Metfé, skotmark og viðeigandi jólalög

Orðlof

Skemmstur dagur

Bæði orðin sólhvörf og sólstöður eru notuð í sömu merkingu í íslensku, um það þegar sólin er allra hæst á lofti í júní og þegar hún sýnir sig styst í desember áður en dag tekur að lengja á ný. …

Í þessu samhengi er orðið hvörf haft í merkingunni „þáttaskil“ eða „umskipti“,þ.e. þegar eitthvað snýst, breytist, tekur nýja stefnu. Af sama stofni er sögnin hverfa sem getur m.a. merkt „snúa“. Sú merking orðsins kemur vel fram t.d. þegar talað er um að einhver eigi að einhverju að hverfa, hverfi aftur til fyrri starfa eða hverfi aftur heim (sbr. afturhvarf) og þar fram eftir götum. 

Til er einnig kvenkynsorðið hverfa í merkingunni „hlið“, sbr. orðin rétthverfa og ranghverfa, um réttuna og rönguna á flíkum. Sagt er að eitthvað snúist í andhverfu sína, og lýsingarorðið andhverfur merkir hið sama og andsnúinn. 

Í hugann kemur einnig orðið hverfisteinn, þ.e. steinn sem er látinn snúast, og orðasambandið á hverfanda hveli (hvel merkir „hjól“), um það sem er fallvalt og getur hæglega breyst, eins og hjól snýst. Í Grettis sögu er í orðasambandinu haft hjól en ekki hvel; Ásmundur hærulangur segir um son sinn að sér þyki „á mjög hverfanda hjóli um hans hagi“.

Tungutak, Ari Páll Kristinsson, blaðsíðu 26, Morgunblaðið 21.12.2019. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Reynsluleysi flugvirkja olli alvarlegu flugatviki.“

Fyrirsögn á mbl.is.                

Athugasemd: Má vera að orðið atvik sé nú alfarið notað yfir óhapp, bilun, slys eða álíka. Í heilbrigðisgeiranum eru skráð „atvik“, það er óheppileg tilvik, óhöpp, slys og svo framvegis.

Í íslenskri orðsifjabók segir:

at-vik h. árás, áverki; atburður, aðstæður; atlot; sóttur eða aðkeyptur hlutur; sbr. nno. åtvik greiðvikni. Leitt af so. víkja að (at).

Þegar svo er komið að orðið óhapp þykir svo neikvætt að finna þarf nýtt orð sem ekki hræðir almenning. Þá er gripið til orðsins atvik. Vandinn er hins vegar sá að smám saman verður merking þess orðs í hugum fólks hið sama og óhapp, slys eða annað sem enginn vill lenda í. Þá þarf að finna annað orð …

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Carlo Ancelotti verður að öllum líkindum nefndur sem knattspyrnustjóri Everton á næstu dögum ef marka má heimildir enskra fjölmiðla.“

Frétt á visir.is.                 

Athugasemd: Margt má segja um málsgreinina en þó helst að hún segir ekki það sem blaðamaðurinn ætlast til. Spurst hefur út að maðurinn verði líklega ráðinn sem knattspyrnustjóri enska úrvalsdeildarliðsins Everton. Hann er ekki nefndur sem slíkur, hann er eða verður þegar hann hefur tekið við starfinu. 

Eitt er að vera nefndur, annað að vera útnefndur og hvorugt merkir að vera ráðinn, síst af öllu hið fyrrnefnda. Hins vegar eru oft margir tilnefndir en enginn hreppir hnossið annar en ofannefndur Ancelotti.

Sá sem er nefndur getur merkt margt. Í málið.is segir:

kalla nafni, gefa nafn; minnast á; tilnefna

Verði Acelotti ráðinn er ekki hægt að segja að hann sé nefndur, miklu frekar útnefndur. Hið síðastnefnda er þó sjaldnast notað um ráðningu í starf.

Tillaga: Carlo Ancelotti verður að öllum líkindum ráðinn sem knattspyrnustjóri Everton á næstu dögum ef marka má heimildir enskra fjölmiðla.

3.

„Banksy-verk seldist á metfé.“

Frétt á visir.is.                 

Athugasemd: Margt er misskilið af blaðamönnum sem ekki eru vel lesnir. Segja má að kynslóðin sem ólst ekki upp við lestur sé fyrir nokkru farin að stunda blaðamennsku. Ekki er furða þótt hún viti ekki hvað metfé merkir.

Eiður Guðnason sagði í málfarspistlum sínum á Molum:

Morgunblaðsfrétt (10.9.2014) hefst á þessum orðum: „Met­fé var greitt fyr­ir gaml­an Range Rover á upp­boði í Englandi um helg­ina.“ Orðið „metfé“ merkir ekki met upphæð heldur kostagripur.

Vel getur verið að tungumálið sé að breytast gömul og gild orð frá fyrri tímum öðlist nýja merkingu.

Fé merkti upphaflega kindur. Enn er talað um kvikfénað. Gömul orð ganga í endurnýjun lífdaga í nútímamáli. Hagfræðin hefur lag á endurnýjun talar um kvikt fé, sem er laust fé, lausafé. 

Ásgeir Daníelsson, hagfræðingur, sagði til dæmis í málstofu  hagfræðideildar HÍ 14.10.2011:

Það getur verið slæmt ef mikið af mjög kviku fé leitar til tiltekins lands. Ástæðan er annars vegar að það getur leitt til óæskilegrar hækkunar á gengi myntarinnar og hins vegar að fjármálakerfið á erfitt með að nýta þetta fé skynsamlega vegna þess hversu kvikt það er. 

Væntanlega þarfnast þetta engrar skýringa við en skyldi hagfræðingurinn vera að tala um útigangsfé, fé sem er ekki í banka en er geymt undir koddum eða í skrifborðsskúffum. 

Allir vita að til er banki sem nefnist Kvika, sem merkir lifandi iðandi ...

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Skot­mark United mætt til Kat­ar.“

Frétt á mbl.is.                 

Athugasemd: Í fréttinni er fjallað um fótboltakappa sem enska liðið Manchester United langaði til að fá í sínar raðir. Af einhverjum undarlegum ástæðum er kapppinn kallaður „skotmark“ í fyrirsögn fréttarinnar.

Hér er illa farið með íslenskt orð. Skotmark er það sem skotið er á með byssu, boga eða öðrum tólum. Það getur verið fast mark. Stundum er skotið á fólk, leyniskyttur reyna að myrða þá sem þær sjá. 

Kennedy var skotmark Oswalds. Japanska borgin Hiroshima var skotmark bandaríska hersins í seinni heimsstyrjöldinni. Skytta á hvalveiðiskipi hefur hval sem skotmark.

Fyrirtæki sem vill fá mann í vinnu hefur hann ekki að skotmarki. Það segir sig sjálft. Með hverju ætti að skjóta manninn? 

Fyrirsögnin er svo mikið bull að ekki tekur nokkru tali. Hvaða önnur verkefni er ritstjórum og öðrum stjórnendum á fjölmiðli svo mikilvæg að þeir geti ekki leiðbeint og kennt viðvaningum í blaðamennsku. Íþróttablaðamaður sem kann skil á öllum íþróttum en getur ekki tjáð sig skilmerkilega er ómögulegur blaðamaður.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Í samstarfi við … ætla ég að gefa TVEM heppnum besties: … Uppáhalds krullujárnið mitt at the moment sem gerir þessar fallegu beachy bylgjur …“

„Frétt“, birt á dv.is.                 

