Þúsund jólakveðjur út í rafræna tómið ...

Í morgun gekk ég út á svalir, eins og ég geri jafnan árla á Þorláksmessu, dró nokkrum sinnum djúpt andann og hrópaði síðan af öllum kröftum:

Sendi ættingjum og vinum bestu óskir um gleðileg jól og heillaríkt nýtt ár. Þakka allt á árinu sem er að líða.

Svo beið ég í dálitla stund þangað til svörin bárust:

Já, sömuleiðis, gleðileg jól, kallaði einhver.

Haltu kjafti, helv... þitt. Fók er að reyna að sofa hérna, öskraði rámur kall.

Ha ..., kaseiru? hrópaði skræk kona.

Hundur gelti, annar tók umsvifalaust undir og köttur mjálmaði. Nagladekk skröltu á íslausu malbiki.

Ég gekk inn í stofu, nennti ekki að hlusta á hundgá, jafnvel þótt fyrr eða síðar myndi hundur sonar míns, hann Fróði (sko hundurinn heitir Fróði ekki sonurinn) hugsanlega gelta, mér eða einhverjum öðrum til ánægju.

Engu að síður velti ég því samt fyrir mér hvort ekki væri skynsamlegra að senda jólakort eða tölvupóst. Þetta hef ég hins vegar gert á Þorláksmessu frá því ég var barn og með því sparað mér ótrúlegar fjárhæðir í kaupum á jólakortum og frímerkjum.

Nú kann ábyggilega einhver að misskilja mig og halda að ég sé að gagnrýna þann hálfra aldar gamla sið að senda jólakveðjur á gufunni Ríkisútvarpsins.

Nei, nei, nei ... Því er nú víðsfjarri, en úr því að verið er að brydda upp á þessu, man ég aldrei eftir að hafa heyrt jólakveðju til mín eða þeirra sem ég þekki. Sendendur eru alltaf einhverjir sem enginn þekkir, til dæmis „Stína, Barði, börnin“ og fleiri sem ég man ekki hvað heita enda 3.200 kveðjur þetta árið.

Nú má vel vera að enginn sendi mér jólakveðju í útvarpinu, sem í sjálfu sér er dálítið sorglegt. Hitt kann þó að vera jafn líklegt að útilokað sé að hlusta með einbeittri athygli á yfir þrjú þúsund jólakveðjur lesnar í belg og biðu í tvo daga samfleytt og ná að grípa þá réttu. Ýmsum kann að finnast það álíka sorglega illa farið með tímann miðað við þær sekúndur sem tekur að lesa jólakort og kannski eina mínútu í andakt á eftir hverju. 

Svo mega lesendur líka hugsa til þess hvort að þessa jólakveðjur séu ekki bara feik, svona eins og rauðklæddi maðurinn með hvíta skeggið.

Hitt er nú dagsatt að Ríkisútvarpið græðir milljónir króna á tiltækinu. Í anda samkeppni og þjóðþrifa hyggst ég nú um áramótin bjóða landsmönnum að hrópa nýárskveðjur af svölunum heima. Takist vel til mun ég líka hrópa jólakveðjur af svölunum á næsta ári. Verðið er miklu betra en hjá Ríkisútvarpinu, heilum 17,5% lægra. Komist ekki til skila fær kaupandinn 33,9% endurgreiðslu. Samkeppnisaðilinn getur sko ekki toppað þetta.

Fyrst verið er að misskilja viljandi tilganginn með þessum skrifum mínum vil ég nefna þá staðreynd í fullkominni vináttu, kurteisi og virðingu fyrir hefðum fólks að það er ábyggilega ódýrara og markvissara að hrópa kveðjur af svölunum en að borga Ríkisútvarpinu fyrir að lesa þær út í rafræna tómið sem er umhverfislega stórhættulegt og um síðir kann það að yfirfyllast. Hvað þá?

Þá hrekkur þetta eflaust upp úr lesandanum:

En það er svo gasalega jólalegt að hlusta á jólakveðjulesturinn á gufunni.

Já, því skal ég nú trúa. Það er líka obbbbboðsleeeeega jólalegt að tala til þjóðarinnar úti á svölum á Þorláksmessumorgni. 

(Vilji svo til að einhver glöggur lesandi telji sig hafa lesið ofangreindan pistil á Þorláksmessu á síðasta ári skal tekið fram að höfundur fer jafnan út á svalir þennan dag.)

(Teikningin er bara ansi lík höfundi.)

25 ávirðingar á borgarstjóra og meirihlutann

Skýrsla innri endurskoðunar Reykjavíkurborgar um braggamálið er þungu áfellisdómur yfir meirihluta borgarstjórnar og ekki síst borgarstjóranum.

Útilokað er að Dagur B. Eggertsson, borgarstjóri, geti gert hvort tveggja, sagst ekkert vita um gerðir nánustu undirmanna sinn og um leið hælt sér af því að hafa „uppgötvað“ að á vegum þeirra var misfarið með fé við byggingu braggans.

Draga má eftirfarandi staðreyndir í braggamálinu af skýrslunni:

1. Borgarstjóri veit ekki hvað nánustu undirmenn hans eru að gera þrátt fyrir mikil „samskipti“, og hann leitar ekki eftir upplýsingum
2. Skipulag skrifstofu eigna og atvinnuþróunar er slæmt og henni illa stýrt.
3. Innra eftirlit er bágborið vegna slæms skipulags og lélegrar stjórnunar.
4. Stjórnandi eigna og atvinnuþróunar vissi ekkert hvað nánustu undirmenn hans voru að gera. 
5. Borgarstjóra og skrifstofustjóra eigna og atvinnuþróunar ber ekki saman um ákvarðanir sem teknar voru í tengslum við verkefnið.
6. Skrifstofustjóri eigna og atvinnuþróunar brást stjórnendaábyrgð sinni.
7. Af öllum verkefnum á vegum skrifstofu eigna og atvinnuþróunar „gleymist“ að láta borgarstjóra vita um uppbyggingu braggans.
8. Bygging braggans virðist hafa lifað sjálfstæðu lífi án aðkomu annarra er að honum unnu.
9. Við byggingu braggans var markvisst brotið gegn reglum borgarinnar um mannverkjagerð um ábyrgð og verklegar framkvæmdir.
10. Aðeins var gerð frumkostnaðaráætlun sem byggð var á lauslegri ástandsskoðun á rústum braggans.
11. Frumkostnaðaráætlun var 158 milljónir króna. Raunkostnaðurinn varð 425 milljónir.
12. Verkið var ekki boðið út né heldur einstakir verkþættir.
13. Húsið var byggt án kostnaðaráætlanir eins og reglur um mannvirkjagerð krefjast.
14. Fyrstu hugmyndir voru um lítið og einfalt kaffihús eða stúdentakjallara en varð að fullbúnum veitingastað með vínveitingaleyfi.
15. Borgarráð samþykkti að húsaleiga braggans yrði 670.125 kr. á mánuði. Hún þarf að vera 1.697.000 kr til að hún standi undir kostnaði.
16. Engir skriflegir samningar voru gerðir um byggingu braggans.
17. Vinavæðing, verktakar voru handvaldir af þeim sem stóðu að framkvæmdunum.
18. Arkitekt byggingarinnar var ráðinn sem verkefnisstjóri. 
19. Verkefnisstjórinn var lítið á byggingastað og hafði því ekkert eftirlit.
20. Farið var fram úr samþykktum fjárheimildum við byggingu braggans, enginn fylgdist með því, ekki verkefnisstjórinn sem líka var arkitektinn.
21. Þeir sem samþykktu reikninga vegna braggans könnuðu ekki hvort útgjöldin voru innan fjárheimilda.
22. Logið var að borgarráð um byggingu braggans.
23. Ágreiningur er milli skrifstofustjóri eigna og atvinnuþróunar og verkefnisstjóri um ákvarðanir sem teknar voru um byggingu braggans.
24. Skjalagerð vegna braggans var ófullnægjandi sem er brot á lögum og reglum borgarinnar.
25. Ekki hefur verið staðfest að um misferli hafa við að ræða við byggingu braggans en innri endurskoðun telur vert að skoða nokkra „áhættuatburði“.

Af þessu má sjá að allt við endurbyggingu braggans hefur verið í handaskolum. Innri endurskoðun borgarinnar segir að lög hafi verið brotin, kostnaðareftirlit sama og ekkert, farið á svig við innkaupareglur, starfslýsingar og verkferla. Ruglið og handarbaksvinnubrögðin eru víðar um borgarkerfið sem bendir enn og aftur til þess að borgarstjóri er ekki starfi sínu vaxinn.

Öll ábyrgð beinist að skrifstofustjóra eigna og atvinnuþróunar og borgarstjóra. Sá fyrrnefndi var látinn fara í mars á þessu ári en borgarstjóri ætlar að sitja sem fastast. 

Sjaldan er ein báran stök. Borgarstjóri veit ekkert um braggann, ekki frekar en að hann viti neitt um annað sem illa fer í borgarkerfinu. Hann er alltaf tilbúinn með sérhönnuð svör, hvort heldur í braggamálinu eða þegar klóakið lak út í Skerjafjörð.

Sú spurning situr nú eftir hvort borgarstjóri hafi annað hvort ekkert vitað neitt um braggann eða hann þagað um braggann. Hið fyrra bendir til að hann sé langt í frá góður stjórnandi. Hið síðar er auðvitað glæpsamlegt.

Hvað sem um borgarstjóra má segja er greinilegt að meirihluti borgarstjórnar ætti að vera sprunginn ef ekki kæmi til reynsluleysi Viðreisnar, hentistefnupólitík Pírata og áhugaleysi Vinstri grænna.

Algleðilegt, maður staðfestur og aðhlynning

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

 

Leita læknis …

Þótt þau á höfuðbólinu tali um að „seek medical help“ þurfum við hér á hjáleigunni ekki að verða svo hástemmd að „leita læknisfræðilegrar aðstoðar“. Það nægir að leita læknis eða læknishjálpar. Þýðandi má ekki láta frummálið svífa um of á sig. 

Málið á bls. 38 í Morgunblaðinu 15.12.2018.

 

1.

„Fimm hlýjustu ár frá því mælingar hófust hafa öll átt sér stað á þessum áratug …“ 

Frétt á visir.is.    

Athugasemd: Í nokkuð góðri grein um loftslagsbreytingar á jörðinni er ofangreind tilvitnun. Fimm sinnum er þetta ofnotað orðalag „að eiga sér stað“ en því er alltof oft er þvælt inn í ritað mál í stað þess að nota sögnina að vera.

Höfundurinn hefði mátt lesa greinina yfir og breyta á nokkrum stöðum til hins betra. Sumt orkar tvímælis eins og þetta:

Vísindamenn vara við því að slíkri hlýnun fylgdi hækkun yfirborðs sjávar, …

Mér hefði fundist fara betur á því að segja: Vísindamenn benda á að hlýnuninni fylgi hækkun yfirborðs sjávar … og svo framvegis. Viðvörunin er innifalin í orðunum.

Blaðamaðurinn notar orðið vefengja í stað véfengja. Það er gott enda segir í malid.is:

Bæði hefur tíðkast að rita véfengja og vefengja en mælt er með síðari rithættinum skv. uppruna orðsins.

Ég hef hins vegar vanist því að véfengja svo ótalmargt og þarf líklega að breyta rithættinum.

Tillaga: Fimm hlýjustu ár frá því mælingar hófust voru öll á þessum áratug …

2.

„Tilefnið var þó ekki algleðilegt …“ 

Frétt í kvöldfréttatíma Ríkissjónvarpsins 16.12.2018.   

Athugasemd: Því miður gleymdi ég að skrifa hjá mér um hvað fréttin fjallaði. Það er þó ekki höfuðatriðið. Hef aldrei heyrt orðið áður. 

Veit ekki heldur til þess að til sé orðið „hálfgleðilegt“ né heldur „vangleðilegt“. Hins vegar kann sumum að þykja málfræði hálfleiðinleg og athugasemdir á borð við þessa jafnvel „alleiðinlegar“. Þó mun enginn telja málfræði „hálfskemmtilega og varla „alskemmtilega“ … Hér er nú án efa komið fullmikið af hinu góða. Eða ætti ég að segja „fullgott“ eða „vangott“?

Svona má nú skemmta skrattanum með því að snúa út úr eða kroppa í orð. Rýr orðaforði er vandamál sem einna helst hrjáir hrjáir yngri kynslóðir. Við sem eldri erum gleymdum að kenna þeim að lesa bækur.

Tillaga: Tilefni var þó ekki eintóm gleði …

3.

„Börn sendi nektarmyndir á lokaða hópa á Snapchat.“ 

Fyrirsögn á visir.is.   

Athugasemd: Þessi fyrirsögn er út í hött. Hún er höfð í viðtengingarhætti sem gengur ekki upp jafnvel þó hún geti verið réttlætanleg. Í fréttinni segir:

Dæmi eru um að börn allt niður í tólf ára taki þátt í leik þar sem þau eru mönuð til að senda af sér nektarmyndir á lokaða hópa á samskiptaforritinu Snapchat. 

Eftir að hafa lesið fréttina má skilja fyrirsögnina á þann veg að hún segi frá því að börn sendi nektarmyndir. Fyllri frásögn er að þau senda myndirnar.

Tillaga: Börn senda nektarmyndir í lokuðum hópum á Snapchat.

4.

„Ole Gunn­ar Solskjær var í dag staðfest­ur sem næsti knatt­spyrn­u­stjóri enska úr­vals­deild­arliðsins Manchester United.“ 

Frétt á mbl.is.   

Athugasemd: Skyldi vera jafnsárt að vera staðfestur og krossfestur? Veit að sá sem er staðfastur er fastur fyrir, stöðugur, óhvikull. Þetta eru því ólík orð.

Sögnin staðfesta er til og í málid.is segir eftirfarandi:

segja að e-ð sé rétt, segja að e-u sé svona háttað

hún staðfesti að þetta væri sannleikanum samkvæmt

þetta staðfestir grun yfirvalda um fjársvik

Í tilvitnuninni hér í upphafi er staðfestur lýsingarorð og merkir svipað og sögnin staðfesta. Ekkert að þessu orðavali sem slíku.

Hins vegar er tilvitnunin algjör steypa vegna þess að því fer fjarri að svona sé talað.

Miklu betra hefði verið að blaðamaðurinn hefði hugað að stíl. Jónas Kristjánsson (1940-2018), fyrrum ritstjóri, segir á vef sínum:

Texti er hafður einfaldur til að verða spennandi. Fréttatexti á að vera stuttur, skýr og spennandi. Stuttur texti er skýr. Skýr texti er spennandi. Fréttastíll er bestur stuttaralegur. Þú þarft að vera góður í íslensku og skilja málfræði og setningafræði.

