Íslandsmeistaratitillinn á lofti og þjálfarinn spilar leikmönnum

Orðlof

Tjör

Orðhlutinn Tjör- í Tjörnes merkir líklega: furutré (Íslensk orðsifjabók).

Málfarsbankinn. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Sæv­ar Karl lif­ir lista­manna­lífi í Mið-Evr­ópu.“

Fyrirsögn á mbl.is.          

Athugasemd: „Lífið er stutt en listin er löng,“ segir einhvers staðar og í því felst djúp speki. Stundum heyrist hvatningin lifðu lífinu lifandi. Ekki vera dauðyfli.

Hvernig fer sá að sem „lifir listamannalífi“. Getur verið að hann lifi eins og listamaður? Hins vegar er algjörlega óljóst í hverju „listamannalíf“ felst, og að lifa eins og listamaður. Er það að sinna list sinni, drekka rauðvín, éta franska osta og fleka konur? Spyr sá sem ekki veit.

Davíð Stefánsson orti af mikilli list í Ítalíuferð sinni árið 1920. Hann var skáld, listamaður, og hefur eflaust sopið af rauðvíni og etið ítalska osta og án efa hafði hann auga fyrir fegurð ítalskra kenna. Ljóðið um Lapí er þrungið þrótti, gleði og list:

Í Flórens hafa fjöldamargir ferðalangar gist,
og hvergi hærri klukknaturn og hvergi meiri list
Þar anga blóm, þar blikar vín, það besta er jörðin á,
og þarna er litla Lapí sem er listamannakrá.
[…]
Enga leikur Amor ver
en unga listamenn,
og Flórenzdætur forðast ekki
farandskáldin enn,
og blótprestarnir bera vín
um borðin endilöng,
uns drykkjukráin dynur öll
af dansi og gleðisöng.

Jakob Hafstein gerði lag við þetta fallega kvæði og enn heyrist hann syngja það í Ríkisútvarpinu: „… En Lapí er og Lapí verður listamannakrá.“

Tillaga: Sæv­ar Karl lif­ir sem listamaður í Mið-Evr­ópu.

2.

„Tveir val­kost­ir vegna Sunda­braut­ar.“

Fyrirsögn á mbl.is.         

Athugasemd: „Valkostur“ er fáránlegt orð. Í staðinn má nota sögnina að velja, af því er dregið nafnorðið val. Einnig nafnorðið kostur (úrræði) sem hefur svipaða merkingu og val. Þar af leiðir að einstaklega stíllaust er að hnýta þessi tvö orð saman.

Fáir myndu samþykkja orð eins og „taktekt“, „akbíll“, „sjónarhorf“, „lánsleiga“ eða álíka samsetningar orða sem búin eru til úr orðum sem eru svipaðrar merkingar.

Má vera að nú sé orðið „valkostur“ svo útbreitt að vonlaust sé að berjast gegn því. Það bætist þá við furðuorðin sem íslenskan uppfull af og eru engu skárri. Nefna má tvítekningarorð eins pönnukökupanna, bílaleigubíll og tréherðatré.

Má vera að ég taki hér fullmikið upp í mig því jafnvel örnefni eru mörg ansi skringileg með endurtekningum sínum, eins og Hólahólar, Staðarstaður, Dalsdalur, Hoffellsfjall, Bakkarárholtsá og Vatnsdalsvatn.

„Valkostur“ er hrikalegt klunnalegt orð, verra er þó að sjá orð eins „valkostagreining“ og „valkostaval“.

Tillaga: Tveir kostir vegna Sundabrautar.

3.

„Íslandsmeistaratitillinn í Pepsímax deild kvenna fór á loft í dag.“

Íþróttafréttir kl. 19:20 í sjónvarpi Ríkisútvarpsins 21.9.2019.

Athugasemd: Íþróttafréttamaðurinn sem segir alltaf í lok frétta; „þá er þetta komið hjá mér“ rétt eins og hún sé ein ábyrg fyrir fréttum Sjónvarpsins. Vel má vera að svo sé. Gerum hann þá ábyrgan fyrir ofangreindri tilvitnun. Hún er röng.Titillinn fór ekki á loft. Hann er hugtak, óáþreifanlegt. Hins vegar lyftu knáar Valskonur Íslandsmeistarabikarnum á loft og úuðu ógurlega af því tilefni.

Í fréttinni segir:

En Keflvíkingar voru ekki búnir að gefast upp.

Af hverju sagði ekki fréttamaðurinn?:

En Keflvíkingar gáfust ekki upp.

Svona orðalag er mjög algengt hjá yngra fólki. Margir geta ekki talað hreint út. Sagt er „við erum búnir að fara“ þegar nægir að segja við fórum. 

Í Málfarsbankanum segir þetta meðal annars og er hér vísað til hans um nánari umfjöllun:

Mikill (of)vöxtur hefur færst í þetta nýmæli í nútímamáli. Ýmsar hömlur eru á notkun þess, t.d. munu fæstir geta notað það með sögnunum sofna, vakna, deyja, lifna við og mörgum fleiri. Hliðstæður við eftirfarandi dæmi eru þó auðfundnar:

Svo er rosaleg sorg í hópnum. Það eru svo margir vinir búnir að deyja (Frbl 4.4.18, 4).

Hér er ekki svigrúm til að fjalla nánar um þetta en lesendum til athugunar skal teflt fram nokkrum dæmum sem ekki samræmast málkennd þess sem þetta ritar:

Það er ljóst að við erum búin að vera að hækka laun, ef horft er til baka, langt umfram það sem þekkist hjá okkar nágrannaþjóðum (Mbl 15.9.17, 2);

Danir eru búnir að fjölmenna innan teigsins (Sjónv 6.8.2017);

Heimir er búinn að þurfa að gera eina skiptingu (Sjónv 5.9.2016);

NN er ekki búinn að vera hættulegur í leiknum (30.5.18);

Okkur [hljómsveitarmenn] er búið að langa lengi að koma saman aftur (2.6.18).

Trúr orðalagi íþróttablaðamanna getur fréttamaðurinn ekki sagt að Valur hafi sigrað í leiknum, heldur „siglt sigrinum heim“. Sem auðvitað er rosalega fínt og flott hefði keppnin verið á sjó.

Best að forðast klisjur á borð við þessa, þær hjálpa okkur, lesendum, hlustendum og áhorfendum, ekkert. 

Að lokum sagði fréttamaðurinn að Valur væri „ríkjandi“ Íslandsmeistari í fótbolta, handbolta og körfubolta.

Hver er munurinn á á að vera „ríkjandi Íslandmeistari“ og Íslandsmeistari? Enginn. Alls enginn. Hvers vegna er þá verið að troða orðinu „ríkjandi“ inn í frásögnina? 

„Þá er þetta allt komið hjá MÉR í kvöld, „veriði“ sæl.“ 

Aldrei taka aðrir fréttamenn fréttastofu Sjónvarps þannig til orða. Hvers vegna?

Tillaga: Íslandsbikarinn í Pepsímax deild kvenna fór á loft í dag.

4.

„Ole Gunnar Solskjær lofar því að spila ungum leikmönnum Manchester United mikið í vetur.“

Frétt á visir.is. 

Athugasemd: Hvað merkir þessi málsgrein? Ekkert hún er bull.

Vefmiðillinn Sky Sport virðist vera heimildin fyrir fréttinni. Þar segir í fyrirsögn:

Manchester United boss Ole Gunnar Solskjaer to play youngsters in Premier League.

Blaðamaður Vísis heldur að hann geti þýtt orðin beint yfir á íslensku en hvorugt tungumálið virðist honum tamt.

Þetta er ekki nein tilviljun eða yfirsjón hjá blaðamanninum. Síðar í fréttinni segir hann:

„Þú lærir mikið á að spila ungum leikmönnum,“ sagði Solskjær við Sky Sports.

Auðvitað er ekki alltaf hægt að þýða beint, stundum þarf að umorða og það þurfa allir blaðamenn að gera.

Tillaga: Ole Gunnar Solskjær lofar því að ungu leikmennirnir fá að spila mikið með Manchester United í vetur.

Eigin sala ráðherrans, borhola reist og þrjár formennskur

Orðlof

Helmingi þyngra

Þegar talað er um að eitthvað sé helmingi þyngra en eitthvað annað getur það merkt tvennt: 

1. að hluturinn sé 100% þyngri
2. að hluturinn sé 50% þyngri.

Úr því að orðasambandið hefur tvær merkingar í íslensku kann það að valda misskilningi í málnotkun.

Málfarsbankinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Það var leikið sér með virðingu mína.“

Fyrirsögn á visir.is.         

Athugasemd: Ekki er boðlegt að búa til vitleysu og dreifa til almennings. Þess ber þó að geta að vel má vera að annar en sá sem skráður er fyrir fréttinni hafi skrifað fyrirsögnina. 

Fréttin er á forsíðu Vísis en þegar smellt er á hana birtist önnur yfir fréttinni. Einhverjum innan dyra hefur líklega ofboðið vitleysan og breytt fyrirsögninni sem þó hangir enn inni á forsíðunni.

Þetta er skemmd frétt.

Tillaga: Virðing mín var öðrum að leiksoppi.

2.

„Nú kann hins vegar að hafa áhrif fyrirhugað frumvarp dómsmálaráðherra um heimild til sölu á eigin framleiðslu og heimild til áfengiskaupa í netverslun …“

Frétt á visir.is.         

Athugasemd: Framleiðir dómsmálaráðherra áfengi eða eitthvað annað sem hann þarf að selja? Þetta er einfaldlega fullyrt ofangreindri málsgrein í Vísi.

Nei, þetta er enginn útúrsnúningur!

Já. Þegar lengra er lesið er ljós að ekki er verið að heimila dómsmálaráðherra að selja eigin framleiðslu. Samt er það sagt í fréttinni …

Málgreinin er hnoð og varla hægt að laga hana. Efnislega hefur hún ekkert gildi. Hún stendur bara í miðri fréttinni eins og sker í lygnum sjó og fæstir sem hana lesa verða einhvers vísari. Sem sagt: málalenging.

Tillaga: Engin tilaga.

3.

„Að­dá­endur kín­verska Loch Ness skrímslisins urðu fyrir miklum von­brigðum þegar í ljós kom að skrímslið al­ræmda væri tuttugu metra langur loft­púði sem lent hafði í Y­angtze ánni.“

Frétt á frettabladid.is.         

Athugasemd: Þetta er kjánalega orðað. Loch Ness er stöðuvatn í Skotlandi og í því er sagt að skrímsli felist. Ekkert stöðuvatn í Kína ber sama nafn. Meint skrímsli sást í fljótinu Yangtze, sem er hið lengsta í Asíu og þriðja lengsta í heiminum, og á ekkert sameiginlegt með skoskum vötnum. 

Í fréttinni segir:

… þar sem mátti sjá móta fyrir dular­fullu svörtu formi fljóta í ánni.

Aðdáendur svartra kökuforma hafa eflaust orðið fyrir vonbrigðum. Líklega er orðalagið komið úr ensku, „black figure“ eða álíka.

Einnig stendur þetta í fréttinni:

Mynd­bandið, sem er ekki í sérlega góðum gæðum …

Gæði er fleirtöluorð sem er náskylt lýsingarorðinu góður. Þetta er svona álíka eins og að segja „stór stærð“, „heitur hiti“ eða álíka. 

Í Málfarsbankanum segir:

Athuga muninn á merkingu íslenska orðsins gæði (skylt góður) og erlendu orðanna kvalitet, quality o.s.frv. sem borið geta fremur hlutlausa merkingu: eiginleikar. Í íslensku er unnt að tala um góða eiginleika en illa er talið fara á orðalaginu „góð gæði“ og „léleg gæði“. Fremur: mikil gæði, lítil gæði.

Allir blaðamenn eiga að vita þetta nema þeir sem sváfu í íslenskutímum í framhaldsskóla. Slíkir eiga lítið erindi í blaðamennsku.

Tillaga: Engin tilaga.

4.

„Hægra meg­in á mynd­inni, við ána, er bor­hol­an sem Hita­veita Ran­gæ­inga reisti um síðustu alda­mót.“

Myndatexti á mbl.is.         

Athugasemd: Frægt var með endemum þegar verðbólgan seig upp á við. Risherbergi í kjallara til leigu, stóð einhvern tímann í dagblaðsauglýsingu. Svipuð reisn er yfir myndatextanum.

Má vera að borhola sé reist þó hún sé gat ofan í jörðu. Til er hús sem kallað er hola

Tillaga: Engin tilaga.

5.

„Stjórnarandstaðan hefur þrjár formennskur.“

Morgunþáttur í Ríkisútvarpinu kl. 7:40, 20.9.2019.         

Athugasemd: Mennska er nafnorð sem aðeins er til í eintölu. Stjórnmálamaður sem talar um „mennskur“ er ekki góð fyrirmynd. Raunar er svona tal afar niðurdrepandi og gefur varla fyrirheit um glæsta framtíð íslenskunnar.

Hvernig á þá að orða það sem maðurinn sagði í ofangreindri tilvitnun?

Sáraeinfalt.

Tillaga: Stjórnarandstaðan hefur formennsku í þremur nefndum.

6.

„Aldrei séð svona mikið vatn.“

Fyrirsögn á mbl.is.          

Athugasemd: Í Þingvallavatni er fjári mikið vatn, jafnvel í þurrkatíð. Atlantshafið er rosalega stór pollur með enn meira vatni, að vísu söltu. Stundum nær það upp að bryggjugólfi.

Í ónefndu bæjarfélagi stóð hafnarnefndin á bryggjunni og horfði ofan í sjóinn. Við þurfum að dýpka höfnina og það er rosalega dýrt, sagði formaðurinn. Hér geta fá skip lagt að. Má vera að það sé bara ódýrara að hækka bryggjuna, sagði fulltrúi minnihlutans, og beit í tunguna. Orð sem einu sinni eru sögð verða ekki aftur tekin.

Tillaga: Engin tillaga.

7.

„Appel­sínu­gul við­vörun til morguns: Enn hætta þó hætti að rigna.“

Fyrirsögn á frettabladid.is.         

Athugasemd: Þó svo að tvö orð hafi ólíka merkingu kallast það nástaða þegar þau standa nálægt hvoru öðru. Krakkar í blaðamennsku vita ekkert um þetta né heldur veldur orðafátæktin þeim áhyggjum enda fá þeir engar leiðbeiningar.

Hvað segjum við þegar „það hættir að rigna“?

Jú, það styttir upp. Þá kemur uppstytta, hlé á rigningu, að minnsta kosti þangað til aftur rignir.

Í fréttinni segir:

Það er búið að vera alls­konar vatns­veður í dag og vegir farið í sundur. 

Samkvæmt orðabókinni merki vatnsveður mikil rigning. Hins vegar er algjörlega óljóst hvað allskonar vatnsveður merkir. Líklega er þetta sérfræðilegt hugtak í veðurfræði og ekki fyrir okkur dauðlega að velta vöngum yfir.

Allskonar má rita í einu orði en betur fer á því að skrifa alls konar. Í ritreglum er ritháttur skilgreindur svo (sjá aukafallsliði, grein 2.5):

Ýmis fallorð í aukafalli með atvikslega merkingu skal rita í samræmi við uppruna, þ.e. hvert orð út af fyrir sig. Þau vísa gjarna til tíma, staðar eða háttar.

Blaðamaðurinn, og ugglaust líka viðmælandi hans, gerir ekki greinarmun á svæði og landshluta. Rigningu er spá á „vesturhelmingi“ landsins og því eykst rennsli í ám og lækjum á „svæðinu“. Vesturland telst varla svæði þó fótboltavöllurinn í Borgarnesi sé það eða kannski Húsafellsskógur.

Fljótfærnin er að drepa blaðamanninn. Í fréttinni segir:

Vegna vatna­vaxta hafði vegurinn farið í sundur. Að­gerðum lauk á vett­vangi um klukkan 16, en þurfti að kalla þyrlu Land­helgis­gæslunnar til vegna þess að vegurinn hafði farið í sundur.

Svo virðist sem margir blaðamenn lesi ekki fréttir sínar yfir fyrir birtingu. Það er slæmt. Verra er þó ef blaðamenn sjá ekki villurnar, þá skiptir engu máli hversu oft fréttin er lesin yfir. Oft þarf „fersk augu“ til yfirlestrar. Slíkt tíðkast ekki enda telja fjölmiðlar ekki eftirsóknarvert að birta villulausar fréttir.

Tillaga: Appel­sínu­gul við­vörun til morguns: Enn hætta þó stytti upp.

 

Óhliðhollur gluggi og sýna ógnandi hegðun

Orðlof

Takk eða þökk

Sumir hafa amast við orðunum takk fyrir vegna danskra áhrifa.

Benda má á þökk fyrir eða þakka þér fyrir í þeirra stað.

Málfarsbankinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Örlyg­ur Hnef­ill Örlygs­son, safnstjóri safns­ins, segir í sam­tali við mbl.is að hann sé staðráðinn í að opna safnið á ný síðar.“

Frétt á mbl.is.         

Athugasemd: Safnstjóri safnsins ætlar að opna safnið aftur. Auðvelt er að orða þetta betur og komast hjá meinlegri nástöðu. 

Þetta er stutt frétt, aðeins 164 orð. Þar af kemur orðið safn fyrir átta sinnum þar af orðið könnunarsafn þrisvar sinnum. Þetta er ekki vel skrifað.

Nafnið er Könnunarsafn og ætti að vera ritað með stórum staf í allri fréttinni, svo er ekki.

Tillaga: Örlyg­ur Hnef­ill Örlygs­son, safnstjóri sagði í sam­tali við blaðamann að hann sé staðráðinn í að opna það aftur.

2.

„Félagaskiptaglugginn var ekki hliðhollur Val.“

Frétt á vísir.is.        

Athugasemd: Félagaskiptagluggi er tímabil að sumri sem leikmenn í fótbolta mega skipta um félög. Ekki er ljóst hvers vegna þetta er kallaður gluggi, önnur orð henta betur, til dæmis tími og tímabil. Ekkert í fótbolta réttlætir að þetta sé kallaður gluggi enda vísast einhver sérviska sem hefur orðið vinsæl.

Á malid.is segir:

gluggi, gluggur k. birtuop á vistarveru (oftast með gagnsæju efni í (t.d. gleri)); heiðríkjublettur á lofti …

Orðalagið „félagaskiptagluggin var ekki hliðhollur Val“ er bara tóm della, bjánalegt orðalag sem útilokað er að réttlæta.

Í fréttinni er þetta haft eftir einum álitsgjafanum í fótbolta:

„Það sem þú upplifir með Valsliðið er ótrúlega mikil gæði en liðið er ekki í góðu ásigkomulagi.“

Þetta er talmál og ekkert út á það að segja fyrr en ræðan hefur verið sett á blað. Þá er kemur í ljós að talið er bara samhengislaust rugl. Hver er þessi „þú“ sem er verið að ávarpa. Enginn, orðalagið er komið úr ensku. 

Sögnin að upplifa á ekki heldur heima þarna. Blaðamanni er skylt að breyta og laga orðalag viðmælenda sinna ella er hann að dreifa villum og bulli og það er ekki tilgangur fjölmiðla.

Valsliðið getur ekki bæði verið gott og í slæmu ásigkomulagi. Betra hefði verið að segja:

Valsliðið er ótrúlega gott en einstaka leikmenn hafa verið meiddir.

Fréttin er illa skrifuð og lesendum ekki bjóðandi.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Ef Rúnar myndi fá gott tilboð þá væri Heimir Guðjónsson fyrsti maðurinn á blaði til að taka við starfinu.“

Frétt á vísir.is.        

Athugasemd: Skrýtið að orða þetta svona, en blaðamaðurinn er ábyggilega án efa afar vel að sér í íþróttum. Hann hann er mun lakari í skrifum.

Tillaga: Ef Rúnar fengi gott tilboð væri Heimir Guðjónsson efstur á blaði.

4.

„Kon­ur og minni­hluta­hóp­ar standi verst.“

Frétt á mbl.is.         

Athugasemd: Ofnotkun á viðtengingarhætti er því sem næst orðin óþolandi í fyrirsögnum fréttamiðla. Í flestum tilvikum er það viðmælandi sem fullyrðir og til að lesendur misskilji ekki er viðtengingarháttur notaður.

Við lesendur veltum þessari fyrirsögn fyrir okkur enda segir hún bókstaflega að konur og minnihlutahópar eigi að standa verst.

Hér áður fyrr notuðu blaðmenn framsöguhátt. Samkvæmt því hefði fyrirsögnin verið svona:

Kon­ur og minni­hluta­hóp­ar standa verst.

Allir skilja þessa fyrirsögn, hún er mun betri en sú með viðtengingarhættinum. Fullyrðingin skýrist betur sé fréttin lesin.

Tillaga: Kon­ur og minni­hluta­hóp­ar standa verst.

5.

„Menn­irn­ir voru ósam­vinnuþýðir og sýndu ógn­andi í hegðun.“

Frétt á mbl.is.         

Athugasemd: Hvernig sem litið er á málsgreinina er hún rökleysa, jafnvel þó gert sé ráð fyrir einni villu. 

Forsetningunni í er ofaukið, hún á ekkert erindi í setninguna nema öðru sé breytt.

„Sýna hegðun“ er ekki íslenska nema því aðeins að lýsingarorði sé bætt við, til dæmis slæma eða vonda hegðun. Menn geta verið ógnandi. Of mikið er að segja: „sýna ógnandi hegðun“.

Svona byrjar fréttin:

18 ára kona var hand­tek­in í Okla­homa í Banda­ríkj­un­um …

Reglan er þessi: Ekki byrja setningu á tölustöfum. Það þekkist hvergi í vestrænum tungumálum. Ástæðan er einföld. Með punkti er setningu eða málgrein lokið og þá getur önnur byrjað og það er gert með stórum staf í upphafi fyrsta orðs. Þetta er öllum auðskiljanlegt, truflar ekkert. 

Tölustafur truflar í upphafi setningar vegna þess stóran staf vantar. Tala stendur þarna eins og illa gerður hlutur enda allt annað tákn en bókstafur.

Eigi setning að byrja á tölu er hún skrifuð með bókstöfum.

Tillaga: Mennirnir voru ósamvinnuþýðir og ógnandi.

Arkitektateiknað hús, sívaxandi mælir og body checkið

Orðlof

Sjá eða heyra

Auk þess þykir skilríkum mönnum óþarfi að breyta orðinu sjónarvottur í „sjónvitni“ (á ensku eyewitness ). Og: Einhver sagðist í útvarpinu vilja "sjá áherslubreytingu". Er það hægt? Ég heyri hinsvegar stundum áherslubreytingar í tali manna.

Íslenskt mál, Morgunblaðið, Gísli Jónsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Mikill öldugangur og vindur var í Reynisfjöru í dag þegar ferðamenn spókuðu sig um í fjörunni.“

Frétt á visir.is.        

Athugasemd: Já, mikill vindur … Skyldi hafa verið hvasst? Blaðamenn þekkja ekki lengur gömul orð yfir vindstyrk. Nú er talað er um lítinn, mikinn vind eð sterkan vind. Líklega er þess skammt að bíða að orðið vindgangur sé tekið í gagnið í veðurlýsingum.

Í fréttinni segir:

Í myndbandi sjást öldurnar ná töluverðum hæðum áður en þær koma að landi af miklum þunga.

Eiginlega er ekkert rangt við þetta en margur kann að velta því fyrir sér hvað átt sé við með „töluverðum hæðum“. Hvergi í fréttinni er talað um brim í Reynisfjöru. Vita ungir blaðamenn ekki hvað brim er?

Í Reynisfjöru spókuðu sig ferðamenn í fjörunni. Blaðamenn hafa ekki hugmynd um hvað nástaða er. Þess vegna eru sömu orðin jórtruð. Líklega væri það frétt ef ferðamenn í Reynisfjöru spókuðu sig uppi á fjalli.

Tillaga: Í Reynisfjöru var í dag mikið brim og hvasst.

2.

„Gary Martin refsar endurtekið fyrri félögum.“

Fyrirsögn á visir.is.        

Athugasemd: Sá sem svona skrifar hefur ekki mikla tilfinningu fyrir íslensku máli. Auðvitað á hann að nota atviksorðið aftur, jafnvel enn og aftur.

Átt er við að leikmaðurinn hafi skorað fyrir ÍBV þegar liðið lék við Val og ÍA. Þetta kallar blaðamaðurinn að refsa sem er furðulegt orðaval. Fyrir hvað var leikmaðurinn að refsa? Var hann að hefna fyrir brottrekstur? Nei, hann hætti hjá öðru en var rekinn úr hinu. Fótboltaleikur gengur út á það að skora mörk. Má vera að Val og ÍA hafi nú hefnst fyrir að láta Gary Martin fara en um það veit ég ekkert.

Tillaga: Enn skorar Gary Martin gegn fyrri félögum.

3.

„Vel skipulagt og bjart arkitektateiknað einbýlishús …“

Fasteignaauglýsing í Fréttablaðinu 16.9.2019.       

Athugasemd: Vissara er að þeir sem ætla að kaupa íbúð að athuga hvort húsið sé „arkitektateiknað“ en ekki „smiðsteiknað“, „píparateiknað“ eða „fasteignasalateiknað“.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Að undanförnu hefur í sívaxandi mæli runnið upp fyrir mér ákveðið ljós.“

Grein á frettabladid.is      

Athugasemd: Svona getur farið þegar fyrirfram ákveðið orðalagi tekur völdin af skrifaranum. Þegar skilningur vex er oft sagt að menn sjái ljósið eða ljós renni upp fyrir þeim.

Það er hins vegar bráðfyndið þegar mælirinn fær sjálfstæðan vilja. Við þekkjum til dæmis þetta orðalag:

• Í auknum mæli
• Í vaxandi mæli
• Kornið sem fyllir mælinn
• Dropinn sem fyllir mælinn

Sívaxandi mælir er skiljanlegt orðalag en dálítið bjánalegt: Vaxandi mælir þekkist ekki.

Betra hefði verið ef skrifarinn segði: 

Ég áttaði mig smám saman á þessu.

Svo er það ákveðna ljósið. Þeir sem skrifa verða að átta sig á því við yfirlestur hvort orðalagið er skynsamlegt eða tóm della, vera óhræddir að laga og bæta. Hérna hefði höfundurinn hreinlega átt að segja að hann hafi áttað sig á staðreyndum mála.

Allir skilja hvað að undanförnu merkir og einnig smám saman.  Stundum er of mikið að hafa hvort tveggja í sömu setningu. Svona er ekki rangt, telst miklu frekar stílleysa. 

Höfundurinn hefur raunar léttan og leikandi stíl, skrifar auðskilinn texta og oft skemmtilegan. Hann á það þó til að flækjast sig í málalengingum. Á greininni er dálítil fljótaskrift. 

Tillaga: Að undanförnu hef ég smám saman áttað mig á ákveðinni staðreynd.

5.

„Síðastliðna nótt lét frostið einnig á sér kræla …“

Frétt á mbl.is.    

Athugasemd: Smekkur manna er mismunandi. Lítum bara á heimili fólks, varla finnast tvö sem eru alveg eins. Sama er með orðavalið í fréttum, greinum og jafnvel bókum. Sumir eru algerlega blindir á merkingu orðtaka og máltækja. Aðrir eiga það til að nota orð eða orðasambönd sem eiga ekki við. Farsælast er að skrifa án útúrdúra, rita hreinan texta. Nota sem minnst af orðatiltækjum og málsháttum og forðast orð sem ekki eiga við.

Á malid.is segir:

Láta á sér kræla: láta verða vart við sig, verða sýnilegur, vekja á sér athygli.

Málsgreinin í vefútgáfu Moggans hér að ofan er ekki röng en hún er kjánaleg af því að frost lætur ekki á sér kræla, það einfaldlega er, var eða verður. Kuldi er kyrrstaða.

Þetta orðalag fer vel þegar rætt er um fólk, jafnvel dýr eða fugla. En auðvitað veltur þetta eins og svo margt annað á smekk, rétt eins og val á húsgögnum og öðrum húsbúnaði fyrir heimilið.

Tillaga: Síðastliðna nótt var frost …

6.

„Ég hef mjög gaman af því hvernig Kennie Chopart spilar vörn. Gefur kantaranum smá space og býður honum í kaffi, kemur svo á siglingunni í body checkið og segir takkk fyrir komuna.“

Ummæli á Twitter birt á mbl.is.     

Athugasemd: Þetta er bráðskemmtileg lýsing þó sletturnar spilli doldið fyrir. Er ekki alveg viss á hvað þær þýða, er eins og svo margir frekar illa að mér í dönsku …

Fótboltafélagið Knattspyrnufélag Reykjavíkur, þekkt sem KR, varð Íslandsmeistari í fótbolta í gærkvöldi. 

Á vefútgáfu Moggans voru birtar nokkrar skemmtilegar lýsingar rétt eins og þessi fyrir ofan. 

Árangur KR er einkar glæsilegur. Munum samt að félagið er ekki „ríkjandi“ Íslandsmeistari í fótbolta heldur er einfaldlega Íslandsmeistari í fótbolta.

Tillaga: Engin tillaga

Sápugerðin Friggs og flugvél sem neyðarlenti

Orðlof

Upplýsingaöld eða …

Ekki er sama hvort ritað er upplýsingaöld eða upplýsingaröld.

1. Upplýsingaöld er orð sem stundum er haft um nútímann, sbr. tölvu- og upplýsingaöld.
2. Upplýsingaröld er það tímabil þegar fræðslustefnan var öflugust (á Íslandi oft talin 1770–1830) (Íslensk orðabók).

Málfarsbankinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„… forstjóri Sápugerðarinnar Friggs.“

Dægradvöl, dálkur á blaðsíðu í Morgunblaðinu 11.9.2019.        

Athugasemd: Í Dægradvöl er getið um æviferil fólks sem á afmæli og birt ættartré. Athyglisverðar og fróðlegar upplýsingar. Faðir eins afmælisbarnsins er sagður hafa verið forstjóri „Sápugerðarinnar Friggs“. Þetta á auðvitað að vera Friggjar.

Frigg er fornnorrænt gyðjuheiti og beygist svona: Frigg, Frigg, Frigg, Friggjar. Beygingarmyndin í tilvitnuninni er ekki til.

Tillaga: … forstjóri Sápugerðarinnar Friggjar.

2.

„Skógafoss er 60 metra hár og 25 metra breiður. Fossinn er friðlýstur og telst sem náttúruvætti. Skógafoss er gríðarlega kraftmikill og er talinn meðal fegurstu fossa landsins.“

Frétt í frettabladid.is.         

Athugasemd: Væri hægt að bæta við orðinu foss í þessa lýsingu? Ég gerði tilraun:

Skógafoss er 60 metra hár foss og 25 metra breiður (foss). Fossinn er friðlýstur (foss) og telst sem náttúruvætti. Skógafoss er gríðarlega kraftmikill (foss) og er talinn meðal fegurstu fossa landsins.

Er þetta ekki um of? Jú, nástaða er aldrei viðunandi en hér tekur út yfir allan þjófabálk. Jafnvel án viðbótarinnar er þetta illa skrifað, algjörlega stíllaust. Þó má hæla blaðamanninum fyrir að skrifa ekki Skógafoss með erri og fyrir stuttar málsgreinar. Verra er þegar blaðamaður veit ekkert hvað nástaða er og tönglast á sama orðinu í sífellu.

Verst er að í fyrstu útgáfu fréttarinnar stóð: „Ferðamaður vaðaði út í Skógá.“ Einhver á Fréttablaðinu rak augun í villuna og lét leiðrétta hana, þó ekki fyrr en að lesandi nefndi þetta í athugasemdum við fréttina.

Hvað er annars þessi þjófabálkur sem mér varð að orði? Í bókinni Mergur málsins segir:

Þjófabálkur: Sérstakur kafli í Jónsbók (lögbók frá árinu 1281) sem nefnist þjófabálkur en þar var fjallað um refsingar fyrir þjófnað. Það hefur þótt kasta tólfunum ef ákvæði hans hafa ekki náð yfir eitthvert brot. Af því er líkingin dregin.

Orðalagið merkir það sem er fráleitt eða forkastanlegt.

Í tilvitnuninni kemur frá orðalagið að kasta tólfunum. Merkingin er það sem er yfirgengilegt og svo segir í bókinni:

Líkingin er dregin af teningskasti, sbr. kasta sex tvö, kasta tólfin, þ.e. vísar til þess þegar sex kemur upp á tveimur teningum.

Ansi fróðlegt, finnst mér, jafnvel þó þetta tvennt tengist ekkert tilvitnuninni úr Fréttablaðinu.

Tillaga: Skógafoss er 60 metra hár og 25 metra breiður. Hann er friðlýstur sem náttúruvætti og er meðal fegurstu fossa landsins.

3.

„Talsmaður Ross neitar því að hann hafi hótað neinum uppsögn.“

Frétt á visir.is.         

Athugasemd: Í orðabókinni segir að óákveðna fornafnið neinn sé notað sérstætt og með neitun. Oftast með orðalaginu ekki, til dæmi þarna er ekki neinn.

Mér finnst ofangreind tilvitnun í frétt Vísis dálítið ókunnugleg. Var ekki hótað neinni uppsögn eða var einhverjum einum ekki hótað uppsögn?  

Inn í tilvituðu orðin vantar líklega atviksorðið ekki. Hins vegar passar það engan veginn inn í málsgreinina vegna þess að í henni er sagnorðið neita. 