Athugasemd: Lesandi síðunnar sendi mér ofangreinda tilvitnun sem DV hafði uppskorið af Twitter og birt ásamt fleiri tístum og kallar „frétt“. Með þessari furðulegu „frétt“ fylgja myndir af nokkrum ungum konum sem sumar hverjar líta ekki út fyrir að vera lífs en aðrar virðast hafa verið „lagfærðar“ af veruleikafirrtum hönnuðum. Sorglegt að sjá.

Sumar þessara kvenna eru sagðar „áhrifavaldar“ en óljóst er hver markhópurinn er, íslensku- eða enskumælandi. Að minnsta kosti virðist sú sem samdi ofangreint ekki geta tjáð sig á íslensku.

Framhald tilvitnunarinnar er hér, táknmyndum er sleppt:

You know the drill!!

1. Likea þessa mynd

2. Followa @sunnevaeinarss , @marcinbaneiceland og @hhsimonseniceland

3. Tagga ur glow up bestie

Sagt hefur verið að fegurðin komi að innan. Af þessu má draga þá ályktun að hún er að minnsta kosti ekki skrifleg. 

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Hamrahlíðarkórinn og Kór Menntaskólans við Hamrahlíð leiddu Friðargönguna og sungu viðeigandi lög.“

Myndatexti á blaðsíðu 4 í Morgunblaðinu 24.12.2019.                

Athugasemd: Þetta er flatneskja. Birt er falleg mynd af ungu fólki í Hamrahlíðarkórnum og ber það kyndla og syngur. Stemningin er nærri því áþreifanleg en svo les maður textann og öll fegurðin gufar upp.

Hvernig dettur blaðamanni í hug að segja að kór sem gengur á Þorláksmessu niður Laugaveginn syngi „viðeigandi lög“? Líklega er það þakkarvert að hann skuli ekki hafa sungið „óviðeigandi lög“. Það hefði þá verið saga til næsta bæjar. 

Ég þori að fullyrða að kórarnir hafi sungið jólalög og mikið óskaplega vildi ég hafa verið nærri og mátt hlusta og njóta.

Tillaga: Hamrahlíðarkórinn og Kór Menntaskólans við Hamrahlíð leiddu Friðargönguna með söng.

Jólakveðjur á Þoddláki ... svo jólalegt

Í morgun gekk ég út á svalir, eins og ég geri jafnan árla á Þorláksmessu, dró nokkrum sinnum djúpt andann og hrópaði síðan af öllum kröftum:

Sendi ættingjum og vinum bestu óskir um gleðileg jól og heillaríkt nýtt ár. Þakka allt á árinu sem er að líða.

Svo beið ég í dálitla stund þangað til svörin bárust:

Já, sömuleiðis, gleðileg jól, kallaði einhver.

Haltu kjafti, helv... þitt. Fólk er að reyna að sofa hérna, öskraði rámur kall.

Ha ..., kaseiru? hrópaði skræk kona.

Hundur gelti, annar tók umsvifalaust undir og köttur mjálmaði. Nagladekk skröltu á íslausu malbiki.

Ég gekk inn í stofu, nennti ekki að hlusta á hundgá, jafnvel þótt fyrr eða síðar myndi hundur sonar míns, hann Fróði (sko hundurinn heitir Fróði ekki sonurinn) hugsanlega gelta, mér eða einhverjum öðrum til ánægju.

Engu að síður velti ég því samt fyrir mér hvort ekki væri skynsamlegra að senda jólakort eða tölvupóst. Þetta hef ég hins vegar gert á Þorláksmessu frá því ég var barn og með því sparað mér ótrúlegar fjárhæðir í kaupum á jólakortum og frímerkjum.

Nú kann ábyggilega einhver að misskilja mig og halda að ég sé að gagnrýna þann hálfra aldar gamla sið að senda jólakveðjur á gufunni Ríkisútvarpsins.

Nei, nei, nei ... Því er nú víðsfjarri, en úr því að verið er að brydda upp á þessu, man ég aldrei eftir að hafa heyrt jólakveðju til mín eða einhvers sem ég þekki og aldrei hef ég kannast við nöfn þeirra sem senda kveðjur. Sendendur eru alltaf einhverjir sem enginn þekkir, til dæmis „Stína, Barði, börnin“ og fleiri sem ég man ekki hvað heita enda 3.322 kveðjur þetta árið.

Sko, ég held því síst af öllu fram að kveðjurnar séu bara feik eins og kókakólakallinn í rauðu fötunum með bómullarskeggið (er þó ekki alveg viss). Á samfélagsmiðlum er því haldið fram að kveðjurnar séu að mestu leyti uppdiktaðar innan Ríkisútvarpsins. Mörgum finnst grunsamlegt hversu þær eru allar líkar. Í öllum koma fyrir fyrir orðin óskir, jól, gleðilegt, þakka, ár, nýtt, líða og svo kryddað með innihaldsríkum samtekningum og forsetningum af ýmsu tagi. Nokkuð til í þessu.

Nú má vel vera að enginn sendi mér jólakveðju í útvarpinu, sem í sjálfu sér er dálítið sorglegt. Hitt kann þó að vera jafn líklegt að útilokað sé að hlusta með einbeittri athygli á yfir þrjú þúsund þrjúhundruð tuttugu og tvær jólakveðjur lesnar í belg og biðu í tvo daga samfleytt og ná að grípa þá réttu. Aðferðafræðin er doldið kjánaleg, svona markaðslega séð. 

Þar af leiðir að svo margir nenna ekki lengur að hlusta á jólakveðjurnar sem er synd, illa farið með góða sorg sem óhjákvæmilega til verður þegar ekki næst að grípa þá kveðju sem maður vonar að séu sér sendar.

Hitt er ku vera dagsatt að Ríkisútvarpið græði milljónir króna á tiltækinu. Í anda samkeppni og þjóðþrifa mun ég nú um áramótin bjóða landsmönnum að hrópa aftur nýárskveðjur af svölunum heima. Svo vel hefur tekist til á undanförnum árum að þetta er að verða siður. Spyrjið bara þá sem sendu og fengu kveðjur. Allir sammála (vinsamlegast ekki spyrja nágrannana, plís). 

Verðið er miklu betra en hjá Ríkisútvarpinu, heilum 17,5% lægra. Og það sem meira er, komist kveðja sannanlega ekki til skila fær kaupandinn 33,9% endurgreiðslu. Samkeppnisaðilinn getur sko ekki toppað þetta.

Fyrst verið er að misskilja viljandi tilganginn með þessum skrifum mínum vil ég nefna þá staðreynd í fullkominni vináttu, kurteisi og virðingu fyrir hefðum fólks að það er ábyggilega ódýrara og markvissara að hrópa kveðjur af svölunum en að borga Ríkisútvarpinu fyrir að lesa þær út í rafræna tómið sem er umhverfislega stórhættulegt og um síðir kann það að yfirfyllast. Hvað þá? Jú, yfirborð sjávar hækkar um fimm sentimetra á næstu þrem árum.

Þá hrekkur þetta eflaust upp úr lesandanum:

En það er svo gasalega jólalegt að hlusta á jólakveðjulesturinn á gufunni.

Já, því skal ég nú trúa. Það er líka obbbbb-ooooðs-leeeeeg-aaaa-a jólalegt að tala til þjóðarinnar úti á svölum á Þorláksmessumorgni. 