Mikið óskaplega væri nú gaman ef blaðamenn hefðu ráð Jónasar í huga. Þau eru svo einföld og auðskiljanleg.

Tillaga: Í dag var staðfest að Ole Gunn­ar Solskjær verður næsti knatt­spyrn­u­stjóri enska úr­vals­deild­arliðsins Manchester United.

5.

„Tveir voru fluttir til aðhlynningar á sjúkrahúsi eftir alvarlegt umferðaslys …“ 

Frétt Ríkisútvarpinu 19.12.2018.   

Athugasemd: Sá sem fær aðhlynningu getur varla verið alvarlega slasaður, það liggur í orðanna hljóðan. Eflaust má færa rök fyrir því að aðhlynning sé þegar meðhöndlunin er skurðaðgerð, rannsóknir, blóðgjöf, viðgerð á brotnum beinum, meðhöndlun brunasára, hjartaþræðing, líffæraskipti og álíka læknismeðferðir. 

Verður ekki að vera eitthvað samhengi í fréttunum? Í æsku minni skar ég mig í fingur og fékk aðhlynningu heima, plástur á bágtið. Mér finnst aðhlynning vera minni háttar umönnun.

Slysið reyndist mjög alvarlegt eftir því sem að ítarlegri fréttir bárust. 

Tillaga: Tveir voru fluttir á sjúkrahús eftir alvarlegt umferðarslys …

 

Er skjálftahrinan við Herðubreið fyrirboði um eldgos?

Ekkert hefur dregið út skjálftahrinunni við Herðubreið. Þegar þetta er skrifað hafa um 190 skjálftar mælst suðvestan við fjallið. Hvað er eiginlega að gerast þarna? Best er að vísa til pistils sem ég skrifaði birtist hér 7. janúar 2018, linkur á hann er hér.

Skjálftarnir núna eru flestir á um fjögurra til sjö km dýpi, sumir miklu grynnri, 0,1 km og 0,5 km, einn hefur mælst á 8,2 km dýpi.

Langflestir hafa mælst innan við 1 stig eða 119. Alls hafa mælst 66 skjálftar sem hafa verið frá einu til tveggja stiga. 

Sagt er að mikill fjöldi lítilla skjálfta geti bent til að eldgos sé í aðsigi. Rökin eru þau að þessir litlu skjálftar verða til þegar kvikan þrengir sér upp í gegnum jarðskorpuna og við það springur hún, sprungur opnast og aðrar víka.

Síðustu misserin hefur verið talsvert um skjálftahrinur í kringum Herðubreið. Fyrr eða síðar mun kvikan ná upp og þá verður eldgos á þessu svæði þar sem hraun hafa runnið í árþúsundir.

Hvergi hefur gosið á þessu svæði fyrir utan Holuhraunsgosið 2014 og í Öskju. Á Vísindavefnum segir um eldgos í Öskju:

Askja í Ódáðahrauni hefur ekkert gosið á þessari öld, en á 20. öld gaus hún alls átta sinnum. Síðasta gos varð árið 1961, en öll hin gosin urðu á þriðja áratugnum: 1921, 1922 (tvö gos), 1923, 1924, 1927 og 1929. Þessi gos voru öll frekar smávægileg, en 28. mars 1875 hófst aftur á móti mikið öskugos í Öskju sem hrakti fólk úr nærliggjandi sveitum.

Norðan Vatnajökuls eru svokallað Norðurgosbelti, í því eru fimm eldstöðvakerfi: Kverkfjöll, Askja, Fremri-Námar, Krafla og Þeistareykir. Eldgosahrina varð í Kröflukerfinu á árunum 1724 til 1729 og svo 1975 til 1974.  Hin þrjú kerfin hafa verið til friðs frá því að land byggðist.

Kortið er fengið af vefnum map.is. 

Grímulausa hagsmunagæslan og innanlandsflugið

Það fyr­ir­tæki sem und­ir­ritaður stjórn­ar greiddi á síðustu 16 mánuðum 600 millj­ón­ir í veiðileyf­a­gjald sem er hálf­virði af ný­smíði fiski­skips. Með þeim gjöld­um var slökkt á getu fyr­ir­tæk­is­ins til að halda áfram þeirri tækni­væðingu sem við höf­um verið svo stolt­ir af og telj­um vera eina svarið við sam­keppni frá rík­is­styrkt­um lág­launa­lönd­um.

Ofangreind tilvitnun eru eftir Pétur Hafstein Pálsson, framkvæmdastjóri Vísis í Grindavík, sem  skrifar afburðagóðri grein í Morgunblaði dagsins. Hann tengir þessi orð ansi snyrtilega við niðurlagið í grein sinni og hefur þar eftir sjávarútvegsráðherra þegar hann er spurður að því hvað verði um fyrirtæki sem ekki fylgja tækniþróuninni:

Þau bara deyja, það er ekk­ert flókið. Þau verða að gjöra svo vel að standa sig í sam­keppn­inni, fylgj­ast með því sem er að ger­ast, öðru­vísi geta þau ekki keppt, hvorki um starfs­fólk né verð á er­lend­um mörkuðum.

Stutt og laggott. Hreinskilið svar, bitur sannleikurinn.

Þorsteinn kallar lægri veiðigjöld „grímulausa hagsmunagæslu“. Að hans mati má sækja nær óendalega fjármuni til sjávarútvegsins.

Ekkert hlægilegt er við orð Þorsteins og hér kemur brandarinn. Þegar hann reynir að vera alveg grjótharður í stjórnarandstöðu og velur ríkisstjórninni öll hinn verstu orð sendur félagi hans upp í grímulausri hagsmunagæslu.

Benedikt Jóhannesson heitir maður sem er fyrrum formaður Viðreisnar, fyrrum þingmaður, fyrrum fjármálaráðherra og fyrrum frambjóðandi: Hann er maðurinn sem kjósendur höfnuðu eftir aðeins eitt ár. Snautlegri gerist nú ekki stjórnmálaferill nokkurs manns.

Þessi „margfyrrum“ skrifar líka grein í Morgunblað dagsins og býsnast yfir verði á flugfarmiðum innanlands og hann vill að flugið verði niðurgreitt:

Hvernig ætl­um við að fjár­magna þetta? Jú, við vilj­um að ákveðinn hluti afla­heim­ilda verði seld­ur á markaði og sölu­verðið sett í sjóð til þess að byggja upp innviði á því landsvæði sem afla­heim­ild­irn­ar voru áður á.

Með auk­inni eft­ir­spurn verður inn­an­lands­flugið ódýr­ara, ekki bara fyr­ir lands­byggðarfólk held­ur alla lands­menn, ferðum mun fjölga og flugið verður eft­ir­sókn­ar­verðari ferðamáti. Þá græða all­ir.  

Já, allir græða. Mikið óskaplega væri samfélagið gott ef tunguliprir Viðreisnungar eins og Þorsteinn Víglundsson og Benedikt Jóhannesson fengju ráðið. Þá væri ekki stunduð grímulaus hagsmunagæsla. Niðurgreiðsla á flugfarmiðum er sko alls ekki nein hagsmunagæsla.

Sleppum nú allri kaldhæðni og spyrjum hvort það sé ekki þannig að allt óvarkárt tal stjórnmálamanna komi í bakið á þeim. Hugsanlega kemst Viðreisn einhvern tímann í ríkisstjórn og mun þá án efa reyna að tóna niður talsmátann. 

Alltaf er það þannig að stjórnarandstöðuþingmaður sem kemst í ríkisstjórnarmeirihluta leggur af kjaftbrúk sitt og verður þá nærri því málefnalegur og kurteis. Dæmin eru ótalmörg en nærtækast að bera saman Þorstein Víglundsson, félagsmálaráðherra, og Þorstein Víglundsson, stjórnarandstöðuþingmann. Halda mætti að þeir væru óskyldir.

Eiga annars ekki allir hagsmuna að gæta? Vel færi á því að þeir Þosteinn og Benedikt svöruðu þessari spurningu þannig að þversögnin í málflutningi þeirra væri ekki eins æpandi.

 

 

Neysla kæstrar skötu veldur verðbólgu, jarðskjálftum og getuleysi

Síðustu daga hef ég sem endranær ekið framhjá fiskbúð nokkurri og af fnyknum sem frá henni leggur er víst að verið er að selja Þorláksmessuskötu, dauðkæsta og baneitraða. Jafnvel bíllinn minn tók að hiksta þegar ég ók framhjá fiskbúðinni og má það beinlínis rekja til lyktarinnar enda ljóst að fátt er verra fyrir bílvél en andrúmsloft mengað skötufnyk.

Ótrúlegt er til þess að hugsa að nokkur maður skuli vilja slafra í sig skemmda skötu og telja sér um leið trú um að hún sé holl og bragðgóð. Dæmin eru mörg. Ég þekki fólk sem reynir svo mikið að falla inn í umhverfi sitt að það segir þvert gegn hug sér að skemmda skatan sé góð. Þetta fólk byrjaði á sömu forsendu að reykja. Svo þegar reykingar féllu úr tísku hætti það að reykja af samfélagsástæðum.

 

Ég á systur sem var alin upp í guðsótta og góðum siðum, rétt eins og ég, en tók upp á því að byrja að anda að sér tóbaksreyk. Það tók nokkra áratugi að venja hana af reykingum. Þá tók hún upp skötuát á Þorláksmessu. Við svo búið mátti ekki standa og var skömmu síðar send til Suður-Afríku. Þar hafa innfæddir séð svo um að hún borðar ekki skötu enda blómstrar stúlkan sem aldrei fyrr og yngist með hverju árinu sem líður og nálgast brátt það útlit sem hún hafði um fermingu.

 

Út af fyrir sig er ekkert við það að athuga þó frjálsir landsmenn skófli í sig skötu, svo framarlega sem það er gjört án þvingana af nokkru tagi. Hitt er verra og það er hversu náttúran skaðast af vinnslu og áti skötu. Alþjóðlegar rannsóknir hafa sannað að fátt eyðir ósónlaginu en skötuát enda fylgir því afar mikil þarmagasframleiðsla og losun þess sem er gríðarlega hættuleg.

 

Ég hef það fyrir satt að jarðvísindamenn hafi fundið sönnun fyrir því að skötuát á Þorláksmessu auki hættuna á auknu kvikustreymi frá iðrum jarðar með tilheyrandi jarðskjálftum og jafnvel eldgosum. Mér skilst að Jarðfræðistofnun Háskóla Íslands hafi þegar afhent forsætisráðherra illþefjandi skýrslu um málið.

 

Líffræðingar hafa fundið mjög mikil líkindi með getuleysi karlmanna og neyslu þeirra á skötu. Þetta verður gert opinbert á vegum Íslenskrar erfðagreiningar eftir áramótin.

 

Raunar mælast áhrif skötuneyslunnar á efnahag þjóðarinnar. Á vegum Seðlabankans hafa rannsóknir sýnt að verðbólga vex í réttu hlutfalli við sölu á skötu.  

 

Af þessu má sjá að skötuneysla er stórhættuleg fyrir þjóðina, ríkið, náttúru lands og ... manna og ekki síður sjálfan alheiminn. Mál er komið að hætta þessari vitleysu, hreinlega banna skötuneyslu og bjarga þannig heiminum. Tökum nú höndum saman og hættum þessari ómenningu.

 

 

Heimildarmyndin um Matthías Johannessen skáld og ritstjóra

Í bókinni um Stein Steinar er mikið vitnaði í þig Matthías, nærri því á annarri hverri síðu, sagði blaðamaðurinn nokkuð hrifinn við ritstjóra sinn.

Nú, hvað var þá á hinum síðunum, voru þær tómar, gall í ritstjóranum sem glotti.

Matthías Johannessen, skáld og fyrrum ritstjóri Morgunblaðsins, var og er stórmerkur maður, það vissi ég jafnvel þó ég þekki ekki manninn persónulega. Jú, annars ... Ég þekki hann ágætlega en hann veit ekkert kvur ég er. Þannig einhliða kynni eru algengar á fjölmiðla og tækniöld. Hef frá barnæsku lesið Moggann og nokkuð margar bækur eftir hann voru til á æskuheimili mínu. Hann hefur skrifað ljóðabækur, skáldsögur, fræðibækur og margt fleira. 

Í dag fékk ég að mæta á frumsýningu heimildarmyndar um Matthías og þá í fyrsta sinn kynnist ég persónunni að baki skáldinu og ritstjóranum.

Ofangreind tilvitnun (rituð eftir minni) úr myndinni vakti ósvikinn hlátur meðal frumsýningargesta, enda sögðust sumir þarna þekkja manninn sem sagður er með afbrigðum orðheppinn og skjótur til svara, svona „spontant“ eins og við segjum á útlenskunni. 

Heimildarmyndin nefnist Þvert á tímann og höfundar hennar eru kvikmyndagerðarmennirnir Sigurður Sverri Pálsson og Erlendur Sveinsson. Hún fjallar um dag í lífi Matthíasar árið 2000 og til viðbótar er skotið inn klippum frá árinu 2012.

Í stuttu máli hafði myndin sterk áhrif á mig. Eftir að hafa horft á hana var maður að velta fyrir sér agnúum í kvikmyndatökunni, á kafla dálítið uppskrúfuðum þulartexta, ljóðum sem birtust á tjaldinu í örstutta stund svo varla var tími til að lesa þau til enda, lengd myndarinnar og svona álíka smáatriðum. Allir þessir gallar hafa horfið úr huga mínum og eftir stendur skýr og hrein mynd af djúpvitrum manni sem án nokkurs vafa er skáld, en um leið mildilegur ritstjóri, brosmildur, með ágætt skopskyn og stjórnaði blaði sínu með kurteisi og ágætri samvinnu við alla starfsmenn.

Myndin hefst á nærgöngulegum atriðum, draumi sem enginn ráðning fæst á, hugarflugi og vangaveltum um ljóð sem smám saman tekur á sig mynd. Sagt er frá Hönnu Ingólfsdóttur, eiginkonu hans og hversu miklu máli hún skipti. Svo er hún fallin frá. Matthías er orðinn tólf árum eldri, tekinn í andliti, og leggur rauðar rósir á leiði konu sinnar. Sársaukinn skín úr andlitsdráttum, hann saknar henar greinilega en lærir að lifa þrátt fyrir missinn. Hann er hættur á Mogganum, og öllum gleymdur ... eða hvað? Áhorfandinn er eiginlega sem steini lostinn og spyr sjálfan sig hvar þau eru, synir þeirra Hönnu og Mattíasar og barnabörnin. Framhjá þeim skauta framleiðendur heimildarmyndarinnar að öllu leyti nema rétt í stöku andrá sjást myndir á borði skáldsins og af þeim má ráða að hann er ekki einn. Guði sé lof fyrir það, hugsar áhorfandinn.