Betra er að umorða, segja að maðurinn hafi ekki hótað neinum uppsögn eða neinum uppsögnum. Hið fyrra á við að hann hafi ekki hótað manni uppsögn og hið síðara mönnum uppsögnum

Tillaga: Talsmaður Ross segir því að hann hafi ekki hótað uppsögnum.

4.

„Neyðarlentu eftir að kaffi helltist niður.“

Frétt á ruv.is.         

Athugasemd: Flugmaður farþegaþotu hellti óvart niður kaffi sem varð til þess að flugvélinni var lent á Írlandi. Hvernig á að orða það öðru vísi en en að flugvélin hafi „neyðarlent“? Ég held að vísu að sagnorð sé ekki til, en hugsanlega ætti svo að vera. En …

Á vef BBC sem virðist vera heimild fréttarinnar segir ekki að flugvélin hafi „neyðarlent“ en það er aukaatriði. Á ensku er ekki til eitt orð fyrir neyðarlendingu. Þess í stað er notað „emergency landing“, það er lending í neyð. Þetta er því orðað svona:

Pilot made emergency landing … 
Flight makes emergency landing …

Er hægt að nota annað orð á íslensku en að „neyðarlenda“ flugvél þegar hætta steðjar að? Jú, hugsanlega má segja „flugvél hafi lent vegna neyðar“. Þetta er hins vegar nokkuð þvingað orðalag, jaðrar við hnoð. Hvað skyldu lesendur segja?

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Vafa­samt „aðsókn­ar­met“ slegið.“

Fyrirsögn á mbl.is.          

Athugasemd: Aldrei hafa fleiri komið bráðamóttöku Landspítalans í Fossvogi en á þessu ári. Þetta kallar vefútgáfa Moggans vafasamt aðsóknarmet.

Þegar eitthvað er vafasamt má í orðsins fyllstu merkingu efast um það. Sá sem er vafasamur er varhugaverður að einu eða öðru leyti. Vafasamt aðsóknarmet er því aðsóknarmet sem líklega  má draga í efa að sé rétt.

Blaðamaðurinn án efa við að það sé ekki gott að þeim fjölgi sem þurfi á læknisaðstoð að halda vegna slysa eða sjúkdóma. Aðsóknarmetið er því slæmt eða óheppilegt fremur en vafasamt. Hins vegar er engin ástæða til að hafa aðsóknarmet í gæsalöppum vegna þess að það er réttnefni.

Tillaga: Slæmt aðsókn­ar­met slegið.

6.

„Það voru misheppnaðar sendingar og skot, sjúkraþjálfari sem fékk hálfgerða hárþurrkumeðferð og vítadómur eftir að samherjar klesstu á hvorn annan.“

Frétt á visir.is.          

Athugasemd: Til eru nokkrir vel skrifandi íþróttablaðamenn. Enginn slíkur skrifaði ofangreinda málsgrein.

Hvernig er hægt að byrja málsgrein á persónufornafninu „það“. „Það“ hvað? Hverju lýsir „það“? Svona orð er leppur, kallað aukafrumlag sem flestir góðir blaðmenn og aðrir reyna að forðast vegna þess að oftast bjóðast betri kostir (ekki „valkostir“ þeir eru ekki til).

Börn segja að bílar sem lenda í árekstri klessi. Leikmenn sem rekast hvor á annan eru líka sagði hafa klesst saman. Langflestir leggja barnamálið af eftir því sem þeir eldast og þroskast. Hinir gerast íþróttablaðamenn. 

Tillaga: Engin tillaga.

7.

„Hann nefnir dæmi um það þegar hann labbaði frá Kirkjubæjarklaustri til Víkur en það var lítið af gististöðum þar á milli.“

Frétt á visir.is.          

Athugasemd: Töluvert afrek er að ganga hringinn í kringum landið og ekki síst að ná því að halda góðum gönguhraða og ýta jafnframt á undan sér hjólbörum fullum af farangri. Engu að síður kallar blaðamaðurinn þetta „labb“. Í fréttinni er ýmist tala um göngu eða labb. Blaðamaðurinn hefði átt að gæta samræmis og nota sögnina að ganga.

Hvað merki labb eða labba? Á malid.is segir:

Labba s. (17. öld) rölta, ganga; sbr. nno. labba þramma …

Ganga er ekki alltaf labb en labb er ganga. Ég labba stundum út í búð, örstutta leið, labba líka upp og niður stiga. Ég geng á  Esju, Vífilsfell og önnur fjöll. Ég labbaði ekki yfir Sprengisand og Kjöl og alls ekki um Hornstrandir. Aldrei labbaði ég upp á Hvannadalshnúk en gekk upp nokkrum sinnum.

Vera má að fólk geri ekki greinarmun á göngu og labbi. Mín tilfinning er sú að labb sé svipað og rölt.

Tillaga: Hann nefnir dæmi um það þegar hann gekk frá Kirkjubæjarklaustri til Víkur en fáir gististaðir eru á leiðinni.

Lægðin sem mætti, menn sem haga sér og löggjafarþing Alþingis

Orðlof

Traustatak og þjófnaður

Orðasambandið taka traustataki merkir strangt til tekið: taka eitthvað án leyfis en í trausti þess að leyfi hefði fengist. 

Gerður er greinarmunur á merkingu þessa orðasambands og taka eitthvað ófrjálsri hendi en það merkir: stela einhverju.

Málfarsbankinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Fellibylurinn Dorian mætti að ströndum Kanada í gær með gríðarmiklu regni og kröftugum vindum.“

Frétt á visir.is.         

Athugasemd: Í frétt Ap fréttastofunnar sem er heimild fyrir þessari frétt Vísis segir:

Dorian arrived on Canada’s Atlantic coast Saturday with heavy rain and powerful winds …

Þegar sögnin „to arrive“ we notuð í ensku fréttinni er ómögulegt að þýða hana með íslensku sögninni að mæta vegna þess að hann mætti ekki heldur kom. Hins vegar mætir fólk á réttum tíma í vinnuna eða á fund. 

Kæruleysilegt eða fljótfærnislegt orðalag bendir ekki til þess að sá sem skrifar beri neina virðingu fyrir lesendum. 

Tillaga: Fellibylurinn Dorian kom að ströndum Kanada í gær með gríðarmiklu regni og kröftugum vindum.

2.

„Mér fannst hann dæma þetta ágætlega, en rétt eins og ég og aðrir þá þurfum við að haga okkur og segja fallega hluti.“

Frétt á visir.is.         

Athugasemd: Annað hvort haga menn sér vel, illa eða á einhvern annan hátt. Lýsingarorð þarf að fylgja sögninni. 

Áhrifin af ensku sögninni „to behave“ eru mikil. Hana má ekki þýða hugsunarlaust með sögnunum að haga (sér) eða hegða (sér). 

Orðin að haga eða hegða (án lýsingarorðs) er orðið æ algengara í fjölmiðlum og margir halda að þannig eigi það að vera. Svo virðist sem blaðamenn viti ekki betur, noti orðin hiklaust.

Í ensku orðabókinni minni segir:

Behave: Act correctly, act properly, conduct oneself well, act in a polite way, show good manners, mind one's manners, mind one's Ps and Qs; be good, be polite, be well behaved.

Sögnin haga segir til um hegðun. Hún getur greinilega ekki staðið sjálfstætt eins og enska sögnin „behave“ eins og fram kemur í ensku tilvitnuninni.

Tillaga: Mér fannst hann dæma þetta ágætlega, en rétt eins og ég og aðrir þá þurfum við að haga okkur vel og segja fallega hluti.

3.

„Tveimur mönnum bjargað úr bát sem strandaði.“

Fyrirsögn á visir.is.         

Athugasemd: Strandaði báturinn eftir að mönnunum var bjargað eða hafði hann strandað áður? Fyrirsögnin er einfaldlega tvíræð þó svo að vitum að báturinn var þegar strandaður er mönnunum var bjargað.

Að sumu leyti er þetta furðulega skrifuð frétt. Sagt er að björgunarsveitir hafi verið sendar á „staðinn“. Fiskibátur gat ekki „athafnað sig á svæðinu“ og svo kom björgunarbátur á „staðinn“. Loks er sagt að „standstaður var undir bjargi“. Frekar einhæf lýsing, mikil nástaða og endurtekningar. 

Svo kemur þetta „gullkorn“:

Við birtingu verða aðstæður svo skoðaðar betur með tilliti til björgunar á bátnum. 

Blaðamanninum datt greinilega ekki hug að skrifa svona:

Við birtingu verður kannað hvort hægt sé að bjarga bátnum.

Því miður er þetta skemmd frétt.

Tillaga: Tveimur mönnum bjargað úr strönduðum báti.

4.

„150. löggjafarþing Alþingis var sett í gær með tilheyrandi athöfn.“

Frétt á blaðsíðu fjögur í Morgunblaðinu 11.9.2019.        

Athugasemd: Fréttin hefst með tölustöfum og punkti. Víðast er ráðið gegn því að byrja setningu á tölustöfum. Ástæðan er einfaldlega sú að þeir eru ekki bókstafir, heldur tákn sem merkja tölu.

Raðtalan 150 er ekki skrifuð svona: Eitthundraðasta og fimmtugasta.

Svo er það hitt. Alþingi er löggjafarþing þjóðarinnar. Er þá rétt að segja löggjafarþing Alþingis? 

Í upphafi ávarps síns sagði forseti þingsins þetta:

Ég býð hv. alþingismenn og gesti Alþingis velkomna við setningu 150. löggjafarþings.

Forsetinn býður gesti Alþingis velkomna í tilefni setningar löggjafarþingsins. Orð hans skýra það sem segir í frétt Morgunblaðsins. Þetta er eitthundrað og fimmtugasta löggjafarþingið sem sett er í þeirri stofnun sem nefnist Alþingi. Þar af leiðir að orðalagið í fréttinni er líklega rétt. 

Hafa lesendur einhverja skoðun á þessu?

Að lokum. Mikið er ég á móti skammstöfunum í rituðu máli. Fyrir tíma tölvunnar var reynt að spara pláss í blýsetningu. Þess þarf ekki lengur.

Tillaga: Eitthundrað og fimmtugasta löggjafarþing Alþingis

 

Sérstakt þing, reipbrennandi og fellibylur ferðast

Orðlof

Traustatakið

Orðasambandið taka traustataki merkir strangt til tekið: taka eitthvað án leyfis en í trausti þess að leyfi hefði fengist. 

Gerður er greinarmunur á merkingu þessa orðasambands og taka eitthvað ófrjálsri hendi en það merkir: stela einhverju.

Málfarsbankinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Á morgun fer fram sérstakt aukalandsþing Sambands íslenskra sveitarfélaga þar sem …“

Frétt á blaðsíðu 4 í Fréttablaðinu 5.9.2019.        

Athugasemd: Hvort er réttara að segja að þing sé haldið eða það fari fram? Hver er munurinn á aukalandsþingi og sérstöku aukalandsþingi?

Spyr sá sem ekki veit. Hins vegar er alveg ljóst hvað fer betur.

Í fréttinni segir:

Drög að þingsályktunartillögu um stefnuna voru kynnt um miðjan ágúst. Þar er meðal annars að finna tillögur …

Í stað orðagjálfursins „þar er meðal annars að finna“ hefði mátt orða þetta svona:

Drög að þingsályktunartillögu um stefnuna voru kynnt um miðjan ágúst. Í þeim eru tillögur …

Einnig stendur fréttinni: 

Er meðal annars gert ráð fyrir …

Til að ofnota ekki orðasambandið „meðal annars“ hefði mátt sleppa því, segja gert er ráð fyrir …

Blaðamenn eru margir háðir orðum eins og „fjármunir“ í stað þess að tala um fé. Ekki eru allir fjármunir peningar. Fé er peningar nema á á fæti sé.

Tillaga: Á morgun verður haldið aukalandsþing Sambands íslenskra sveitarfélaga þar sem …

2.

„354 reiðhjólaþjófnaðir voru skráðir hjá lög­regl­unni …“

Frétt á mbl.is.         

Athugasemd: Svona byrjar frétt á Morgunblaðinu og alls ekki í fyrsta sinn. Blaðamaðurinn veit ekkert hvað hann er að gera.

Tölustafir og bókstafir eru gjörólíkir. Þetta vita flestir og þar af leiðandi eru tölustafir aldrei notaðir í upphafi setninga.

Á vefnum Grammar Monster segir:

It is considered untidy to start sentences with figures. You should either reword your sentence or write the number in full.

Mjög auðvelt er að hafa hér annan hátt á en að byrja á tölustöfum, sjá tillöguna.

Tillaga: Lögreglan skráði 345 reiðhjólaþjófnaði …

3.

„Reipbrennandi.“

Engin heimild.        

Athugasemd: Í gamla daga þurfti maður að læra ljóð og kunna þau reiprennandi, einnig margföldunartöfluna. Orðið er komið af því er reipi, kaðall eða álíka, rennur til dæmis yfir borðstokk, án flækju. Sem sagt reip-rennandi.

Orðið „reipbrennandi“ er hins vegar ekki til í orðabók en gæti verið það af ástæðu sem hér skal nefna.

Í æsku minni voru skíðalyftur frekar frumstæðar. Í Kerlingarfjöllum, Bláfjöllum og víðar voru traktorar eða jeppar notaðir til að knýja þær. Farartækin voru hækkuð upp að aftan, annað afturdekkið var tekið af, kaðli var brugðið um felguna og einnig um aðra felgu langt uppi í brekku. Síðan var vélin gangsett og kaðallinn rann upp og niður, hring eftir hring.

Skíðamenn gripu í kaðalinn og þeir drógust upp í brekkuna. Sumir áttu þessar fínu klemmur til að grípa í kaðalinn.

Við hinir gripum berhentir eða með vettlingum í kaðalinn og væri gripið ekki nógu fast átti maður á hættu að fá brunasár þegar hann dróst hratt í gegnum greiparnar. Þetta má eflaust hafa heitið „reipbruni“, „reipbrennandi“ hætta. Reip-brennandi.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Eftir að hafa ferðast með austurströnd Flórída er fellbylurinn Dorian …“

Frétt á Stöð2.         

Athugasemd: Fellibylurinn sem gekk yfir Bahamaeyjar heitir Dorian. Enskumælandi taka svona til orða, sjá til dæmis hér:

Dorian had been predicted to travel northwest …

Á íslensku er „ferðast“ veðurbrigði ekki. Venjan er sú að hæðir, lægðir og fellbylir fari eða gangi yfir land eða haf. 

Tillaga: Eftir að fellibylurinn Dorian hafði farið með austurströnd Flórída …

5.

„Veðurfræðingurinn fer með veðurfréttir hér á eftir.“

Frétt í ríkissjónvarpinu kl. 19, 5.9.2019.         

Athugasemd: Veðurfræðingurinn fer með veðurfréttir og prestur fer með bænir. Skyldi fréttamaðurinn fara með fréttirnar, flytja þær eða lesa?

Ég hef hins vegar farið með Gunnarshólma eftir Jónas Hallgrímsson, þó ekki flutt hann opinberlega. Mörg önnur ljóð eftir Jónas hef ég líka lesið.

Tillaga: Veðurfræðingurinn flytur veðurfréttir hér á eftir.

 

Bíll með fjórum hurðum og maður sem mætti lausamöl með vikri

Orðlof

Dyr og hurð

Orðið dyr merkir op eða inngangur, t.d. inn í hús, herbergi eða bíl. 

Hurð er hins vegar einhvers konar fleki sem nota má til að loka opinu, innganginum. 

Því er eðlilegt að tala um að opna og loka dyrunum sem maður fer inn um (eins og talað er um að opna og loka gati eða opi). Síður skyldi segja: „opna hurðina, loka hurðinni“.

Málfarsbankinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Tuga saknað eft­ir eld í bát í Kali­forn­íu.“

Fyrirsögn á mbl.is.        

Athugasemd: Auðvitað var eldur í báti (þágufall). Mikilvægt er að fallbeygja rétt. Þó þekkist nefnifallsáráttan. Í mörgum tilvikum notar fólk aðeins nafnorð og jafnvel lýsingarorð í nefnifalli, sleppir aukaföllunum.

Tillaga: Tuga saknað eft­ir eld í báti í Kali­forn­íu.

2.

„Að sögn lög­reglu var ekk­ert þar að sjá þegar hún kom á vett­vang.“

Frétt á mbl.is.         

Athugasemd: Þegar ekkert er í fréttum er ekkert í fréttum jafnvel þó blaðamaðurinn viti að ekkert sé í fréttum en vilji ekki segja frá því að ekkert sé í fréttum. Ofangreind málsgrein er um ekkert í fréttum.