(Vilji svo til að einhver glöggur lesandi telji sig hafa lesið ofangreindan pistil á Þorláksmessu á síðasta ári skal tekið fram að höfundur fer jafnan út á svalir þennan dag)

 

Hraði á vettvangi, bát rekur í land og piltbarn

Orðlof

Heypokaloðmullan

Árni Johnsen, alþingismaður, fékk ávítur í ræðustóli Alþingis í nótt fyrir orðanotkun þegar hann flutti ræðu um Icesave-frumvarp ríkisstjórnarinnar. Árni sagðist nota íslenskt mál en enga heypokaloðmullu.

Árni sagði m.a. í ræðunni, að ekki væri ótilhlýðilegt að bera saman raunsögur úr veruleikanum til að sýna fram á vinnubrögð ríkisstjórnarinnar. Þannig hefði í Meðallandi, fyrir 100 árum, strandað frönsk skúta og 20 sjómönnum var bjargað og dreift á bæi í Meðallandi. Einn sjómaðurinn fór á bæ þar sem voru hjón en ekki aðrir íbúar. Þar var eitt rúm, hjónarúm, og sjómanninum var í virðingarskyni boðið að sofa á milli þeirra hjóna.

„Það leið ekki á löngu þar til sjómaðurinn fór að snúa sér að húsfreyjunni og gekk það fyrir sig eins og efni standa til án athugasemda frá eiginmanni sem bylti sér þó allmikið. Þar kom, að konan snýr sér að bónda sínum og segir: Segðu manninum að hætta. Þá svaraði bóndi: Ég, ég tala ekki útlensku.

Þetta er nákvæmlega það sama, virðulegi forseti, sem ríkisstjórn Íslands er að bjóða Íslendingum uppá í dag. Hún er að láta erlendar þjóðir riðlast á Íslendingum, riðlast á sjálfstæði Íslendinga, og belgja sig út..."

Nú tók Árni Þór Sigurðsson, forseti Alþingis, í taumana og bað þingmanninn að gæta orða sinna. Árni svaraði og sagðist tala íslenskt mál, hispurslaust en ekki heypokaloðmullu.

eyjar.net. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Leyfður hámarkshraði á vettvangi er 90 kílómetrar á klukkustund við bestu aðstæður.“

Frétt á visir.is.               

Athugasemd: Þetta gengur ekki alveg upp. Hvernig getur verið hámarkshraði á vettvangi?  Vettvangur er ofnotað orð og afleiðingin er sú að það er oft rangt notað. 

Vettvangur er staðurinn þar sem slysið varð. Hvergi er hámarkshraði á vettvangi (athugið að þetta er eintöluorð, ekki til í fleirtölu). Vettvangur getur varla verið allur Suðurlandsvegurinn og þaðan af síður allt Suðurland, Ísland eða Evrópa. 

Á málið.is segir:

Vettvangur, véttvang(u)r, víttvangur k. staður þar sem e-ð gerist, atburðasvið, mótstaður. Af vétt- bardagi, víg og vangur völlur. Upphafl. merk. vígvöllur, staður þar sem barist er. 

Suðurlandsvegur er ekki vettvangur heldur aðeins lítið brot af honum, slysstaðurinn.

Tillaga: Leyfilegur hámarkshraði þar sem slysið varð er 90 km.

2.

„Bát og skútu rak í land í óveðrinu.“

Fyrirsögn á mbl.is.               

Athugasemd: Öllum getur nú orðið á mistök en flestum ætti þó að vera ljóst að báta rekur ekki í land, ekki heldur skútur.

Almennt er talað um að fley reki á land og þá stranda þau. Rekaviður berst á land, jafnvel getur hann rekið á land.

Tillaga: Bát og skútu rak á land í óveðrinu.

3.

„Mesti afli sem landaður hef­ur verið á einu ári.“

Fyrirsögn á mbl.is.               

Athugasemd: Stundum hefur maður talsverðar áhyggjur af málfarinu í Mogganum. Þessi fyrirsögn dregur ekki úr þeim. 

Yfirleitt er talað um að afla sé landað. Mjög óalgengt er að orða það þannig að hann sé landaður.

Hér er talað um mestan afla sem útgerðin hefur fengið á einum ári með skipum sínum. 

Þetta má orða á marga vegu en allra síst eins og segir í fyrirsögninni.

Tillaga: Mesti afli sem fengist hef­ur verið á einu ári.

4.

„Komdu við í búðinni okkar eða sérpantaðu og sóttu.“

Auglýsing á blaðsíðu 27 í Morgunblaðinu 19.12.2019.               

Athugasemd: Auglýsandinn ávarpar lesandann, notar sögnina að koma í boðhætti; komdu. Upphaf setningarinnar er í lagi en svo bregst honum bogalistin: Hann notar sögnina að sækja í þátíð fleirtölu; sóttu.

Þetta gengur ekki upp er ferlega slæm villa í laglegri auglýsingu.

Tillaga: Komdu við í búðinni okkar eða sérpantaðu og sæktu.

5.

„Boðflennur grunaðar um að hafa drepið brúðgumann fyrir utan.“

Fyrirsögn á visir.is.                

Athugasemd: Til eru blaðamenn sem kunna ekki að búa til almennilegar fyrirsagnir og telst það nokkuð slæm fötlun. Þessi fyrirsögn er illa samin.

Hvað er þetta „fyrir utan“? Jú, af fréttinni má ráða að maðurinn hafi verið drepinn fyrir utan salinn þar sem brúðkaupsveislan var haldin.

Þetta er ein af þessum ómerkilegu „fréttum“ sem nýliðar í blaðmennsku eru þvingaðir til að þýða úr erlendum vefmiðlum. Fréttagildið er ekkert fyrir íslenska lesendur, höfða aðeins til einhverrar lágkúru. Greinilegt er að sé einhver ritstjórnarfulltrúi eða ritstjóri Vísis með fréttanef hafa þeir verið víðsfjarri þegar ákveðið var að birta fréttina. Eða þá að fréttnefið hafi ekki verið tryggilega fast í andliti þeirra.

Tillaga: Boðflennur drápu brúðgumann að tilefnislausu.

6.

„Holdtekjan (þegar hið skapandi orð Guðs varð hold í piltbarninu í jötunni í Betlehem) þýðir að öll jörðin er heilög …“

Grein á blaðsíðu 56 í Morgunblaðinu 19.12.2019.                

Athugasemd: Ég minnist þess ekki að hafa áður séð orðið „piltbarn“. Það finnst ekki í gömlu orðabókinni minni en þar segir þó:

Piltur: Ungur karlmaður, strákur, nemandi, vinnumaður.

Ungbarn getur verið drengur eða stúlka. Þegar rætt er um barnið í jötunni í Betlehem vita allir hver það er. Það var drengur sem síðar varð piltur og loks fullvaxta maður. Annað mætti ræða í tilvitnuðum texta sem er svona frekar upphafinn og illskiljanlegur.

Tillaga: Engin tillaga.

Sitjandi tónleikar, högg á kerfið og tengivirki datt út

Orðlof

Ríður rækjum

Óskar Guðmundsson í fiskbúðinni Hafberg hefur næmt eyra fyrir mismælum fréttamanna og viðmælenda þeirra. 

Fréttamaður: „Ertu með reið svör á höndum?“ Ráðherrann: „Já, ég er með reið svör á höndum.“ – 

Annar fréttamaður (að sögn Óskars fisksala): „Nú ert þú einn af forsetum handhafavaldsins.“ – 

Mismæli af þessu tagi flokkast undir spúnerisma, en orðið er dregið af nafni Williams A. Spooner (1844-1930), prests og skólamanns í Oxford. 