Myndin er óður til skáldskaparins og hins ritaða máls. Þar er Matthías Johannessen einn af þeim sem fremst standa, hann er andans maður.

Heimildarmyndin er óvenjulega gerð. Í henni eru skáldlegir tónar sem hæfa vel, fögur klassísk tónlist sem Matthías unnir og þulurinn segir af og til frá en að öðru leyti virðist myndin flæða stjórnlaust með áhugaverðum snúningum.

Leitt að hafa aldrei kynnst þessum merka manni sem fæddur var árið 1930.

Vanburðugur, að láta gott heita og berjast við súkkulaði

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

 

Þegar frummálið svífur á mann

Þótt þau á höfuðbólinu tali um að „seek medical help“ þurfum við hér á hjáleigunni ekki að verða svo hástemmd að „leita læknisfræðilegrar aðstoðar“. Það nægir að leita læknis eða læknishjálpar. Þýðandi má ekki láta frummálið svífa um of á sig. 

Málið á bls. 38 í Morgunblaðinu 15.12.2018.

Lesandinn má ekki láta kaldhæðnina í ofangreindum orðum fara framhjá sér.

1.

„„Van­b­urðugur“ markaður“ 

Fyrirsögn á mbl.is.    

Athugasemd: Er ekki sjálfsagt að þróa íslenskuna og mynda ný orð þegar þeirra er þörf? Orðið vanburðugur finnst ekki í orðabókum en það þekkist engu að síður og elsta heimildin sem ég fann í fljótheitum er úr Morgunblaðinu 16. febrúar 1930, blaðsíðu 8. Þar segir Jón Þorláksson í ræðu á Alþingi um Íslandsbanka:

Finst mjer ekki von á því, að banki, sem í augum ríkisstjórnarinnar er jafn vanburðugur og ríkisstjórnin heldur fram, hafi getað gert betur.

Lýsingarorðið burðugur getur merkt sá sem ber sig vel, til dæmis fyrirtæki sem er rekstrarhæft, það er burðugt, enda er orðið dregið af því að bera. Andstæðan er óburðugur og er það vel þekkt og getur merkt þann sem er kraftlítill, óburðugt fyrirtæki er hugsanlega komið í þrot. 

Er sá vanburðugur sem hvorki er burðugur né óburðugur? Eða er ekkert þarna á milli? Fyrirtæki sem er burðugt stendur vel en það sem er óburðugt er hugsanlega mjög illa statt, jafnvel gjaldþrota. Þarf einhvern meðalveg?

Í fréttinni er sagt að markaðurinn sé vanburðugur, það er fjárfestar „virðast hálf­veg­is forðast markaðinn“, eins og segir í fréttinni og er líklega haft úr „Hvítbók um framtíðarsýn fyrir fjármálakerfið“ sem er fréttin fjallar alfarið um.  Í Hvítbókinni segir:

Til að tryggja samkeppni og virkni millibankamarkaðar þurfa burðugar innlánsstofnanir hér á landi að vera að lágmarki þrjár.

Á hraðleit í skýrslunni fann ég ekki orðið „vanburðugur“.

Þó vekur athygli að 88 árum eftir áðurnefnd orð Jóns Þorlákssonar er enn verið að velta fyrir sér hvort banki sé burðugur eða vanburðugur og í bæði skiptin er umræðuefnið banki sem heitir Íslandsbanki.

Tillaga: Engin tillaga gerð.

2.

„Kjósa um van­traust­stil­lögu gegn May.“ 

Fyrirsögn á mbl.is.    

Athugasemd: Talsverður munur er á því að kjósa og greiða atkvæði. Um það skrifaði Eiður heitinn Guðnason á bloggsíðu sína sem enn er opin, áhugamönnum um gott íslenskt mál til glöggvunar:

Ótrúlega margir fréttaskrifarar virðast ekki skilja hvenær er verið að kjósa og hvenær er verið að greiða atkvæði um eitthvað, til synjunar eða samþykktar. Þetta hefur oft verið nefnt í Molum.

Fyrirsögn af mbl.is: Seðlabankinn kaus gegn bónusum.

Fulltrúi Seðlabankans greiddi atkvæði gegn bónusgreiðslum. Það er út í hött og rangt að tala um að kosið hafi verið um bónusgreiðslur. Það stríðir gegn gróinni málvenju, en mörg fréttabörn virðast ekki vita betur og enginn les yfir.

Þingmenn og aðrir trúnaðarmenn Íhaldsflokksins ætla að greiða atkvæði um tillögum um vantraust á formann flokksins og forsætisráðherra, Theresu May.

Tillaga: Greiða atkvæði um vantraust á May.

3.

„Félagið var skráð á heimili foreldra Ármanns og voru þau bæði skráð í stjórn þess.“ 

Frétt á visir.is.    

Athugasemd: Ótrúlegt að blaðamaðurinn skuli ekki hafa séð tvítekninguna, nástöðuna, skráð ... skráð. Má vera að hann sjái ekkert athugunarvert við nástöðu og hafi engan áhuga á stíl. Þá er hann í röngu starfi.

Auðvelt er að laga svona eftir fyrsta yfirlestur, iðki blaðamaðurinn að lesa yfir það sem hann hefur skrifað.

Tillaga: Félagið var skráð á heimili foreldra Ármanns og voru bæði í stjórn þess.

4.

„Einn sá besti læt­ur gott heita.“ 

Fyrirsögn á mbl.is.    

Athugasemd: Þetta er ómöguleg fyrirsögn. Í fréttinni kemur fram að einn besti skíðagöngumaður Noregs er hættur keppni. Af hverju er það þá ekki sagt í fyrirsögninni? Hvað er betra við að nota þessa margtuggðu klisju, að láta gott heita?

Hvað á barni að heita, spurði presturinn. Tja …, látum það gott heita, sagði pabbinn.

Þessi gamli brandari er líklega ekkert fyndinn lengur og má vera að hann hafi aldrei verið það. Klisjur eru sjaldnast skemmtilegar og síst af öllu upplýsandi í fréttum. Blaðamaðurinn segir í fréttinni:

Auk þess stát­ar hann af átján sigr­um á heims­bikar­mót­um. 

Er eitthvað óskýrara að segja að maðurinn hafi sigrað átján sinnum á heimsbikarmótum? Oftast merkir sögnin að státa að monta sig, hreykja sér, en óvíst er hvort skíðamaðurinn hafi verið þannig innrættur að hann monti sig. Sé ekkert annað vitað er óþarfi að segja neitt annað en að hann hafi sigrað átján sinnum á heimsbikarmótum.

Þar á ofan er maðurinn kallaður „Íslandsvinur“ af því að hann keppti einu sinni hér á landi. Er ekki nóg komið af þessu auma viðurnefni?

Tillaga: Einn besti skíðagöngumaður Noregs er hættur.

5.

„25 slökkviliðsmenn börðust við tonn af súkkulaði.“ 

Fyrirsögn á visir.is.   

Athugasemd: Nei, nei, nei ... Þeir börðust ekki við súkkulaði, það kemur beinlínis fram í fréttinni. Þeir þurftu hins vegar að hreinsa það upp og það gekk ekki átakalaust.

Fréttin er skrifuð af blaðamanni sem ekki virðist hafa neina tilfinningu fyrir íslensku. Hann segir til dæmis:

Tonn af fljótandi súkkulaði hafði sloppið úr súkkulaðitank með þeim afleiðingum að það flæddi yfir nærliggjandi götu. 

Súkkulaðið hefur ábyggilega runnið úr þessum „súkkulaðitanki“, ... það slapp ekki.

Og „með þeim afleiðingum“, segir blaðamaðurinn í hugsunarleysi sínu. Svo segir hann að súkkulaðið hafi flætt yfir nærliggjandi götu. Þvílíkt stílleysi.

Hefði ekki má skrifa þetta svona: Eitt tonn af súkkulaði rann úr súkkulaðitanki (!) og yfir götu.

Frekar illa skrifuð frétt þó tilefnið hefði ábyggilega nægt til skemmtilegri umfjöllunar fyrir lesendur. Nei, hroðvirknin og fljótfærnin ræður för.

Tillaga: Súkkulaði veldur slökkviliðsmönnum vandræðum. 

Hrikalegt þetta með Mýrdalsjökul ...

Hvað er eiginlega að gerast í Mýrdalsjökli? Hefur enginn áhyggjur? Nei, það er ekkert að gerast, Katla sefur vært og um þessar mundir mælast þar varla skjálftar. Kortið hér við hliðina sýnir skjálfta síðustu þrjá daga. Þarna mælis einn skjálfti fyrir framan sporð Tungnakvíslajökuls og er hann 1,6 sig og varð á 700 m dýpi.

Nei, það er eiginlega ekkert hrikalegt að gerast í Mýrdalsjökli. Hvað hefur þá orðið um alla þá spöku og fróðu menn sem spáðu dómsdagseldsumbrotum í Kötlu strax á eftir gosinu í Eyjafjallajökli árið 2010?

Því er fljótsvarað. Þeir eru að bora í nefið einhvers staðar þar sem þeim líður vel. Sama á við þann draumspaka sem oft hefur verið að benda mér á komandi hamfarir. Hamfaraspár hans hafa ekki ræst ennþá. Staðreyndin er nefnilega sú að snúnara að spá um framtíðina en fortíðina („ég sá gosið í Eyjafjallajökli fyrir,“ segja sumir eftir á).

Á þessu ári hafa tiltölulega fáir jarðskjálftar mælst í Mýrdalsjökli nema hugsanlega í byrjun ágúst. Þá varð hrina þar og tveir skjálftar mældust yfir þrjú stig. Kortið hægra megin sýnir skjálfta frá 6. til 12. ágúst. Síðan hefur eiginlega ekkert gerst og varla verið rætt um Mýrdalsjökul og Kötlu nema í einni heimildarmynd og tali um gasleka úr jöklinum.

Þó eitt hundrað ár séu nú frá síðasta gosi í Kötlu bærir hún ekkert á sér. Mörgum finnst það stórskrýtið en þess ber þó að gæta að tímatal okkar hefur sáralítið forspárgildi. Það sem einu sinni hefur gerst getur auðvitað gerst einhvern tímann aftur. Áherslan hér er á „einhvern tímann“.

Frá miðju ári 2016 og fram eftir ári 2017 fjölgaði jarðskjálftum stórlega á mælum Veðurstofunnar og töldu margir að gos væri í aðsig. Katla lætur ekki að sér hæða því síðan þá virðist skjálftum hafa farið fækkandi og líða nú vikur og mánuðir án umtalsverðrar skjálftavirkni.

Á meðan er Vatnajökull í miklum ham. Öræfajökull sýnir áköf merki um að þar verði hugsanlega gos í náinni framtíð. Grímsvötn eru á góðri sveiflu sem og Bárðarbunga. Hraungangurinn sem olli gosinu í Holuhrauni er enn virkur og í honum verður fjöldi skjálfta í hverri viku sem bendir til að þar streymi enn glóandi hraun. Þrýstingurinn er engu að síður svo lítill að enn verður ekki vart við gosóróa. 

Við Herðubreið er stöðugur órói á talsverðu dýpi og bendir hann til þess að þar sé kvika sem leitar til yfirborðs. Þó er berggrunnurinn þarna talsvert sprunginn og kvikan nær ekki að komast upp á yfirborð eða að þrýstingurinn er ekki nægur.

Jafnvel á Reykjanesi verða fjöldi skjálfta út um öll rekbelti, sérstaklega við suðurenda Kleifarvatns og jafnvel í botni þess.

Nei, Katla gamla hefur það náðugt. Vísindamenn fylgjast engu að síður stöðugt með, vakta jökulinn með fjölbreyttum tækjum dag og nótt. Eftirfarandi segir á vef Veðurstofu Íslands, sjá hér:

Ef skjálftavirkni eykst í Kötlu hljómar sjálfvirk viðvörun í eftirlitssal Veðurstofunnar í Reykjavík. Þar er vakt allan sólarhringinn, alla daga ársins. Þessi viðvörun er hluti af kerfi sem nær yfir allt landið.

Mælakerfi náttúrvárvöktunar Veðurstofunnar er mjög umfangsmikið. Það byggir á jarðskjálftamælingum, aflögunarmælingum (GPS, þenslumælingum og gervitunglamyndum), vatnamælingum, gasmælingum, drunumælingum, vefmyndavélum og sértækum mælingum t.a.m. eftirliti með yfirborði jökulsins og þróun jarðhitakatla meðal annars til að fylgjast með jarðhitabreytingum og hugsanlegri söfnun bræðsluvatns í jöklum. Ennfremur er sérstakt eftirlit haft með öskudreifingu á meðan á eldgosi stendur. Sjálfvirk úrvinnslukerfi taka við mælingum og eru niðurstöður yfirfarnar af sérfræðingum jafn óðum og þær berast.

Afar áhugavert er að lesa hversu víðtækt eftirlitið er með Mýrdalsjökli og ljóst er að jarðvísindamennirnir sem sinna því eru afar færir.

Hreinsar fólk hendur á sér? Er hægt að þröngva manni fram af kletti?

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

 

1.

„Snjó gæti leyst hratt fyrir norðan með hlýindakafla.“ 

Fyrirsögn á visir.is.    

Athugasemd: Þegar snjór hverfur vegna hita í lofti og rigninga er stundum sagt að hann taki upp. Leysingar eru jafnan á vorin en geta vissulega orðið að vetrarlagi. Snjóa leysir í hlýindum, það er gömul saga og ný. 

Í mörgum tilfellum getur hentað að nota orðið hlýindakafli. Annars dugar ágætlega að nota hlýindi. 

Af þessu má ráða að það er ekki rangt að nota orðið hlýindakafli. Gott er þó að forðast nástöðu og nota fjölbreyttara orðfæri. Í stuttri frétt kallast það nástaða þegar orð eins og hlýindakafli er notað oftar en einu sinni.

En er rétt að segja „… með hlýindakafla“? Sjálfur hefði ég sagt „í hlýindum“. Athugið að stundum er ekki til neitt eitt sem er rétt, þá veltur allt á stíl. Stílleysa í fréttum er sorlega algeng.

Í fréttinni segir:

Hlýna á í veðri strax annað kvöld og á hlýindakaflinn að vara fram á miðvikudag.

Þetta er klúðurslega orðuð málsgrein. Miklu betra að segja að hlýtt verði fram á miðvikudag.

Athugið að hlýindi er fleirtöluorð og tæknilega útlokað að misnotað það sem eintöluorð.

Tillaga: Snjóa gæti tekið upp í hlýindum fyrir norðan.

2.

„Hægt að auka öryggi sjúklinga með því að heilbrigðisstarfsfólk hreinsi hendurnar á sér rétt og vel.“ 

Fyrirsögn á forsíðu Morgunblaðsins 10.12.2018.    