Í fréttinni segir um:

Til­kynnt var til lög­reglu um grun­sam­leg­ar manna­ferðir við Krón­una í Garðabæ um fjög­ur í nótt. Að sögn lög­reglu var ekk­ert þar að sjá þegar hún kom á vett­vang.

Greinilega ekkert í fréttum. Vettvangurinn var samt þarna.

Svo segir:

Fyrr um nótt­ina hafði verið til­kynnt um þrjá menn vera að stela úr garði í Kópa­vogi. Þegar lög­regl­an kom á vett­vang voru þeir farn­ir á brott og ekki vitað hverju þeir stálu.

Þeir voru „vera að stela“. Betra hefði verið að segja þrjá menn sem voru að stela. Með öðrum orðum; ekkert í fréttum. Löggan finnur sem fyrr alltaf einhvern vettvang.

Þetta er samt ekki nóg, enn bætist við:

… og síðan var lög­regl­an kölluð út vegna ölv­un­ar­ástands ann­ars manns en það mál var afgreitt á vett­vangi.

Af þessu má ráða að enn sé ekkert í fréttum, en guði sé lof fyrir vettvanginn. Líklega hefði ekki verið hægt að „afgreiða“ fulla kallinn án hans.

Loks segir:

Til­kynn­ing barst um mann liggj­andi í göt­unni í miðborg­inni en hann var far­inn þegar lög­regla kom á vett­vang. 

Alveg er það með ólíkindum að löggan geti fundið vettvang hvar sem er. Mér finnst það hins vegar dónaskapur af manninum að standa upp og fara af vettvanginum. Engu að síður fann löggan vettvanginn. 

Líklega er ekkert í fréttum þegar ekkert er fréttaefnið. Það breytir því ekki að afar auðvelt er að skrifa frétt um ekkert eins og þessi sannar. Blaðmaðurinn virðist þó halda að ofnotkun á orðinu „vettvangur“ geri „fréttina“ fréttlegri.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Hér má sjá þverfaglegt teymi Streituskólans og Forvarna sem samanstendur af öflugu og reynslumiklu fagfólki af fjölbreyttum fræðasviðum.“

Myndatexti á blaðsíðu 2 í kynningarblaðinu Fréttablaðsins 3.9.2019.

Athugasemd: Texti undir ljósmynd sem er svo stór að hún þekur hálfa blaðsíðuna byrjar svona: „Hér má sjá …“ Margir blaðamenn eru sífellt (ekki ítrekað) að reyna að orða það sem þarf ekki að segja frá.

Hópurinn, teymið, er sagt að „samanstandi af öflugu fólki …“. Þó er einfaldara að segja að í hópunum sé öflugt fólk, eða taka mið af því sem segir í tillögunni hér að neðan.

Tillaga: Þverfaglegt teymi Streituskólans og Forvarna, öflugt og reynslumikið fagfólki af fjölbreyttum fræðasviðum.

4.

„… gerði sér lítið fyrir og setti nýtt brautarmet bæði fyrir framdrifsbíla og bíla með fjórum hurðum.“

Frétt á blaðsíðu 2 í bílablaði Fréttablaðsins 3.9.2019.

Athugasemd: Fljótaskriftin á þessum texta er mikil. Staðreyndin er nefnilega sú að án dyra eru hurðir gagnslausar. 

Strax í næstu setningu á eftir þeirri sem er hér að ofan segir hann:

Fyrra met fjögurra dyra bíla …

Greinilegt er að hann var að flýta sér, las ekki yfir fyrir birtingu. Þegar blaðamaðurinn skrifar ýmist um „fjögurra hurða“ bíla og „fjögurra dyra“ bíla er eitthvað að.

Í Málfarsbankanum segir:

Orðið dyr er fleirtöluorð í kvenkyni. Einar, tvennar, þrennar, fernar dyr. Tvennra dyra bíll og fernra dyra bíll (ekki „tveggja dyra“ eða „fjögurra dyra bíll“).

Þrátt fyrir þetta er leitun að þeim sem tala eða skrifa fernra dyra bíll. Flestir segja „tveggja dyra bíll“, „þriggja dyra“ og svo framvegis. Þetta er miður en afleiðing þekkingarleysi og jafnvel leti.

Munum að fjölmiðlar eru um margt fyrirmyndir. Málfræðilegar vitleysur sem festa rætur í fréttaflutningi dreifast meðal fólks sem veit ekki betur. Ábyrgð fjölmiðla er því gríðarlega mikil.

Tillaga: … gerði sér lítið fyrir og setti nýtt brautarmet bæði fyrir framdrifsbíla og bíla með fernum dyrum.

5.

„Hann var á hjóli og staddur við gatnaðarmótin á Bústaðavegi og Sogavegi þegar hann mætti lausamöl með vikri.“

Frétt á dv.is. 

Athugasemd: Maður á reiðhjóli féll og slasaðist þegar hann „mætti lausamöl með vikri“. Ekki fylgir sögunni hvort lausamölin með vikrinum hafi verið hjólandi, akandi eða gangandi. 

Velti því fyrir mér hvað hefði gerst ef maðurinn hefði mætt jólaköku með rúsínum.

Hér er síst af öllu verið að gera lítið úr manninum sem slasaðist en frétt DV er hörmulega illa skrifuð. Takið eftir að hann var „staddur við gatnaðaramót á Bústaðavegi og Sogavegi“. Hann var „staddur“ þar, ekki var. Og hann var „við gatnamót á“. „Gatnaðarmót“ stendur í tilvitnuðum texta. Hvað er nú það. Eins gott að a-ið í upphafi orðsins „gatnaðarmót“ breytist ekki í e, þá hefðu nú margir rekið upp stór augu.

Í fréttinni segir:

Þá missti hann stjórn á hjólinu og þreyttist af því.

Svona skrif viðvaninga eru ekki boðleg. Þetta eru skemmd frétt sem bitnar á neytendum. Útgefandi og ritstjóri eiga að hafa það hugfast að svona skrif fæla lesendur frá fjölmiðlinum.

Tillaga: Hann var á hjóli við gatnamót Bústaðavegar og Sogavegar þegar hann rann til í lausamöl.

 

Sólan losnaði, orkukræfs iðnaðar og nýverið verið rekinn

Orðlof

Læra frá

Í sjónvarpsfréttum í gær heyrði ég ungan viðmælanda segja „Ég hef virkilega lært frá þessu“. Þetta hef ég ekki heyrt áður en gúgl skilar mér nokkrum dæmum um þetta frá síðustu árum. Í íslenskri málhefð er forsetningin af vitanlega notuð með læra – við lærum af einhverju, ekki frá því. Það virðist nokkuð ljóst að hér sé um að ræða áhrif frá ensku, learn from.

Það eru dæmi af þessu tagi sem mér finnst mikilvægast að taka eftir og vekja athygli á. Auðvitað eru þetta engin stórkostleg málspjöll, út af fyrir sig. Við tölum um að verða fyrir áhrifum af og verða fyrir áhrifum frá, og þá er stutt yfir í læra frá. En svona dæmi sýna hins vegar hvernig enskan læðist inn í íslenskuna án þess að við tökum eftir því.

Viðbrögðin við því eiga ekki að vera stríð gegn enskunni, eða nöldur yfir einstökum atriðum, heldur styrking íslenskunnar – áhersla á að fólk, ekki síst börn og unglingar, lesi sem mest á íslensku og noti hana á öllum sviðum.

Eiríkur Rögnvaldsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Maður­inn er vistaður fyr­ir rann­sókn máls í fanga­geymslu lög­reglu.“

Frétt á mbl.is.        

Athugasemd: Þetta er beinlínis rangt mál. Maðurinn var settur í fangelsi vegna þess að verið er að rannsaka málið.

Orðalagið er svokallað löggumál. Blaðamenn virðast eiga afar bágt með að segja frá störfum lögreglunnar nema nota sérstakt orðfæri sem ber mikinn keim af stofnanamáli. 

Í stuttri frétt eru allir „vistaðir fyrir rannsókn málsins“ rétt eins og ekki sé hægt að nota annað orðalag. Blaðamaðurinn étur annað hvort upp vitleysuna frá löggunni eða spinnur hana sjálfur. 

Tillaga: Maðurinn var settur í fangelsi meðan verið er að rannsaka málið.

2.

„Sól­an losnaði á takka­skón­um og tæp­lega heppi­legt að hlaupa fram og til baka eft­ir hliðarlín­unni við slík­ar aðstæður.“

Frétt á mbl.is.        

Athugasemd: Neðan á skóm heitir sóli og er karlkynsorð. „Sóla“ er ekki til á skóm. Þetta er ábyggilega fljótfærnisvilla en á ekki að koma fyrir. Fljótaskrift bitnar á lesendum, það er neytendum fjölmiðla og er ekki traustvekjandi.

Til skýringar er hér vitnað í malid.is en þar segir:

Fljótaskrift nafnorð kvenkyn. Óvandað verk sem unnið er í flýti 

Þegar sóli losnar undan skó er nánast útilokað að nota skóinn. Þegar það gerist kallast það vart „aðstæður“ eins og segir í fréttinni, miklu frekar ástand.

Allir vita hversu slæmt er að vera í ónýtum skóm. Blaðamaðurinn telur hins vegar skilningi lesenda sé ábótavant og telur sig knúinn til að skýra málið enn frekar. Þar ályktar hann um of.

Tilvitnuð orð má kallað úrdrátt. Um það segir í Málfarsbankanum:

Orðið úrdráttur er notað yfir ákveðið stílbragð sem felst í því að nota veikara orðalag en efni standa til. Það er ekki mjög kalt hérna, í merkingunni: það er heitt hérna. Þetta var ekki sem verst, í merkingunni: þetta var mjög gott. 

Að skaðlausu hefði blaðamaðurinn mátt sleppa þessari úrdrættinum. Hann er að mestu óþarfur.

Í fréttinni segir:

Fleiri skakka­föll urðu á Meist­ara­velli í kvöld en vall­ar­klukk­an fór ekki í gang og var leikið í fyrri hálfleik án þess að leik­menn eða áhorf­end­ur vissu hversu mikið væri búið af leikn­um.

KR er við götu sem heitir Meistaravellir (fleirtöluorð). Ekki veit ég hvort leikvangurinn kallist Meistaravöllur, dreg það í efa. Í því ljósi er rangt að tala um Meistaravöll(eintöluorð), rétt er Meistaravöllum sé blaðamaðurinn á annað borða að tala um staðinn þar sem fótboltavöllur KR er.

Rétt er að geta þess að skakkafall (eintöluorð í hvorugkyni) getur merkt óhapp eða tjón og er alls ekki rangt notað í fréttinni.

Tillaga: Sólinn losnaði á takkaskónum og með aðstoð Þor­vald­ar Árna­son­ar fjórða dóm­ara tókst að leysa málið eins og sést á meðfylgj­andi mynd …

3.

„Krefjast skýrrar stefnu í málefnum orkukræfs iðnaðar.“

Frétt á mbl.is.        

Athugasemd: Orðið í setningunni fékk mig til að hugsa mig um. Hvort er réttara að tala um orkukræfan iðnað eða orkufrekan iðnað. 

Í vinsælum slagara eftir Jónas Árnason er sungið á útopnu:

Jón var kræfur karl og hraustur
Sigldi um hafið út og austur
Jón var kræfur karl og hraustur
Hann var sjóari í húð og hár.

Þarna er vísað til hans Jóns, kræfs karls. Kræfur merkir ósvífinn, jafnvel frekur, og það hefur kallinn í vísunni ábyggilega verið. 

Kræfur er skylt kraftur. Af þessu leiðir að orkukræfur og orkufrekur virðast vera svipaðrar merkingar og má varla á milli sjá hvort er betra. Hingað til hefur líklega verið algengara að tala um orkufrekan iðnað.

Tillaga: Engin tillaga

4.

„Árásarmaðurinn í Texas hafði nýverið verið rekinn.“

Frétt á visir.is.        

Athugasemd: Nýverið er atviksorð sem merkir fyrir stuttu. Orðið er myndað úr tveimur orðum nýr og vera. Hér er því sögnin að vera tvítekin sem er alls ekki gott.

Enginn segir: Maðurinn hefur verið nýlega verið rekinn.

Mikilvægt er að blaðamaður skilji orðin sem hann notar og átti sig á hvað hentar og hvað ekki. Þar að auki er ágætt að lesa skrifin yfir fyrir birtingu en það gagnast bara þeim sem hafa góðan skilning á íslensku og búa yfir drjúgum orðaforða.

Tillaga: Árásarmaðurinn í Texas hafði nýlega verið rekinn.

5.

„Lagfærð frétt“

Frétt á visir.is.        

Athugasemd: Eiríkur Rögnvaldsson, íslenskufræðingur, prófarkalas frétt á Vísi og birti svo á vef sínum. Hann segir:

Hér hefur oft verið rætt um málfar fjölmiðla og vissulega er þar oft pottur brotinn. Ég tók upp – orðrétt og stafrétt – eina frétt af Vísi í gær og fór yfir hana með augum kennarans. Fréttin var ekki tekin beinlínis af handahófi því að ég hafði vissulega tekið eftir ýmsu athugaverðu í henni, en ég hefði getað tekið margar aðrar sambærilegar af sama miðli og öðrum. [Sjá myndina]

Það er samt rétt að benda á að í þessari frétt er lítið sem ekkert um það sem venjulega er flokkað undir „rangt mál“. Engin „þágufallssýki“, ekki nýja þolmyndin, ekki farið rangt með málshætti eða orðtök, ekki rangar beygingar (nema eignarfallið af strætó ætti strangt tekið að vera strætós á tveimur stöðum en það segir held ég enginn), – í stuttu máli sagt, ekki neitt af þeim hefðbundnu „málvillum“ sem iðulega er einblínt á. Samt held ég að við getum flest orðið sammála um að þetta sé ekki góður texti.

Kannski ættum við að leggja megináherslu á að þjálfa nemendur í ritun og frágangi texta en gefa orðflokkagreiningu og „málvillum“ frí.

Tvísmella má á myndina og við það stækkar hún og verður auðlesanleg. 

Tillaga: Engin tillaga.

 

Elta hjarta, Tesla opnar, gera fréttir og tvær kúlur í hnakkann

Orðlof

Mínar síður

Eignarfornöfn í íslensku eru minn, þinn, sinn og vor. […] Eins og nafnið gefur til kynna eru eignarfornöfn notuð til að tákna og gefa til kynna eignir á hlutum og fyrirbærum.

En hvenær á að nota eignarfornöfn og hvenær á ekki að nota þau? Og hvar eigum við þá að nota þau?

Dæmi:

Turninn minn stendur uppi í hlíðinni.

Þarna er augljóst að ég á turninn. Turninn minn gefur til kynna að ég eigi hann. En breytum nú setningunni og segjum:

Minn turn stendur uppi í hlíðinni.

Ég mundi setja ákveðið spurningarmerki við þessa setningu. Hún er á mörkum þess að geta staðið ein og sér án samhengis. Því það er ekki eðlilegt í íslensku að eignarfornafnið standi á undan nafnorðinu sem verið er að lýsa yfir eigninni á. Undantekning er þó ef verið er að leggja sérstaka áherslu á eignina. Dæmi:

Turninn hans Tóbíasar er niðri á torgi en minn turn stendur uppi í hlíðinni.

Við könnumst við aðgangsstýrðar vefsíður hjá stofnunum og fyrirtækjum þar sem netnotendur geta sinnt einkamálum sínum, skoðað reikningsyfirlit, viðskiptasögu og fleira. Þessar síður heita yfirleitt Mínar síður. Þetta heiti er undir sterkum áhrifum frá ensku, sbr. My pages. Í ensku (og fleiri tungumálum) er þetta eðlileg orðaröð. En á íslensku væri eðlilegra að kalla þær Síðurnar mínar. […]

Orðabókin, málfarslögreglan.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Maður verður að elta hjartað.“

Fyrirsögn á visi.is.       

Athugasemd: Til eru þeir sem tapað hafa útlim, jafnvel nýru, lungu og að ónefndum árans botnlanganum. Verra er þó að missa hjarta sitt. Það gerist þó iðulega. Hjartað mitt hefur brostið nokkrum sinnum en slær þó enn án afláts. Nokkrum sinnum hefur maður verið með hjartað í buxunum af hræðslu. 

Ekkert lát er á furðulegum hugmyndum um sjálfið og er það einatt fengið úr ensku og troðið upp á íslenskuna. Margir hafa, nauðugir viljugir, þurft að „elta drauma sína“ út um allar trissur, til útlanda og hvaðeina. Væri ekki ráð að stofna ferðaskrifstofu sem sérhæfir sig í að elta hjörtu, drauma, hugmyndir, ástina og annað sem skreppur úr sjálfinu?

Sá ágæti maður sem „eltir“ hjarta sitt segir í fréttinni í Vísi:

Maður þarf að finna hvað hjartað segir og elta það. Það hefur alltaf verið útgangspunkturinn.

