðu harðlokuð fyrir fólki frá áhættusvæðum  út árið 2021.

Hundurðir milljóna, há vatnsstaða og rigningatíð í nokkra daga

Orðlof

Vanmáttur

Í bréfi til alþingismanna árið 1663 baðst Árni lögmaður Oddsson undan því að gegna áfram starfi sínu. Hann bar við heilsubresti og ritaði með eftirminnilegum hætti:

Svo sem fuglinn flýgur ekki vel, þá hann missir fjaðranna, einn hestur þreytist undir of þungri byrði, svo hann neyðist til að leggjast, skipið siglir ei án byrjar, eldurinn logar ei þá eldsneytið þrýtur, og allir eldar náttúrlegir brenna út um síðir, og allt hold slitnar sem klæði, því vil eg meðkenna [’viðurkenna’] minn vanmátt enn nú að nýju [sama erindi hafði hann borið upp 1662] og engan góðan mann á tálar draga (Alþ VII, 4 (1663)).

Allt mun þetta vera tímalaust í þeim skilningi að flest á það enn við.

Málfarsbankinn. Jón G. Friðjónsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Bandaríski milljarðamæringurinn Dan Friedkin er búinn að samþykkja að kaupa liðið AS Roma fyrir hundruði milljóna evra.“

Frétt á dv.is.                                    

Athugasemd: Þetta er rangt hjá DV. Fallbeyging nafnorðsins hundrað vefst fyrir fleirum en mér. Á vefnum Beygingarlýsing íslensks nútímamáls, BÍN segir:

Kvenkynsfleirtölumyndinni hundruðir bregður talsvert oft fyrir í ræðu og riti. Hún er röng. Orðið hundrað er ekki kvenkynsnafnorð. 

Athugið að beygingarmyndin hundruða í eignarfalli fleirtölu er einnig röng. Sjá Málfarsbankann á vefsíðu Árnastofnunar.

Fallbeygingin er þessi í eintölu:

Hundrað, um hundrað, frá hundraði, til hundraðs.

Og í fleirtölu

Hundruð, um hundruð, frá hundruðum, til hundraða.

Í fréttinni er sagt að maðurinn ’sé búinn að samþykkja’, sem hlýtur að merkja að hann ætli að kaupa. Er það ekki einfaldara orðalag.

Margt er furðulegt í fréttinni. Í henni segir:

Þetta eru fjárfesting …

Á auðvitað að vera:

Þetta er fjárfesting …

Svo segir:

Hann tekur við eigendakeflinu af öðrum bandarískum eiganda, James Palotta, en Palotta keypti félagið árið 2012.

Hvað er „eigendakefli“. Orðið getur ekki verið nýyrði svo vitlaust er það. Málsgreinin er illa skrifuð. Betur hefði fari á því að orða hana svona:

Hann keypti félagið af Bandaríkjamanninum Palotta sem átti það frá árinu 2012.

Fréttin hefði líklega ekki versnað ef einhver hefði lesið hana yfir fyrir birtingu. 

Tillaga: Bandaríski milljarðamæringurinn Dan Friedkin ætlar að kaupa liðið AS Roma fyrir hundruð milljóna evra.

2.

„17 kór­ónu­veiru­smit greind­ust inn­an­lands síðasta sól­ar­hring en um er að ræða flestu til­fell­in á sól­ar­hring …“

Frétt á mbl.is.                                     

Athugasemd: Alltof margir blaðamenn byrja setningar á tölustöfum, sérstaklega kveður rammt af þessu í Mogganum. Þannig er hvergi gert vegna þess að grundvallarmunur er á þeim og bókstöfum. Við byrjum setningar með stórum staf en hann er ekki til í tölustöfum, ekki nema við skrifum töluna á hefðbundinn hátt.

Orðalagið „um er að ræða“ er merkingarlaust tafs. Betra er að segja ’sem er’ eða annað álíka. Svo fer vel á því að nota punkt í stað þess að lengja málsgreinar úr hófi. 

Orðalagið „flestu tilfellin“ er rangt. Margur stigbreytist svona i hvorugkyni fleirtölu:

Mörg, fleiri, flest.

Orðið á að vera í hvorugkyni vegna þess að það vísar til tilfella.

flest tilfelli
um flest tilfelli
frá flestum tilfellum 
til flestra tilfella

Sjá nánar á vefnum Beygingalýsing íslensk nútímamáls, BÍN.

Tillaga: Sautján kór­ónu­veiru­smit greind­ust inn­an­lands síðasta sól­ar­hring. Í „seinni bylgj­unni“ hafa þau ekki verið fleiri og raunar aldrei frá 9. apríl.

3.

„Hvarvetna í heiminum hafa stjórnvöld sett sína færustu vísindamenn í fyrirsvar varðandi baráttuna gegn kórónuveirunni …“

Reykjavíkurbréf Morgunblaðsins á blaðsíðu 16, 8.8.20.                                     

Athugasemd: Hér hefði farið betur að orða þetta á annan hátt. Sleppa þessu „varðandi“.

Tillaga: Hvarvetna í heiminum hafa stjórnvöld sett sína færustu vísindamenn í fyrirsvar í baráttunni gegn kórónuveirunni …

4.

„Þar voru afskipti höfð af manni á reiðhjóli með stórt hátalarabox.“

Frétt á visir.is.                                      

Athugasemd: Löggufréttir í fjölmiðlum eru oft kjánalegar, stundum broslegar og líka hlægilegar, en eiga sjaldnast að vera þannig. Ofangreind tilvitnun er brosleg. Framhaldið er enn furðulegra því maðurinn lét sér ekki næga að hjóla með hátalarabox: 

Maðurinn var í annarlegu ástandi og fór að berja rúður á veitingastað eftir að lögregla hafði haft af honum afskipti.

Hvað þýðir „annarlegt ástand“? Svefndrukkinn, fullur, dópaður, í ástarsorg eða bara misskilinn tónlistarunnandi. Í fréttinni segir, og er haft úr skrifum í svokallaðri „dagbók lögreglunnar“:

Maðurinn er einnig grunaður um hótanir og var hann handtekinn sökum ástands og vistaður í fangageymslu lögreglu.

Nóg hefði verið að segja að maður hefði verið handtekinn fyrir óspektir. Þó verður að viðurkenna að fréttin kann að hafa forvarnargildi, eins og sagt er. Aðrir sem ætla sér að hjóla um í annarlegu ástandi með hátalarabox munu núna hugsa sig tvisvar um áður en þeir láta slag standa.

Löggufréttir eru tóm vitleysa. Óskrifandi og óskilvirkar löggur skrifa fréttir sem birtast nær orðréttar í fjölmiðlum. Það er ekki blaðamennska heldur kranablaðamennska, eins og góður maður sagði einhvern tímann. 

Berum saman löggufréttirnar næturinnar í fjölmiðlum. Þær eru allar eins vegna þess að löggan er orðin hluti af ritstjórnum og skrifar þær að mestu leyti. Skoðið framsetningu fréttarinnar á þessum miðlum: dv.is., mbl.is., visir.is., frettabladid.is. og ruv.is. Enginn munur er á efnistökunum. Löggan skrifar og blaðamenn birta nær orðrétt, reyna ekki einu sinni að vinna nánar með upplýsingarnar, eða bara sleppa þeim vitlausustu. 

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Há vatnsstaða er fyrir í mörgum ám og lækjum vegna rigningartíðar undanfarinna daga.“

Frétt á ruv.is.                                      

Athugasemd: Þegar við gleymum að skrúfa fyrir rennslið í baðkerið og vatnið er í þann veginn að renna út á gólf kemur þungbúinn starfsmaður Veðurstofu Íslands með líflaus augu og segir andlaus:

Hér er „vatnsstaðan há“.

Hver í ósköpunum talar svona? Enginn. Við hin, óbreyttur almúginn, segjum að mikið sé baðkerinu, mikið í ám og vötnum eftir rigningartíð. Þá eru flóð. 

Og hvað gerist þegar dregur úr flóðum. Jú, þau sjatna, minnka, hjaðna. Kannast einhver við orðin og jafnvel önnur með svipaða merkingu?

Embættismennirnir tala um „háa vatnsstöðu“ enda ástæða til að greina sig frá almúganum sem notar sagnorð til tjáningar en ekki nafnorð eins og gert er í ensku máli.

Svo svakalega tilkomumikið er þetta stofnanakennda orðalag að blaðmenn á öllum fjölmiðlum birta það athugasemdarlaust og lúta um leið höfði í virðingarskyni við stofnunina og orðasmiði hennar.

Er það rigningartíð þegar rignt hefur í nokkra daga? Á málinu.is segir um orðið:

tímabil með mikilli rigningu; hér hefur verið samfelld rigningartíð í heilan mánuð

Í fréttinni segir:

Ferðafólk er beðið um að sýna sérstaka aðgát við vatnsföll og vöð.