Athugasemd: Ertu búinn að þvo þér um hendurnar? spurðu pabbi og mamma þegar ég settist við matarborðið í æsku minni. Þetta skipti máli, fyrir barnið og aðra. Aldrei var ég þó spurður hvort ég hefði þvegið mér um hendurnar á mér. Held að það sé raunar aldrei gert.

Vissulega er mikilvægt að heilbrigðisstarfsfólk hreinsi hendur sínar, ekki nægir í dag að þvo þær. Í þessu fylgir að fólkið hreinsi „rétt og vel“, varla þarf að taka það fram að kattarþvottur dugar ekki.

Fólk þvær sér, hreinsar líkama sinn. Í sundlauginni er þess krafist að gestir þvo sér og sérstaklega er bent á handarkrika og milli fóta.

Tillaga: Auka má öryggi sjúklinga hreinsi heilbrigðisstarfsfólk hendurnar sínar.

3.

„Amber áfram fast í Hornafjarðarhöfn.“ 

Fyrirsögn á bls. 8 í Morgunblaðinu 10.12.2018.    

Athugasemd: Nokkur munur er á atviksorðunum áfram og enn. Máltilfinningin  segir að merking fyrirsagnarinnar með ao. áfram sé miðuð til framtíðar. Sé orðið enn notuð virðist merkingin vera sú að skipið sé á strandstað en það kunni að breytast fljótlega. 

Um þetta má að sjálfsögðu deila. Máltilfinning fólks er eflaust mismunandi. Sumir hafa enga tilfinningu fyrir málinu en skrifa þó. Það er aðdáunarvert.

Ég hefði haft fyrirsögnina eins og segir hér fyrir neðan.

Tillaga: Amber enn fast í Hornafjarðarhöfn.

4.

„Há fjárhæð í boði fyrir upplýsingar um 30 ára hatursglæp þar sem manni var þröngvað fram af klettum.“ 

Fyrirsögn á visir.is.    

Athugasemd: Þetta er skrýtið orðalag. Ég hef reynt að ímynda mér hvernig einhverjum sé þröngvað fram af klettum. Fæ það ekki til að koma heim og saman. Þá leitaði ég að heimildinni, sjá hér. Þar stendur:

Almost 30 years to the day after a gay mathematician from the United States was forced off a Sydney cliff in a hate crime …

Vissulega getur enska orðið to force þýtt að þröngva einhverjum til einhvers. Þýðingin getur þó verið ítarlegri en þetta. Makkanum mínum fylgir orðabók (e. dictionary) sem ég fletti iðulega upp í til að glöggva mig á enskum merkingum orða. Þar sendur meðal annars í samheitum með orðinu to force:

he was forced to pay: compel, coerce, make, constrain, oblige, impel, drive, pressurize, pressure, press, push, press-gang, bully, dragoon, bludgeon; informal put the screws on, lean on, twist someone's arm.

Enginn lætur þröngva sér fram af klettum, illmennið þarf að kasta manninum fyrir björgin. Með því að þröngva virðis að fórnarlambið hafi átt eins eða fleiri kosta völ. Eftir því sem næst verður komist var ekki svo. Manninum var hent, kastað eða ýtt … Oft notum við orðasambandið að kasta fyrir björg.

Í tíu ára gamalli frétt á visir.is segir eftirfarandi:

Hæstiréttur Írans hefur staðfest að tveir dauðadæmdir menn skuli teknir af lífi með því að kasta þeim fyrir björg. Þeir voru dæmdir fyrir að nauðga öðrum karlmönnum.

Ég er nokkuð viss um að þeir aumingjans menn sem dæmdir voru hafi ekki verið „þröngvað“ fram af bjargbrúninni. Svo ber þess að geta að sá sem skrifaði þessa frétt var enginn viðvaningur. Hann hét Óli Tynes (1944-2011) og var einn af bestu blaðamönnum landsins. Í dag eru fáir jafningjar hans.

Tillaga: „Há fjárhæð í boði fyrir upplýsingar um 30 ára hatursglæp er manni var kastað fram af klettum.

5.

„Snjóstormur.“ 

Orð í kvöldfréttum Stöðvar2 10.12.2012.    

Athugasemd: Ekki er rétt að tala um snjóstorm, orðið er ekki íslensk málvenja þótt það sé rétt myndað. Þegar erlendir fréttamiðlar tala um enska orðið snowstorm freistast íslenskir blaðamenn í þýðingum sínum til að skrifa snjóstormur. Sumir vita hreinlega ekki að hægt er að nota orð eins og snjókoma, kafald, bylur eða hríð. 

Á útlenskunni sem allir þykjast kunna er talað um rainstorm, hailstorm, windstorm og snowstorm. Svo einhæf er amrískan.

Á íslensku úr fjölda orða að velja. Aðeins þeir sem þekkja íslenskt mál, hafa vanist lestri bóka frá barnæsku kunna skil á þessu enda þjást þeir manna síst af orðfátækt.

Lesendum til fróðleiks eru hér örfá orð um snjókomu, man ekki lengur hver heimildin er, gleymdi að skrifa hana hjá mér:

1. áfreða 
2. bleytukafald
3. bleytuslag
4. blotahríð 
5. blotasnjó
6. brota 
7. drift
8. él
9. fastalæsing
10. fjúk
11. fjúkburður
12. fukt 
13. fýlingur
14. hagl
15. hjaldur
16. hjarn 
17. hláka
18. hundslappadrífa
19. ísskel 
20. kafald 
21. kafaldi
22. kafaldsbylur
23. kafaldshjastur
24. kafaldshríð
25. kafaldsmyglingur
26. kafsnjór 
27. kaskahríð
28. klessing 
29. kóf
30. krap
31. logndrífa
32. lognkafald 
33. mjöll
34. moldbylur
35. moldél
36. neðanbylur
37. nýsnævi
38. ofanhríð
39. ofankoma
40. ryk
41. skæðadrífa
42. skafald
43. skafbylur
44. skafhríð
45. skafkafald
46. skafmold
47. skafningur
48. slydda
49. slytting
50. snær
51. snjóbörlingur
52. snjódrif
53. snjódríf
54. snjófok
55. snjógangur
56. snjóhraglandi
57. snjór
58. sviðringsbylur

Tillaga: Hægt að velja um eitt að hinum fimmtíu og átta orðum hér fyrir ofan í staðin fyrir „snjóstormur“.

 

Orðræða, tímapunktur og sitjandi ... eða standandi þingmaður

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

 

1.

„Mikil aukning á slysum vegna lyfjaaksturs.“ 

Fyrirsögn á forsíðu Fréttablaðsins 3. desember 2018.    

Athugasemd: Varð aukning á slysum eða fjölgaði þeim? Stundum mætti halda að blaðamenn gerðu það að leik sínum að lengja mál sitt frekar en að stytta og einfalda. 

Á íslensku leggjum við áherslu á sagnorð, ekki nafnorð.

Berum saman fyrirsögnina og tillöguna hér fyrir neðan. Rétt um hönd sem finnst fyrirsögnin betri?

Tillaga: Slysum fjölgar vegna lyfjaaksturs.

2.

„Slík orðræða er í senn óverjandi og óafsakanleg …“ 

Frétt á visir.is.     

Athugasemd: Orðafátækt mun ábyggilega gera útaf við íslenskt mál ef ekki kæmu til aðrar að hraðvirkari aðferðir. Ofangreint tilvitnun er höfð eftir forsætisráðherra.

Orðræða er nokkurs konar samheiti yfir margvíslegt tal og jafnvel skrif. Á malid.is segir:

Orðræða er samfellt talað mál sem inniheldur margar setningar. Orðræða getur verið í samtal, viðtal, brandari, frásögn, ræða, predikun o.fl.  

Orðræða er samfellt talað mál sem inniheldur fleiri en eina setningu, í texta eða tali. 

Niðurstaðan er þá þessi: Í stað orðins orðræða getum við sagt tal, talsmáti, orðaval, umræða, frásögn og raunar allt sem á við talað mál og ritað.

Í þessari sömu frétt talar forseti Alþingis um orðbragð sem merkir orðaval eða orðafar en þetta eru falleg orð sem þarflegt er að nota. Orðbragð er gegnsætt og þarf ekki að merkja eitthvað slæmt nema það komi sérstaklega fram. Hins vegar þekkum við það einkum í samhenginu ljótt orðbragð. Til dæmis finnst mér orðbragð Þórarins Eldjárns oftast fallegt og vel saman sett. Ekki var orðbragðið á Klausturbar fallegt né til eftirbreytni.

Tillaga: Slíkt tal er í senn óverjandi og óafsakanlegt …

3.

„„Snertimark“ er það kallað sem er afskaplega máttlaus þýðing. Væri ekki nær að nota orðið „niðursetningur“ um gjörninginn?“ 

Ljósvaki á bls. 50 í Morgunblaðinu 7.12.2018

Athugasemd: Hér er verið að agnúast út í málfar í fjölmiðlum en þó er vert að geta snilldarinnar, þá sjaldan hún sést. Orri Páll Ormarsson, blaðamaður á Mogganum skrifar í Ljósvakann og leggur fram orð til þýðingar í bandarískum fótbolta. 

Orðið niðursetningur var haft um sveitaómaga, fátækt fólk, stundum fatlað, en einnig börn og gamalmenni, sem komið var fyrir á heimilum óskyldra. Þetta er samsett orð og merkir bókstaflega að setja niður. Ekki má rugla því saman við það þegar einhver hefur sett niður vegna einhvers, það er orðið sér til minnkunar.

Mér finnst fótboltinn þarna vestra nokkuð flókinn og hef ekki mikinn áhuga á honum. Hins vegar þekkja margir orðið „touchdown“ sem hingað til hefur verið kallað snertimark á íslensku. Niðursetningur er snilldarorð en í það vantar þó markið þannig að ég geri varla ráð fyrir að það nái útbreiðslu, bandarískur fótbolti hefur hvort eð er ekki náð neinum vinsældum hér á landi.

Þrátt fyrir snilldina hefði málsgreinin sem hér er vitnað til mátt vera hnitmiðaðri. Snilldin er oft óþægilega takmörkuð.

Orri Páll segir í Ljósvakapistli sínum:

Annað sem mér finnst undarlegt í íþróttalýsingum í sjónvarpi er þegar leikmenn á EM kvenna í handbolta, sem nú stendur yfir, eru kallaðir Danir, Serbar og Þjóðverjar. Allt eru það karlkyns orð. Hvers vegna ekki Dönur, Serbur og Þjóðverjur? Er það ekki í takt við breytta tíma? Veit að vísu ekki alveg með Þjóðverjur; það hljómar meira eins og nafn á smokkum sem íslenska ríkið hefði einkaleyfi á.

Eftir að hafa lesið þetta hló ég upphátt.

Tillaga: „Snertimark“ er afskaplega máttlaus þýðing. Væri ekki nær að nota orðið „niðursetningur“ um fyrirbrigðið?

4.

„Á einum tímapunkti lét Helga hann Kjartan vita af því að stuðningsmenn Bröndby vory byrjaðir að banka og væflast um í garðinum.“ 

Frétt á visir.is. 

Athugasemd: Hvað í ósköpunum kemur orðið „tímapunktur“ málinu við? Ekkert. Þetta er eitt af þessum vita gagnslausu orðum sem einhverjir krakkar sem villst hafa í blaðamennsku finnst flott af því að það virðist svo útlenskt.

Jafnvel í ensku er orðið ofnotað, sjá vefsíðuna Grammarist en þar stendur:

The common phrase point in time could usually be shortened to just point or time. If neither of those words sounds right, there are other alternatives such as moment, second, and instant, which get across that we are talking about time.

Sama er með íslensku. Önnur orð eða umritun getur verið vænlegri kostur en að nota hið klisjukennda, ofnotaða orð.

Berum nú saman tilvitnaða textann og tillöguna hér fyrir neðan. Merkingin hefur ekkert breyst þó „tímapunkturinn“ hafi verið fjarlægður.

Tillaga: Helga lét Kjartan vita af því þegar stuðningsmenn Bröndby voru byrjaðir að banka og væflast um í garðinum.

5.

„Latifa lagði af stað á sjóskíðum frá Óman ásamt finnskri vinkonu sinni …“ 

Frétt/fréttaskýring á bls. 6 í sunnudagsblaði Morgunblaðsins 8.12.2018 

Athugasemd: Líklega hefði verið trúlegra orðalag að Latifa hefði lagt af stað frá Oman á gönguskíðum. Að vísu fellur aldrei snjór í ríkinu sem er við mynni Persaflóa og á landamæri að Saudi-Arabíu og Jemen en það er nú bara smáatriði (!). 

Sjóskíði eiga það sameiginlegt með svigskíðum að þau eru ekki notuð til ferðalaga. Ekki er hægt að komast áfram á þeim nema vera dreginn eða fara niður brekku. Sem sagt, enginn ferðast á sjóskíðum nema bátur dragi ferðalanginn. Annars er fer hann „hvorki lönd né strönd“ eins og sagt er.

Í þeim erlendu fréttamiðlum sem ég hef lesið til að skilja frétt Moggans eru sjóskíði ekki nefnd heldur að Latifa hafi farið á snekkju (e.yacht) frá Óman. Má vera að í einhverjum útlendum fréttamiðlum sé sagt frá ferðalagi á sjóskíðum.

Tillaga: Latifa fór frá Óman á snekkju ásamt finnskri vinkonu sinni.

6.

„Aðeins einn sitjandi þingmaður telur að þingmennirnir ...“ 

Frétt á visir.is.  

Athugasemd: Hvað er sitjandi þingmaður? Er það þingmaður sem situr á þingfundi? Er það þingmaður sem situr yfirleitt? Þingmaður í bíl?

Á útlenskunni sem blaðamenn dá svo mikið segir af „sitting president“ í Bandaríkjunum. Þá er átt við núverandi forseta. Og svo mikið kunna þeir í íslensku að þeir halda að þingmaður sem kjörinn er á Alþingi Íslendinga sé „sitjandi þingmaður“. Þetta er alrangt. Sá einn er þingmaður sem kosinn hefur verið þingmaður og svarið eið að stjórnarskrá. Aðrir geta ýmist verið fyrrverandi þingmenn eða ekki þingmenn. 

Hér er gáta. Ef sitjandi þingmaður er núverandi þingmaður, hvað er þá standandi þingmaður? En liggjandi þingmaður?

Tillaga: Aðeins einn þingmaður telur að þingmennirnir ...