Ekkert er að því að fylgja hjarta sínu eða draumum. Orðalagið kemur úr ensku. Þar hafa orðin oft merkingu svo ekki sé talað um tilfinningu og því varhugavert að þýða orðrétt yfir á íslensku. Enskumælandi segja „follow your dream“ eða „follow your heart“. Málvenjan á ensku er á margan hátt allt önnur en á íslensku. 

Svo er það þetta orð „útgangspunktur“. Það er fengið úr sama ruslahaugnum og „tímapunktur“. Óþörf orð. Betra að segja: Það skiptir öllu máli, er aðalatriðið eða álíka.

Fjölmiðlar og þýðendur bíó- eða sjónvarpsmynda mega margir ekkert vera að því að gæta að blæbrigðum tungumála. Þeir kenna okkur að „elta“ draum eða hjarta. Og við gleypum allt hrátt sem stendur í fjölmiðlunum og í ensku bíómyndunum og sjónvarpsþáttunum. Það læra börnin sem fyrir þeim er haft. Um þetta skeyta útgefendur fjölmiðla, ritstjórar og blaðamenn engu enda „elta“ þeir hvorki hjarta né drauma heldur „monninga“.

Tillaga: Við þurfum að fylgja hjartanu.

2.

„Heyrðu tón­list Hildar Guðna­dóttur í nýjustu stiklu Jókersins.“

Fyrirsögn á visir.is.       

Athugasemd: Heyrðu þetta og heyrðu hitt, er tíðum sagt. Enginn segir: Heyrðu í lóunni, heyrðu þytinn í fjallaskarðinu, heyrðu kliðinn í ánni. Flestir segja hlustaðu á lóuna, hlustaðu á þytinn í skarðinu, hlustaðu á  tónlist Hildar.

Engu að síður segir í ljóði Gríms Thomsen, Landslag:

Heyrið vella á heiðum hveri,
heyrið álftir syngja í veri:
   Íslands er það lag.
Heyrið fljót á flúðum duna,
foss í klettaskorum bruna:
   Íslands er það lag.

Og hvers vegna segir Grímur „heyrið“ en ekki hlustið? Þetta er „herhvöt“, hvatning. Hann er hann að vekja lesendur sína, áheyrendur, ýta undir skilning þeirra á landinu okkar, umhverfinu, náttúrunni.

Í fréttinni segir:

Íslenska tónskáldið Hildur Guðnadóttir, sem vakti mikla athygli fyrir hljóðrás sína fyrir þættina Chernobyl, semur tónlistina fyrir myndina og er tónlistin áberandi í nýju stiklunni.

Hvort semur tónskáldið hljóðrás eða tónlist? Get ómögulega skilið þessa málsgrein sem þar að auki er klúðurslega orðuð. Tónskáldið vakti mikla athygli fyrir tónlist, fyrir þættina og fyrir myndina. Og svo semur það tónlist sem er áberandi tónlist. Skelfing er að lesa nástöðu, endurtekningu á orðum.

Þetta er skemmd frétt.

Tillaga: Hlustaðu á tón­list Hildar Guðna­dóttur í nýjustu stiklu Jókersins.

3.

„Það verður dregið í riðla fyrir Evrópudeild UEFA nú fyrir hádegi …“

Frétt á visir.is.       

Athugasemd: Það hvað …? Af hverju orðar blaðamaðurinn þetta ekki þannig að dregið verður í riðla? Berum málsgreinina saman við tillöguna hér fyrir neðan. Ólíkt meira ris er á henni.

Margir blaðamenn kunna ekki lengur þá list að búa til grípandi fyrirsagnir hvað þá að þeir skilji eðli fyrirsagna.

Tillaga: Dregið verður í riðla fyrir Evrópudeild UEFA nú fyrir hádegi …

4.

„Að lokum seldu þau gistihúsið til sonar þeirra.“

Frétt á dv.is.        

Athugasemd: Hér eru ensku áhrifin áberandi. Samt er þetta ekki rangt, en á ensku gæti þetta verið svona:

Finally, they sold the guest house to their son.

Fréttin er rammíslensk en blaðamaðurinn segir engu að síður að húsið hafi verið selt til sonarins. Við hin myndum eflaust hafa orðað það þannig að þau hafi selt syni sínum húsið.

Svona er nú enskan til heimabrúks.

Tillaga: Að lokum seldu þau syni sínum gistihúsið.

5.

„Tesla opn­ar á Íslandi í sept­em­ber.“

Frétt á mbl.is.         

Athugasemd: Nicola Tesla (1856-1943) var serbnesk-bandarískur uppfinningamaður, eðlisfræðingur, véla- og rafmagnsverkfræðingur. Hann er dáinn og opnar ekkert lengur. 

Fyrirtækið sem kennt er við hann og framleiðir rafmagnsbíla opnar ekkert heldur, vegna þess að það hefur ekki máttinn til þess. Eigendur fyrirtækisins og starfsmenn geta hins vegar opnað verslun í Reykjavík.

Í fréttinni segir:

At­hafnamaður­inn og stofn­andi raf­bíla­fram­leiðand­ans Tesla, Elon Musk, seg­ir að Tesla muni opna þjón­ustumiðstöð fyr­ir eig­end­ur Tesla-bif­reiða 9. sept­em­ber.

Þetta er einfaldlega rangt.

Tillaga: Þjónustumiðstöð Tesla verður opnuð á Íslandi í september.

6.

„Ég man þegar ég byrjaði að gera fréttir í sjónvarpi.“

Pistill á blaðsíðu 6 í Morgunblaðinu 31.8.2019.         

Athugasemd: Annað hvort semja menn fréttir eða vinna að fréttum. Varla getur verið rétt mál að „gera fréttir“.

Pistillinn er eftir einn snjallasta pistlahöfund Moggans og þó víðar væri leitað. Kostir hans er léttur og leikandi stíll og efnislega skemmtilegur. Þess vegna stingur svona þessi setning í augu.

Í pistlinum segir:

Það sem hefur ekki breyst er að rangur hlutur verður ekki réttur þótt þú endurtakir hann í sífellu. 

Hér er vel að orði komist. Allir vita að sannleikurinn er ekki alltaf fylginautur áróðurs. Fjölmargir trúa lyginni þegar hún er sífellt endurtekin. Fjöldi dæma er um slíkt meðal annars hér á landi síðustu misseri.

Tillaga: Ég man þegar ég byrjaði að semja fréttir í sjónvarpi.

6.

„Fyrst skal frægasta telja stjórn viðskiptaráðs. Hún samanstendur af launahæstu forstjórum landsins.“

Pistill á blaðsíðu 6 í Morgunblaðinu 31.8.2019.         

Athugasemd: Skelfing er leiðinlegt þegar svona er tekið til orða. Er sögnin að samanstanda eitthvað betri eða fullkomnari er sögnin að vera?

Á málið.is segir:

samanstanda sagnorð: vera myndaður af, settur saman úr (e-u): hlaðborðið samanstóð af ýmsum heitum og köldum réttum.

Stjórn Viðskiptaráðs „er sett saman úr launahæstu forstjórnum landsins“. Svona myndi enginn tala, síst af öllu reyndur stjórnmálamaður og fyrrum fréttamaður.

Tillaga: Fyrst skal frægasta telja stjórn Viðskiptaráðs. Í henni eru launahæstu forstjórar landsins.

7.

„Ekkert hámhorf á nýju streymisveitunni hjá Disney.“

Fyrirsögn á visir.is.         

Athugasemd: Hér er nýyrði sem ég hef ekki áður séð. Orðið er ekki til á málið.is en á vefnum ordabokin.is segir um það:

Þegar horft er á margar kvikmyndir eða sjónvarpsþætti í röð, með litlu eða engu hléi á milli. Yfirleitt myndir eða þætti sem eru í sömu mynda- eða þáttaröð.

Greinilegt er að orðið er myndað úr tveimur orðum, háma og horfa. Hið fyrra merki að borða hratt og með mikilli lyst. Í Íslenskri orðsifjabók segir að orðið merki að „éta græðgislega“. 

Yfirleitt tek ég nýyrðum með dálítilli tortryggni. Hins vegar finnst mér þetta dálítið snjallt orð og skemmtilegt. Beygist einfaldlega eins og hvorugkynsnafnorðið horf.

Tillaga: Engin tillaga.

8.

„Maðurinn sem varð fyrir árásinni nefbrotnaði og fékk tvær kúlur í hnakka.“

Frétt á ruv.is.          

Athugasemd: Líklega er nefbrotið léttvægt miðað við að fá tvær kúlur í hnakkann. Nei, þetta var ekki aftaka heldur var náunginn laminn svo kúlur mynduðust á höfuð hans, hnakkanum.

Fréttin er hlægileg, eiginlega bráðfyndin. Um leið afar sorgleg því efni hennar er ekkert gamanmál. Ég hlustaði á fréttamanninn lesa hana í hádegisútvarpinu 31.8.2019. Hann las hratt, rétt eins og hann mætti ekki vera að þessu, væri búinn að lofa sér á annan og merkilegri stað en í hljóðstofu.

Öll fréttin er hérna. Takið eftir nástöðu orðanna maður og persónufornafninu hann, hvort tveggja í eintölu og fleirtölu. Lesið fréttina upphátt með einhver konar „fréttamannatón“, sæmilega hratt og leggið áherslu á nástöðuorðin. Fólk mér tengt táraðist í hláturkviðunum:

Tveir karlmenn á þrítugsaldri hafa verið ákærðir fyrir að svipta mann frelsi sínu í Hverafold, beita hann margskonar ofbeldi og hóta honum lífláti. Maðurinn krefst þess að mennirnir verði dæmdir til að greiða honum 2,5 milljónir í miskabætur.

Mennirnir eru ákærðir fyrir að hafa veist að manninum skammt frá Hverafold í Reykjavík í júní fyrir tveimur árum og neytt hann inn í bíl þeirra. 

Annar mannanna er sagður hafa ógnað manninum með hamri og hótað að brjóta á honum hausinn ef hann kæmi ekki inn í bíllinn. Mennirnir er síðan sagðir hafa ekið um höfuðborgarsvæðið, stöðvað við Rauðavatn, Rimahverfi og Suðurbæjarlaug í Hafnarfirði og að endingu ekið honum heim. 

Á meðan ökuferðinni stóð er hinn maðurinn sagður hafa slegið hann ítrekað með flötum lófa og krepptum hnefa í andlit og höfuð, rifið í hár hans og tekið hann margsinnis hálstaki þannig að hann átti erfitt andardrátt og hótað að drepa hann.

Maðurinn sem varð fyrir árásinni nefbrotnaði og fékk tvær kúlur í hnakka. Hann krefst þess að mennirnir tveir verði dæmdir til að greiða honum 2,5 milljónir í miskabætur. Ákæran verður þingfest í Héraðsdómi Reykjavíkur í næstu viku.

Fyrirsögn fréttarinnar er „Ákærðir fyrir að svipta mann frelsi sínu“. Auðvitað er þetta alvarlegt mál en fyrirsögnin gæti verið: Sækjum, berjum, sendum. 

Glæpamennirnir óku svo fórnarlambinu heim eftir að hafa kvalið það og barið. Skyldi heimaksturinn ekki verða þeim skúrkunum til refsilækkunar? Alvöruglæpónar hefðu látið greyið ganga frá Rauðavatni, Rimahverfi eða Suðurbæjarlaug í Hafnarfirði.

Fréttin er hroðvirknisleg og kjánaleg.

Tillaga: Engin tillaga

 

Dómarinn hraunaði, fullt af opnum húsum og valkostir til að velja

Orðlof

Aðlögun tökuorða

Hér koma fáein minnisatriði um aðlögun tökuorða að íslensku.

1. Þegar um er að ræða nafnorð þarf fyrst að átta sig á því hvaða málfræðikyn hentar (kk., kv., hk.) því að þá fylgir beyging sjálfkrafa á eftir. Skynsamlegt getur verið að fara yfir beygingu orðsins í öllum föllum og báðum tölum og með greini. Komið geta í ljós agnúar sem gott er að vita strax um.
2. Það þarf að sjá til þess að ekki séu hljóð eða hljóðasambönd í orðinu sem ekki eiga sér fyrirmyndir í eldri íslenskum orðum (t.d. danskt y, enskt w, sh o.s.frv.).
3. Ritháttur: taka verður afstöðu t.d. til þess hvort ritað er i eða í, u eða ú, o eða ó o.s.frv. Best er að halda sig við stafi úr íslenska stafrófinu.

Málfarsbankinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Fljótlega eftir það hófst barátta hins góða og hins illa.“

Fyrirsögn á dv.is.       

Athugasemd: Þetta er ekki rangt orðað. Oft er hnoðast svo með orðin í rituðu máli að lesandinn gefst hreinlega upp á lestrinum. Nástaða gerir þar að auki textann óþjálan til lesturs.

Í fyrirsögninni hér að ofan er óþarfi að nota lausa (ákveðna) greininn, að minnsta kosti í seinna skiptið. Jafnvel má alfarið sleppa honum en það kann að vera smekksatriði.

Stundum er eins og margir blaðamenn noti lausa greininn á íslensku eins og hann er á ensku. „The big man“ verður „hinn stóri maður“ í stað þess að segja stóri maðurinn. Í feitletraða tilvikinu er greinirinn kallaður viðskeyttur. 

Enginn óákveðinn greinir er til í íslensku eins og í ensku. Þessi í stað sleppum við viðskeytta greininum þar sem það á við, segjum stór maður þegar enskumælandi segja „a big man“.

Stundum má sjá lausa greininn misnotaðan. Betra er að nota hann sparlega.

Tillaga: Fljótlega eftir það hófst barátta milli góðs og ills.

2.

„Dómarinn hraunaði yfir hann.“

Fyrirsögn á dv.is.       

Athugasemd: Getur það verið að dómari „hrauni yfir“ einhvern? Fyrirsögnin vakti athygli mína og ég fletti upp á sagnorðinu ef vera kynni að ég skildi það ekki rétt.

Á málið.is segir að orðið merki það að sýna yfirgang, vaða yfir einhvern.

Fréttin fjallar um náunga sem var dauðadrukkinn, neitaði að blása í áfengismæli og svo segir:

Dómarinn sem dæmdi Saunders í fangelsi, las honum pistlinn. Sagði hegðun hans óábyrga og að hann hefði átt að vinna með lögrelgunni í málinu.

Af þessum orðum má draga þá ályktun að dómarinn hafi ekki „hraunað“ yfir manninn heldur áminnt hann.

Það er tvennt ólíkt að hrauna yfir einhvern og að lesa einhverjum pistilinn.

Tillaga: Dómarinn las honum pistilinn.

3.

„Fullt af opnum húsum.“

Fyrirsögn á Facebook.       

Athugasemd: Þá verið er að selja íbúð eða hús er hugsanlegum kaupendum boðið í heimsókn til að skoða. Í auglýsingum er þetta orðað svo að nú sé „opið hús“. Orðalagið hefur unnið sér sess í málinu og allir vita að það þýðir ekki að allar dyr séu ólokaðar, húsið sé galopið.

Þetta er nú allt gott og blessað. Hvernig eigum við að orða það þegar mörg hús eru opin? Mikill munur er á opnu húsi og opnum húsum. Víða kann að vera boðið í opið hús. Það veldur engum misskilningi.

Svo má nefna að orðalagið er í eintölu og hefur ákveðna merkingu. Varla er neitt við það að athuga að víða sé opið hús, opið hús út um allt, opið hús í flestum götum á Dalvík

Tillaga: Víða boðið í opið hús.

4.

„Seg­ir far­ir Sýn­ar ekki slétt­ar.“

Fyrirsögn á mbl.is.        

Athugasemd: Hér er reglulega skemmtileg fyrirsögn. Orðalagið að segja farir sínar ekki sléttar merkir að segja frá óförum sínum eða vandræðum. Fyrirtækið heitir Sýn ehf og af fyrirsögninni má ráða að ekki gangi allt eins og ætlað var á þeim bæ.

Orðaleikir í fyrirsögnum eða meginmáli fréttamiðla eru sjaldnast vel heppnaðir, það sanna dæmin. Hér hefur þó tekist einstaklega vel til.

Í byrjun árs 2017 birtist þessi fyrirsögn í Fréttablaðinu:

Prestur barði Hallgrím.

Frekar óhuggulegt og fyrirsagnahausar væru vísir með að fordæma prestinn í athugasemdadálkum áður en þeir leggja á sig það erfiði að lesa fréttina. Skýringin er hins vegar sú að Hallgrímur er kirkjuklukka í Hallgrímskirkju og presturinn barði á hana með sleggju og hringdi þannig inn nýárið.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Hér má sjá valkostina sem einn af áskrifendum okkar fær að velja um …“

Auglýsing á blaðsíðu 36 í Morgunblaðinu 29.8.2019.      