Embættismennirnir á Veðurstofunni sem tala um „háa vatnsstöðu“ telja alveg ómögulegt að tala um ár og læki. Það gerir bara áðurnefndur almúgi. Hvað veit hann?

Vatnsfall gott íslenskt orð, samheiti yfir vatn sem rennur, streymir, fellur, í náttúrunni, það er sprænur, lækir, ár, fljót og svo framvegis. Vað er hvergi annars staðar en við vatnsföll. En hvað með fjölbreytni í orðalagi? Ætti Veðurstofan ekki að fagna henni?

Vakthafandi veðurfræðingur á Veðurstofu Íslands ítrekar þetta í samtali við fréttastofu og bætir við að þeir sem hyggjast þvera ár síðdegis, ýmist fótgangandi eða akandi, ættu ef til vill að íhuga að breyta áformum sínum. 

Gott að vekja athygli á þessu? Komi ég að læk eða á og ætla að vaða yfir met ég aðstæður en hringi ekki í vakthafandi veðurfræðing og spyr hann álits. Svona stuttlegar ráðleggingar frá Veðurstofunni eru gagnslausar. Þetta er svipað og þegar foreldrar kalla höstug á barnið sitt; „Passaður þig.“ Rétt eins og enginn gæti að sér nema þegar kallað sé eða Veðurstofan vari við. Svona varnaðarorð eru frekar kjánaleg.

Veðurstofan skrifar fréttir en er einhæf í þeim. Á stofnanamáli er tala um úrkomu, afar sjaldan um  rigningu og snjókomu í fréttatilkynningum. Kul, rok, stormur og önnur veðurorð eru varla til. Í staðinn er talað um mikinn vind eða lítinn vind.

Fréttir frá Veðurstofunni eiga greiða leið inn í fjölmiðla, gagnrýnislaust. Blaðamenn vinna sjaldnast með þær, birta hráar.

Þjóðin er mötuð og brátt veit enginn hvað þessi orð merkja; rigning, gjóla, kul, hundslappadrífa, lágarenningur, flóð og fjöldi annarra. Nema auðvitað þeir fáu vitleysingar sem hafa stundað bóklestur frá barnæsku og byggt þannig upp drjúgan orðaforða og nota í skrifum og taliu í stað þess að flækja sig í enskum hráþýðingum og skekktri orðaröð.

Tillaga: Flóð er í mörgum ám og lækjum vegna rigningar undanfarinna daga.

Hjálpaðu mér, fíflið þitt

Ágæti lesandi. Ég skrifa pistla. Lesendur eiga ekki að senda mér skrif sín og ætlast til að ég birti þau, hvorki af góðmennskunni einni saman eða öðrum ástæðum. Ég rek ekki fjölmiðil. Sagan er samt dálítið skondin og kannski finnst fleirum það. En þetta mun ég aldrei gera aftur.

Óguð, óguð … hrópaði konan upp í örvæntingu sinni og gróf hendurnar ofan í skriðuna og spyrnti við fótum en allt kom fyrir ekki. Hún seig neðar og neðar, fylgdi skriðunni sem elti þyngdaraflið. Hún kenndi til í höndunum, rispaðist á hnjánum sem hún þrýsti að grjótskriðunni sem færðist hægt nær og nær brúninni.

Óguð, óguð, hrópaði hún hærra en áður. Hún veinaði.

Já, svaraði Guð. 

Röddin kom að ofan, úr regnþrungnum skýjunum. Þó var engin rigning en þegar Guð svaraði ýrði um leið úr þeim nákvæmlega þar sem konan barðist við að bjarga sér frá falli. Þegar litið er á atburðinn í samhengi gæti úðinn virst vera einhvers konar fruss. Rödd Guðs hægði þó ekki á skriðunni en nokkrir steinar duttu fram af.

Hjálpaðu mér, hrópaði konan því hún heyrði jáið, en gerði sér líklega ekki grein fyrir því við hvern hún var að tala því hún gat ekki litið upp. Það hefði þó lítið gagnast henni því Guð sást ekki. Þar af leiðandi var hann henni ósýnilegur rétt eins og röddin hefði komið frá manni af holdi og blóði. Svo er það allt annað mál hvort sá sem er í lífshættu sé einhver hjálp í því að sjá þann sem hugsanlega getur komið til bjargar.

Ég hjálpa þeim sem hjálpa sér sjálfir, svarað Guð rólega, og ekki var að finna á rödd hans að honum hefði brugðið við ákall konunnar eða þætti yfirvofandi lífsháski hennar sérstakrar athygli verður.

Hjálpaðu mér strax, æpti nú konan í örvæntingu sinni. Hjálpaðu mér, þú þarna … fíflið þitt, bætti hún svo við, lítið eitt lægra. Hefðu fleiri verið viðstaddir þennan fund væri allflestir á þeirri skoðun að hún vissi alls ekki við hvern hún væri að tala. Hélt að einhver maður væri í þokunni í eða ofan við hamranna og talaði til hennar. Flestir myndu segja að svona tali maður ekki til Guðs og ekki heldur er viðeigandi að kalla verðandi bjargvætt fífl. Að minnsta kosti er það ekki hvetjandi en líklega setja fæstir það fyrir sig í æsingi augnabliksins.

Án efa hefur Guð verið kallaður verri nöfnum en fífl enda lét hann sér ekki bregða við uppnefnið. Horfði bara niður í gegnum skýin til konunnar sem hélt að nú væri næstum því öllu lokið.

Af hverju ætti ég að bjarga þér? spurði Guð. Milljónir manna eru í lífshættu víða um alheiminn, allir þarfnast hjálpar og sumir jafnvel meir en þú. Væri sjö þúsund átta hundruð og tólf manns bjargað myndi hver og einn þeirra leggja meira til mannkynsins en þú. Og raunar munu allir leggja meira til lífsins, samfélagsins og fjölskyldu sinnar en þú sem heimtar björgun og kallar björgunarmanninn fífl.

Steinn skrapp undan henni og hún æpti af skelfingu. Hægri fóturinn rann niður viðspyrnulaus á eftir steininum meðan sá vinstri var óstöðugur því skriðan hreyfðist. Langt var orðið á milli hægri og vinstri fótar og þótti henni teygjan óþægileg. Verra var að ekkert gagn var af handfestunum. Þegar hún kreisti höndum sínum saman festist aðeins sandur og grjót í greipar hennar sem gagnaðist henni jafn lítið eða mikið og hefði hún geymt hvort tveggja í vösum sínum.

Flýttu þér, veinaði konan, ég að falla.

Fallið er ekki það versta … byrjaði guð, en konan greip fram í fyrir honum.

Hættu þessu … hjálpaðu mér … gerðu það … og á eftir geturðu skotist … um heiminn og hjálpa þessum … þarna sjötíu þúsundum … sem eru líka í hættu. Byrjaðu hérna, kjökraði hún, næstum útkulna vonar því þegar hér var komið sögu var hægri fóturinn kominn fram á bjargbrúnina. Hún fann það.

Guð horfði á örvæntingafulla konuna sem stöðugt færðist nær brúninni. Hann velti því fyrir sér hvort hann ætti að grípa inn í atburðarásina.

Nei. Ég velti því ekkert fyrir mér, segir Guð.

Skrifarinn hættir að hamra á lyklaborðið og lítur í kringum sig. Enginn var nærri, Bína sefur í sófanum, glugginn er lokaður.

Hann heyrði röddina aftur: Mér fannst bara konan vera frekar ókurteis og hrokafull miðað við aðstæður.

Halló, er einhvern þarna? sagði hann. 

Um það má vissulega deila. Þú ert einn en samt ekki.

Þetta var sama röddin og í sögunni sem hann var að skrifa. Hann vissi það bara einhvern veginn, skildi ekki af hverju. Og röddin var í höfði hans. Hún glumdi ekki, var mild, þýð og raunar ljúf eins og koníaksglas á góðri stund, það er næsta glasið á eftir því fyrsta. Enginn nema einn gat átt hana. Nema hann væri að verða eitthvað skrýtinn. Hvort tveggja var vissulega mögulegt.

Þú hlýtur … að hafa gert það … annað væri ekki mannlegt, segir skrifarinn upphátt en hikandi.

Mundu, ég er ekki mannlegur, segir Guð. Bara guðlegur, bætir hann við. Skrifarinn veit að Guð brosir því brosið var bundið orðunum, fylgdi þeim. Hann fann það. Þetta var nú annars bara ágætlega skondinn orðaleikur þó ekki væri hann frumlegur.