Meðal frægustu mismæla Spooners voru lokaorðin í ræðu til heiðurs Viktoríu drottningu: „Three cheers for our queer old dean!“ (dear old queen). 

Þekkt íslensk dæmi um spúnerisma eru þvagferlegur (þverfaglegur), rauð dolla (dauð rolla) og ríður rækjum (ræður ríkjum). 

Tungutak, Baldur Hafsstað, blaðsíða 26 í Morgunblaðinu 14.12.2019.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Eins og maður sér á götum Reykjavíkurborgar núna þá eru mjög fáir á ferðinni og ég held að við veðrum að taka það úr því að fólk er augljóslega að fara að þessum fyrirmælum, þau hafa náð til fólks og það eru miklu færri á ferðinni. “

Frétt á visir.is.              

Athugasemd: Þetta er óskiljanleg málsgrein. Hún er höfð eftir viðmælanda en blaðmennirnir, þeir eru tveir skrifaðir fyrir fréttinni, gera enga tilraun til að lagfæra orðalagið, skrifa bara orðrétt upp eftir viðmælandinum og eru ekki gagnrýnir á það sem hann segir.

Vinsælt virðist að segja að einhver „mæti á staðinn“ en hafi ekki komið.

Blaðamennirnir vita tönglast á „einhverju“ þegar hæglega er hægt að sleppa orðinu eða nota önnur. Hvað er „einhver veggklæðning“? Er átt við tegund veggklæðingar, staðsetninguna eða annað. Hvað er átt við með „einhverjar tilkynningar“.

Þetta telst skemmd frétt enda hroðvirknislega unnin. 

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Rafmagnstruflun er í gangi landskerfinu á austurlandi öllu og er verið að vinna í að byggja upp kerfið.“

Frétt á rarik.is og á vefmiðlum.             

Athugasemd: Líklega er það innanbúðartal þegar sagt er að nú þurfi að „byggja upp kerfið“. Fæstir vita hvað þetta þýðir en geta svo sem giskað á það. Slíkt er ekki nóg. Forráðamenn RARIK eiga að sjá til þess að orðlag í fréttatilkynningum sé á eðlilegri íslensku.

Ég giska á að með tilvitnuðu orðunum sé átt við að verið sé að koma rafmagni á og koma í veg fyrir truflanir. Þá veltir maður því fyrir sér af hverju það er ekki bara sagt svona.

Á mbl.is segir:

Unnið er að því að byggja upp kerfið, sam­kvæmt vefsíðu Rarik.

Misvísandi orðalag dreifist með vefmiðlum og allir þurfa að giska.

Samkvæmt orðanna hljóða merkir það sem verið er að byggja upp einfaldlega það sem sagt er, byggja upp, vinna við uppsetningu, framkvæma. Varla hrundu rafmagnslínur og staurar svo nauðsynlegt sé að byggja upp aðra línu, eina eða fleiri, frá upphafi til enda?

Heiti landshluta eru skrifuð með stórum staf, Austurland, Suðurland, Norðurland vestra og svo framvegis.

Tillaga: Rafmagnstruflanir eru á landskerfinu á Austurlandi og er unnið að því að koma rafmagni aftur á.

3.

„Stærstu sitjandi tónleikar Íslandssögunnar.“

Auglýsing í sjónvarpi.             

Athugasemd: Verið er að auglýsinga tónleika með frægum, útlendum söngvara. Tekið er fram að tónleikarnir eru „sitjandi“ er hér átt við að áhorfendur sitji í sætum, standi ekki. Þetta virðist saklaust og skilst en gengur gegn hefðum í íslensku. 

Enginn talar um ríðandi göngur eða akandi göngur. Gangnamenn fara sumir í göngur á hestum, jafnvel er smalað á ökutækjum þó svo að enn gangi flestir. Ekki er talað um „akandi flug“ þó svo að flestir fari akandi að flugstöð. Auðvitað eru þetta asnaleg dæmi, út í hött, rétt eins og tónleikaauglýsingin.

Tónleikarnir eru hvorki sitjandi né standandi. Hins vegar geta flytjendur staðið og setið að vild en tónleikarnir þó hvorki kallaðir „sitjandi“ eða „standandi“. Orðalagi á við áhorfendur sem ekkert leggja þeir til, eru „bara“ áhorfendur, hlustendur.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Stöðvarnar sem Landsvirkjun seldi 2014 hafi hvorug komið að notum nú.“

Frétt á blaðsíðu 4 í Morgunblaðinu 16.12.2019.             

Athugasemd: Þarna hefði verið rétt að nota viðtengingarhátt þátíðar, það er hefðu. Í fréttinni er fjallað um rafstöðvar sem Landsvirkun seldi og hvort að þær hefðu getað komið að notum í vonda veðrinu í síðustu viku.

Viðtengingarháttur nútíðar beygist svona í fleirtölu:

Við höfum, þið hafið, þeir/þær/þau hafi

Viðtengingarháttur þátíðar beygist svona í fleirtölu: 

Við hefðum, þið hefðuð og þeir/þær/þau hefðu.

Af þessu má sjá að viðtengingarháttur nútíðar gengur ekki.

Tillaga: Stöðvarnar sem Landsvirkjun seldi 2014 hefðu hvorug komið að notum nú.

5.

„Það vantaði hnappinn svo ég klippti gatið í burtu.“

Myndasögur á blaðsíðu 23 í Morgunblaðinu 16.12.2019.             

Athugasemd: Frá barnsaldri hef ég lesið myndasögur Moggans og annarra fjölmiðla. Barna á milli voru þær stundum kallaðar skrípó en orðið heyrist varla í dag. Stundum eru þær oft bráðfyndnar sem og myndaskrýtlurnar (heyrist varla lengur). Hermann kom ekki vel út í dag. Berum saman tilvitnuðu orðin og tillöguna hér að neðan.

Aukafrumlagið „það“ er oftast óþarft en er engu að síður hrottalega ofnotað svo stíll stórskaðast í mörgum fréttum fjölmiðla og víðar.

Afar mikilvægt er að vanda orðaval. Myndasögurnar og grínmyndirnar eru hreinlega ekkert grín. Þær hafa uppeldislegt gildi fyrir fólk á öllum aldri.

Tillaga: Hnappinn vantaði svo ég klippti gatið í burtu.

6.

„Högg kom á kerfið þegar tengi­virki datt út.“

Frétt á mbl.is.              

Athugasemd: Í fréttinni er verið að tala um raforkukerfið fyrir norðan og að „högg“ hafi komið á það. Ég veit hvað högg er en skil ekki orðið í þessu samhengi. Skil ekki heldur hvað gerist þegar „tengivirki datt út“.

Þetta er ábyggilega orðalag sem aðeins innvígðir skilja en við hin, blaðamenn meðtaldir, höldum að við skiljum orðalagið því orðin eru kunnugleg og þar að auki er svo algengt að svona sé tekið til orða.

Einna helst held ég að tröll hafi komist í rafmagnslínurnar og veitt því högg með slæmum afleiðingum. Mér hefur þó verið sagt að tröll séu ekki til en er samt ekki alveg viss. Af hverju skyldu tröll ekki vera til rétt eins og jólasveinar, huldufólk, álfar og sjóræningjar?

Tillaga: Engin tillaga.

Bætti við sig 1,2% atkvæða en fékk 56% þingsæta

Íhaldsflokkurinn í Bretlandi bætti aðeins við sig 1,2% atkvæða í þingkosningunum í gær en fékk engu að síðu 56% þingsæta. Hins vegar tapaði Verkamannaflokkurinn miklu, 7,8%, missti 59 þingsæti.