Athugasemd: Nei, nei ... hjálp. Það er ekki hægt að tala eða skrifa svona. Málsgreinin er einfaldlega illa samin. Þetta kallast hnoð sem er ekki er lesendum bjóðandi.

Staðan er sú að Mogginn er að safna áskrifendum og ætlar að gefa einum þeirra bíl. Um það fjallar auglýsingin í blaðinu. Í henni sjást tveir bílar og sá heppni má velja annan þeirra. Á Moggamáli kallast þetta „valkostir“.

„Valkostur“ er varla orð, bastarður. Tvö orð, val og kostur, sem nánast merkja það sama. Annað þeirra dugar alltaf. Í þokkabót segir í auglýsingunni að áskrifandinn megi „velja um valkosti“. Hefði ekki dugað að segja að sá heppni fái að velja annan hvorn bílanna? 

Orðómyndin „valkostur“ er svona sambærileg ef við byggjum til og notuðum „skrifritun“, bullorð sem myndað er með orðunum skrifa og rita. Svo gleymum við okkur í hita leiksins og „skrifum skrifritun“.

Tillaga: Hér eru tveir bílar sem einn af áskrifendum okkar fær að velja um …

Playlisti, vesturströnd Íslands og búbblubað kvenna

Orðlof

Velkomin

Þegar almennt er verið að bjóða fólk velkomið fer betur að segja: velkomin (hk. ft.), heldur en að nota eintöluna í karlkyni velkominn.

Málfarsbankinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Föstudagsplaylisti Bjarna Ben í Hausum“

Fyrirsögn á visir.is.      

Athugasemd: Hvað ertu að setja út á svona smáatriði, sagði vinur minn þegar ég hafði orð á þessari fyrirsögn í Vísi. Ég benti honum að smáatriðin geta haft gríðarleg áhrif: Oft veltir lítil þúfa stóru hlassi, er stundum sagt.

„Ertu með þetta lag á playlistanum þínum,“ spyrja krakkarnir hverjir aðra og jafnvel fullorðnir orða þetta svona.

Á ensku er lagalisti á tölvu eða snjalltækjum nefndur „playlist“. Orðið listi rímar algjörlega við enska orðið „list“ og því verður til blendingurinn „playlisti“.

Svona samsuða á íslensku og ensku orði getur varla verið góð. Þetta er bara kæruleysi og afleiðing af slíku þekkist í öðrum tungumálum. Í dönsku eru ensk áhrif mjög mikil.

Í fréttum frá upphafi þessa árs segir að í dönsku séu um 12.000 tökuorð úr ensku, sem er um 10% af orðaforðanum. Í sömu fréttum segir til dæmis:

Mere irritation vækker det, når der i it eller erhvervslivet bruges oversmarte engelske udtryk, eller når man siger ´rolig nu´ som er overtaget fra det engelske ´easy now´, i stedet for ´tag det roligt´, forklarer Henrik Gottlieb. nyheder.tv.dk.

Gera má ráð fyrir að íslensk orð séu ekki færri en dönsk. Íslenskan stefnir í sömu átt og danskan.

Ábyrgð fjölmiðla er mikil. Margir blaðamenn freistast til að færa kæruleysislegt talmál yfir í fjölmiðla. Þannig verða enskar slettur samþykktar með þögninni, enginn mótmælir, blaðamenn halda að þetta sé í lagi og almenningur tileinkar sér þær rétt eins og margir Danir hafa gert.

Spyrja má hvort að svona orðalag úr frétt á Vísi sé það sem koma skal:

Bæði er ég enn mjög hæpaður og … Lífið er mjög erfitt þessa stundina og ég gæfi allt til að geta púllað smá Costanza. Fokking opin vinnurými.

Vissulega á fjöldi íslenskra orða á sér rætur í öðrum tungumálum eins og segir á Vísindavefnum:

Tökuorð er orð, sem fengið er að láni úr öðru máli en hefur lagað sig að hljóð- og beygingarkerfi viðtökumálsins. Slík orð eru fjölmörg í íslensku. Orðin kirkja, prestur, djákni, altari eru til dæmis öll gömul tökuorð. Meðal yngri tökuorða eru til dæmis dúkka, vaskur, kústur, skrúbba, viskustykki og fjölmörg fleiri sem komin eru úr dönsku, og einnig gír í bíl, jeppi, sjoppa sem sem öll eiga rætur at rekja til ensku.

Munum samt að orðin sem þarna eru nefnd blönduðust inn í íslenskuna á löngum tíma, og þá voru engar tölvur. Nú hverfist allt um tölvur. Við fréttum, sjáum og heyrum flest allt sem „fréttnæmt“ er í heiminum örfáum augnablikum síðar. Allt gerist mjög hratt, krafist er enn meiri hraða. 

Í öllum þessum látum gleymist fjölmargt, annað tapast og týnist. Skyndibitinn vomir yfir, meltingin fer úr lagi, fólk vekist vegna formeltrar fæðu sem fer oft illa í maga og líðanin er almennt slæm. Illa gefið fólk andskotast í athugasemdadálkum fjölmiðla á torlæsilegu máli og skilur ekkert eftir nema vanlíða þeirra sem asnast til að lesa. Ekki er furða þó kröfur komi upp um rólegra líf, hægeldaðan mat, ljúfari stundir, bækur og innilegri samræður og góðan félagsskap.

Margt bendir til þess að daginn sem Jökullinn hverfur af Snjófelli verði íslenskan horfin úr daglegu lífi afkomenda okkar.

Tillaga: Föstudagslagalisti Bjarna Ben í Hausum.

2.

„„Svika­logn“ á vest­ur­strönd­inni á morg­un.“

Fyrirsögn á mbl.is.       

Athugasemd: Vesturströnd Íslands er ekki til. Ekki heldur norður- eða austurströnd landsins. Almennt er að talað um fjórðungana, og þá er oftast Vestfjörðum bætt við. Eina landshlutaströndin er Suðurströndin. 

Þetta eiga blaðamenn að vita. Enginn fullyrðir að Akranes, Stykkishólmur eða Búðardalur séu bæir á vesturströnd landsins.

Tillaga: „Svika­logn“ á vesturlandi á morg­un.

3.

„Hvað er eiginlega málið með búbblubað kvenna?“

Fyrirsögn á mbl.is.       

Athugasemd: Hægt er að kaup sápur sem settar eru í baðker og freyða þær mikið, börnum á öllum aldri til ómældrar gleði. Á einhvern óskiljanlegan hátt virðast konur einstaklega hrifnar af slíkum böðum. Í vefútgáfu Moggans er svona kallað „búbblubað“.

Þroski fólks er mismunandi. Þegar bílar rekast á er segja sum börn að þeir „klessi“ á. Þegar dyrabjallan hringir er einhver að „dingla“ og litlar sápukúlur í baðinu eru kallaðar „búbblur“. Í stað þess að spyrja af hverju eða hvers vegna segja börnin: „Hvað er málið með“ hitt eða þetta

Í sjálfu sér er ekkert að þessu, verra ef blaðamaðurinn þekkir ekkert annað. Stíllinn er óðum að fletjast út, verður ómerkilegri með hverju árinu. Hversu margir vita hvað stíll er? Ýmsir vita þó um lyf með þessu nafni og er troðið á ónefndan stað, raunar þangað sem tungumálið virðist þegar komið.

Tillaga: Hver vegna vill kvenfólk fara í freyðibað?

4.

„BBC seg­ir bras­il­íska ráðamenn ekki hafa gefið neina skýr­ingu á að hafna fjár­gjöf­inni …“

Frétt á mbl.is.        

Athugasemd: Orðalagið er óvenjulegt og getur varla verið eðlilegt, virðist vera slök þýðing úr ensku. Á vef BBC segir:

Brazilian officials gave no reason for turning down the money. 

Þetta er greinilega heimildin og engin ástæða til annars en að þýða þetta eins og segir í tilögunni hér fyrir neðan.

Í fréttinni segir ennfremur:

Full­yrðir varn­ar­málaráðherra Bras­il­íu, Fern­ando Azevedo e Silva, að eld­arn­ir séu ekki stjórn­laus­ir …

Hvers vegna byrjar blaðamaðurinn málsgreinina á sagnorði? Fyrir vikið verður hún stirðbusaleg, jafnvel tilgerðarleg. Miklu betur fer á þessu:

Varn­ar­málaráðherra Bras­il­íu, Fern­ando Azevedo e Silva, fullyrðir að eld­arn­ir séu ekki stjórn­laus­ir …

Fleiri athugasemdir mætti gera við orðalag í fréttinni. Blaðamaðurinn hefði að ósekju átt að lesa hana yfir nokkrum sinnum með gagnrýnu hugarfari.

Tillaga: BBC seg­ir bras­il­íska ráðamenn ekki hafa gefið neina skýringu á því hvers vegna fjárgjöfinni var hafnað …

5.

„Er kostnaðarsamt að kaupa kylfur fyrir unga iðkendur?“

Fyrirsögn á blaðsíðu 4 í golfblaði Morgunblaðsins 27.8.2019       

Athugasemd: Hérna er bókstaflega farið yfir lækinn til að sækja vatn. Þarna er í stuttu máli verið að spyrja hvort kylfur séu dýrar? Sé svo af hverju að nota lýsingarorðið kostnaðarsamur? 

Tillaga: Er dýrt að kaupa kylfur fyrir unga iðkendur?

6.

„Hver er kostnaðurinn við æfingagjöld?“

Fyrirsögn á blaðsíðu 16 í golfblaði Morgunblaðsins 27.8.2019       

Athugasemd: Þetta er ein furðulegasta setning sem lengi hefur sést í fjölmiðli. Hver er kostnaðurinn við 46.200 króna æfingagjald? Jú, 46.200 krónur.

Golfblaðið virðist við fyrstu sýn vera ágætt en við nánari athugun hefði mátt lesa texta yfir fyrir birtingu. 

Á forsíðunni stendur:

Golf, góður valkostur fyrir börn og unglinga.

Hvað þýðir orðið valkostur? Varla hefði það kostað miklar þjáningar að skrifa setninguna svona:

Golf, góður kostur fyrir börn og unglinga.

Hér er fyrirsögn sem hefði mátt orða betur:

Eigum að skila ánægðum kylfingum frá okkur.

Skila hvert? Þetta er endaleysa. Á ensku gæti þetta hljóðað svona:

We should deliver happy golfers from us. 

Á íslensku gengur þetta alls ekki vegna þess að við skilum ekki fólki eins og pökkum í pósti jafnvel þó enskmælandi geti það með orðinu „to deliver“.

Hvernig er best fyrir krakka að stíga fyrstu skrefin í golfíþróttinni? 

Af hverju spyr blaðamaðurinn ekki hvernig best sé að byrja í golfi. Er fallegra mál að nota hjáyrði í stað þess að orða spurninguna á einfaldan hátt.

Nafnorðafíknin hrjáir blaðamenn. Á baðsíðu átta er þessi fyrirsögn:

Mikil fjölgun iðkenda á Akureyri.

Af hverju ekki:

Golfurum fjölgar á Akureyri.

Hægt er að gera athugasemdir við ótalmargt í viðbót. Blaðið er ekki beinlínis illa skrifað en greinilegt er að á Morgunblaðinu er enginn sem les yfir greinar og bendir blaðamönnum á það sem betur megi fara. Hvernig geta menn þá lært og þroskað hæfileika sína?

Tillaga: Hvað kosta æfingarnar?

Handtaka framkvæmd og daðrið við fallið

Orðlof

Innhalda

Réttur með 290 hitaeiningum; póstkortið sýnir nekt; hvaða efni eru í demanti?; í hvorri máltíðinni er meiri fita?: í þessari tösku er allt sem þarf; í bókinni eru 5 sögur; í fiski af Íslandsmiðum er lítið af lífrænum mengunarefnum. 

Þessum dæmum var breytt til að losna við sögnina að innihalda.

Málið, blaðsíðu 47 í Morgunblaðinu, 22.8.2019.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Borgaraleg handtaka framkvæmd á óðum manni.“

Fyrirsögn á dv.is.      

Athugasemd: Fyrirsögnin er á íslensku en hún er arfaslæm. Undir áhrifum löggumáls er „handtaka framkvæmd á manni“. Athugið, hann var ekki handtekinn. Nei, þetta er stofnanamál í sinni ljótustu mynd.

Í fréttinni segir:

Almennir borgarar á Íslandi hafa heimild til að framkvæma handtöku samkvæmt lögum nr. 19/1991, um meðferð opinberra mála. Í þeim segir að hver sá sem stendur mann að broti sem sætt getur ákæru og varðað getur fangelsi má framkvæma handtöku.

Þetta er afar illa samin endursögn úr lögunum. Hvergi í þeim er talað um að „framkvæma handtöku“ heldur er þetta sagt:

97. gr. 1. [Lögreglu] 1) er rétt að handtaka mann ef rökstuddur grunur er á að hann hafi framið brot sem sætt getur ákæru, enda sé handtaka nauðsynleg til að koma í veg fyrir áframhaldandi brot, tryggja návist hans og öryggi eða koma í veg fyrir að hann spilli sönnunargögnum. 

Sams konar heimild [og lögregla hefur] hefur hver sá sem stendur mann að broti sem sætt getur ákæru og varðað getur [fangelsi]. 2) Afhenda skal hinn handtekna lögreglunni tafarlaust ásamt upplýsingum um ástæðu handtökunnar og hvenær hún fór fram. 

Í lögunum er nástaðan frekar mikil sem ekki er til eftirbreytni. Hins vegar hefði blaðamaðurinn átt að taka annað orðalag laganna sér til fyrirmyndar og átta sig á því að slæmt mál er að „framkvæma handtöku á einhverjum“. Þarna er fyrirtaks sagnorði hent út en aumlegt nafnorð tekið í staðinn og hækjan er sögnin að framkvæma.

Rétt er að segja að lögreglan handtekur fólk og borgurum er heimilt að handataka aðra við ákveðnar aðstæður.

Allt annar og betri bragur var á frétt Ríkisútvarpsins um sama atburð:

Almennir borgarar handtóku mann í Grafarvogi í dag.

Ekkert stofnanamál þarna, aðeins sagt frá staðreyndum jafnvel þó heimild útvarpsins hafi verið … já, DV. Fréttamanninum datt ekki í hug að apa stofnanamálið upp eftir síðarnefnda fréttamiðlinum. Óhætt er að draga ákveðnar ályktanir af því.

Líkast til verður blaðamaðurinn að „framkvæmda hugsun“ sína upp á nýtt svo hann getið bætt „framkvæmd fréttaskrifa“. 

Tillaga: Borgari handtekur óðan mann.

2.

„St. Louis eignast fótboltalið þar sem konur eru meirihlutaeigendur.“

Fyrirsögn á visir.is.     

Athugasemd: Þetta er illskiljanleg fyrirsögn vegna nástöðunnar sem er meinleg. Þar að auki er ekki reynt að gefa nokkra skýringu á því hvar í veröldinni St.Louis er.

Borgin er í miðríkjum Bandaríkjanna og nefnd eftir Lúðvík níunda Frakklandskóngi sem ríkti frá 1226 til 1270. Hann var tekinn í helgra manna tölu og þess vegna heitir borgin „heilagur Lúðvík“, Saint Louis, skammstafað St. Luis.

Segja má að borgin hafi eignast fótboltalið, svona óeiginlega. Aðrir eiga liðið, ekki borgin. Þetta er eins og að segja að Reykjavík eigi KR en samt á það ekkert í félaginu.

Fyrirsögnin er illa samin. Enginn gerir athugasemdir og blaðamaðurinn er bara ánægður enda er hann ekki gagnrýninn á eigin skrif.

Tillaga: Konur eru meirihlutaeigendur í fótboltaliði í St. Louis.

3.

„Hitinn hafi verið svo mikill að hann hafi verið meiri en talið hefur verið að hann verði 2069 miðað við verstu afleiðingar hnattrænnar hlýnunnar.“

Fyrirsögn á dv.is.      

Athugasemd: Getur DV ekki gert betur en þetta? Málsgreinin er illskiljanlegt hnoð og ekki lesendum bjóðandi. Þvílíkt hnoð og rugl. Skemmd frétt.

Nafnorðið hlýnun beygist svona: Hlýnun, hlýnun, hlýnun, hlýnunar.

Tillaga: Engin tillaga

4.

„Sao Paulo myrkvuð vegna reyks frá Amasóneldunum.“

Fyrirsögn á visir.is.      

Athugasemd: Eftir fyrirsögninni að dæma hefur einhver slökkt ljósin í Sao Paulo í Brasilíu.

Á málið.is segir að myrkva sé sagnorð. Merking þess er:

gera dimman, slökkva eða byrgja ljós; dimma […] So. er leidd af lo. myrkur.