Þegar ofbeldið var barið úr Jónsa

Þegar ég var í Ísaksskóla sparkaði strákur í stelpu og hún fór að grenja eins og allir á þessum aldri gera þegar þannig hendir. Þetta var sosum ekkert óalgengt, en þarna gerðist eitthvað nýtt. Sko, maður mátti henda snjóbolta í stelpur, stríða þeim dálítið en aldrei mátti meiða þær. Það þótti ljótt. Hins vegar var aldrei neitt sagt í þau fáu skipti sem stelpur meiddu stráka. Man til dæmis eftir því að hún Kiddí tuskaði Steina fyrir eitthvað ljótt og hann lét það sér að kenningu verða. 

En það var þetta með strákinn sem sparkaði í stelpuna í Ísaksskóla. Mig minnir að hann hafi heitið Arinbjörn Egill en alltaf kallaður Jónsi því flestum þótti svo erfitt að bera bera fram fyrra nafnið, hvað þá að fallbeygja það. Allir gátu sagt Anna og fallbeygt rétt og þar að auki var hún voðalega sæt, eiginlega uppáhald allra.

Fáir sáu þegar Anna fékk sparkið en hún hrein svo hátt af sársauka að það fór ekki framhjá kennurunum sem sátu inni við huggulega kaffidrykkju. Tveir þeirra þustu út til að hugga Önnu. Jónsi gerð´etta, Jónsi gerð´etta, hrópuðu allir, bæði þeir fáu sem urðu vitni að verknaðinum og sem og allir hinir sem vildu hafa séð hann.

„Ég gerð´etta ekki, ég gerð´etta ekki,“ vældi Jónsi.

Sá kennaranna sem ekki var að huga að báttinu á Önnu dró Jónsa gegn vilja sínum til skólastjórans, kannski að það hafi verið hann Ísak sjálfur, man það ekki. Þar var hann ábyggilega skrifaður upp í ljótu tossabókina og vafalaust rassskelltur, en eldri krakkarnir sögðu að það væri alvanalegt þegar þyrfti að siða þyrfti vonda krakka. Engu skipti þó Jónsi klagaði Önnu fyrir að hafa áður hrekkt sig og ekkert var hlustað þó hann segðist hafa séð svo ótalmarga aðra sparka í stelpur.

Jónsi kom grátbólginn í bekkinn sinn og var nú allt kyrrt um sinn. Ég gerð´etta ekki, sagði Jónsi áður en hann settist. „Hún byrjaði,“ bætti hann svo við og benti á Önnu. „Hún tók eplið mitt og henti því í moldina.“

„Nei, þú ert að ljúga,“ sagði Anna, og fór svo að gráta.

Þegar skóla lauk yfirgáfu allir krakkarnir skólalóðina en eftir sat Jónsi greyið í mölinni, var með blóðnasir og skólaus á hægri fæti. Hann grenjaði heil ósköp. Kennari kom honum til hjálpar. Þegar hann hafði grenjað nóg leitaði hann snöktandi að skónum sínum, fann hann og gekk svo heim.

Ég man ekki hvenær það var en nokkru síðar vorum við Pési, besti vinur minn, úti í frímínútum. „Ertu búinn að sparka í hann Jónsa?“ spurði hann þá. Ég hváði, ha, nei, það hafði ég ekki gert. „Hvað er´etta, þú veist aldrei neitt. Hefurðu ekkert fylgst með því sem hefur verið að gerast í skólanum.“ Ég var ekki alveg viss.

„Sko, þú verður að sparka í Jónsa, allir gera það af því að hann sparkaði í Önnu.“ Hefði ég verið nokkrum árum eldri hefði ég sagt ókei en ég sagði bara staðinn „allt í lagi“.

„Mundu, að ef þú sparkar ekki í Jónsa þá verður sparkað í þig. Viltu kannski að Atli hrekkjusvín eða Gunni litli sparki í þig?“ Neheeeiiii ... það vildi ég sko alls ekki og sætti því færis að sparka í Jónsa. Það reyndist hreint ekki svo auðvelt því það var rétt sem Pétur sagði, allur skólinn, strákar og stelpur, voru á eftir honum og allir reyndu að sparka í hann, ekki bara í legginn á honum heldur líka rassinn og magann. Finnbogi ferlegi náði víst að sparka í andlitið á honum og fékk mikið hól fyrir frækni sína en Jónsi fór auðvitað að grenja.

Stína læddist við það tækifæri aftan að Jónsa og togaði svo kröftuglega í hárið á honum að hann skall aftur fyrir sig og fékk gat á hausinn. Og þar sem hann lá flatur á jörðinni náðu fullt af krökkum að sparka í hann. Þá grenjaði Jón en sárar en áður. Nokkrir kennarar voru í glugganum á kennarastofunni en enginn kom út. 

Grímsi sagði að Jónsi ætti ekki að grenja heldur sýna auðmýkt og viðurkenna að hann væri ofbeldismaður. Svo sparkaði hann í punginn á Jónsa en það hafði skiljanlega minni áhrif á sjö ára strák en hefði hann verið helmingi eldri.

Atli Sigursteins sagðist hafa sparkað þrisvar í Jónsa þar sem hann lá eftir að Stína skellti honum. Það þótti stelpunum flott hann var samstundis uppáhaldsstrákurinn meðal stelpnanna í bekknum. Það var mikil upphefð því áður hafði Atli bara verið hrekkjusvín.

Gunnar litli í sama bekk þorði ekki að nálgast Jónsa því hann var frekar stór, og lét nægja að kasta í hann grjóti og var eftir það aldrei kallaður annað en Gunni grjótkastari og loddi viðurnefnið við hann alla æfi. Um þrjátíu árum síðar dó hann blessaður á Litla-Hrauni þar sem hann var vistaður eins og sagt er, fyrir að hafa gengið heldur frjálslega í skrokk á manni í Grafarvogi vegna fíkniefnaskuldar sonarsonar hans.

Nú, Friðborg sæta sem þekkti hvorki Jónsa né Önnu náði samtals þremur spörkum í Jónsa sem þó var uppistandandi og fögnuðu vinkonur hennar óspart og hvöttu hana áfram í þessu þjóðþrifamáli.

„Ég þoli ekki stráka sem beita ofbeldi,“ sagði svo Friðborg eftir þriðja sparkið, dálítið móð. „Þú ert ógeðslegur,“ argaði hún þegar hún var komin í örugga fjarlægð, en hún var frekar spretthörð.

Jáhá ...,“ sagði vinkona hennar á innsoginu. „Ég þoli ekki svona fíbbl.“

„Gvöð hvað hann Jónsi er mikill obbeldisstrákur,“ sagði önnur, sem hafði bara náð einu sparki og langaði sárlega í fleiri

„Sko, það þarf að taka á svona ofbeldismönnum,“ sagði Stína við Friðborgu, sem var fyllilega sammála. „Strákar sem beita obbbeldi eru svín og það þarf að berja þá oft og lengi í einu.“

„Nákvæmlega það sem ég var að hugsa,“ sagði Atli Sigursteins, sem þarna bættist í stækkandi hópinn. „Sko, ég hef sparkað þrisvar í Jónsa og ég ætla að sparka í hann sjö sinnum í viðbót. Þá verð ég búinn að sparka níu sinnum í hann og það er skólamet sem verður aldrei slegið.“ Atli hafði aldrei verið góður í reikningi þó hann yrði síðar endurskoðandi hjá Landsbankanum sem fór auðvitað á hausinn.

„Vaaaaááá ...,“ andvarpaði hópurinn í einróma aðdáun.

„Ég fatta eitt,“ hrópaði Gunni grjótkastari. „Það er ekki nóg að sparka níu sinnum í svona ofbeldismenn. Þeir verða að læra að ofbeldi borgar sig ekki. Sko, vitiði hvað ég ætla að gera ...?“ Gunni þagnaði og horfði á okkur krakkana sem höfðum safnast í kring um þau Atla og Stínu. Eftirvæntingin var hrikaleg. Greinilegt að nú ætlaði hann að toppa Atla eftirminnilega. Eftir nokkur augnablik í þrúgandi spennu æpti hann: „Sko, ég ætla alltaf að snúa bakinu í Jónsa, hann getur horft á rassgatið á mér en ég ætla aldrei að horfa framan í svona pöddu og þegar ég mæti honum ætla ég að segja prump.“ Og hann bjó til rosalega flott prumphljóð með því að blása í lófan á sér.

Við fögnuðum eins og Gunni hefði skorað mark í fótboltalandsleik.

„Bíddu, bíddu ...,“ hrópaði Atli. „Þú veist nú ekkert hvað ég ætla að gera fyrir utan þessi átta spörk. Ég er sko með eina æðislega hugmynd.“ Og aftur horfðum við krakkarnir með eftirvæntingu á þessa stórkostlegu krossferðariddara sem voru í óða önn að skipuleggja byltingu götunnar gegn ofbeldi.

„Ég ... ég, þaddna ..., ég ...,“ stamaði Atli, og það var rétt eins og hann hefði gleymt því sem hann ætlaði að segja. Svo kviknaði á perunni og hann ljómaði í framan: „Sko, ég ætla aldrei að vera í sama herbergi og Jónsi og ef Jónsi ætlar að segja eitthvað ætla ég að segja langt búúúú og ganga út.“

Við fögnuðum ákaft. Þetta var stórkostleg hugmynd.

Pési vinur minn fagnaði ekki því hann var alltaf snöggur að hugsa. „Heyrðu Atli, þú ert í sama bekk og Jónsi, ætlarðu aldrei að fara í tíma með honum og ætlarðu alltaf að segja búúúúú og ganga út þegar Jónsi á að lesa upphátt? Ha ...? Hvað heldurðu að kennarinn segi?

Atli þagði og horfði ráðleysislega til skiptis á Pétur og Gunna. „Sko, ég ...“

„Hvers konar asni ert þú, þarna Pétur sem ekkert getur?“ öskraði Gunni grjótkastari. „Ertu kannski kominn í lið með ofbeldismönnum eins og Jónsa? Ertu hættur að vera friðarsinni og orðinn ófriðarsinni? Eða er kominn tími til að sparka einhverju viti í þig? Ha?“

„Þú þarna ... þarna ... hræsnari dauðans ætlar þú að halda áfram að kjafta þig lengra út í forað sem þú kemst ekki upp úr?“ æpti Sveinn Hans, og gekk ógnandi að Pétri, sem ósjálfrátt hörfaði undan.

„Þú er haldinn meðvirkni og siðblindu,“ hrópaði Óli Thor, í öruggri fjarlægð úr krakkahópnum.

„Þú ert mest mesta fífl í heimi og haldinn bullandi meðvirkni,“ sagði Jón Kristjánsson.

Pétur þagði, stundum hafði hann vit á því. Ég sagði auðvitað ekkert en færði mig samt svona til vonar og vara frá Pétri ef ske kynni að einhver ætlaði að lemja hann. Það var sko ekki þess virði að láta sparka í sig eða lemja fyrir það eitt að vera vinur Péturs sem ekki kann að ganga í takti við meirihlutann.

Af Jónsa það að segja að stuttu síðar hætti hann í skólanum. Sagt varð hann væri í Hvassaleitisskóla, þar var hann kallaður Addi. Þótti góður strákur, en hlédrægur og feiminn.

Í nokkra daga eftir að Jónsi hætti var ekkert fjör í frímínútum í Ísaksskóla. Stelpurnar byrjuðu að fara aftur í snú-snú og hoppa í parís. Strákar spörkuðu bolta. Svo kom í ljós að gluggi í kjallarageymslu í skólanum hafði brotnað. Einhver kenndi Gunna grjótkastara um en ekkert var hægt að sanna. Hann neitaði öllu, en glotti þó.

Mánuði síðar gerðist það að einhver stal peningum úr úlpunni hennar Gullu Antons. Böndin bárust furðu fljótt að Binni litla Guðmunds. Í næstu frímínútum leituðu Gunni grjótkastari og Atli Sigursteins Binna litla uppi. Þeir byrjuðu á að sparka í hann. Svo hrintu þeir honum í drullupoll og þá fagnaði allur skólinn nema ef til vill Pési vinur minn. Hann var og er friðarsinni nema á rjúpu- eða gæsaveiðum. 

Svo kom í ljós að engum peningum hafði verið stolið, Anna hafði bara gleymt þeim heima. Þá var Binni kominn með blóðnasir og gekk haltur.

„Skiptir engu máli,“ sagði Gunni grjótkastari. „Hann hefði alveg getað hafa stolið þessum peningum, hann er svoleiðis týpa. Og þeir Atli héldu áfram að berja á Binna það sem eftir var vetrar. Þess vegna var hann alltaf eftir það kallaður Binni þjófur. Enn þann dag í dag veit enginn hver Binni er fyrr en viðurnefninu er bætt við. 

Nöfnum allra í sögunni hefur verið breytt nema Péturs. Að öðru leyti er sagan sennileg.

Úr Víkurkirkjugarði eru mannabein sett í poka

En all­ir eiga sína sögu. Það seg­ir svo­lítið um mann­gildi og mennsku hvernig sag­an síðan er ræktuð.

Þannig er niðurlag greinar Sveins Einarssonar, leikhússtjóra, í Morgunblaði dagsins. Hann ræðir um Víkurkirkjugarð sem sumir kalla Fógetagarð. Þar á að reisa hótel og skiptir engu þó það sé byggt á vígðum reit.

Sveinn á við með þessum orðum að það sé okkar að rækta söguna, hafa til þess bæði manngildi og mennsku. Hins vegar ráða nú önnur viðhorf. Borgarstjórn Reykjavíkur horfir miklu frekar til mannvirkja sem gefa af sér skatttekjur en líta síður til arfleifðar okkar. Opið svæði þar sem var kirkjugarður er auðvitað tilvalinn fyrir hótel.

Í grein sinni segir Sveinn:

Fyr­ir nokkr­um dög­um gerðist sá at­b­urður að all­marg­ir Reyk­vík­ing­ar komu sam­an í vænt­an­lega elsta kirkju­g­arði lands­ins og voru þar les­in upp nöfn þeirra sem vitað er að þar voru grafn­ir, þegar þessi vígði reit­ur var stækkaður til aust­urs á fyrri hluta nítj­ándu ald­ar, á þeim slóðum sem borg­ar­yf­ir­völd­um þykir við hæfi að hafa hót­el og öld­ur­hús, meðal ann­ars í óþökk Alþing­is.

Sveinn hafði lesið upp nokkur nöfn fólks sem grafið var í Víkurkirkjugarði árið 1827 og því segir hann:

Þessi nöfn hafa sótt á mig á síðan, ekki síst eft­ir að vitnaðist að bein­um þess­ara ein­stak­linga muni ekki alls fyr­ir löngu hafa verið safnað sam­an í vel­signaðan poka til geymslu á stað þar sem hann yrði ekki svona mikið að flækj­ast fyr­ir arðvæn­legri pylsu­sölu og bjórdrykkju.