Frumlegt eða ekki, segir Guð inni í höfði skrifarans. Vegir Guðs eru órannsakanlegir, segir ekki svo?

Jú, en ég veit ekkert um það, segir skrifarinn, hugsi. Má vera að þetta séu einhver biblíuleg orð sem virka gáfuleg en hafa ekkert innihald eða merkingu. Bara svo tal sem lætur manni líða þokkalega vel en hvetur ekki til neinnar hugsunar eða pælingar. Það er fullt af svona í vellíðunarbókum á öllum tungumálum.

Rétt hjá þér, segir Guð, og virðist dálítið hugsi. Að minnsta kosti finnst skrifaranum röddin gefa það til kynna, en hann sá engan.

Þetta var annars nokkuð gott hjá þér, segir Guð.

Skrifarinn grípur bók og fletti upp í henni. Ýtti henni frá sér og tók aðra og flettir upp á atriðaorðaskránni og fann tilvitnunina. 

Aha … segir skrifarinn, hróðugur. Ég vissi það. Þetta er algengur málsháttur í Biblíunni. Og þarna stendur líka að Guðs dómar séu leyndir. Allt er þetta til þess að mata okkur, koma í veg fyrir að við efumst, leitum sannleikans. Allt sem tengist Guði á að vera í felum. Bara útvaldir eiga að skilja og svo vita þeir ekkert frekar en við hinir. Þetta er bara tal, merkingarlaust tal.

Alveg rétt hjá þér, segir Guð aftur. Þú ert bara mannlegur, rétt eins og þeir sem skrifuðu þetta.

Hvað áttu við? spurði skrifarinn opinmynntur. Það varst þú sem sagðir að vegir Guðs væru órannsakanlegir.

Það gerði ég ekki, mótmælti Guð, nema þarna áður. Þá spurði ég þig. Ef þú manst það ekki getum við alltaf endurtekið þetta.

Skrifarinn hugsaði sig um. Hann horfði á bókina fyrir framan sig og síðan á skjáinn. Hvenær í ósköpunum hefur það gerst í gjörvallri tilverunni að Guð deili við mann, rökræði við hann. Þetta er alveg magnað, hugsaði hann.

Já, já, segir Guð. Spurðu bara. 

Sko, Biblían …

Já, hún er gömul. Margt gamalt er gott, annað ekki.  Væri ég höfundurinn mynd ég vilja færa ýmislegt í nútímahorf.

Hverjum dettur til dæmis í hug að hafa marga guði? segir skrifarinn, og gúgglaði boðorðin tíu. Hann les upphátt: Eða taka sér frí á sunnudögum? Eða drýgja hór? Og svo er það þetta: Á maður þjón eða þernu. Ertu virkilega að mæla með þrælahaldi. Hver getur átt annan mann?

Allir menn eru frjálsir. Á dögum Móses var það ekki svoleiðis, segir Guð.

Sem sagt samfélagið var skipulagt og til að viðhalda því þurfti að búa til reglur sem  …

Hvað þá með konuna sem var að falli komin? Þú bjargaðir henni vegna þess að þú hafðir hugsað um það. Öll rök benda til þess. Hvers vegna að bjarga henni en ekki þessum … Skrifarinn tók sér andartaks hlé á frammígripi sínu og reyndi að muna fjöldann sem Guð hafði nefnt nokkrum mínútum áður.

Sjö þúsund átta hundruð og tólf manns, skaut Guð að skrifaranum.

Já, ég var næstum kominn með töluna. Og hvað með alla hina sem dóu drottni sínum eins og sagt er? Deyr fólk virkilega þín vegna?

Allir þessir sjö þúsund átta hundruð og tólf mann lifa, þeim var líka bjargað frá dauða; eldsvoða, árás, náttúruhamförum, drukknun, umferðaslysum, eiturslöngum, matareitrun, ísbirni, voðaskoti og öðru álíka. Ég gæti talið upp allt þetta. Já, sagt er að fólk deyi mín vegna. Auðvitað er það tómur misskilningur. Fólk deyr sjálft, algjörlega án minnar hjálpar.

Sem sagt þú bjargar þessum sjö þúsund átta hundruð og tólf manns sem voru fremri henni Bínu af öllu gjörvileika og ábyggilega eru enn fleiri sem eru henni fremri sem þó munu deyja. Hvers vegna?

Skrifarinn snýr sér við í stólnum og horfir úr litlu kompunni sinn og inn í stofu þar sem Bína liggur endilöng í sófanum. Hún sefur. Örþreytt eftir fjallgönguna.

Þetta var bara einn af þessum dögum, segir Guð, og brosir inni í höfðinu á skrifaranum. Stundum gerir maður bara eitthvað óskiljanlegt sem skýrist bara af stundinni, því stuði sem maður er í hverju sinni. Þetta var einhvers konar viðbragð, rétt eins og þegar þú grípur bolta sem kastað er til þín eða berð fyrir þig hendurnar þegar þér er ógnað.

Já, segir skrifarinn, og veltir orðunum fyrir sér. Samt skil ég ekki. Vegir guðs eru órannsakanlegir, það sem er guðlegt er fjarri því að líkjast mannlegri hugsun. Bína rennur fram af brúninni, æpir af ótta, er viti sínu fjær og hún fellur, fellur og fellur niður í hlíðina fyrir neðan. Veistu hvaða áhrif þetta hefur á sálarlíf hennar? Fallið sjálft? Hún þarf að fara áfallastreitumeðferð, ganga til sálfræðings og heimilislífið hjá okkur verður lamað í langan tíma.

Nei, nei. Láttu ekki svona, segir Guð. Lendingin var mjúk og hún skaðaðist ekki …

Nei, ekki líkamlega. Andlega er hún algjört flak, hrópaði skrifarinn. Það er ekkert grín að detta og halda að síðasta stundin sé upp runnin.

Bína bylti sér í sófanum og reisir sig hálfa leiðina upp en fell svo aftur niður án þess að opna augun.

Minn kæri, segir Guð. Hún mun ekki muna eftir þessu, allt er gleymt, allt er gott. Engin eftirköst.

En, en, en … Hún sagði mér alla sólarsöguna rétt áðan, þegar hún kom heim. Ég var að skrifa hana niður þegar þú greipst fram í fyrir mér hérna áðan, þarna á blaðsíðu tvö.

Já, ég hefði líklega ekki átt að skipta mér af skrifunum þínum. En þetta er bara einn af þessum dögum, eins og ég sagði áðan. Óskiljanlegur, jafnvel mér. Stundum geri ég svona og sé sjaldnast eftir því. Þetta er eiginlega bara svolítið tómstundargaman. Hvernig heldurðu að það sé að vera önnum kafinn alla daga og eiga ekkert andartaks hlé, fá jafnvel ekki kaffipásu. Eitthvað verður maður að fá að gera svona fyrir utan skyldustörfin.

Skrifarinn velti fyrir hvernig hann ætti að orða hugsun sína án þess að móðga drottinn allsherjar …

Þú ætlar að segja að eftir allt saman sé ég bara dálítið mannlegur. Ekki satt? Og Guð brosir aftur í höfði skrifarans.

Jú, líklega. En þú mættir nú oftar grípa inn í hjá okkur, þessum mannlegu.

Má vera. Passaðu þig þá á stiganum á leiðinni niður, segir Guð, og hverfur úr höfði mannsins.

Hvaða fjallgöngu? spurði Bína, og horfði rannsakandi í augun skrifaranum á spítalanum. Ég hef ekki lengi farið á fjöll. Bull er þetta í þér, asninn þinn.

Víst fórstu síðasta sunnudag, fullyrti skrifarinn. Þú sagði mér frá því. Lentir í skriðunni, rannst með henni fram af bjargbrúninni, hrapaðir en lifðir það af. Þú sagðist hafa lent mjúklega. Og Guð bjargaði þér, ég talaði við hann. Ég skrifaði þetta allt niður eftir þér og honum.

Þú hefur aldrei trúð á guð. Nú þarftu bara gifs á hausinn á þér, asni. Bína leit af skrifaranum og á hjúkrunarfræðinginn og sjúkraliðann sem settu hvert lagið af blautu gifsi á vinstri fót skrifarans. Þeir þóttust ekki hafa heyrt neitt  …

 

 

 

 

 

 

Ákvarðanatökuvettvangur, innangengnar rútur og víða og víða

Orðlof

Galmaströnd

Nokkur örnefni með stofninum gálm- (upphaflega galm-) eru til á landinu eða við það. 

Fyrst er að nefna örnefnið Gálmur sem er blindsker út frá landi Hafnar í Borgarfirði eystra í N-Múl. 