Slökkvi ég á götuljósunum eru hef ég myrkvað götuna. Séu engin ljós þar er gatan ekki myrkvuð að næturlagi þar er myrkur, dimmt. Ekki myrkvað. Af þessu leiðir að þegar ljós eru slökkt er verið að myrkva. 

Borgin í fyrirsögninni er í myrkri vegna reyks. Er þá rétta að segja að hún sé myrkvuð?

Tillaga: Myrkur í Sao Paulo vegna reyks frá Amasóneldunum.

5.

„Olís deildar spáin 2019/20: Framarar hafa daðrað við fallið en nú er komið að því.“

Fyrirsögn á visir.is.      

Athugasemd: Agaleysi blaðamanna, sérstaklega íþróttablaðamanna er stundum vandamál. Fyrirsögnin er dæmi um misnotkun á orði sem hefur hingað til haft ákveðna merkingu en er nú notuð í allt annarri. Þetta jaðrar við nauðung.

Handboltalið sem er í fallbaráttu er síst af öllu í „daðri við fallið“, það er ekki hægt að orða þetta svona. Þetta er ekki einu sinni fyndið.

Á málið.is segir um daður: 

Sýna ástleitni, dufla, gefa undir fótinn.

Það er með öllu ótækt að umsnúa merkingu orðsins á þann hátt að íþróttafélag sem er við það að falla úr efstu deild sé að „daðra“ við fall. Svona ber vott um þekkingarleysi á íslensku máli. Lesendum er enginn greiði gerður. Þvert á móti, sumir kunna að halda að þetta sé til eftirbreytni og tileinka sér það. Í þessu er fólgin ábyrgð fjölmiðla, að tala og skrifa rétt mál.

Tillaga: Olís deildar spáin 2019-20: Framarar hafa verið nálægt falli en nú er spáin þeim ekki hagstæð.

Óráðið veður, eltingaleikur við drauma og fjall lenti ofan í fjöru

Orðlof

Stofnanamál

Í umræðu um málfar og málsnið ber svonefnt stofnanamál oft á góma. Þetta er málsnið sem menn þykjast helst finna á ýmsum gögnum frá opinberum stofnunum, s.s. skýrslum, álitsgerðum o.þ.h. Ekki er auðvelt að negla nákvæmlega niður hvað við er átt, en þó virðist einkum fernt koma til álita.

• Í fyrsta lagi nafnorðastíll; að nota nafnorð (oft leitt af sögn) og merkingarlitla sögn (t.d. vera) til að segja það sem eins væri hægt að segja með einni sögn. Þannig er talað um að gera könnun í stað þess að kanna, sagt að fólksfjöldi aukist í stað þess að fólki fjölgi, o.s.frv.
• Í öðru lagi einkennist stofnanamál af stirðum eignarfallssamböndum. Þannig er talað um breytt fyrirkomulag innheimtu virðisaukaskatts í staðinn fyrir breytt fyrirkomulag á innheimtu virðisaukaskatts, aukning tekna starfsmanna fyrirtækisins í stað aukning á tekjum starfsmanna fyrirtækisins o.s.frv.
• Í þriðja lagi eru langar og flóknar málsgreinar algengar í stofnanamáli. Dæmi: En til að auðvelda stillingu og notkun talhólfs skal þess freistað hér á eftir að lýsa stillingarferlinu og þýða nokkur orð sem fram koma í enska textanum, sem byggður er inn í kerfið og gætu reynst torskilin.
• Í fjórða lagi er oft talað um stofnanamál þegar setningagerð óíslenskuleg. Slíkt stafar oft annaðhvort af því að um þýðingu er að ræða, eða höfundur textans er ekki vanur að orða hugsanir sínar, nema hvorttveggja sé.

Málsnið og málnotkun.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Óráðið veður tek­ur við.“

Fyrirsögn á mbl.is.     

Athugasemd: Óráð er nafnorð sem merkir óskynsamleg ákvörðun; það er óráð að byrja á verkinu. Vegna veikinda getur fólk verið með óráði, sem er líka nafnorð. Lýsingarorðið er óráður og frekar lítið notað en er þó gert hér.

Gátur eru sumar óráðnar, aðrar hafa verið ráðnar. Margur er óráðinn, er tvístígandi, veit ekki hvað hann gerir næst. Þegar ekki hefur verið ráðinn maður í starf, stöðu eða embætti er sagt að enn sé óráðið.

Varla getur veður verið óráðið, miklu frekar að veðurfræðingurinn geti ekki ráðið í framvinduna. 

Veikur maður er með ráði, sá sem áður var tvístígandi er nú ráðinn í að fara eftir ákvörðun sinni, ráðið hefur verið í stöðuna, 

Nú velti ég því fyrir mér hvað það er kallað þegar veðrið er ekki óráðið. Er það „ráðið“ veður? Það má vel vera að ég hafi hér rangt fyrir mér en ...

Tillaga: Óvissa í veðri næstu daga.

2.

„Far­veg­ur Dragár þornaði upp.“

Fyrirsögn á mbl.is.     

Athugasemd: Ég held að farvegur sé ekkert annað en sú leið sem áin rennur eftir og orðabókin staðfestir það. Þar af leiðandi er líklegra að Dragá hafi þornað upp eða hætt að renna frekar en að farvegurinn hafi þornað. Það er svo allt annað mál að farvegurinn getur verið þurr en það er afleiðing af hinu fyrra. Til gamans má spyrja hvort farvegur Dragár sé þurr þegar rignir. 

Tillaga: Dragá þornaði upp.

3.

„Kjötið var síðan selt á bænadamarkað á Hofsósi.“

Frétt á Ríkissjónvarpinu kl. 22, 19.8.2019.     

Athugasemd: Þetta er meinleg villa. Ég þurfti að hlusta tvisvar á fréttina til að sannfærast um að orðið væri selt en ekki sett. Hafi fréttamaðurinn ekki mislesið og fyrra orðið er rétt þá er fallbeygingin röng. Í seinna tilvikinu væri fallbeygingin rétt.

Yfirleitt eru fréttamenn Ríkisútvarpsins vel máli farnir og flestir sem lesa í útvarpi og sjónvarpi skýrmæltir og kveða rétt að.  

Villuleitarforrit gerir ekki athugasemd við ranga fallbeygingu.

Tillaga: Kjötið var síðan selt á bændamarkaði á Hofsósi.

4.

„Mæðgur á Akureyri brugðu á það ráð að flytja frekar til Svíþjóðar til að elta drauma dótturinnar.“

Frétt á visir.is.      

Athugasemd: Á ensku er sagt „follow your dream“. Þeir sem búa við rýran orðaforða og lélegan skilning á íslensku máli halda að þetta þýði: „eltu drauma þína“.

Fréttin er ekki þýdd, heldur frumsamin. Hún fjallar um Íslendinga sem vilja flytjast til Svíþjóðar svo draumar þeirra megi rætast

Okkur dreymir og við eigum drauma, okkur langar og við þráum eitthvað. Við eltumst ekki við langanir okkar, óskir eða þrár. Það er skelfilega vitlaust orðalag.

Tillaga: Mæðgur á Akureyri brugðu á það ráð að flytja frekar til Svíþjóðar svo draumar dótturinnar megi rætast.

5.

„Stór hluti Reynisfjalls féll í Reynisfjöru.“

Frétt á visir.is.      

Athugasemd: Ekki þarf annað en að líta á landakort og þá kemur í ljós að Reynisfjall er gríðarstórt og Reynisfjara agnarlítil.

Fullyrða má að fyrirsögnin er fjarri því að vera góð og alls ekki sannleikanum samkvæm.

Vísir birtir mynd af hruninu og segir:

Lögreglan á Suðurlandi birtir í dag mynd sem sýnir umfang grjóthrunsins en ljóst er að nokkuð stór hluti hlíðar Reynisfjalls hefur fallið í fjöruna og í sjó.

Les engin yfir fréttir á Vísi eða er starfsmenn þar dómgreindalausir? Myndi sýnir ekki umfang grjóthrunsins og við fyrstu sýn hefur „stór hluti hlíðar Reynisfjalls“ ekki fallið niður. Þarna hrundi úr hlíðinni, eflaust er sár fyrir ofan skriðuna en ofmælt er að stór hluti hennar sé nú í fjörunni.

Svona skrif verða til þegar blaðamaður aflar sér ekki upplýsinga, giskar og skrifar það fyrsta sem honum dettur í hug. Þetta er auðvitað ekki lesendum bjóðandi.

Tillaga: Skriða féll úr Reynisfjalli og í Reynisfjöru.

Dónt folló the krád, starfsamur fundur og tvísýnn tilgangur

Orðlof

Handklæði er ekki vettlingur

Orðið handklæði er leitt af orðunum hönd og klæði. Elstu dæmi um það eru frá 13. öld og það kemur einnig fyrir í Njáluhandritum á 14. öld („Flosi hugði at handklæðinu, ok var þat raufar einar.“). 

Það á sér samsvaranir í öðrum málum, til dæmis håndklæde í dönsku, handduk í sænsku og Handtuch í þýsku (sjá „Af hverju eru vettlingar ekki kallaðir handklæði og öfugt?“ á Vísindavefnum).

Málfarsbankinn. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Ég hef alltaf verið stoltur af því að velja mína eigin leið í lífinu, nánast lykilatriði að „don´t follow the crowd.““

Af facebook.com.     

Athugasemd: Ágætt er að rithöfundur slái dálítið um sig og sýni hversu leikinn hann er í ensku. Betra væri þó að hann héldi sig annað hvort við ensku eða íslensku. Illa fer á því að blanda saman þessum tungumálum, það er beinlínis ljótt.

Enskumælandi þjóðir blanda sletta til dæmis aldrei íslensku. Slíkt er til mikillar fyrirmyndar. Enginn myndi til dæmis skrifa eins og segir í tillögunni hér fyrir neðan.

Tillaga: I have always been proud to choose my own way of life, almost a key factor to „ekki fylgja hjörðinni“.

2.

„Vest­ur­Verk ætl­ar bíða með veg­fram­kvæmd­ir í einhverja daga að sögn upp­lýs­inga­full­trúa fyr­ir­tæk­is­ins.“

Frétt á mbl.is.     

Athugasemd: Held að það sé ljóst að fyrirtækið ætli að bíða í nokkra daga. Finnst það vera réttara mál. 

Í Málfarsbankanum segir engu að síður:

Í staðinn fyrir orðið einhver fer oft betur t.d. á orðunum nokkur og fáeinir. Hann var í burtu í fáeina daga. (Síður: „hann var í burtu í einhverja daga“.) 

Þetta kostar nokkrar milljónir. Kostnaðurinn skipti milljónum. (Síður: „þetta kostaði einhverjar milljónir“.)

„Fer betur á því …“ segir í Málfarsbankanum. Orðalagið „einhverjir dagar“ er ekki rangt mál. Það hefur lengi verið notað ef marka má stuttlega leit á tímarit.is. Í blaðinu Verkamaðurinn er saga úr Reisubók Jóns Indíafara (1593-1679), endursögð, og í henni þetta:

Líða svo fram einhverjir dagar. Þá fer fólk að efstu bæjum í Álftafirði að heyra vein váleg framan úr óbyggð. 

Líklega er ég einn um að fjargviðrast út í notkun á persónufornafninu einhver í þessu samhengi. Þó er til dæmis sagt að nokkrir dagar séu til jóla, síður að „einhverjir dagar“ til jóla. Oft er þörf að bíða af sér veður í nokkra daga, afar sjaldgæft er að menn bíði af sér veður í „einhverja daga“. 

Tillaga: Vest­ur­Verk ætl­ar bíða með veg­fram­kvæmd­ir í nokkra daga að sögn upp­lýs­inga­full­trúa fyr­ir­tæk­is­ins.

3.

„Syst­ir­in fannst lát­inn á heim­ili árás­ar­manns­ins eft­ir að hann hafði verið hand­tek­inn eft­ir að hafa skotið sér leið gegn­um glugga mosk­unn­ar og skotið svo á allt sem fyr­ir varð með mörg­um skot­vopn­um.“

Frétt á mbl.is.     

Athugasemd: Blaðamaðurinn hefur ekki lesið yfir fréttina áður en hann birti hana. Nástaðan er meinleg: eftir að … eftir að. Oft er gott ráð að setja punkt sem víðast, ekki bjóða upp á langar og flóknar málsgreinar. Þær geta valdið ruglingi.

Í málsgreinina vantar forsetninguna „í“ þar sem talað er um glugga moskunnar.

Tillaga: Syst­ir­in fannst lát­inn á heim­ili árás­ar­manns­ins. Hann var  hand­tek­inn eft­ir að hafa skotið sér leið í gegn­um glugga mosk­unn­ar og skotið svo á allt sem fyr­ir varð með mörg­um skot­vopn­um. 

4.

„„Þetta var starfsamur fundur og gagnlegur““

Frétt á blaðsíðu 2 í Morgunblaðinu 17.8.2019.    

Athugasemd: Fólk er starfsamt, iðið, duglegt … Varla getur fundur verið starfsamur eða tónleikar, íþróttaæfing eða álíka er fólk kemur saman og lætur hendur standa fram úr ermum.

Lýsingarorðið starfsamur á við fólk, að einhver, einn eða fleiri, hafi afkastað miklu, verið duglegur.

Orðalagið minnir á íþróttamál. Án þess að blikna tala sumir íþróttablaðamenn um „fljótasta markið“ og hafa þó mörk aldrei stundað keppni sín á milli.

Tillaga: Þetta var gagnlegur fundur og fundarmenn starfsamir.

5.

„Enn meiri aukning í veltu í bókaútgáfu.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 24 í Morgunblaðinu 17.8.2019.    

Athugasemd: Betra er að segja að veltan í bókaútgáfunni hafi aukist. Óskiljanlegt er að  sagnorðinu sé sleppt og nafnorð sett í staðinn? Setningin verður lakari fyrir vikið.

Á ensku væri sagt eitthvað á þessa leið:

Even bigger increase in book publishing turnover.

Berum nú ensku þýðinguna saman við tillöguna hér fyrir neðan. Glöggir lesendur sjá að íslenskan styðst við sagnorðið að aukast (einnig hægt að nota sögnina að vaxa). Enska nafnorðið „increase“ á við nafnorðið aukning í fyrirsögninni.

Ensk áhrif á orðalag sem eru orðin óþægilega mikil í íslenskum fjölmiðlum.

Tillaga: Velta í bókaútgáfu eykst enn meira.

6.

„Segir tvísýnt hver tilgangurinn sé með komu varaforseta Bandaríkjanna til landsins.“

Frétt visir.is og einnig á Bylgjunni kl. 12, 18.8.2019.    

Athugasemd: Líklega er blaðamaðurinn að rugla lýsingarorðinu tvísýnn og lýsingarorðinu óljós eða eitthvað álíka. Orðið passar alls ekki í málsgreinina og hún er óskiljanleg.

Tvísýnn merkir óljós, óöruggur. Sé eitthvað tvísýnt getur brugðið til beggja vona um árangur. Veðrið getur verið tvísýnt og því óvíst hvort hægt verði að fara til dæmis á skíði, á sjó eða í gönguferð. Þegar Valur og Kr leika í fótbolta kann að verða tvísýnt um úrslit

Aldrei er tvísýnt um tilgang heimsóknar en hins vegar kann einhver óvissa að vera um hana, tilgang hennar, efni, þátttakendur, veitingar eða fundarstað. Þó getur verið tvísýnt hvort af heimsókninni verði.

Ég held að stjórnendur fjölmiðla sé stundum mislagaðar hendur í mannaráðningum. Svo virðist sem að engin krafa sé gerð um þekkingu á íslensku máli, meira sé lagt upp úr öðrum hæfileikum. Niðurstaðan verður þá sú að fleiri og fleiri skrifa skemmdar fréttir. Margir blaðamenn skilja ekki orð, orðatiltæki og málshætti sem þeir nota, átta sig ekki á muninum á íslenskri og enskri orðaröð. 

Fyrir skömmu var viðmælandi í ágætum fjölmiðli sagður leika tveimur skjöldum. Blaðamaðurinn taldi þetta orðalag við hæfi því viðmælandi lék fótbolta og spilaði þar að auki á hljóðfæri. Svona er lesendum ekki bjóðandi.

Er ekki sjálfsagt að velta fyrir sér hvernig íslenskukennslu er háttað í grunn- og framhaldsskólum. Ungt fólk lýkur skólagöngu án þess að hafa fengið áhuga á bóklestri og er um leið vart skrifað texta á íslensku nema á tvittermállýsku, í sms stubbi eða álíka. Og hvað vorum við foreldrar að hugsa?

Tillaga: Segir óljóst hver tilgangurinn sé með komu varaforseta Bandaríkjanna til landsins.

7.

„Heyrðu. Það gengur bara vel.“

Frétt á Ríkisútvarpinu kl. 12:20, 18.8.2019.    