Þetta er alveg ótrúlegt. Það er sárara en tárum taki hvernig Víkurkirkjugarður hefur verið vanvirtur. Og enn er til fólk sem telur það engu skipta að eitt sinn náði hann nærri því út á Austurvöll.

Lágkúran á sér engin takmörk. Um þessar mundir nær þjóðin ekki upp í nef sér af vandlætingu vegna ummæla nokkurra þingmanna. Hún lætur sér þó í réttu rúmi liggja þegar ofbeldið er arfleifðin. Þá taka aðeins örfáir til varna en á móti kemur að nú hafa hinir bestu menn staðið upp og mælt gegn þessari ósvinnu. Fólk eins og Sveinn Einarsson, Vigdís Finnbogadóttir, Friðrik Ólafsson og margir fleiri.

Vigdís sagði þetta í viðtali við Morgunblaðið fyrir skömmu:

Það er nátt­úru­lega al­gjör­lega ófyr­ir­gef­an­legt að byggja ofan á kirkju­g­arði. [...]

Við skul­um halda gömlu Reykja­vík, bæði með timb­ur­hús­um og stein­hús­um, eins ósnort­inni og mögu­legt er því við erum líka að hugsa um framtíðina. Framtíðin þakk­ar okk­ur ekki fyr­ir að hafa byggt svona en hún þakk­ar okk­ur ef okk­ur tekst að stoppa þetta.

Verður næsta gos í Heklu miklu stærra en áður hefur sést?

Nokkur órói virðist vera í Heklu í dag. Þó jarðskjálftar séu við fjallið segja þeir frekar lítið um hugsanlega framvindu. 

Þrír óróamælar eru við Heklu, annar við lítil fell sem nefnist Feðgar og eru á vikrunum norðan við fjallið. Annar er í svokölluðu Mjóaskarði sem er lítil lægð eða skarð í fellum sunnan við það. Að auki er einn við bæinn Haukadal suðvestan við Heklu.

Efsta myndin sýnir óróamæling frá Feðgum og sést að um sex leytið í gær hóf óróahvinur sem hefur staðið síðan. Hann er mun meiri en áður hefur verið og gæti hugsanlega verið fyrirboði, þó það sé nú alls ekki víst. Mælirinn í Mjóaskarði sýnir nákvæmlega sömu niðurstöðu.

Til samanburðar er fyrir neðan mæling frá sama stað 3. apríl 2017. Tíðnin er önnur og sveiflurnar ólíkar. 

Þessir þrír litir geta sýnt gosóróa sem verða vegna kvikuhreyfinga djúpt í jörðu eða þá ... kviku sem rennur í upp að yfirborði jarðar. Óróinn er mestur í bláu línunni. Þar skjótast upp óhljóð með mjög reglubundnum fresti sem hugsanlega má túlka sem afleiðingar ruðnings kvikunnar upp í móti. Hver litur hefur sitt tíðnisvið.

Hekla hefur verið sagt mikið ólíkindafjall. Til skamms tíma héldu jarðfræðingar að grunnt undir fjallinu væri kvikuhólf sem veldur því að kvikan komi hratt upp á yfirborð. Giskað var á að kvikuhólfið væri á þriggja til fimm km dýpi.

Þetta hefur allt breyst. Nú er talið fullvíst að kvikuhólfið sé mun dýpra, á 15 til 20 km dýpi. Þó mikið safnist í kvikuhólfið verða ekki miklir skjálftar eins og í öðrum eldstöðvum. 

Undanfari gossins árið 2000 sýndi hreyfingu í skjálftamælum á Litlu-Heklu. Þetta voru litlir skjálftar, þeir stærstu um eitt stig. Síðan fjölgaði þeim að mun og gátu þá jarðvísindamenn fullyrt að gos væri í nánd sem var tímamótaviðburður. Frá því að fyrsti forboðin sáust á mælum liðu 79 mínútur þar til gosið hófst.

Af þessu má draga þá ályktun að þrýstingur kvikunnar á leið upp úr kvikuhólfinu er mjög mikill og verður því kraftur gossins eftir mikill í upphafi. Þetta er meðal annars ástæðan fyrir því að vísindamenn vara við flugumferð yfir fjallinu en hún þar nánast í beinni línu frá austri til vesturs. Af ókunnum ástæðum hafa samgönguyfirvöld samt ekki talið ástæðu til að breyta flugleiðum. Sama er með gönguferðir á Heklu. Eldgosið brestur á með nær engum fyrirvara og hvert á göngufólk að forða sér? Vissast er því að sleppa því að ganga á fjallið.

Þó Hekla gjósi af miklum krafti í upphafi goss dregur hratt úr því og geta „mallað“ lengi þar á eftir.

Hekla er tvímælalaust í gosham. Það sést í öllum rannsóknum. Síðustu áratugina hefur verið stöðug kvikusöfnun undir fjallinu. Allar mælingar sýna að ekki aðeins fjallið rís heldur allt umhverfi þess.

Þegar niðurstöður mælinga sýna að landris eykst þangað til það er komið í svipaða hæð og síðast er eldgos varð. Þá brestur jarðskorpan, kvika þrýstist upp og gos verður. 

Nú er staðan hins vegar sú að land hefur risið mun hærra en áður hefur gerst. Enn sjást þó engin merki um gosóróa og veldur það vísindamönnum nokkrum heilabrotum og líklega áhyggjum.

Myndin hér hægra megin sýnir hallamælingar við Næfurholt, beint vestur af Heklu og þær endurspegla þrýstingsbreytingar í rótum eldfjallsins. Fullyrða má að nú sé landrisið orðið tvöfalt meira en í síðustu eldgosum. Er þá hægt að draga þá ályktun að næsta gos í Heklu verði miklu stærra en áður? Verður það hamfaragos sem er líklega andstæðan við „túristagos“.

Í þessum pistli er byggt á gögnum frá námskeiði sem Páll Einarsson, jarðeðlisfræðingur, lagði fram á námskeiði í Endurmenntun vorið 2018 um eldgos á Ísland.

 

Vinna unnin, slegnar með blautri tusku og undirbúningur eldfjalla

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

 

Í netfréttum um helgina sagði að vindasamt hefði verið í miðborginni þangað sem fólk fjölmennti á fullveldishátíð á laugardag. Víkverji kann ekki við þetta undarlega orðskrípi því til eru fyrir góð og hljómmikil orð um þetta sama. Best hefði farið á því að tala um strekking og skítakulda.

Víkverji, bls. 15 í Morgunblaðinu 3.12.2018

Sjá upptalningu um „vindasöm“ orð  í lok þessa pistils.

1.

„Stjórnarformaður Icelandair: „Erum bara að vinna þessa vinnu af heilindum“.“ 

Fyrirsögn á visir.is.      

Athugasemd: Fróðlegt, einhver er að vinna vinnu … Svona tvítekning er auðvitað slæm, eflaust sagt í hugsunarleysi, rétt eins og sá sem hljóp hlaup eða stökk stökk.

Verkefni blaðamanns að færa orð viðmælenda sinna í rétt málfræðilegt horf. Til hvers að skrifa mismæli og ambögur orðrétt upp og bera þær á borð fyrir lesendur? Það hefur gjörsamlega engan tilgang.

Tillaga: Stjórnarformaður Icelandair: „Erum að vinna af heilindum“.

2.

„Lögreglan á höfuðborgarsvæðinu haldlagði í síðustu viku talsvert magn af verkfærum og fleiri muni er fundust við húsleit.“ 

Innlegg Lögreglunnar á höfuðborgarsvæðinu á Facebook.     

Athugasemd: Hald merkir handfesta eða tak. Að leggja hald á eitthvað er nokkuð vel gegnsætt orðasamband og merkir að kyrrsetja eða taka eitthvað frá. Mörg orðasambönd eru þó skárri.

Sagnorðið haldleggja er afspyrnu ljótt, hluti af stofnanamállýsku sem blaðamenn og lögreglan hefur tekið innilegu ástfóstri við. Þeir halda að við neytendur fjölmiðla skiljum ekki mælt mál nema það sé sem mest uppskrúfað. Af sama toga eru ofnotuð orð og orðasambönd eins og „um að ræða“, „vista í fangageymslu“, „vettvangur“, „brotaþoli“ og fleiri.

Í gamla daga gerði lögreglan þjófstolna muni upptæka og allir skildu hvað  hafði gerst. Stundum var sagt að löggan hefði tekið þýfi í sína vörslu og það skildist og gerir ábyggilega enn.

Nú virðast fáar kröfur gerðar til þeirra sem skrifa fyrir hönd lögreglunnar aðrar en þær að kunna að kveikja eða slökkva á tölvu. 

Alltaf er ástæða til að hvetja til fjölbreytni, ekki festast í ákveðnu orðalagi þegar skrifa skal um lögregluna. Ekkert eitt er réttara en annað.

Tillaga: Í síðustu viku gerði lögreglan á höfuðborgarsvæðinu þýfi upptækt eftir húsleit.

3.

„Ingileif og María slegnar með blautri tusku í Bíó Paradís.“ 

Fyrirsögn á dv.is.      

Athugasemd: Afsakið, en þetta er eiginlega vitlausasta fyrirsögn sem dæmi eru um. Nei, nei, þær voru ekki slegnar með blautri tusku, þær urðu ekki fyrir ofbeldi af einu eða neinu tagi Hins vegar urðu þær fyrir miklum áhrifum af heimildarmynd sem þær voru að hofa á í bíóinu, þær voru slegnar en þó ekki barðar.

Sá sem er sleginn getur líka þýtt að hann hafi orðið fyrir vonbrigðum, áfalli eða álíka. Annar sem er sleginn gæti þó hafa fengið kjaftshögg.

Þegar fólk verður eins og slegið með blautri tusku er átt við að það verði forviða, eitthvað komi á skelfilega á óvart, jafnvel fyrir áfalli vegna einhvers sem það sér. Síst af öllu er átt við einhver hafi verið sleginn með blautri tusku. Þjóðin varð slegin eftir að hafa heyrt ummæli „klausturþingmannanna“ og þau voru sem blaut tuska í andlit kvenna.

Blaðamaðurinn hefur ekki málið á valdi sínu en hefur þó heyrt um ofangreint orðasamband en kann ekki að nota það rétt. Almennt er reglan sú í blaðamennsku að forðast klisjukennd orðasambönd. Jónas Kristjánsson sem raunar var einn af stofnendum DV skrifaði: 

Forðastu klisjur, þær voru sniðugar bara einu sinni. Skrifaðu eins og fólk, ekki eins og fræðimenn.

Og hann skrifaði þetta líka:

Góður stíll einkennist af stuttum málsgreinum og -liðum. Af sagnorðum á kostnað nafnorða, lýsingarorða, atviksorða, smáorða og klisjusetninga. Af frumlagi nafnorða og germynd sagnorða. Einkum þó einkennist hann af harðri útstrikun hvers konar truflana.

Blaðamaðurinn sem skrifaði tilvitnunina sem hér er fjallað um um þarf nauðsynlega að lesa sér til á vefnum jonas.is. Hann þyrfti líka að iðka lestur góðra  bókmennta í tómstundum sínum og auka þannig orðaforða sinn, vonandi er það ekki of seint.

Tillaga: Ingileif og María urðu fyrir miklum áhrifum á sýningu í Bíó Paradís.

4.

„Vaxandi þrýstingur undir Bárðarbungu – Hekla, Grímsvötn og Öræfajökull eru einnig að undirbúa gos.“ 

Fyrirsögn á dv.is.      

Athugasemd: Eldstöðin er að undirbúa sig fyrir gos, segja jarðfræðingar. Einhvern veginn finnst mér þetta ekki alveg rétt orðað þó ekki sé það beinlínis rangt enda er hér um yfirfærða merkingu. Orðalagið segir fyrir um ákveðinn atburð sem erfitt er að skýra á annan hátt. Þó er ekki rétt að tönglast sífellt á þessu, hér vantar fjölbreytnina.

Með undirbúning er átt við að verið sé að gera ráðstafanir. Til dæmis undirbýr nemandi sig fyrir próf með því að lesa skólabækur.  Íþróttamenn undirbúa sig á fjölbreyttan hátt fyrir keppni. Ræðumaður undirbýr sig fyrir fund með því að skrifa ræðuna. Yfirleitt er orðið undirbúningur bundið við sjálfráðan eða ósjálfráðan vilja. 

Sjaldnast er talað um að kýr undirbúi sig fyrir mjaltir þó eflaust séu einhver teikn í þá átt. Fuglar búa í haginn fyrir sig og byggja sér hreiður. Hið sama er að segja um mörg dýr, ketti, hunda, refi og svo framvegis. Vanfær kona er ekki að undirbúa sig fyrir fæðingu, náttúrlegur þróun veldur fæðingunni og yfirleitt án íhlutunar móður.

Ekki nokkur maður myndi taka svo til orða að fjall í Hítardal hafi verið að undirbúa gríðarlegt berghlaup þó eftir á séð hafi aðdragandinn verið nokkuð ljós. Náttúran hefur engan sjálfstæðan vilja.

Eldstöð hefur ekki neinn sjálfstæðan vilja. Ýmislegt getur þó bent til að það kunni að eldgos sé í nánd. 

Ég hef farið á afar fróðleg námskeið um eldfjöll og jarðskjálfta hjá Páli Einarssyni, jarðeðlisfræðingi, í Endurmenntun Háskóla Íslands og fengið þar að vita hversu ótrúlega vel vísindamenn fylgjast með eldstöðvum. Fróðlegt er til dæmis sú staðreynd að eldstöð rís eftir því sem meira safnast fyrir í kvikuþró undir henni, en ekki nóg með það. Stórt land umhverfis fjallið rís fyrir gos og hnígur að því loknu.

Þetta eru bara vangaveltur og pælingar.

Tillaga: Vaxandi þrýstingur undir Bárðarbungu – Hekla, Grímsvötn og Öræfajökull eru einnig í gosham.

5.

„Ofstækisfullur faðir lággjaldalíkansins freistar þess að bjarga WOW Air.“ 

Fyrirsögn á visir.is.      

Athugasemd: Furðuleg orðanotkun blaðamanna á Vísi vekur oft meiri athygli en fréttirnar sjálfar. Ofnagreind fyrirsögn er óskiljanleg. Hvernig á að skilja lýsingarorðið ofstækisfullur og hvað er faðir lággjaldalíkans? 

Í fréttinni er ekkert sem skýrir orðavalið eða merkingu þess. Þar er meðal annars þetta:

Honum er lýst sem klókum kaupsýslumanni, hörðum í horn að taka - og ofstækisfullum í viðhorfi sínu til verðlagningar.

Hvað er ofstækisfullt viðhorf til verðlagningar? Hér hefur blaðamaðurinn bersýnilega klúðrað frétt sem hann hefur líklega þýtt úr útlensku máli en áhöld eru um hvort hann skilji það mál eitthvað skár en íslensku.