Þekktast er nafnið Gálmaströnd sem er a.m.k. á tveimur stöðum á landinu: 

1. Í landi Þorpa við sunnanverðan Steingrímsfjörð í Strand. 
2. Vesturströnd Eyjafjarðar milli Hörgár og Arnarnesvíkur, upphaflega Galmaströnd en Árni Magnússon og Páll Vídalín kalla hana Galmansströnd eða Kalemansströnd (Jarðabók X:113). 

Gálmatunga er grunn tungulaga lægð í landi Hafnar í Þingeyrarhr. í V-Ís. 

Í nöfnunum Galmagerði og Gálmastaðir, sem voru forn eyðiból undir Kambhóli í Eyjafirði, er orðið að finna, en í jarðabókinni eru þeir einnig nefndir Kalemansstaðir (X:116). 

Bærinn Kalmanstjörn í Höfnum í Gull. hefur líka borið nafnið Gálmatjörn eða Galmatjörn. 

Ekki er ljóst hvernig ber að túlka Kalman eða Kaleman í þessum nöfnum og er líklegt að átt sé við mannsnafnið Kalman sem síðari tíma aflögun gamla stofnsins galm-.

Merking nafnliðarins er ekki fullljós, en orðið gálm eða gálma kv. eða gálmi, gálmur kk. er til í merk. ’snurða á þræði’, ’ójafna, bugða, geifla’,’hóll á vef’ eða þvílíkt, og merking nafnsins Gálmaströnd þá e.t.v. ’óregluleg, bugðótt strönd’. Orðið er e.t.v. skylt gelmir í hellisnafninu Víðgelmir sem merkti þá ’hinn víði með afkimum og útskotum’.

Árnastofnun, nafnfræðipistlar. Svavar Sigmundsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Ákvarðanafælni“

Bakþankar í Fréttablaðinu.                                   

Athugasemd: Hann talar um ákvarðanafælni, sá ritfæri maður sem skrifar pistilinn. Athygli verkur að hann talar ekki um „ákvarðanatökufælni“ sem er auðvitað orðleysa, ef svo má segja. 

Fjöldi fólks, meðal annars forsætisráðherra og fleiri úr ríkisstjórninni, tala sínkt og heilagt um „ákvarðanatöku“. Orðið er umbreyting á orðalaginu að taka ákvörðun.

Ákvörðun er nafnorð og sögnin er að ákveða. Engu að síður eru ráðherrar með fjölda aðstoðarmanna sem halda að „ákvarðanataka“ sé bara hið besta orð.

Stundum finnst manni það með ólíkindum að hnoðarar í skrifum og ræðum skuli ekki hafa fundið upp rassböguna „ákvarðanatökufælni“ sem væri líklega eftir öllu.

Stjórnmálafræðingur nefndi í fjölmiðlum fyrir rúmu ári að Evrópuþing ESB væri „ákvarðanatökuvettvangur“ og þar lægi „ákvarðanatökuvaldið“.

Þeir sem ekki hafa þjálfast í skrifum finnst svo fínt að skrifa svokallað stofnanamál. Þeir halda að með tíðri notkun nafnorða liggi galdurinn. Þannig fólk er hrifið af þessum orðum.

• „ákvarðanataka“
• „ákvarðanatökufælni“
• „ákvarðanatökuvettvangur“
• „ákvarðanatökuvald“

Við hin þurfum að gæta okkar á nafnorðabullinu. Það síast inn hjá manni.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Ferðamenn streyma til landsins eins og rigningin sem féll í stríðum straumum á þessa ágætu ferðamenn.“

Myndatexti á blaðsíðu 4 í Morgunblaðinu 5.8.20.                                   

Athugasemd: Þetta er þokkaleg tilraun til að vera skáldlegur ef ekki væri fyrir nástöðuna. Reynum samt að forðast nástöðu og þá er reglan er þessi: Ekki endurtaka sama orðið tvisvar í einni málsgrein. 

Getur verið að rigningin hafi „fallið í stríðum straumum“? Vatn rennur í stríðum straumum, það vitum við.

Loks má íhuga hvort alltaf þurfi að setja myndatexta með öllum myndum. Ber enginn á ritstjórninni skynbragð á góðan texta og lélegan? 

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Verslunin er samsett af fjórum innangengum skólarútum.“

Myndatexti á baksíðu Morgunblaðsins 5.8.20.                                   

Athugasemd: Hvers konar rúta er „innangengin“? Er átt við að hægt sé að ganga inn í hana eða ganga inni í henni? Hvort tveggja mun vera hægt en orðið „innangenginn“ skilst samt ekki og ég held að það sé ekki til. 

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Þjálfarinn Hendrik Vieth og knattspyrnumaðurinn Arne Maier voru kampakátir á æfingu hjá þýska liðinu Hertha Berlín í sólinni gær.“

Myndatexti á „Sport“ síðu Fréttablaðsins.                                  

Athugasemd: Samkvæmt orðabókinni merkir kampakátur að vera glaður og hreykinn í senn. Af myndinni að dæma eru mennirnir tveir bara glaðlegir, líklega kátir. Varla kampakátir því ekkert tilefni er til þess.

Tillaga: Þjálfarinn Hendrik Vieth og knattspyrnumaðurinn Arne Maier voru glaðlegir á æfingu hjá þýska liðinu Hertha Berlín í sólinni gær.

5.

„Það er áhuga­vert að sjá að þessi sama und­ir­teg­und af veirunni hafi náð að dreifa sér mjög víða og skýt­ur upp koll­in­um víða …“

Frétt á mbl.is.                                  

Athugasemd: Blaðamaðurinn byrjar að skrifa en veit ekkert hvernig. Í fyrirsögninni segir:

Sama und­ir­teg­und náð að dreifa sér víða.

Í upphafi fréttarinnar segir:

Þórólf­ur Guðna­son sótt­varna­lækn­ir seg­ir aðspurður að það sé áhyggju­efni að kór­ónu­veir­an hafi ná nýj­an leik náð að dreifa sér til allra landsfjórðunga.

Eftir millifyrirsögn segir í fréttinni:

Þórólf­ur seg­ir skýr­ing­ar á því að und­ir­teg­und­in hafi náð að dreifa sér mjög víða … 

Og í lok fréttarinnar segir:

Mér finnst það ekki vera stóra málið í þessu en það er vissu­lega rétt að hún er dreifð um landið.

Þetta er víðáttuvitlaus frétt. Blaðamaðurinn tönglast á sama atriðinu með mismunandi orðalagi. „Veran hefur dreifst víða“ og „veiran hefur dreifst um landið“.

Svona „frétt“ stendur ekki undir nafni. Ég velti því fyrir mér hvort enginn lesi yfir fréttir blaðamanna. Til hvers eru vaktstjórar, ritstjórnarfulltrúar og ritstjórar?

Tillaga: Athyglisvert er að sama und­ir­teg­und af veirunni hefur dreifst mjög víða …

Gera heræfingu, staðsettur og hlusta á á eftir

Orðlof

Læka og læk

So. læka er mynduð eftir e. like. Hvað beygingu varðar fellur hún í stærsta flokk veikra sagnorða: læka, lækaði, lækað. Þessi nýliði særir hins vegar málkennd margra en því veldur einkum tvennt.

Í fyrsta lagi eru engar veikar sagnir til í íslensku sem hafa -æ- í stofni á undan -k- en allnokkrar hafa strenginn -ækj- (flækja, hrækja, krækja, rækja, skrækja, sækja). Sögnin læka sker sig úr að þessu leyti, hún fellur ekki að málkerfinu. 

Í öðru lagi má segja að nýliðinn læka (ég læka þetta) standi of nærri hinni ópersónulegu sögn líka (mér líkar þetta).

Þrátt fyrir þessa ágalla á so. læka marga formælendur sem telja henni til tekna að hún sé einföld í notkun og hljómi vel en meginkosturinn sé sá að af henni er leitt no. læk (en það virðist einstakt meðal hk.-orða).

Málfarsbankinn. Jón G. Friðjónsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Fjöldi tilfella smits á heimsvísu er nú kominn yfir sextán milljónir …“

Leiðari Fréttablaðsins 28.2.20                                    

Athugasemd: Stundum er maður að vanda sig svo mikið að það gleymist um hvað er verið að skrifa. Smit eru ekki aðeins smit heldur er fólk smitað. Þar af leiðandi væri skynsamlegra að orða þetta á annan hátt.

Svo er það þessi heimsvísa sem allir eru að kveða. Enginn munur er á því sem gerist í heiminum eða á heimsvísu. Hið fyrrnefnda er hefðbundið orðalag en hitt er eitthvað sem öðlast hefur vinsældir á síðustu árum, sérstaklega meðal þeirra sem ekki eru vanir skrifum.

Tillaga: Sextíu milljónir manna hafa smitast í heiminum …

2.