Athyglisverðast er þó að kosningaþáttakan var aðeins 67,3%. Þáttakan í Alþingiskosningunum árið 2017 var 81,2% og þótti lítil.

Því miður virðast íslenskir fjölmiðlar ekki gera bresku kosningunum nægileg skil. Hvergi sjást myndrænar niðurstöður þeirra líkt og sjá má á bbc.com.

Grundvallarmunur er á kosningum í Bretlandi og á Íslandi og víðar. Þar er kosið í einmenningskjördæmum og keppikeflið er aðeins að fá meirihluta atkvæða í hverju og einu. Íhaldsflokkurinn fékk 43,6% atkvæða á landinu öllu en engu að síður 364 þingsæti af 650, mikinn meirihluta. Minna en helmingur landsmanna kaus flokkinn en engu að síður er hann sigurvegari.

Einmenningskjördæmin eru þess eðlis að atkvæði þeirra flokka sem fá ekki meirihluta skipta engu máli. Þau gagnast ekki á landsvísu.

Auðvitað má deila um hvort þetta sé sanngjarnt en Bretar vilja ekki breyta fyrirkomulaginu. Mikill meirihluti telur það sanngjarnt. Þó margir haldi því fram að einmenningskjördæmi séu ekki lýðræðisleg þá er það lýðræðisleg ákvörðun að halda kosningafyrirkomulaginu óbreyttu.

Myndin er af BBC og sýnir úrslitin í stórum dráttum.

Niðurstaðan er því sú að Íhaldsmenn munu fara að vilja þjóðarinnar og afgreiða brottför landsins úr Evrópusambandinu. Bresk stjórnmál hafa síðustu þrjú árin hafa verið hræðileg, niðurlægjandi fyrir Breta sem hafa oftsinnis gengið með betlistaf í hendi fyrir hina háu herra í Brussel og grátbeðið um betri samning og frestun á gildistöku.

Nú virðist runnin upp betri tíð í Bretlandi og raunar líka í Evrópusambandinu, því þar er ný forusta að taka við völdum. Ég spái því að á næstu árum munu samband Breta og ESB batna að mun, því hvorugt getur verið án hins, bæði efnahagslega og stjórnmálalega. Mér sýnist að hinn nýi forsætisráðherra geti orðið farsælli en margir telja eða vona.

 

Almenningsrými fyrir almenning, nú blæs upp og jeij gafakortaforrit

Orðlof

Mæddur

Orðið merkir nú niðurdreginn, jafnvel sorgmæddur, þjakaður af sorg, en upprunaleg merking er móður, eiginlega mjög móður. Menn mæddust, urðu móðir, mæddir. […] 

Dæmi eru orðsins í ONP og í OH eru dæmi frá því á 17. öld og fram á miðja 20. öld. Þeir sem komu dreyttir heim úr ferðalagi voru farmóðir. 

Bókin Geymdur og gleymdur orðaforði, Sölvi Sveinsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Nýtt Hlemmtorg verður endurskapað sem almenningsrými fyrir alla aldurshópa með aðgengi fyrir alla.“

Frétt á blaðsíðu 16 í Morgunblaðinu 7.12.2019.              

Athugasemd: Hvað er „almenningsrými“? Og hvað er „almenningsrými fyrir alla aldurshópa“? Að síðustu hvað er „… með aðgengi fyrir alla“.

Þetta er bar þvæla, innihaldslaust og marklaust tal. Ástæðan er einfaldleg sú að það sem er „rými“ fyrir almenning hlýtur að vera fyrir alla aldurshópa því almenningur er allt fólk, ekki bara sumt. Ella stendur þetta „almennings“ og „alla“ ekki undir loforðunum. 

Í fréttinni segir:

Nýtt yfirborðsefni, setaðstaða, leik- og dvalarsvæði ásamt gróðri verða ríkjandi þættir á nýju Hlemmtorgi ásamt vistvænni nálgun á meðhöndlun yfirborðsvatns.

Hvað merkir „ríkjandi þættir“? Ekkert. Þarna fellur höfundurinn enn og aftur í yfirborðslegt orðagjálfur. Hann hefði einfaldlega getað sagt að „… leik- og dvalarsvæði ásamt gróðri verða á nýju Hlemmtorgi …“. En það er ekki eins fínt og upphafið orðalag. Var annars höfundinum uppálagt að „pakka“ tillögunum inn í áferðafallegar umbúðir. Þá vaknar sá grunur að innihaldið sé ekki upp á marga fiska.

Tillaga: Nýtt Hlemmtorg verður endurbyggt fyrir almenning.

2.

„Þar hangir enn skilti með slagorði nasista: Arbeit macht frei (Vinnan gerir yður frjálsa). Í kjölfarið lagði Merkel blómvönd að Svarta veggnum ... “

Frétt á blaðsíðu 23 í Morgunblaðinu 7.12.2019.              

Athugasemd: Hér er orðalagið „í kjölfarið“ ranglega notað, á alls ekki við. Miklu betra að nota atviksorðið eftir. Val orða verður að hæfa tilefninu. Ekki segja eins og maðurinn í heitapottinum sem lenti í miklum þrætum: Rýkur nú moldin hér í pottinum. Orðalag verður að hæfa aðstæðum.

Tillaga: Þar hangir enn skilti með slagorði nasista: Arbeit macht frei (Vinnan gerir yður frjálsa). Á eftir lagði Merkel blómvönd að Svarta veggnum,

3.

„Er farið að blása upp?“

Frétt í Ríkisútvarpinu kl. 08.00, 10.12.2019.             

Athugasemd: Þannig spurði fréttamaðurinn í upphafi fréttanna og veðurfræðingurinn svaraði: „Já, það er farið að blása upp.“

Þetta er skrýtið orðalag. Svo einhæf er orðanotkunin að ekki lengur er notuð sögnin að hvessa á þeim degi sem búist er við því versta veðri sem komið hefur í áraraðir.

Jú, fréttamaðurinn notaði sögnina að hvessa síðar í fréttunum, það má virða honum til betri vegar.

Allir fjölmiðlar eru uppfullir af „vindi“. Þar masar hver um annan þveran um „að það sé farið að blása“ eða „vindur sé að fara að aukast“.

Af hverju eru ekki notuð gömul og gild íslensk orð í stað þess að tala eins og barn um mikinn eða lítinn vind?

Tillaga: Er farið að hvessa?

4.

„Gjafakortin upp úr skúffu og inn í smáforritið YAY.“

Frétt á blaðsíðu 12 í Morgunblaðinu 10.12.2019.            

Athugasemd: Ungir menn hanna tölvuforrit sem ábyggilega er afar gott og þarft. Þeir nefna það YAY, ufsilon-a-ufsilon, eða á ensku „jeij“.

Ég veit ekki hvernig á að bera þetta nafn fram, á óþjálli íslensku eða óviðeigandi ensku. Forritið er hins vegar ætlað fyrir Íslendinga og hvers vegna ber það ekki þjált íslenskt nafn? Svarið er einfalt, íslenskunni hnignar vegna þess að unga fólkinu finnst hún ekki nógu góð.

Af hverju mega gjafakort ekki heita gjafakort eða álíka

Tillaga: Gjafakortin upp úr skúffu og inn í smáforrit.

5.

„Hlaut þrjá­tíu og þre­fald­an lífstíðardóm.“

Frétt á mbl.is.            

Athugasemd: Þetta er nú frekar klúðurslegt orðalag þó ekki sé það beinlínis rangt. Þó blaðamaðurinn hafi verið stoltur yfir fréttinni sinni hefðu aðrir reynt að umorða fyrirsögnina því hún stingur í augu.