Tillaga: Ekki hægt að gera tillögu.

 

Á íslensku eru aðeins 112 orð um vind

Pistill frá því 2016.

Stundum hvarflar að manni að orðaforði margra sem starfa í fjölmiðlum sé ansi rýr. Þetta datt mér í hug þegar ungi veðurfræðingurinn sagði að á landinu væri vindasamt. Þeir eldri hefðu líklega sagt að víða væri hvasst enda fjölmörg orð og orðasambönd til sem lýsa veðri, ekki síst „vindasemi“.

Raunar eru til á annað hundrað orð sem lýsa vindi. Nefna má þessi:

1. aftakaveður
2. andblær
3. andi
4. andvari
5. áhlaup
6. bál
7. bál 
8. bálviðri
9. belgingur
10. blástur
11. blær
12. blæs
13. brimleysa
14. derringur
15. drif
16. dúnalogn
17. dús
18. fellibylur
19. fjúk
20. fok
21. foráttuveður
22. galdraveður
23. gambur
24. garri
25. gerringur
26. gjóla
27. gjóna
28. gjóstur
29. gol
30. gola
31. gráð
32. gustur
33. hrakviðri
34. hregg
35. hríð
36. hroði
37. hrök
38. hundaveður
39. hvassviðri
40. hviða
41. hvirfilbylur
42. hægviðri
43. illviðri
44. kaldi
45. kali
46. kári
47. kul
48. kuldastormur
49. kuldastrekkingur
50. kylja
51. kyrrviðri
52. kæla
53. lágdeyða
54. ljón
55. logn
56. lægi
57. manndrápsveður
58. mannskaðaveður
59. músarbylur
60. nepja
61. næðingur
62. næpingur
63. ofsarok
64. ofsaveður
65. ofsi
66. ofviðri
67. ókjör
68. óveður
69. remba
70. rembingur
71. rok
72. rokstormur
73. rumba
74. runta
75. ræna
76. skakviðri
77. slagveður
78. snarvindur
79. snerra
80. snerta
81. sperra
82. sperringur
83. stilla
84. stormur
85. stólparok
86. stólpi
87. stórastormur
88. stórveður
89. stórviðri
90. strekkingur
91. strengur
92. streyta
93. streytingur
94. stroka
95. strykur
96. súgur
97. svak
98. svali
99. svalr
100. sveljandi
101. svipur
102. tíkargjóla
103. túða
104. veðrahamur
105. veðurofsi
106. vindblær
107. vindkul
108. vindsvali
109. vindur
110. vonskuveður
111. ördeyða
112. öskurok

 

Á 100 ára fullveldisafmæli fer íslenskunni hratt hnignandi

Niðurstaðan er þá þessi: Það er vegna skáld­skap­ar og bók­mennta sem Ísland er sjálf­stætt. Vissu­lega eru þetta ekki ný tíðindi og kall­ast oft goðsögn. Þetta er goðsögn­in okk­ar um ís­lenska menn­ingu, um til­urð ís­lenskr­ar menn­ing­ar, enda tungu­málið að sjálf­sögðu hornsteinn ís­lenskr­ar menn­ing­ar.

Þannig skrifar Þórarinn Eldjárn í dálkinum Tungutak í Morgunblaði dagsins. Ég er sammála honum þó miklu meira hljóti að hafa komið til. En Þórarinn segir líka þetta:

Þess vegna er það hlut­verk okk­ar sem nú erum á dög­um að halda áfram að sanna þessa goðsögn, sjá til þess að hún breyt­ist hvorki í lygi né hálflygi. Það ger­um við með því að beita þessu máli, sem okk­ur var trúað fyr­ir, alltaf og alstaðar á öll­um sviðum sam­fé­lags­ins, iðka skáld­skap og hlúa að bók­mennt­um og þar með menn­ingu og öðlast á þann hátt dýpri skiln­ing á því hver við erum og vilj­um vera.

Ég er ekki svartsýnn að eðlisfari en íslenskan á því miður ekki framtíð fyrir sér, jafnvel þó allir rithöfundar, skáld og jafnvel skáldjöfrar leggi sig fram. Íslenska er að verða hitt tungumálið ... Ég skal rökstyðja það hér.

Nýjar kynslóðir lesa ekki bókmenntir á borð við það sem við gerðum sem nú erum komnir fram yfir miðjan aldur svo ekki sé talað um gengnar kynslóðir.

Enskan er við það að bylta íslenskunni. Þetta sést berlega í fjölmiðlum. Nafnorðastíllinn ryðst þar yfir hinn íslenska sagnorðastíl, fjöldi íslenskra orða hafa fengið furðulegar merkingar, orðaröðin er að breytast, stíll er orðinn hroðvirknislegur og óskipulagður.

Margt ungt fólk hefur aldrei ótilneytt lesið bækur eða fjölmiðla. Af því leiðir að orðfátæktin er áberandi í fjölmiðlum, heimasíðum á netinu, skýrslum og jafnvel bókum.

Jafnslæmt er að ferðaþjónustan hefur byrjað á því að þýða íslensk örnefni á ensku og jafnvel nefna staði í náttúru landsins enskum nöfnum. 

Lítum síðan á fyrirtækjamenningu þjóðarinnar. Svo virðist vera að þjóðin fyrirverði sig fyrir íslenskuna og noti frekar ensku í heitum verslana, veitingahúsa, framleiðslu- og eignarhaldsfyrirtækja. Tilgangurinn er auðvitað sá að höfða til útlendinga, ferðamanna og fyrirtækjastórvelda í öðrum löndum. Auðvitað er það ekki hægt með íslenskunni. Eða hvað? Koma útlendingar hingað til lands til að skilja íslenska eða enska menningu?

Á aldarminningu fullveldisins og sjötíu og fjögurra ára sjálfstæði er stolt landsmanna á þjóðerni sínu frekar í orði en á borði. Við erum sunnudagsþjóð, aðeins á tyllidögum erum við Íslendingar, þess á milli erum við ísl-ensk eins og svo margir hafa sagt á undan mér.

Ég horfi á yngstu kynslóðirnar og heyri viðhorf þeirra til bóka. Það er ekkert gaman að því að lesa, það er svo erfitt. Miklu meira gaman að stara á símann sinn og njóta léttmetisins sem fæstir skilja vegna þess að það er á ensku.

Hvað í ósköpunum er að gerast hjá þjóðinni. Yfirfærsla þekkingar frá einni kynslóð til annarrar virðist hafa mistekist. Við foreldrar höfum brugðist, skólinn hefur brugðist. Hornsteinn íslenskra menningar sem Þórarinn Eldjárn segir tungumálið vera, er við það að bresta.

Íslensk tunga stefnir í að vera hitt tungumálið, rétt eins og hjá vestur-Íslendingum. Ofmælt er að segja að öllum sé sama en við ofurefli er að etja. Leiðin er mörkuð.

Ágæti lesandi, sorry about all this but congratulations on the centenary of sovereignty. 

Er afsökunin einlæg og fylgir henni iðrun?

Flestum þykir auðvelt að biðjast afsökunar á ónærgætnum og jafnvel heimskulegum eða ljótum ummælum um aðra. Orð verða sjaldan aftur tekin. Í þankanum situr þó hvort beiðnin hafi verið einlægari en ummælin.

Fólk segir eflaust margt vafasamt í þröngum hópi. Þannig er stundum á  kaffistofunni eða þegar félagarnir sem hittast yfir kaffibolla eða bjórglasi. Má vera að hann hafi verið djúpvitur sá sem orðað hugsunina svona:

Segðu aldrei neitt upphátt sem þú getur ekki endurtekið fyrir mömmu þinni.

Vandinn er hins vegar sá að svo ótal margir kjafta frá sér allt vit undir áhrifum áfengis og líkjast þá svokölluðum „virkum í athugasemdum“ sem tvinna saman óhróður um nafnkennda einstaklinga í athugasemdum við fréttir á visir.is, dv.is og fleiri miðlum. Því miður hefur þetta áhrif og skiptir engu þó „hundurinn Lúkas sé lifandi“.

Flest fólk er kurteist í tali og fasi og sýnir náunganum virðingu. Slíkt kristallast í eftirfarandi setningu sem höfð er eftir góðum manni: 

Gott tré getur ekki borið vonda ávöxtu, ekki heldur slæmt tré góða ávöxtu. 

Þetta má útleggja þannig að ekkert gott komi frá vondu fólki. Þá skýst þessi spurning upp kolli margra: Hvaða fólk er vont? 

Eflaust má halda því fram að fæstir séu alvondir eða algóðir. Flest erum við einhvers staðar á einhverju nöturlegu miðjuróli. Stundum sjáum við eftir orðum eða gerðum og sjaldnast teljum við okkur nógu góð því samanburðurinn við annað fólk er alltaf erfiður. 

Þetta allt saman flögraði í gegnum hugann þegar ég frétti af sameiginlegum fundi nokkurra þingmanna Miðflokksins og Flokks fólksins. Getur nokkuð gott komið frá þeim sem tala svona illa um vinnufélaga sína á Alþingi eða bara annað fólk?

Þingmenn eiga ekki að tala eins og „virkir í athugsemdum“. Þannig á það ekki að vera, þingmenn eiga að vera vandir að virðingu sinni. Dónakjaftar eiga að halda sig annars staðar.

Fréttaflutningur dagsins hefur farið í misjafnlega illa útfærðar afsakanir vegna ummæla og ósanninda. Í sumum tilvikum virðist algjörlega skýrt að einlægni fylgir ekki afsökun.

Í almannatengslum er ein reglan sú að taka á vandamálinu strax, það stækkar og verður verra viðureignar sé því er frestað. Ljóst er að þingmennirnir hafa haft þessa ágætu reglu í huga, svo snöggir voru þeir uppá dekk til að afsaka sig, sumir án einlægni og iðrunar að því er virðist.

Ekki yrði ég hissa þó ein eða tveir sjái sig tilknúna til að segja af sér þingmennsku. Í því væri einlægnin fólgin.

Svo er það allt annað mál og minni háttar í í þessum sambandi hver hleraði og hvers vegna. 

„Hörmung að horfa upp á“

Frammistöður, spila þátt og staðsetningarsýkin

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

 

1.

„Hækkaður styrk­ur svifryks á Ak­ur­eyri.“ 

Fyrirsögn á mbl.is.      

Athugasemd: Þetta er ómöguleg fyrirsögn því vel er hægt segja að svifryk hafi aukist eða mælst meira. Í upphafi fréttarinnar segir blaðamaðurinn:

Auk­inn styrk­ur svifryks hef­ur und­an­farið mælst á loft­gæðamælistöð Ak­ur­eyr­ar­bæj­ar …

Þetta er ekki heldur boðlegt því aftur mætti orða þetta á þann hátt, til dæmis að svifryk hafi mælst meira í þessari mælistöð.

Jafnslæmt er að blaðamaðurinn ofnotar orðið svifryk í allri fréttinni svo úr verður illþolandi nástaða. Auðvitað á hann að skrifa sig oft framhjá orðinu svo fréttin verði læsilegri.

Ef veður­spá næstu daga geng­ur eft­ir gæti áfram orðið hár styrk­ur svifryks í bæn­um. Full ástæða er til að vara við hugs­an­leg­um áhrif­um svifryks­ins …

Í seinna skiptið hér fyrr ofan hefði mátt sleppa orðinu eða setja „þess“ í staðinn.

Tillaga: Svifryk á Akureyri eykst.

2.

„Unai Emery, stjóri Arsenal, segir að Mesut Özil verði að bæta stöðuleika sinn en hann segir að frammistöður Þjóðverjans eigi það til að dala.“ 

Frétt á visir.is.    

Athugasemd: Frammistaða er eintöluorð. Orðið er samsett, seinni hlutinn staða er til í eintölu og fleiritölu og þá er merkingin stelling, ástand, aðstæður eða embætti. Margar stöður eru ábyggilega til í glímu eða ballett, auglýstar eru stöður lögreglumanna eða sýslumanna.

Svo má gera athugasemd við sögnina að dala í þessu tilviki, hún á ekki við hér því orðið merkir að rýrna eða minnka. Nær er að segja að frammistaða fótboltamannsins sé oft ekki nógu góð eða misjöfn, hann sé mistækur.

Tillaga: Unai Emery, stjóri Arsenal, segir að Mesut Özil verði að bæta stöðuleika sinn en hann segir að frammistaða Þjóðverjans sé oft ekki nógu góð.

3.

„Instagram spilaði stóran þátt í sprengingunni sem varð á Íslandi.“ 

Fyrirsögn á visir.is.    

Athugasemd: Hvað þýðir að „spila þátt“. Hef aldrei heyrt um þetta orðasamband. Heimild blaðamannsins er úr erlendum vefmiðli, Global News í Kanada. Þar er fjallað um þátt Instagrams í fjölgun ferðamanna til Íslands. Í vefmiðlinum stendur þetta:

“Instagram has definitely played a huge role in blowing that place up.”

Hér hefur blaðamaðurinn þýtt beint út ensku án nokkurrar hugsunar. Ég bað þá Google translate að þýða þessa málsgrein á íslensku og fékk þetta:

Instagram hefur ákveðið spilað mikið hlutverk í að blása þessi staður upp.

Þýðingin er jafnvitlaus og sú sem blaðamaðurinn gerði. Google Translate kann ekki íslensku. Þó forritið geti þýtt íslensk orð verður útkoman kjánaleg. Blaðamaðurinn hefur hugsanlega enskuna á valdi sínu en hann er eins og Google Translate, hann hefur ekki nægilegt vald á íslensku til að nýta sér þekkingu sína.

Tillaga: Instagram átti tvímælalaust stóran þátt í stórfelldri aukningu ferðamanna til Íslands.

4.

„Frá og með laug­ar­deg­in­um 1. des­em­ber 2018 verður bráðaþjón­usta hjarta­gátt­ar Land­spít­ala staðsett á bráðamót­töku spít­al­ans í Foss­vogi.“ 

Frétt á mbl.is.   

Athugasemd: Allur andskotinn er nú staðsettur, sagði karlinn. Undir það má taka því í tilvitnuninni hér að ofan er orðinu lýsingarorðinu staðsettur algjörlega ofaukið. Berið hana saman við tillöguna hér að neðan.

Síðar segir í fréttinni:

Bráðaþjón­ust­an verður í fullri virkni í Foss­vogi frá og með laug­ar­deg­in­um 1. des­em­ber.

Einhvern vegin finnst mér dálítið ofsagt að segja að bráðaþjónustan verði með fullri virkni enda skilst það berlega í fyrstu tilvitnuninni. Þar að auki er þetta þjónusta og varla gott að segja að hún sé til dæmis með kvart, hálfri eða fullri virkni. Hvernig er slíkt mælt?