„Óljóst er hvort Nimitz fari í gegnum Hormuz-sund, þar sem heræfingin var gerð.“

Frétt á visir.is.                                    

Athugasemd: Getur verið að heræfingar séu „gerðar“. Nei, svona er það ekki orðað á íslensku.

Tillaga: Óljóst er hvort Nimitz fari í gegnum Hormuz-sund, þar sem heræfingin var.

3.

„Unnin höfðu verið skemmdarverk í skrúðgarði bæjarins sem staðsettur er við Suðurgötu.“

Frétt á blaðsíðu 8 í Morgunblaðinu 1.8.20.                                    

Athugasemd: Líklegast er skrúðgarðurinn við Suðurgötu. Í Málfarsbankanum á málinu.is segir:

Orðið staðsettur er oft óþarft. Bíllinn var staðsettur við pósthúsið merkir: bíllinn var við pósthúsið.

Þetta er ekki sagt að ástæðulausu. Orðið er vinsælt í stofnanamáli og mörgum blaðamönnum fínna að nota lýsingarorðið staðsettur en sögnina að vera. Ástæðan er einfaldlega þekkingarleysi á íslensku máli.

Tillaga: Sextíu milljónir manna hafa smitast í heiminum …

4.

„Ég tek viðtalið upp á upptökutæki sem ég svo hlusta á á eftir og skrifa upp greinina.“

Pistill á blaðsíðu 2 í Morgunblaðinu 1.8.20.                                    

Athugasemd: Ekki fer vel á því að skrifa svona, setja tvö ’á’ saman. Það er þó alls ekki rangt. Fyrra á-ið er forsetning og hið seinna er atviksorð, það er ’á eftir’.

Betur fer á því að umorða greinina, skrifa til dæmis eins og segir í tillögunni.

Blaðamaður á Mogganum lýsir hér vinnubrögðum sínum. Þau eru ekki til fyrirmyndar. Greinilegt er að honum hefur ekki verið kennd nein vinnubrögð heldur hefur dýrmætur tími farið í að „finna upp hjólið“ eins og sagt er.

Blaðamaðurinn segir:

Að minnsta kosti hefur lítið verið sett út á viðtöl mín ef frá eru talin nokkur nafnlaus bréf (já, bréfpóstur) þar sem málkunnátta mín er til umræðu. (Fyrst var bréf stílað á mig en síðan hefur viðkomandi líklega gefist upp þegar ekkert batnaði og sendi þá beint á umsjónarmann blaðsins). 

Þetta er nokkuð merkileg yfirlýsing. Hann hefur fengið nokkur bréf vegna málfars en hvergi kemur fram hvers vegna.

Blaðamaðurinn virðist fúll vegna þess að einhver hefur séð ástæðu til að finna að málfari hans. Hann virðist ekki hafa bætt sig og þá var kvartað við „umsjónarmanns blaðsins“, hvað sem það nú þýðir. Af þessum orðum að dæma heldur blaðamaðurinn uppteknum hætti, tekur engri tilsögn og gerir það sem honum sýnist. Hann fær að leika lausum hala, „umsjónarmenn blaðsins“ gera enga tilraun til að aga nýliðann

Til að fyrirbyggja allan misskilning hef ég ekki lagt það í vana að skrifa blaðamönnum. Aðeins einu sinni skrifaði ég íþróttablaðamanni Moggans og það undir fullu nafni. Ég gerði athugasemdir við misnotkun hans á orðinu „lærisveinn“. Blaðamaðurinn svaraði mér og sagði:

Segja má að notkun orðsins lærisveinn á þennan máta sé svokallað íþróttamál.

Sem sagt, blaðamenn mega grípa hvaða orð sem er og gera úr því „íþróttamál“ og skiptir merking, hefðir og annað engu í því sambandi.

Byrjanda í blaðamennsku hefði ég bent á að tileinka sér það sem segir í pistlum Jónasar Kristjánssonar og er að finna á jonas.is. Þar eru prýðilegir fyrirlestrar fyrir blaðamenn og öllum hollt að lesa yfir af og til.

Við erum margir sjálfvitar („besservisser“) en þeir sem ekki taka tilsögn kallast einfaldlega hálfvitar.

Tillaga: Ég tek viðtalið upp á upptökutæki og hlusta á það áður en ég skrifa greinina.

 

Jarðskjálftarnir sem ekki hafa orðið austan Kleifarvatns

Jarðskjálftar eru vissulega áhugaverðir en ekki síður fyrirbrigðið „engir jarðskjálftar“. Á því síðarnefnda hef ég áhuga á um þessar mundir.

Sko, ég á við svæðið austan við Kleifarvatn, í Brennisteinsfjöllum, Bláfjöllum og sunnan þeirra. Það veldur mér áhyggjum.

Rétt eftir áramótin skall á mikil jarðskjálftahrina í og við Grindavík á Reykjanesi.

Hérna eru nokkur kort af Reykjanesi til skýringar á vangaveltum mínum. Efsta kortið er sýnir skjálfta þann 21. janúar 2020. Allt með ró og spekt. Engan grunaði neitt misjafnt, ekki frekar en þetta með kórónavírusinn sem stöku gáfumenn voru að velta fyrir sér um þetta leyti.

Næsta kort sýnir skjálfta daginn eftir, 22. janúar. Þá verður eiginlega fjandinn laus, dýrið sloppið, þó svo að enginn hafi gert ráð fyrir því hvað myndi gerast næstu mánuði.

Þetta virtust frekar saklausir skjálftar austan við Þorbjarnarfell (fjallið er ekki eldfjall). Þar sem skjálftarnir byrjuðu heitir Hagafell og norður frá því er eldsprunga sem gaus fyrir um 2000 árum. Þá rann svokallað Sundahnúkshraun sem Grindavík stendur á, að hluta að minnsta kosti.

Enginn vissi hvers vegna skjálftarnir byrjuðu og enn síður hvers vegna þeir urðu að rosalegri hrinu. Síðar kom í ljós að ástæðan var „lítilsháttar“ landlyfting vestan við Þorbjarnarfell vegna kvikuinnskots á miklu dýpi, að minnsta kosti tvær lyftingar ef ekki fleiri. Landlyftingar ekki andlitslyftingar. Lesa rétt.

Nú, nú, eins og kallinn sagði. Frá og með þessum degi varð allt varð vitlaust. Þar til nú hafa mælst á Reykjanesi hvorki meira né minna en 13.244 skjálftar.

Þar af sextíu og sjö sem eru yfir þrjú stig og af þeim fimm yfir fjögur stig.

Þetta er rosalegt. Ósköpin sjást á þriðja kortinu.

Fjórða kortið sýnir fjölda skjálfta í dag, 29. júlí. Allt fallið í ljúfa löð ... í bili. Það héldu nú líka flestir með kórónavírusinn.

En víkjum nú aðeins að skjálftunum sem ekki hafa orðið enda eru þeir efni pistilsins.

Þekking mín í jarðfræði, og ég er ekki að grínast, er fátækleg. Ég veit þó það að Reykjanes er mikið sprungið.

Landskorpan þar eins og víða annars staðar á landinu brotnar, sprungur myndast og land færist til. Við það myndast spenna, rétt eins og þegar strekkt er á teygju. Þetta eru kölluð misgengi eða jarðskjálftamisgengi.

Talað er um siggengi þegar annar barmur sprungu sígur en hinn situr eftir á sama stað.

Samgengi verður til þegar sprunga myndast og annar flöturinn gengur yfir hinn.

Sniðgengi verður til þegar sprunga myndast og barmar hennar nuddast saman, þá verður ýmist til vinstra eða hægra misgengi eftir því hvor barmurinn hreyfist. Stærstu skjálftarnir verða hér á landi við sniðgengi.

Allt eru þetta voða fín og fagleg orð en því miður er enginn annar tilgangur fyrir þeim hér í pistlinum annar en sá gera höfundinn örlítið gáfulegri, að minnsta kosti í augum þeirra örfáu sem vita minna en hann.

Sprungurnar á Reykjanesi eru að mestu leiti í norður-suðurstefnu. Spennan veldur því að allt leitar í óreiðu. Við þetta má bæta að þegar land lyftist vegna kvikuinnskots brestur landsvæðið, þó ekki nákvæmlega þar sem landið lyftist heldur jafnvel fjarri því. Vestan Þorbjarnarfells lyftist landið og afleiðingarnar urðu skjálftar talsvert fyrir austan fjallið, við Hagafell eins og ég nefndi.

Páll Einarsson, jarðeðlisfræðingur, líkti þessu við bækur í bókahillu. Þegar ein bókin skellist til hliðar eiga hinar það til að skellast í sömu átt, hver á eftir annarri. Þannig eru skjálftarnir á Reykjanesi og víðar. Þeir koma í röðum, til frá vestri til austurs eða öfugt.