Á vef BBC segir í fyrirsögn:

Serial rapist Joseph McCann given 33 life sentences.

Þarna er þetta sagt á einfaldri og skiljanlegri ensku. Þá ætti að vera auðvelt að skýra þetta út á íslensku eins og hér er gerð tillaga um. Tók bara fjórar sekúndur.

Tillaga: Hlaut þrjátíu og þrjá lífstíðardóma.

Munnsvæði brotaþola ekki fórnarlambs og hafnarmál í halloka

Orðlof

Markmið 

Hættum að reyna að „framfylgja markmiðum“. Það er ekki hægt. 

Maður getur framfylgt ákvörðunum, áformum, áætlunum og þvíumlíku – en markmiðin eru það sem stefnt er að. 

Maður setur sér markmið og framfylgir síðan áformunum um að ná markmiðinu. 

Eitt enn: ekki reyna að „ná fram“ markmiði! 

Málið á blaðsíðu 65 í Morgunblaðinu 5. desember 2019.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Maðurinn var ákærður fyrir að hafa þann 9. júlí 2017 á Selfossi fellt brotaþolann í jörðina þar sem hann hélt honum niðri, þrýsti hné sínu að munnsvæði fórnarlambsins.“

Frétt á visir.is.              

Athugasemd: Löggufréttir fjölmiðla eru stundum skemmtiefni margra sem nenna að lesa þær. Við hin reynum þó að brosa í gegnum tárin.

Hef ekki áður heyrt um „munnsvæði“ fórnarlamba. Latneska orðið er „regio oralis“ segir á málið.is. Það skýrir nú allt ...

Ég held að sumar löggufréttir séu of ítarlegar. Þarna er til dæmis getið um dagsetningu. Sá sem varð fyrir árásinni nefnist fyrst „brotaþoli“, mikilfenglegt orð sem rekur ættir sínar í lögfræðibækur. Sem kunnugt er mega lögfræðimenntaðir ekki tala alþýðlegt mál, eitthvað verður að skilja tíuþúsundkallanna frá þúsundköllunum. 

„Brotaþoli“ í fréttinni verður skýringalaust að „fórnarlambi“ með munnsvæði. Líklega frekar einkenni þess síðarnefnda en hins.

Svo koma fyrir orð eins og jörð og hné. Allt er þetta ofgnótt upplýsinga þegar hægt hefði verið að segja frá þessu öllu með sjö orðum, sjá tillöguna.

Svo segir í fréttinni:

Þar hafi hinn ákærði verið að verki og tjáð sér að hann ætlaði að berja brotaþola fyrir að hafa stungið undan manni. Því næst hafi ákærði slegið brotaþola niður.

Er þetta ekki fyndið? Hann sló manninn niður fyrir að hafa kokkálað hann eða einhvern annan. 

Hugsið ykkur hvað gæti gerst ef blaðamenn hættu að láta löggu og lögfræðinga mata sig og færu að skrifa á alþýðlegri íslensku um öll þessi félagslegu vandamál. Skyldum vér dauðlegir skilja?

Tillaga: Maðurinn var ákærður fyrir að slasa annan.

2.

„Ræktunin fer fram í hátæknigróðurhúsi í Fellabæ, alls á um tvö þúsund fermetrum.“

Frétt á blaðsíðu 20 í Morgunblaðinu 5.12.2019.            

Athugasemd: Nú „fer allt fram“, allt er „um að ræða“ og allt er „til staðar“ úti í bæ eða úti á landi. Svona orðalag er alls ekki rangt en mjög ofnotað í öllum fjölmiðlum. Í mörgum tilvikum er hægt að einfalda málið og nota sögnina að vera.

Í fréttinni segir:

Ragnar Atli segir að um hágæðaframleiðslu sé að ræða …

Líklega á blaðamaðurinn við þetta:

Ragnar Atli segir að fyrirtækið framleiði hágæðavöru …

Einfalt mál er alltaf best nema þegar skrifarinn er stórskáld og þá er einfalt má best.

Tillaga: Plantan er ræktuð í tvö þúsund fermetra hátæknigróðurhúsi í Fellabæ.

3.

„Hafnamálin hafa óneitanlega farið halloka.“

Frétt á blaðsíðu 24 í Morgunblaðinu 5.12.2019.                

Athugasemd: Getur málaflokkur farið halloka. Orðið merkir að tapa, bíða lægri hlut. Má vera að þetta sé ekki rangt, frekar svona kjánalegt. 

Á málið.is segir:

Halloka, fara halloka, bíða lægri hlut, af hallur og ok og líkingin tekin af ækisdrætti dráttardýra.

Líklega hefði mátt finna betra orð en þetta til að lýsa því að umfang og starf að hafnarmálum hafi dregist saman.

Munum að halloki er eintöluorð, ekki til í fleirtölu.

Tillaga: Minni áhersla á hafnarmál en áður.

4.

„Vitni sáu manninn einnig henda hjólinu og poka, sem reyndist innihalda skammbyssu, í nærliggjandi á.“

Frétt á blaðsíðu 24 í Morgunblaðinu 5.12.2019.                

Athugasemd: Hvað var í pokanum? Í honum var skammbyssa. Af hverju er ekki það sagt í stað þess að pokinn innihaldi.

Stundum freistast ég til að skrifa of langar málsgreinar í stað þess að beit punkti og hafa þær stuttar. Stundum getur þó verið nauðsynlegt að hafa málsgrein langa en þá verða einstakir liðir innan hennar að tengjast, eiga eitthvað sameiginlegt. Oftar en ekki er betra að stytta málsgrein sem gerir hana skýrari og setningar á eftir verða markvissari. Allt þetta veltur á þeim stíl sem skrifarinn vill tileinka sér og sýna. Sundurleysi í stíl bitnar á lesandanum. Stílleysi er einkenni margra blaðamanna, alls ekki allra.

Tillaga: Einnig sáu vitni manninn henda hjólinu og poka í nærliggjandi á. Í pokanum var skammbyssa.

Það var ekki sett Sophiu í skanna og það singallaði einhvernveginn

Orðlof

Óþarfa lýsingarorðaflaumur

Oft eru sagðar fréttir af ófærð og tilgreint að mikil ófærð sé hér og þar. Hér finnst mér orðið mikil óþarfi. Ef ófærð er stundum mikil er hún þá ekki stundum lítil? Ef það er ófærð er þá ekki nánast ófært? Þarf að segja mikil eða lítil? 

Það væri hægt að segja þæfingur, þung færð, erfið færð. En ófærð er ófærð og það þarf ekkert að styrkja það með aukaorðum. 

Á sama hátt er stundum talað um mannfjölda og sagt mikill mannfjöldi. Er ekki mannfjöldi frekar margir menn? Fjöldi manna. Fjöldi manna safnaðist saman hér eða þar – óþarfi að segja mikill fjöldi… 

Við gengisfellum stundum góð og gild nafnorð sem eru mjög lýsandi með óþarfa lýsingarorðaflaumi.

Molar Eiðs Guðnasonar, bréf frá „JT“

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Bill Gates vill temja orku sólarinnar og bjarga jörðinni okkar.“

Fyrirsögn á dv.is.              

Athugasemd: Líklega á blaðamaðurinn við að ætlun sé að virkja orku sólarinnar, nýta hana. Það kemur berlega fram í fréttinni. 

Tillaga: Bill Gates vill virkja orku sólarinnar og bjarga jörðinni okkar.