Hins vegar verð ég að viðurkenna að lakara er að segja að full þjónusta sé hjá bráðaþjónustunni. Þá er komin nástaða sem þykir ekki góð. Má vera að lesendur hafi betri tillögu ef þeir eru sammála.

Tillaga: Frá og með laug­ar­deg­in­um 1. des­em­ber 2018 verður bráðaþjón­usta hjarta­gátt­ar staðsett Land­spít­ala á bráðamót­töku spít­al­ans í Foss­vogi.

5.

„Maðurinn sem var handtekinn var viðstaddur húsleitina og var handtekinn á staðnum, grunaður um peningaþvætti.“ 

Frétt á visir.is.    

Athugasemd: Ofangreind tilvitnun er dæmi um hroðvirkni sem allof oft sést á Vísi og einnig á Stöð2. Skemmdar fréttir verða til af því að enginn les yfir. Enginn blaðamaður er svo klár að hann þurfi ekki að lesa frétt sína yfir með gagnrýnum augum.

Tillaga: Maðurinn fylgdist með húsleitinni og að henni lokinni var hann handtekinn.

Persónugallerí, frammistöðuvandi og orðið ítrekað

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum.

 

1.

„Gifti sig heima hjá sér.“ 

Fyrirsögn á mbl.is.      

Athugasemd: Eflaust er ekki beinlínis rangt að segja að konan hafi gift sig heima hjá sér en varla hefur hún gift sig ein, einhverjum giftist hún. Þá má spyrja hvort heimilið sem um er rætt sé heimili þeirra beggja, ekki aðeins hennar.

Tillaga: Gifti sig heima.

2.

„Í myndinni birtist fjölbreytt persónugalleríi og viðtöl eru tekin við ýmiss konar fólk úr bænum.“ 

Kvikmyndagagnrýni á bls. 33 í Morgunblaðinu 20.11.2018.     

Athugasemd: Ég hélt að þetta orð „persónugallerí“ væri nýyrði smíðað af starfsmönnum Morgunblaðsins en svo er ekki. Það finnst á malid.is en þar með er ekki sagt að orðið sé gott.

Í Íslenskri nútímamálsorðabók segir að gallerí sé „sýningarsalur fyrir myndlist eða handverk. Orðið er hins vegar ekki skýrt frekar. Hins vegar má segja að það sé nokkuð gegnsætt. Hugsanlega á höfundur tilvitnunarinnar við að í kvikmyndinni Litla Moskva sé fólk af ýmsu tagi.

En ferlega er það flatt að segja að í myndinni birtist fjölbreytt persónugallerí ... Af hverju ekki að í henni séu viðtöl við fólk af ýmsu tagi og uppruna eða eitthvað álíka? Að vísu er rosalega töff að nota persónugallerí.

Ekki var nú ætlunin að agnúast neitt út í þetta orð. Ég var að lesa Moggann í tölvunni og fletti áfram. Á næstu síðu er Ljósvakinn, fastur pistill sem þeir Moggamenn fjalla um dagskrá útvarps- og sjónvarpsstöðva. Þar er segir í umfjöllun um framhaldsmyndina Flateyjargátan:

Í Flatey er þessi líka fína leikmynd sem lítið hefur þurft að breyta og þar hitti Jóhanna fyrir áhugavert persónugallerí …

Einmitt þarna datt mér í hug að „persónugallerí“ væri hugarsmíði Moggamanna. 

Við nánari umhugsun finnst er orðið eiginlega óþarft þar sem hægt er að lýsa fjölbreytni fólks á margvíslegan annan hátt. Og það gerir höfundur fyrri tilvitnunarinnar á ágætan hátt er hann lagar málsgreinina lítilsháttar, sjá tillöguna hér að neðan.

Að öðru leyti er umfjöllun Moggans um Litlu Moskvu og Flateyjargátunnar bara þokkalega vel skrifuð og hvetur lesendur til að sjá á þessar myndir. 

Tillaga: Í myndinni birtast fjölbreytt viðtöl við ýmiss konar fólk úr bænum.

3.

„Sex ein­stak­ling­ar voru í lyft­unni, þar á meðal ófrísk kona.“ 

Frétt á mbl.is.     

Athugasemd: Einstaklingur er dálítið skrýtið orð. Getur merkt maður, kona, barn og jafnvel eru eintök af dýrum og fiskum sögð einstaklingar, það er eitt stykki af hverju.

Allir vita hvað við er átt þegar sagt er að einstaklingur hafi verið í lyftu. Varla hann dýr eða fiskur. Af samhenginu áttum við okkur á að einstaklingarnir voru fólk, menn, karlar og konur.

Ómar Ragnarsson sagði frá því á bloggi sínu að lyfta hafi fest á 11. hæð í New York:

Það minnir á sögu, sem komst á kreik í New York fyrir mörgum árum þegar allt varð rafmagnslaust og lyftur stöðvuðust, svo að björgunarsveitarmenn og húsverðir voru sendir til þess að bjarga huga að fólki í lyftunum. 

Var þeim uppálagt að spyrja um hvort ófrísk kona væri meðal lyftufarþega þegar þeir kölluðu inn í lyftugangana til að kanna ástandið í lyftunum. 

Þegar húsvörður einn kallaði inn í einn lyftuganginn: „Er einhver í lyftunni!" kom tvíradda svar: „Við erum hér tvö." 

„Er ófrísk kona þarna?" kallaði húsvörðurinn samkvæmt því sem uppálagt var. 

„Nei!“ svaraði maðurinn. „Við erum ekki búin að vera hér nema í fimm mínútur!" 

Þá hló ég upphátt.

Hins vegar er engin ástæða til annars en að segja að sex manns hafi verið í lyftunni sem getið er um í upphafi. Ekki flækja málin. 

Á visir.is segir einfaldlega:

Hópur fólks sem festist í lyftu lifði af 84 hæða fall í turni í Chicago í Bandaríkjunum. Um var að ræða sex manns, þar á meðal kona sem er barnshafandi, sem var í lyftunni sem féll frá 95.

Þetta er miklu skárra orðalag en fjarri því gott. Takið eftir tafsinu „um var að ræða“ og nástöðu tilvísunarfornafnsins sem.

Tillaga: Sex manns voru í lyftunni og þeirra á meðal barnshafandi kona.

4.

„Frammi­stöðu­vandi á­stæða upp­sagnar Ás­laugar Thelmu.“ 

Fyrirsögn á frettabladid.is.     

Athugasemd: Karlmenn sem eiga við frammistöðuvanda áttu áður fyrr varla nokkurra kosta völ. Nú á tímum vandinn er leystur með Viagra.

Allt annað mál er með konur sem eiga við frammistöðuvanda að etja. Þær standa sig hugsanlega lakar á einhverjum vettvangi en búist er við. Hins vegar munu flestir karlar lofa öllu fögru áður en frammistöðuvandi verði kenndur við þá, sérstaklega að ósekju.

Tillaga: Engin tillaga gerð.

5.

„Þegar lögregla kom á vettvang blæddi mikið úr manninum meðan konan viðurkenndi að hafa stungið tengdason sinn.“ 

Frétt á dv.is.    

Athugasemd: Furðuskrif birtast oft á DV. Þessi frétt er illa skrifuð, óskipuleg, ruglingsleg, flausturleg og rituð á slæmu máli.

Hins vegar má hafa gaman af skrifunum eins og lýsingunni af manninum sem blæddi á meðan konan viðurkenndi. Vonandi var konan ekki langorð. Takið eftir kansellístílnum:

Brotaþoli hafi gefið skýrslu hjá lögreglu og greint frá því að þegar hún hafi komið heim um klukkan 18:00 hafi kærða verið mjög ölvuð og að drekka whiskey. Hafi brotaþoli sagst hafa gert athugasemdir um að hún væri að sinna barninu svona ölvuð.

Síðar í fréttinni segir:

Maðurinn var síðar fluttur á sjúkrahús en hann reyndist ekki vera í lífshættu, þrátt fyrir að hnífurinn hafi stungist allt að 20 sentímetra inn í brjóstkassa hans. Búið var að stinga á tvö hjólbarða bíls hans og liggur tengdamóðir hans undir grun um að hafa gert það.

Með ólíkindum er að hnífurinn hafi stungist 20 cm inn í brjóstkassa mannsins án þess að hafa farið í gegn. Ef lesandinn er með A4 blað fyrir framan sig getur hann áttað sig á dýpt stungunnar því skammhlið blaðsins er 21 cm. Í brjóstkassanum eru lungu og hjarta svo fyrirferðamikil að erfitt er að stinga þar í gegn án þess að skaða þessi mikilvægu líffæri. 

Niðurstaðan er sú að fréttin er tómt bull og engu líkar en að barn hafi skrifað hana. Stundum veltir maður því fyrir sér til hvers þessi fjölmiðill er eða hvort hinn nýi eigandi hans lesi ekki blaðið eða vefsíðuna. Geri hann það hlýtur honum að ofbjóða málfarið og efnistökin rétt eins og okkur hinum.

Tillaga: Þegar lögregla kom á staðinn blæddi mikið úr manninum.  Konan viðurkenndi að hafa stungið tengdason sinn.

6.

„Fór á stefnumót og stakk ítrekað af frá reikningnum – Nú hefur dómur verið kveðinn upp.“ 

Fyrirsögn á dv.is.    

Athugasemd: Fyrirsögnin segir beinlínis að maður nokkur hafi hlaupist á brott án þess að greiða reikninginn, aftur og aftur. Hvers vegna var hann alltaf að stinga af frá sama reikningnum.

Nei, þannig er ekki málið vaxið. Hann stakk af frá þremur ógreiddum reikningum á þremur veitingahúsum.

Þetta er auðvitað stórfrétt. Og mikið er manni létt að dómur hafi verið kveðinn upp. Þó flögrar að manni að blaðamaðurinn hefði getað sagt að maðurinn hafi verið dæmdur fyrir tiltækið.

Með þokkalega skýrri hugsun hefði verið hægt að orða fyrirsögnina á annan hátt án þess að misnota atviksorðið ítrekað. Orðið hefur náð feikna vinsældum meðal reynslulítilla blaðamanna og er nú notað eins og enska orðið repeatedly sem merkir aftur og aftur og jafnvel enn og aftur. Íslenska orðið merkir ekki það sama, gæti þýtt aftur, en ekki margsinnis nema það komi sérstaklega fram, ítreka eitthvað aftur og aftur eða margsinnis.

DV iðkar það að búa til langar fréttir, margsamsettar og með einhverri rúsínu í pylsuendanum sem á að vekja athygli lesandans og fá hann til að lesa meira. Þetta er aðferð sem „gula pressan“ iðkar í öðrum löndum, fjölmiðlar sem eru ekkert sérstaklega vandir að virðingu sinni. 

Fjölmiðillinn birtir afspyrnu ómerkilegar þýddar „fréttir“ eins og þá sem hér um ræða. Í sannleika sagt er ótrúlegt að sá sem vill kalla sig blaðamann vilji standa í svona framleiðslu. Verst er þó hversu þýðingarnar eru oft á slæmu máli og ruglingslegar.

Tillaga: Fór á stefnumót og stakk alltaf af frá reikningum – Hann fékk sinn dóm.

Þriðji orkupakkinn og vantraustið á ESB

Umhyggja sendiherrans fyrir neytendum á Íslandi er vissulega aðdáunarverð, en hann getur verið þess fullviss að Alþingi og önnur stjórnvöld á Íslandi eru fullfær um að tryggja hagsmuni neytenda og ef eitthvað vantar þar upp á geta íbúar landsins kosið sér nýtt Alþingi. Það er kallað lýðræði og virkar betur en sú aðferð að fela ókjörnum aðilum í útlöndum völdin.

Þetta skrifar Haraldur Ólafsson, veðurfræðingur og formaður Heimssýnar, í Morgunblað dagsins. Greinin er andsvar við grein sendiherra ESB á Íslandi. Haraldur skrifar listilega og lætur fylgja nokkur gullkorn sem eru ómetanleg, rétt eins og tilvitnunin hér fyrir ofan.

Umræðuefnið er þriðji orkupakkinn sem svo hefur verið nefndur. Sendiherrann telur lítinn vanda fyrir Íslendinga að samþykkja hann óbreyttan. Engu að síður leggjast margir gegn honum og var við stórveldinu sem setji lög og reglur og geti breytti forsendum síðar meir, jafnvel þessum títtnefnda orkupakka. 

Haraldur segir:

Sendiherrann fullyrðir að orkulöggjöf Evrópusambandsins muni vart gilda um sæstreng milli Íslands og Bretlands. Það kann að vera, en það er ekki augljóst, því enginn veit hvernig sambandi Breta og Evrópusambandsins verður háttað í orkumálum í framtíðinni.

Og í framhaldinu segir Haraldur:

Reyndar segir sendiherrann að enginn í Brussel velti fyrir sér sæstreng. Sjálfsagt eru margar vistarverur í höll Evrópusambandsins og skiljanlegt að sendiherrann hafi ekki heimsótt þær allar. Hann hefur greinilega ekki verið mættur þar sem sæstrengur til Íslands var dreginn á kort og ákveðið að hann væri forgangsverkefni í innviðaáætlun sambandsins. Það kort var teiknað og stimplað í Brussel, líklega daginn sem sendiherrann var fjarverandi.

Mörgum er mikið niðri fyrir um Evrópusambandið og þennan orkupakka. Eftir Icesave og hina misheppnuðu tilraun til að þvinga Íslandi inn í sambandið er ljóst að ekki margir treysta forystu þess, jafnvel þó málstaðurinn líti út fyrir að vera góður.

Í kosningunum 2013 hafnaði þjóðin flokkunum sem vildu að landið færi inn í ESB, þeir voru beinlínis rassskelltir. Kosningabaráttan var hörð og rökin gegn ESB er kjósendum enn í fersku minni.

Ólíklegt er því að þriðji orkupakkinn verði samþykktur á Alþingi, fólk er einfaldlega á móti hinu yfirþjóðlega valdi og treystir ekki ESB því sambandið getur einhliða breytt leikreglunum. Hver yrði þá staða þjóðarinnar?

Má vera að fæstir sem tekið hafa afstöðu gegn þriðja orkupakkanum hafi ekki lesið hann né séu kunnugir efni hans. Í sjálfu sér er það ekki aðalatriðið því það sem öllu skiptir er að stór hluti þjóðarinnar treystir ekki ESB og kærir sig ekki um að sambandi skipti sér af innanríkismálum Íslands.

Þar af leiðandi hefði það alvarlegar pólitískar afleiðingar fyrir þann stjórnmálaflokk sem samþykkir þriðja orkupakkann, jafnvel þó einstaka þingmenn gangi gegn meirihluta þingflokks og samþykki þá kann það einnig hafa slæm áhrif á kjósendur.