Aðalatriðið hlýtur þó að vera spennan sem myndast við jarðskjálfta og sérstaklega þegar hrinur verða eins og á þessu ári. Og skjálftar dreifast. Hvernig stendur þá á því að skjálftarnir eru bundnir við landið vestan Kleifarvatns en sáralítið austan þess? Þar hafa vægir skjálftar dreifst „óskipulega“ út út um allar jarðir eins og sést á þriðja kortinu. Kleifarvatn er enginn skjálftadempari.

Sitt hvorum megin við Geitafell sunnan Bláfjalla er mikill sprungusveimur og þar hafa orðið skarpir jarðskjálftar í gengum tíðina. Jarðvísindamenn hafa hingað til álitið að þar geti orðið stórir skjálftar sem geti jafnvel valdið skaða á húfuborgarsvæðinu.

Ungum var mér sagt að hugsa ekki of mikið, sérstakleg um það sem ég veit ekkert um og það var og er margt. En ég get ekki að því gert að brjóta heilann um jarðskjálftana (og kórónuveiruna, og ástandið fyrir Miðjarðarhafsbotni, og Trump, og ESB og annað sem plagar mannkynið) sem ekki hafa orðið austan Kleifarvatns, í Brennisteinsfjöllum, Bláfjöllum og sunnan þeirra.

Ég er dálítið smeykur af því að þá vantar. Svo finnst mér alveg ferlega skrýtið hvernig skjálftahrinan og kóvítið „ganga eiginlega saman hönd í hönd“. En það er nú allt annað mál. Vera má að annar pistill fylgi þessum fái hann ekki vonda dóma.

Breytti Ferðafélagið ljósmyndinni?

Meðan Sovétríkin voru og hétu var logið að fólkinu sem þjáðist undir ofríki kommúnismans. Þeir sem féllu í ónáð voru miskunnarlaust afmáðir úr bókum og ljósmyndum, öllu var breytt til að lýðurinn fattaði ekki vitleysuna.

Þetta datt mér í hug þegar ég virti fyrir mér þessa fallega auglýsingu Ferðafélags Íslands sem er hér hægra megin.

Heilsíðumynd tekin úr hlíðum Valahnúks. Næst er  mynni Langadals og þar er Skagfjörðsskáli. Fjær eru Krossáraurar, hlíðar Réttarfells, Hattfell, Votupallar í fjarska og svo auðvitað Bólfellið og undir því er ... Nei, hvað haldi’ði? Eitthvað vantar þarna.

Undir Bólfelli eiga að vera skálar Útivistar en þeir eru ekki á myndinni. Voru þeir þurrkaðir út á sovéskan hátt? 

Hvers vegna er myndinni breytt? Jú, Ferðafélagið ætlar sko alls ekki að auglýsa Útivist, hvorki beint né óbeint, keppinautinn sjálfan. Staðreyndin er einfaldlega sú að margfalt fleiri ferðamenn fara í Bása en í Langadal. Veldur þar mestu Krossá sem getur verið mikið skaðræði og vilja fæstir hætta jeppum sínum í hana.

Þar að auki hafa ferðahættir breyst. Í gamla daga fór fólk í rútum í Bása á Goðalandi og í Langadal. Nú fara flestir á eigin bílum og leiðin í Bása er greið, síður sú í Langadal. Vera má að þetta særi þá Ferðafélagsmenn og þess vegna hefi myndinni verið breytt.

Ákaflega auðvelt er að falsa ljósmyndir. Tæknin er svo mikil að hægt er að eyða út fólki og mannvirkjum, flytja til og svo framvegis. Jafnvel klaufi eins og ég get falsað myndir.

Fyrir neðan auglýsinguna er afrit af henni sem ég hef fiktað í. Ég hef tekið mér það bessaleyfi að þurrka út Skagfjörðsskála. Lítur ekki mynni Langadals betur út án hans?

Nei, auðvitað ekki. Skálinn hefur verið þarna í áratugi og er nánast orðinn hluti af landslaginu. 

Ég hef ekkert leyfi til að breyta auglýsingunni, hún er hugverk. Tilgangurinn er aðeins sá að sýna hversu fáránlegt er að þurrka út skála Útivistar til að þóknast viðskiptalegum hagsmunum. 

Svona gera menn ekki, sagði góður maður fyrir nokkrum árum.

Er móbergið á Fimmvörðuhálsi komið á Hornstrandir?

Ljósmyndir eru óaðskiljanlegur hluti fréttar, sé þær á annað borð birtar. Fjölmiðlar gerast samt æði oft sekir um að birta myndir sem alls ekki eiga við fréttina. Dæmi um það er myndin sem fylgir fréttinni hér. Í myndtextanum segir:

Björg­un­ar­sveit­ir að störf­um á Horn­strönd­um. Mynd úr safni.

Varla er hægt að velja mynd sem er fjarri Hornströndum því þessi er af Fimmvörðuhálsi. Þarna eru björgunarsveitarmenn við móbergskletta sem finnast ekki á Hornströndum. Þar að auki sést stika á myndinni en hún er einkennandi fyrir Fimmvörðuháls, plast efst og járn neðst.

Um daginn sagði mbl.is frá óhappi í Þverfellshorni sem er hluti af Esju. Þá var birt mynd af Kistufelli.

Enginn blaðamaður myndi rugla saman forsætisráðherra Noregs og forsætisráðherra Bretlands. Nei, auðvitað ekki, þeir ekki einu sinni af sama kyni. Jafn fáránlegt er að rugla með landafræðina. Nóg eru vandamálin svo þetta bætist nú ekki við.

Sárasjaldan birtast kort í fjölmiðlum og er þó það hægur vandinn. Hér er kort af hluta Hornstranda og sést á því Fljótavík, Fljótvíkurvatn, Þorleifsskarð og Hlöðuvík. Allir þeir staðir sem nefndir eru í fréttinni. Ef einn aumur bloggari getur birt svona kort þá hlýtur virðulegur fjölmiðill að geta gert enn betur.

Afskaplega góð stafræn kort eru hjá Landmælingum og Loftmyndum. Meðfylgjandi kort er frá þeim fyrrnefndu.

Ákváðu að halda ferð sinni áfram

Dregur úr vindi, breytingar á sýningaaðilanum og þeir sem féllu á andlit

Orðlof

Vefsíðuheiti fallbreygjast

Í vefsíðuheitum er .is skammstöfun fyrir landið rétt eins og á mörgum dönskum vefsíðum er .dk, á norskum .no, sænskum .se, á þýskum .de og á austurískum .at.

Engin hefð er fyrir því að beygja þessar skammstafanir. Sagt er: „fréttina má lesa á hi.is [hi punktur is]" (vef Háskóla Íslands), ekki „*…hi.isi", "þetta má sjá á mbl.is [mbl punktur is]" en ekki „*… mbl.isi".

Vefsíðuheitið sjálft á að sjálfsögðu að beygja. 

Ef einhver ætlar til dæmis að nota vef Stofnunar Árna Magnússonar í íslenskum fræðum, arnastofnun.is, þá er vefsíðuheitið beygt eins og hvert annað íslenskt orð: á vef árnastofnunar.is (ef.). 

Sömuleiðis: „Ég las þetta á vísi.is“ (þgf.), ekki „vísir.is“

Vísindavefurinn, Guðrún Kvaran, prófessor.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Dreg­ur úr vindi og úr­komu.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                    

Athugasemd: Þetta er ekki rangt. Samt finnst mér „vindatal“ veðurfræðinga og blaðamanna ósköp þreytandi því hægt er að segja þetta á einfaldan hátt:

Lægir og styttir upp.

Ég, eins og svo margir aðrir, ólst upp við svona orðalag. Finnst því skrýtið hversu einhæfar veðurlýsingar eru orðnar. Oftar en ekki er talað um að „vindur aukist“ eða „minnki“, „vindur sé mikill“ eða „lítil“ og sama með rigninguna sem á sunnudögum er stundum kölluð úrkoma.

Þegar hvasst er og rigning var oft talað um slagviðri. Þetta orð þekkist varla í dag og ástæðan er ekki batnandi veðurfar.

Fréttin er ekki illa skrifuð. Í henni koma fyrir orð eins og strekkingur og súld, gömul og góð orð. 

Í fréttinni segir:

Á föstu­dag gera lang­tímaspár ráð fyr­ir lægð úr suðri, og ef fer sem horf­ir gæti sá dag­ur orðið ansi blaut­ur og vinda­sam­ur.

Hefði ekki verið betra að orða þetta svona:

Spáð er að lægð komi að landinu á föstudaginn og fylgir henni rigning og hvassvirði [slagviðri].