2.

„Það var ekki sett Sophiu í skanna né tekið sýni úr henni …“

Frétt á dv.is.              

Athugasemd: Málgreinin bendir til þess að blaðamaðurinn sé átta ára og óvanur skrifum.

Önnur skýring á orðalaginu er vandfundin.

Tillaga: Sophia var ekki sett í skanna né tekið sýni úr henni …

3.

„Guðný María segir að gluggaopin séu allt of þröng til að hægt sé að henda hlutum út um gluggana, en meðal eiga Ítalans var skrifborð.“

Frétt á dv.is.              

Athugasemd: Eigur eru það sem er eign, einhver á til dæmis skrifborð. Yfirleitt er orðið notað í fleirtölu og svo ætti það að vera í ofangreindri tilvitnun. Þar er orðið þó í röngu falli, ætti að vera eigna. 

Tillaga: Guðný María segir að gluggaopin séu allt of þröng til að hægt sé að henda hlutum út um þau, en meðal eigna Ítalans var skrifborð.

4.

„Maðurinn er grunaður um að hafa ekið fullur og vímaður og var stungið í steininn.“

Frétt á ruv.is.               

Athugasemd: Gott hjá fréttamanni Ríkisútvarpsins. Hann segir hlutina eins og þeir eru, ekkert hjáorðavændi hér. Aðdáendur löggumáls hefðu sagt að maðurinn „hafi ekið undir áhrifum áfengis og vímuefna og verið vistaður í fangageymslu“.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Það singallaði einhvernveginn að málið væri mikilvægt og ég man ekki eftir að hafa séð þau rífast mikið,“ segir Atli.“

Frétt á visir.is.                

Athugasemd: Verkefni blaðamanns er öðrum þræði að koma hugsun viðmælandans á skiljanlegt mál en ekki að útbreiða rugl. Hann á að skrifa fyrir lesendur.

Ómögulegt er að vita hvað átt er við með orðskrípinu „singallaði“. Vera má að þarna hafi runnið saman sögnin að sinna og nafnorðið súkkulaði en málsgreinin er engu skiljanlegri fyrir vikið. 

Þekkt er orðalagið að galla sig, það er að fara í galla, til dæmis kuldagalla, pollagalla eða álíka en málsgreinin verður ekki heldur skiljanlegri fyrir vikið.

Enska orðið „singalong“ er til en dugar ekki hér til skilnings. Eftir er að skoða aðrar „útlenskur“ en það bíður betri tíma. Alltof oft sjást svona furðuskrif á Vísi. Þau eru eflaust merki um eitthvað sem fólk utan ritstjórnarinnar skilur ekki.

Rita á einhvern veginn, ekki einhvernveginn.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

 Að því er fram kemur á vef Guardian undirbýr nefndin nú að ljúka þeim hluta rannsóknarinnar sem snýr að því að finna út allar staðreyndir málsins.“

Frétt á visir.is.                

Athugasemd: Hér má segja að blaðamaður sjóði ólystilegan orðagraut. Viljandi reynir blaðamaðurinn að flækja frásögnina í orðavaðli sem bendir til þess að hann ráði ekkert við skrif sín.

Hvað er eftir þegar búið er „að finna út allar staðreyndir“? Væntanlega er þá rannsókninni lokið. Búast má við að þegar rannsókn sé lokið liggi staðreyndir ljósar fyrir. Það segir sig sjálft.

Margt þyrfti að bæta í fréttinni. Orðalagi er óboðlegt og fljótfærnislegt.

Tillaga: Samkvæmt vef Guardian stefnir nefndin að því að ljúka rannsókninni.

Fyrsti, annar og þriðji veðréttur í jólunum

Er ekki ritað: Hús mitt á að vera bænahús fyrir allar þjóðir? En þið hafið gert það að ræningjabæli.

Í lok ágúst síðastliðinn heyrðust fyrstu jólalögin í leiknum auglýsingum í hljóðvörpum. Elskulegir tónleikahaldarar tóku til að kynna jólatónleika í desember, þremur mánuðum síðar. Markvisst fjölgaði auglýsingunum og sífellt fleiri jólastef hafa glumið í eyrum hlustenda, í september, október og nóvember. Allir vilja redda jólaskapinu og ráð er ekki ráð nema það sé tímalega gangsett.

Kaupsýslumenn, braskarar og kaupahéðnar hafa öðlast fyrsta, annan og þriðja veðrétt í jólunum og vera kann að þeir hafi þegar leyst þau til sín ásamt nauðsynlegum fylgihlutum, til dæmis jólasöngvum. Með valdi hafa himnafeðgarnir hafa verið fjarlægðir og í þeirra stað kemur jólasveinninn, einn eða fleiri eftir hentugleikum, og þeir eru sagðir einstaklega gjafmildir, gefa það sem aðrir kaupa. Í nóvember raular rám röddin í oraauglýsingunni heimsumból og mun ábyggilega gera það fram yfir áramót því hin sanna jólagleði fylgir niðursoðnum grænum baunum.

Við sauðsvartur almúginn hrífumst með auglýsingunum. Jólaskapið er eins og marglit birta sem fellur á okkur í september vegna þess að nágranninn er búinn að setja jólaljósin á svalirnar sínar. Ó, hversu gaman er að vera með. Láta hrífast og segja að þetta sé nú allt gert fyrir barnið sem býr innra með okkur eða hin börnin sem vita ekki hvaðan á sig stendur veðrið.

Enginn er góður nema gjafir fylgi. Auglýsingarnar lofa okkur einstöku fjöri, gleði og skemmtun gegn lítilsháttar gjaldi því það er svo gaman að gefa. Við kaupum til að gefa.

Á miðtorgi lífsins stendur kötturinn stóri og svarti sem minnir vegfarendur á að sá sem ekki kaupir ný föt fyrir jólin verði hreinlega étinn. Þó sá armi lækjartorgsköttur sé úr járngrind en ekki af holdi og blóði sér enginn í gegnum hann. Valkvæð sjón er góð, valkvæður skilningur. Nei, hvaða vitleysa, verslunin á ekki jólin. Það er eftirspurn okkar sem rekur á eftir versluninni, nauðugri viljugri.

Skammdegið er svart og ef ekki væri fyrir heilaga þrenningu verslunarinnar væri engin týra í lífi okkar. Litlu jólin heita nú „blakkfrædei“, „singlesdei“ og endast í marga, marga daga eins og vikulangir þorláksmessutónleikar. Ef ekki væri fyrir heila þrenningu væri skammdegið enn svartar þó stutt sé í aðventuna og fyrsta jólasveininn.

Æ, ekki fara nú, að minnast á boðskap jólanna. Hvað kemur hann málinu við?

Skyldi maðurinn sem mælti orðin hér í upphafi taka jafnhraustlega til orða væri hann uppi í dag? Varla. Hann væri úthrópaður á samfélagsmiðlunum, kallaður gleðispillir af góða fólkinu sem skrifar í athugasemdadálka fjölmiðlanna og heilög þrenning verslunarinnar myndi hóta honum kreditkortamissi, yfirdráttarlækkun og vaxtahækkun. Verra gæti það nú ekki verið. Þó má ímynda sér að vinsamleg hjálparsamtök myndu gauka að honum húsaskjóli, nál og sprautu svo hann gæti nú róað sig. Tækist það ekki eru til hámenntaðir fagaðilar sem vinna gegn ranghugmyndum sem einstaklingur getur þróað með sér.