Ég velti því fyrir mér hvað hafi gerst. Líklegast eru komnar nýjar kynslóðir sem aldrei hafa stundað lestur eða hlustað á frásagnir eldra fólks og því hafi rof orðið í flutningi þekkingar milli kynslóða. Tungutakið er orðið einhæfara og orðabanki ungs fólks er mun rýrari en þeirra eldri. Sumir myndu tala um gjaldþrot.

Tillaga: Í dag lægir og styttir upp.

2.

„Hrímhvíta móðir …“

Frétt á mbl.is.                                     

Athugasemd: Nú er dálítið gaman. Í frétt um enskt fótboltafélag sem komst upp í efstu deild wftir þrautagöngu í neðri deildum. Blaðamaðurinn sem greinilega er annt um félagið segir klökkur:

Stuðnings­menn­irn­ir störðu bara hver á ann­an og spurðu niður­lút­ir: Hrím­hvíta móðir, hvar er þín forn­ald­ar frægð, frelsið og mann­dáðin best?

Varla hafa ensku stuðningsmennirnir vitnað í þetta fallega, íslenska ljóð eftir Jónas Hallgrímsson. Það nefnist Ísland en þekkist betur sem Ísland, farsældar frón. Í því segir:

Ísland! farsældarfrón
og hagsælda hrímhvíta móðir!
Hvar er þín fornaldarfrægð,
frelsið og manndáðin best?

Þó blaðamaðurinn nefni það ekki hafa stuðningsmenn fótboltafélagsins ábyggilega haldið áfram og flutt sjöunda erindið, harmþrungnir vegna örlaga félagsins:

Þar stóð hann Þorgeir á þingi
er við trúnni var tekið af lýði.
Þar komu Gissur og Geir,
Gunnar og Héðinn og Njáll.

Ég sé Englendinganna klæmast grátandi á sérnöfnunum. En svona er þetta ekki því einn ritfærasti blaðamaður landsins skrifaði fréttina og hann leyfir sér svona skemmtileg stílbrögð.

Fréttin er skemmtileg og fróðleg þó svo að ég hafi enga samúð með fótboltafélaginu „Lídds“ og örlögum þess. Nóg er af öðrum og miklu betri fótboltafyrirtækjum. Spái ég því að félagið verði aðeins einn vetur í efstu deild. Þá munu stuðningsmennirnir kyrja þetta:

Nú er hún Snorrabúð stekkur
og lyngið á lögbergi helga
blánar af berjum hvert ár,
börnum og hröfnum að leik.

Má vera að stöku tár falli.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Ekki er talið að mennirnir séu slasaðir en að þeir séu orðnir kaldir og hraktir.“

Frétt á visir.is.                                    

Athugasemd: Hér er dálítil tilsögn í stíl. Fjórða orðið í málsgreininni er að og kallast samtenging. Á málinu.is segir um svona:

Samtenging, notuð til að innleiða aukasetningu (skýringarsetningu); tekur viðtengingarhátt af sögn sem fer á eftir.

Þetta er afar merkilegt og fróðlegt.

Málsgreinin skiptist svona:

Ekki er talið að
mennirnir séu slasaðir [fyrri aukasetning]
en að þeir séu orðnir kaldir og hraktir [seinni aukasetning].

Samtengin að, sem þarna stendur fyrst, getur nýst fyrir báðar aukasetningarnar, og sú seinni væri þá svona:

en [orðnir] kaldir og hraktir 

Sumir myndu vilja halda sögninni í hornklofanum en það er ekki nauðsynlegt. Með breytingunni skerðist innihald málsgreinarinnar ekkert en hún er orðin hnitmiðaðri og betri.

Svona er ekki óalgengt orðalag en byrjendur í skrifum átta sig ekki á þessu nema að þeir hafi tileinkað sér bóklestur frá barnæsku.

Tillaga: Ekki er talið að mennirnir séu slasaðir en kaldir og hraktir.

4.

„Fólki finnst eflaust skrítið að Manhunt-serían haldi ekki bara áfram á Netflix, en breytingar urðu á sýningaraðilanum í Bandaríkjunum.“

Frétt á visir.is.                                    

Athugasemd: Fréttin eða greinin er ruglingslega og viðvaningslega skrifuð, talsvert er um slettur. Er ekki „sería“ röð sjónvarpsþátta sem tengjast, sjónvarpsþáttaröð?

Hvað á blaðamaðurinn við með orðalaginu „breytingar á sýningaraðilanum“. Breytti „sýningaraðilinn“ um útlit, framkomu eða eitthvað annað. Hafi„sýningaraðili“ hætt við að sýna sjónvarpsþættina og annar byrjað hefði blaðamaðurinn átt að orða það þannig en ekki rugla eins og hann gerir.

Er annars Netflix „sýningaraðili“? Eitthvað hefur hér misfarist í þýðingu.

Í greininni segir:

Manhunt Unabomber þáttaröðin var mjög vel heppnuð, þó hún hafi kannski ekki alveg náð sömu hæðum og O.J. Simpson sería American Crime Story, sem eiginlega setti standardinn. 

Hvað merkir að „ná sömu hæðum“? Er verið að tala um vinsældir, fagleg vinnubrögð, leik eða eitthvað annað.

Og hvað merkir að „setja standardinn“? Hvað merkir orðið þarna. Var það höfundur handritsins, leikararnir, búningahönnuðirnir eða framleiðendur hans sem „settu standardinn“? Blaðamaðurinn blaðrar bara og skilur lesandann eftir skilningsvana.

Í greininni stendur:

Jewell fer beint í að reyna að rýma svæðið og bjargar þannig ótal mannslífum.

Þetta er einfaldlega kauðalega orðað og skilst ekki. 

Hér er önnur skrýtin málsgrein:

Með þessari leikgerð atvikanna er ekki aðeins verið að rekja atburði á spennandi máta, heldur er verið að skoða hluti sem hafa gengið úr lið í Bandaríkjunum (og víðar). 

Þetta er illa skrifað.

Þess vegna var ég ekkert sérlega spenntur þegar ég hóf áhorfið … 

Ekki er þetta gott, „hefja áhorf“ í stað þess að horfa.

Margir byrjendur í skrifum halda að notkun nafnorða sé merki um vandaðan texta en svo er ekki.

Höfundur greinarinnar veit ekki að hann hefur skrifað illa vegna þess að enginn las yfir, enginn hjápar honum, bendir á yfirsjónir og leiðréttir. Allt bitnar þetta á okkur, lesendum, en fjölmiðlunum virðist alveg sama.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Þá voru tveir fluttir á bráðamóttöku eftir að þeir féllu á andlitið, annar í miðbænum og hinn í Vesturbænum.“

Frétt á visir.is.                                    

Athugasemd: Skyldu þessir tveir hafa fallið á sama andlitið?

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Ekkert fréttnæmt gerðist á lögreglustöð 2, sem sinnir Hafnarfirði, Garðabæ og Álftanesi og má því búast við að þar hafi allt verið með kyrrum kjörum í nótt.“

Frétt á dv.is.                                     

Athugasemd: Hvar er „lögreglustöð 2“. Hef aldrei heyrt hennar getið hvað þá heiti hennar.

Fréttamat DV er skrýtið. Sé ekkert að frétta er það talið fréttnæmt. Þar að auki hefur ekkert gerst fyrst DV hefur ekkert heyrt. Skrýtið.

Líklega er orðalagið komið frá löggunni. Hún skrifar um það sem gerist í svokallaða dagbók.

Venjulegast eru byrjendur á fjölmiðlunum settir í þau leiðindi að skrifa löggufréttir. Þeir grípa líka flestir til þess ráðs að afrita það sem löggan skrifar í dagbókina og birta síðan óbreytt, hvort sem það er fréttnæmt eða ekki. Þar af leiðandi eru löggufréttirnar í öllum fjölmiðlum keimlíkar, leiðinlegar og í þokkabót oft fávíslega skrifaðar.

Dæmi: 

Löggan heldur því fram að póstnúmer í séu heiti á hverfum í Reykjavík og fjölmiðlar éta það upp eftir henni. 

Aldrei eru lögbrjótar settir í fangelsi heldur „vistaðir í fangaklefa“.

Sagt er að það sé „fyrir rannsókn málsins“, rétt eins og eitthvað annað geti valdi því að fólk lendi í fangelsi.

Löggan hefur yfirleitt „afskipti“ af fólki. Sjaldan er annað orðalag notað. Hafi löggan „afskipti“ af manni sem ekur of hratt þýðir það á venjulegu máli að hann hafi verið stöðvaður.

Vandamálið er að blaðamenn halda að löggan skrifi „gullaldarmál“ og eru því hvorki gagnrýnir á orðalag né efni.

Tillaga: Engin tillaga.