Jæja, nú er nóg komið af skrifum. Ég þarf að hlaupa út í pósthús, ryksuguróbótinn sem ég keypti frá Kína er kominn, gasalega mikið jólapiparkökuhúsfjör er í íkeu. Húsgagnafössarinn býður borðstofustóla á tilboðsverði sem er aðeins hærra en í síðustu viku. Hundraðtommusjónvarpið er á álíka díl.

Nei, maðurinn misskildi allt. Þetta er ekki ræningjabæli, að minnsta kosti ekki þegar kaupin ganga svona vel. Jólagjafamarkaðurinn er upphaf og endir tilverunnar. Allt annað er aukaatriði. 

 

 

 

Tennur sem hringja bjöllum og manndráp á manni

Orðlof

Til hliðar

Það er eiginlega enginn maður með mönnum lengur nema að hann hafi „stigið til hliðar“. Menn er löngu steinhættir að draga sig í hlé, víkja sæti, fara í leyfi, láta staðar numið eða hreinlega bara hætta. Það stíga allir til hliðar. Menn stíga hvorki upp né niður, bara til hliðar. Sem minnir mig óþægilega mikið á dansnámskeiðin sem ég var látinn sækja í skólanum sem barn og gera án afláts „hliðar saman hliðar“. Það átti illa við mig. 

En hversu lengi eru menn „til hliðar“? Sigmundur Davíð Gunnlaugsson steig á sínum tíma til hliðar sem forsætisráðherra. Hann hefur ekki tekið aftur við því embætti – alltént ekki ennþá – og þýðir það að hann sé áfram „til hliðar“ enda þótt hann sitji sem fyrr á Alþingi og hafi hlotið til þess brautargengi og nýtt umboð í síðustu kosningum? 

Morgunblaðið, Pistill, Orri Páll Ormarsson, 3.11.2019, blaðsíða 2.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Það að skara fram úr á heimsvísu krefst mikils meira en þess að hafa framúrskarandi hæfileika …“

Bakvörður á blaðsíðu 25 í Morgunblaðinu 22.11.2019.               

Athugasemd: Það að standa upp frá skrifborðinu. Það að horfa út um gluggann. Það að borða matinn sinn. Þetta er nú meiri stílleysan, flatneskja, líflaust mál.

Hverjum datt í hug að byrja setningu á „það að“? Ótrúlega margir blaðamenn gera þetta og það er ekki til eftirbreytni. Það er svokallað aukafrumlag sem mörgum er meinilla við enda hefur það enga sjálfstæða merkingu og þess vegna kallað leppur. Sjá hér.   

Tillaga: Meira þarf til en framúrskarandi hæfileika til að skara fram úr á heimsvísu … 

2.

„Einn örfárra opinberlegra samkynhneigðra aflraunamanna á Íslandi.“

Frétt í íþróttafréttum í Ríkissjónvarpinu 24.11.2019 kl. 19:30.               

Athugasemd: Þetta er nú meiri flækjan. Líklega er hún samin með það í huga að ekki eigi að einfalda hlutina þegar auðveldlega megi flækja þá.

Betra er hins vegar að staldra aðeins við, hugsa sig um og skrifa svo. Jafnvel leita aðstoðar. Er ekki annars málfarsráðunautur starfandi hjá Ríkisútvarpinu? 

Tillaga: Einn örfárra aflraunamanna á Íslandi sem eru opinberlega samkynhneigðir.

3.

„Kennslanefnd norsku rannsóknarlögreglunnar Kripos tókst loks nú fyrir helgina að fá úr því skorið hver kvenmannslík í Ecco-skóm númer 39, sem fannst í sjónum við Kalvøya í Lillesand 29. janúar 2008, hefði verið í lifanda lífi.“

Frétt á mbl.is.                

Athugasemd: Fréttin er hörmulega illa skrifuð og ótrúlegt að hún hafi verið birt. Ofangreind tilvitnun er sýnu verst og er fengin af forsíðu mbl.is en hún er ekki í sjálfri fréttinni. Málgreinin er þvæla.

Næst versta málsgreinin er þessi:

Kennsla­nefnd Kripos hafði ekki úr miklu að moða eft­ir að illa farið kven­manns­lík fannst í sjón­um við Kvaløya í Lillesand í Suður-Nor­egi í janú­ar 2008, kon­an hafði verið 166 senti­metra há, skol­hærð og klædd Ecco-skóm núm­er 39 sem var vegna ástands líks­ins eina hæfa mynd­efnið þegar lög­regla leitaði til al­menn­ings í fe­brú­ar 2008. Slóðin kólnaði hratt en á föstu­dag­inn, tæp­um tólf árum eft­ir fund­inn, varð loks ljóst hver kon­an í Ecco-skón­um var.

Málsgreinin er þvæla. Halda mætti að hún hafi verið þýdd með Google-Translate svo slæmt er málfarið. Málsgreinin er líka alltof löng og þá er punktur til hjálpræðis.

Miklar málalengingar eru í fréttinni og skrýtið orðfæri.

Eftirfarandi málsgrein er slæm og eiginlega ósæmileg:

Tæp­um tólf árum eft­ir að kon­an fannst á floti við Kal­vøya hringdu tenn­ur henn­ar bjöll­um í gagna­grunni sænskr­ar tann­lækna­stofu.

Tennur sem hringja bjöllum ... Er blaðamanninum sjálfrátt?  

Fréttin er afskaplega rýr, ekkert er minnst á hvernig kona hafi látist en tönglast á Ecco-skóm.

Tillaga: Kennslanefnd norsku rannsóknarlögreglunnar Kripos tókst loks að fá upplýst hver konan er sem fannst látin í sjónum við Lillesand fyrir tólf árum. 

4.

„Heima­menn áttu eft­ir að næla í jafn­tefli með marki seint í leikn­um en ungu leik­menn United gerðu eitt­hvað sem ekki hef­ur gerst í efstu deild á Englandi í rúma tvo ára­tugi.“

Frétt á mbl.is.                

Athugasemd: Leikmenn gerðu ekki „eitthvað“. Miklu frekar það eða nokkuð sem ekki hefur gerst lengi.

Málsgreinin er of löng og sundurlaus. Punktur hefði verið við hæfi til að skilja á milli og til að leggja áherslu á hvort tveggja, jafnteflið og afrek ungu leikmannanna.

Í gegnum skrifin skín aðdáun blaðamannsins á Manchester liðinu. Ekkert er sagt hversu vel Sheffield stendur sig, engar álíka upphafnar fréttir eru um liðið í Mogganum. Er það samt í sjötta sæti deildarinnar en stjörnurnar í Manchester eru í því níunda. Þetta kallast hlutdrægni sem ekki myndi líðast annars staðar en í íþróttafréttum.

Tillaga: Heima­menn nældu í jafn­tefli með marki seint í leikn­um. Ungu leik­menn United gerðu nokkuð sem ekki hef­ur gerst í efstu deild á Englandi í rúma tvo ára­tugi.

5.

„Tvítugum karlmanni, sem grunaður er um tilraun til manndráps á kærustu sinni …“

Frétt á ruv.is.                

Athugasemd: Nafnorðavæðingin hefur þær afleiðingar að nú er skrifað á þennan veg. Morðtilraun er „tilraun til manndráps á konunni“. Má vera að sumum þyki þetta mildara orðalag en að reyna að drepa eða myrða annan. Flóknara orðalag virðist núorðið vinsælla en einfalt. Að minnsta kosti hjá þeim sem skrif, ekki lesendum.

Tillaga: Tvítugum karlmanni, sem grunaður er um að reyna að myrða kærustu sína …