 

Lyfta meistaratitli, frumsýna nef, sökkhola og tækla bolta

Orðlof

Skæra

Farið er að nota orðið skæruliði og samsetningar með því sem fyrri lið um miðja 20. öld. 

Orðið skæra í merkingunni 'bardagi, deila, minni háttar vopnaviðskipti' er miklu eldra og þekktist þegar í fornu máli. 

Skæruliðar taka þátt í skæruhernaði, en það orð er frá svipuðum tími og skæruliði. Skæruhernaður er skilgreindur svo að áhersla sé lögð á margar aðgreindar árásir, sem óvinurinn veit ekki hvar er að vænta, og taka skæruliðarnir þátt í slíkum árásum.

Vísindavefurinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Leikmenn Liverpool lyftu enska meistaratitlinum eftir 30 ára bið í gærkvöld …“

Frétt á ruv.is.                                   

Athugasemd: Leikmennirnir lyftu bikarnum sem þeir fengu til sönnunar um afrek sitt en titlinum lyftu þeir ekki.

Ekki er hægt að lyfta enskum meistaratitli né heldur öðrum titlum eða vegtyllum vegna þess að þetta er allt óáþreifanlegt. Hins vegar fæst oft sönnun um árangur. Það getur verið bikar, orða, skjal eða bara klapp þeirra sem á horfa. 

Í fréttinni segir:

Enski deildarbikarinn var loks reistur á loft í gær …

Sögnin að reisa er skyld sögninni að rísa. Hin fyrrnefnda merkir að byggja, rétta við, smíða og svo framvegis. Síst af öllu er merkingin að hefja á loft, sem líklega var hugsun blaðamannsins.

Bikarinn var ekki „reistur á loft“ heldur hófu leikmenn hann á loft, lyftu honum í fögnuði.

Í fréttinni segir:

Hann kvaðst stoltur að fá það hlutverk að rétta bikarinn í hendur leikmanns Liverpool á ný.

Vera má að blaðamaðurinn sé vel að sér í ensku máli en hann virðist ekki góður í íslensku. Þetta er heimildin:

I will be a filled with pride to see this trophy back at Anfield and hand it over to Henderson, Jurgen …

Eftirfarandi hefði verið skárra:

Hann kvaðst stoltur að sjá bikarinn á ný á Anfield og afhenda hann leikmönnum Liverpool …

Gera má athugasemdir við fleira í fréttinni. Furðulegt er að enginn skuli lesa yfir fréttir fyrir birtingu. 

Tillaga: Leikmenn Liverpool lyftu Englandsmeistarabikarnum eftir 30 ára bið í gærkvöld …

2.

„Liverpool fékk enska meistaratitilinn afhentan í gærkvöldi.“

Millifyrirsögn í Fréttablaðinu, „Sport“ þætti.                                   

Athugasemd: Enska fótboltaliðið var fyrir löngu búið að tryggja sér sigur í úrvalsdeildinni, þar með var titillinn í höfn. Enginn afhenti liðinu titilinn enda er hann óáþreifanlegur. Hins vegar fékk liðið bikarinn í gærkvöldi. Tvennt ólíkt, titill og bikar.

Í fréttinni er talað um að „lyfta meistaratitlinum“. Það er ekki hægt þó auðveldlega megi lyfta bikarnum sem sigurvegarinn fær.

Í fréttinni segir:

Stan Collymore kom fyrir metfé og skoraði sigurmark gegn Newcastle …

Blaðamaðurinn heldur að metfé þýði meiri peningar en áður hafa þekkst. Það er rangt.

Á málið.is segir:

Sérstaklega gott húsdýr eða góður gripur: forystusauðir þóttu metfé.

Stan Collymore hlýtur að hafa jarmað af gleði eftir markið.

Gera má athugasemdir við fleira fréttinni og ekki frekar en á öðrum fjölmiðlum eru fréttir lesnar yfir og leiðréttar á Fréttablaðinu

Tillaga: Liverpool fékk enska deildarbikarinn afhentan í gærkvöldi.

3.

„Tvö morð fram­in í Árós­um.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                    

Athugasemd: Þetta er síður en svo rangt orðað. Hins vegar má alveg skrifa eins og segir í tillögunni hér fyrir neðan. Raunar er hún miklu betri.

Margir blaðamenn vilja frekar nota nafnorð en sagnorð. Byggir þó íslenskan á þeim síðarnefndu.

Tillaga: Tveir myrtir í Árósum.

4.

„Dótt­ir­in frum­sýn­ir nýja nefið.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                    

Athugasemd: Ekki veit ég lengur hver fréttastefna Moggans er, fréttin er líklega í samræmi við hana. Hvort á maður að hlægja eða gráta?

Kunningi vakti athygli á nebbafréttinni og segir á Facebook:

Kíkið endilega á liðinn "Ríflega miðaldra" á mbl.is á morgun en þar mun ég frumsýna alveg nýtt grátt hár.

Varla hægt að toppa þetta.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Akkúrat á þessum stað er sökkhola sem myndast greinilega þegar það rignir.“

Frétt á visir.is.                                      

Athugasemd: Ekki er ljóst hvað „sökkhola“ er. Samkvæmt orðsins hljóðan hlýtur það að vera hola sem sekkur þegar rignir. 

Líklegra er að á veginum myndist einfaldlega hola í rigningartíð þegar jarðvegur skolast í frá.

Blaðamanni ber að lagfæra orðalag viðmælanda síns skiljist hann ekki vel.

Í fréttinni segir:

Rétt áður en við lögðum af stað voru allir kátir en svo allt í einu hverfur hesturinn með knapann.

Eftir hreyfimyndinni sem fylgir fréttinni að dæma, hvarf hvorki hesturinn né knapinn. Einnig fylgir mynd af holunni og hún er svo lítil að útilokað er að hestur og maður komist ofan í hana. Eitthvað er orðum aukið í fréttinni.

Tillaga: Þarna myndast hola þegar rignir.

6.

„Hann var snöggur aftur á fætur og tæklaði boltann í Alexander Helga Sigurðarson og aftur fyrir.“

Frétt á visir.is.                                      

Athugasemd: Stundum skiljast ekki íþróttafréttir í fjölmiðlum. Blaðamönnum er svo mikið niðri fyrir að þeir mega hvorki vera að því að vanda sig né lesa yfir fréttina fyrir birtingu.

Tækla er komið af enska orðinu „tackle“ og merkir í fótboltanum að stöðva, ráðast á eða koma í veg fyrir.

Ofangreind tilvitnun er illskiljanlegt, sérstaklega þetta að tækla bolta. Hér er tilvitnunin í ítarlegra samhengi:

Á 68. mínútu komst Höskuldur Gunnlaugsson, fyrirliði Breiðabliks, í góða stöðu en Ívar Örn Jónsson, vinstri bakvörður HK, stöðvaði hann með góðri tæklingu. Hann var snöggur aftur á fætur og tæklaði boltann í Alexander Helga Sigurðarson og aftur fyrir.

Fyrst tæklar Ívar Höskuld og svo boltann. Skilur einhver þetta? Nei, varla. Þetta er bölvað bull. „Aftur fyrir“ hvað? Völlinn, manninn, mennina …?

Tillaga: Engin tillaga.

7.

„Eldsmiðjan á Dalvegi í Kópavogi var lokað fyrr á þessu ári.“

Frétt á vb.is.                                       

Athugasemd: Mikilvægt að fallbeygja. Ungt fólk sem er frábært í ensku gleymir þessu oft, jafnvel í stuttri setningu eins og þessari.

Í fréttinni segir:

Þetta eru staðir sem voru báðir að fá mikið af ferðamönnum og lifðu að miklu leyti á ferðaþjónustunni. 

Blaðamaðurinn skrifar nákvæmlega upp eftir viðmælanda sínum. Hann hefði átt að leiðrétta orð hans. Þetta er skárra:

Báðir staðirnir voru vinsælir hjá ferðamönnum og áttu líka mest allt undir þeim.

Ekki fer vel á því að nota vera + nafnhátt sagnar, „vera að fá“. Betra er hafa fengið.

Ekki er rangt að segja „mikið af ferðamönnum“ en óneitanlega betra að tala um marga ferðamenn.

Í fréttinni stendur:

… segir ástæðuna fyrir lokun staðanna í miðbæ Reykjavíkur mega rekja til þess ástands sem skapast hefur vegna COVID-19.

Einfaldara er að orða þetta þannig.

… segir að stöðunum hafi verið lokað vegna Covid-19.

Nafnorðasýkin birtist í „lokun staðanna“ og „þess ástands sem skapast hefur.

Tillaga: Eldsmiðjunni á Dalvegi í Kópavogi var lokað fyrr á þessu ári.