Athugasemd: Þannig svarar fréttamaðurinn sem er að ganga á Ok. Fréttaþulurinn spurði: Hvernig gengur ykkur? Og svarið er „heyrðu …“

Fleiri og fleiri hafa tekið upp þennan kæk, ekki hægt að kalla þetta annað.

Viðmælendur í útvarpi og sjónvarpi eiga margir þetta til. Af hverju segir fólk ekki bara aaahh, sko, þadna, eeehh eða sleppir því bara að spyrja um heyrnina og komi strax að kjarna máls. 

Tillaga: Okkur gengur bara vel.

Snertingar má, undir kringumstæðum og verða fyrir tjóni af völdum ...

Orðlof

Sitja, sætur

Af geta, sem forðum merkti að fá, kemur lýsingarorðið gætur, svo sem í fágætur, ágætur og torgætur. 

Af bera höfum við bær, svo sem í léttbær og þungbær, af sofa svæfur; maður er morgunsvæfur eða kvöldsvæfur. 

Af sitja kemur lýsingarorðið sætur. „Setið er nú meðan sætt er," sagði einn drauganna á Fróðá, en annar mælti: „Verið er nú meðan vært er." 

Þjóðrekur þaðan kvað:

Illa þykir á Íslandi ært
Samt er ennþá á vaðinu fært 
Og við gefumst ekki upp,
þó að gutli um hupp;
því skal vera, ef okkur er vært

Íslenskt mál, Gísli Jónsson, Morgunblaðið 11.9.1982.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Ég var að segja hon­um að þetta væri fót­bolta­leik­ur og þar má snert­ing­ar.“

Frétt á mbl.is.    

Athugasemd: Ofangreind tilvitnun er höfð eftir þjálfara sem er óánægður með dómgæslu í fótboltaleik. Sé rétt eftir honum haft á blaðamaðurinn að lagfæra orðalagið því það er skemmt. Niðurlag málsgreinarinnar segir ekki fulla hugsun og er beinlínis rangt mál.

Snertingar er nafnorð í fleirtölu. Ekki er hægt að segja að það „megi snertingar“. Rétt er að leikmenn mega snerta hverjir aðra, snertingar eru ekki bannaðar. Hér er sögnin að mega hjálparsögn með sögninni að snerta.

Ábyrgð blaðamannsins er að koma óskemmdri frétt til lesenda, ekki dreifa málvillum eða vitlausu málfari. Skiptir engu hversu vitlaust viðmælandinn talar, blaðamaðurinn á að lagfæra orðalagið og koma hugsuninni til skila. Í stundaræsingi verður mörgum fótaskortur á tungunni, eins og sagt er.

Tillaga: Ég var að segja hon­um að þetta væri fót­bolta­leik­ur og snertingar eru leyfilegar.

2.

„Þá smelltu þeir einnig mynd af henni við vitann í dag, þar sem hún kom í för með móður sinni.“

Frétt á visir.is.     

Athugasemd: Stundum er eins og að blaðamenn reyni hvað þeir geta að teygja lopann, reyna að koma eins mörgum orðum fyrir og þeir geta. Aðrir kunna lítið til verka, eru lélegir sögumenn.

Alltof allgengt er að byrja setningar á „þá“ sem er eins og samtenging en komin úr öllum tengslum við hugsunina. Auðvelt er haga orðunum á annan veg. Annars er þetta illskiljanleg málsgrein. Röðunin er kjánaleg: fyrst smella þeir mynd af henni og svo kemur hún með móðurinni.

Stúlkan kom með móður sinni, þær komu saman. Hún var þar af leiðandi ekki í för með móðurinni. Þetta liggur alveg ljóst fyrir, er lítilræði sem blaðmaðurinn klúðrar. 

Svo segir í fréttinni:

Á þeim tímapunkti voru starfsmenn vitans þó ekki meðvitaðir um að þar færi heimsfræg söngkona.

Hérna kemur þessi bannsetti „tímapunktur“ sem gerir ekkert gagn. Starfsmennirnir voru „ekki meðvitaðir“. Sem sagt, þeir vissu ekki … 

Blaðamaðurinn hefði hæglega getað orðað þetta svo:

Þá vissu starfsmenn vitans ekki að þetta væri heimsfræg söngkona.

Fréttin er öðrum þræði viðtal við þann sem er sagður vitavörður. Engu að síður er þarna talað um starfsmenn vitans. Ótrúlegt að blaðamaðurinn skuli ekki gæta samræmis eða að minnsta kosti segja frá því hversu margir vinna við ferðaþjónustu í örvitanum á Suðurflös á Akranesi. 

Tillaga: Hún kom með móður sinni í vitann og vitaverðirnir notuðu tækifærið og tóku mynd af henni.

3.

„Það er undir þessum kringumstæðum …“

Frétt á blaðsíðu 18 í Morgunblaðinu 15. ágúst 2019.    

Athugasemd: Stundum er sagt að grein eða frétt sé efnislega góð. Skilja má að málfarið sé lakara. Ofangreind tilvitnun er í mjög viðamikilli og fræðandi fréttaskýringu í Mogganum en að ósekju hefðu fleiri mátt lesa greinina yfir og lagfæra nokkra agnúa á henni.

Á ensku er sagt:

It is under these circumstances …

Enskan læðist víða inn og áhrif hennar á setningaskipan og orðalag er ein mesta ógn sem að íslenskunni steðjar. 

Á íslensku segjum við einfaldlega: Við þessar aðstæður ... Flóknara er það ekki.

Í greininni segir einnig:

Morgunblaðið hefur undir höndum áður óséð gögn …

Hvað er óséð? Hugsanlega er átt við óbirt gögn, eða gögn sem fáir hafi kynnt sér  eða vitað af. Engin mannanna verk eru „óséð“.

Á ensku gæti svona hafa verið sagt um Watergate málið:

The Wasington Post has previously unseen data available …

Sá sem ekki hefur alist upp við lestur íslenskra bókmennta hefur ekki mikinn orðaforða og skilur vart blæbrigði málsins. Til lítils er að vera snjall í ensku en geta ekki komið upplýsingum til skila á eðlilegri íslensku.

Verst er þó að hið enska orðalag og ensk setningaskipan smitar lesendur sem átta sig ekki á þessu og telja ósjálfrátt að ekkert sé að. Ábyrgð íslenskra fjölmiðla er mikil og þeir eiga stóran þátt í hnignun íslensks máls.

Tillaga: Við þessar aðstæður …

4.

„Tveir bílanna eru gjörónýtir og tveir aðrir urðu fyrir tjóni af völdum eldsins.“

Frétt visir.is.     

Athugasemd: Orðalengingar eru ósiður. Blaðamenn eiga að segja frá í knöppum stíl, sleppa málskrúði og orðalengingum.

Í ofangreindri tilvitnun er afar auðvelt að stytta málsgreinina eins og sjá má á tillögunni hér fyrir neðan.

Tillaga: Tveir bílanna eru gjörónýtir og aðrir tveir skemmdust.

5.

„Dav­is svaraði und­ir eið að hún hefði logið að Opruh.“

Frétt á mbl.is.     

Athugasemd: Hér er endurtekið efni frá því síðast. Ég var ekki nógu ánægður með efnistök og leitaði því heimilda hjá löglærðum manni og endurskrifaði þáttinn að hluta.

Ofangreind tilvitnun er með áhrifum af ensku orðalag sem tíðum má sjá í bandarískum sjónvarpsþáttum eða bíómyndum. Söguhetjan þarf að leggja hönd á biblíu og sverja til guðs og þá er sagt á enskunni:

Do you swear to tell the truth, the whole truth and nothing but the truth so help you God?

Þegar hetjan játar er hún eða vitnið bundið eiði, á ensku: „under oath“. Óvandaðir blaðamenn segja að vitnið sé „undir eiði“. Það er rangt orðalag

Á íslensku er talað um að sverja eið, vera eiðsvarinn. Jafnvel er talað um svardaga sem er fallegt orð sem merkir eiður eða eiðfestur sáttmáli.

Nafnorðið eiður beygist svona: Eiður, eið, eiði, eiðs. Forsetningin undir stjórnar þágufalli og því væri rétt að segja „undir eiði“, ekki „undir eið“.

Eiður er gamalt fyrirbrigði í íslenskum rétti og ekki lengur notaður. Ástæðan er einfaldlega sú að vitni bera refsiábyrgð á vísvitandi röngum framburði og þau eru brýnd á því áður en þau gefa skýrslu fyrir dómi.

Gísli Jónsson segir í þættinum Íslenskt mál í Morgunblaðinu árið 1982:

Ef við getum svarið eið með góðri samvisku, segjum við kannski: Mér er eiður sær, en það orð fellur núorðið saman við sær af sögninni að sjá, t.d. auðsær.

Íslenskuþættir Gísla í Morgunblaðinu eru þrungnir fróðleik og speki. Hægt er að fletta þeim upp á timarit.is. 

Hér verður enn og aftur að vara við því að blaðamenn hrapi að þýðingum sínum. Íslenskan er sjálfstætt tungumál sem hefur eigin lögmál og engin ástæða til að breyta henni af þeirri ástæðu einni að ensku orðin líkist þeim íslensku. Blaðamenn þurfa að búa yfir orðaforða og reynslu svo þeir dreifi ekki óvart tómum vitleysum og breyti þar með tungumálinu.

Tillaga: Dav­is svaraði eiðsvarin að hún hefði logið að Opruh

Fá félagaskipti, vera undir eið, og sviptingarhraði

Orðlof

Rífa hús eða rífa niður

Bæði Íslensk orðabók og Íslensk nútímamálsorðabók vilja láta rífa hús en ekki rífa „niður“ hús eins og hægt er á ensku (to tear down a house) og sumir taka sér til fyrirmyndar. 

Það er notalegt að barist skuli um hvern lófastóran blett í sjálfstæðisbaráttunni við heimsmálið. Gamanlaust.

Málið á blaðsíðu 43 í Morgunblaðinu 10.8.2019.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Slökkviskjól­an kom að góðum not­um.“

Fyrirsögn á mbl.is.   

Athugasemd: Skjóla gæti hugsanlega verið gott orð um ílát sem er hengt í þyrlu og notuð við slökkvistörf. 

Á malid.is segir um skjólu:

fata, einkum úr tré

Og:

skjóla kv. ´fata´; sbr. fær. skjóla kv. ´(lítil) mjólkurfata´ og sæ. máll. skjula ´fata´. Sk. skjól (s.þ.).

Af þessu leiðir að risastóra skjólan undir þyrlu Landhelgisgæslunnar á lítið sameiginlegt með lítilli tréskjólu. Eitthvað verður þetta þó að heita og skjóla er jafngott og hvað annað.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Coutinho hefur ollið vonbrigðum hjá Barcelona frá því hann fékk félagaskipti frá Liverpool …“

Fyrirsögn á fotbolti.net.    

Athugasemd: Valdi blaðamaður ekki sögninni að valda verður hann valdur að dreifingu á villu. Má vera að fyrirsögnin sé bara prentvilla. Verra er að „fá félagaskipti“. Svona orðalag er tóm vitleysa og er undir enskum áhrifum. Á íslensku er sagt að hann hafi skipt um félag. Íslenskt mál byggir á sagnorðum. Enskan heldur sig við nafnorðin.

Í fréttinni segir líka:

Barcelona var opið fyrir því að selja hann í sumar, en eftir að félagaskiptaglugginn á Englandi lokaði í síðustu viku …

„Félagaglugganum“ sem svo er kallaður var lokað, hann lokaði engu. 

Málsgreinin er betri og um leið réttari svona:

Barcelona var tilbúið til að selja hann í sumar, en eftir að félagaskiptaglugganum á Englandi var lokað í síðustu viku …

Yfirleitt opna eða loka dauðir hlutir ekki neinu, fólk getur það hins vegar.

Tillaga: Coutinho hefur valdið vonbrigðum hjá Barcelona frá því hann skipti um félag og fór frá Liverpool …

3.

„Dav­is svaraði und­ir eið að hún hefði logið að Opruh.“

Frétt á mbl.is.     

Athugasemd: Þetta er enskt orðalag sem tíðum má sjá í bandarískum sjónvarpsþáttum eða bíómyndum. Söguhetjan þarf að leggja hönd á biblíu og sverja til guðs og þá er sagt á enskunni:

Do you swear to tell the truth, the whole truth and nothing but the truth so help you God?

Þegar hetjan játar er hún eða vitnið bundið eiði, á ensku: „under oath“. Hins vegar er nokkuð algengt í fjölmiðlum að sagt sé „undir eiði“. Dreg í efa að það sé rétt.

Á íslensku er talað um að sverja eið, vera eiðsvarinn og jafnvel er talað um svardaga, fallegt orð sem merkir eiður eða eiðfestur sáttmáli.

Nafnorðið eiður beygist svona: Eiður, eið, eiði, eiðs. Fosetningin undir stjórnar þágufalli og því væri rétt að segja undir eiði sé það nogtað.

Hér verður enn og aftur að vara við því að blaðamenn hrapi að þýðingum sínum. Íslenskan er sjálfstætt tungumál sem hefur eigin lögmál og engin ástæða til að breyta henni af þeirri ástæðu einni að ensku orðin líkist þeim íslensku. Blaðamenn þurfa að búa yfir orðaforða og reynslu svo þeir dreifi ekki óvart tómum vitleysum og breyti þar með tungumálinu.

Tillaga: Dav­is svaraði eiðsvarin að hún hefði logið að Opruh.

4.

„21 árs Norðmaður var í gær úrskurðaður í gæsluvarðhald.“

Frétt á blaðsíðu 13 í Morgunblaðinu 13.8.2019.     

Athugasemd: Af öllum íslensku fjölmiðlunum er það líklega algengast í Mogganum að setningar byrji á tölustöfum. Þetta er mikill ósiður og gerist hvergi vegna þess að tölustafir og bókstafir eru af útliti sínu ólíkir.

Betur fer á því að skrifa lægri tölur með bókstöfum en tölustöfum.

Tillaga: Í gær var tuttugu og eins árs Norðmaður úrskurðaður í gæsluvarðhald.

5.

„Eitt reisu­leg­asta hús lands­ins stend­ur við Fjólugötu 1.“

Frétt á mbl.is.     

Athugasemd: Í fjölmiðlum eru stundum orð sem trufla lesandann vegna þess að merking þeirra á ekki við samhengið. 

Á malid.is segir um lýsingarorðið reisulegur:

Háreistur og myndarlegur.

Í orðsifjabókinni á sama vef stendur að það geti verið tengd fornu orði, reisuglegr, skylt sögninni að reisa og rísa.

Af myndunum sem fylgja fréttinni er ekki hægt að fullyrða að húsið sé reisulegt þó það sé engu að síður laglegt. Má vera að blaðamaðurinn haldi að orðið reisulegur þýði fallegt, myndarlegt eða álíka. Svo er hins vegar ekki og hefði hann átt að nota annað orð til að lýsa útliti hússins.

Í fréttinni segir:

Nú get­ur þú séð hvernig þessi fast­eign lít­ur út að inn­an.

Ég velti því fyrir mér hvern blaðamaðurinn sé að ávarpa. Ekki mig, það er alveg víst. Hugsanlega telur hann í lagi að nota enska orðalagi með persónufornafnu „you“:

Now you can see what this real estate looks like inside.

Málið er að „you“ er ekki bara persónufornafn. Á því villast margir sérstaklega þeir sem ekki fylgdust með í enskutímum í gamla daga. Í orðabókinni minni segir um „you“:

1 used to refer to the person or people that the speaker is addressing: are you listening? | I love you.

• used to refer to the person being addressed together with other people regarded in the same class: you Americans.

• used in exclamations to address one or more people: you fools | hey, you! […]

2 used to refer to any person in general: after a while, you get used to it.

Svona getur nú enskan verið snúin. Á íslensku notum við persónufornfnið þú ekki á sama hátt, getum það ekki, þó sumir rembist við að troða enska hættinum inn í málið. Með vilja eða af fávísi, veit ekki hvort er verra.

Tillaga: Eitt fallegasta hús lands­ins stend­ur við Fjólu­götu 1.“

6.

„Jóhannes Karl Guðjónsson, þjálfari ÍA, tók leikmann út af fyrir hlé á dögunum.“

Frétt á blaðsíðu 33 í Morgunblaðinu 14.8.2019.

Athugasemd: Ég þurfti að lesa þessa setningu nokkrum sinnum en skildi hana ekki fyrr en eftir að hafa lesið pistilinn allan. Blaðamaðurinn á við að þjálfarinn hafi skipt úr leikmanninum í fyrri hálfleik, það er áður en leikurinn var hálfnaður. Slíkt heyrir víst til tíðinda í fótbolta.

Fótboltaleikur er nítíu mínútna langur og er um fimmtán mínútna hlé eftir fjörtíu og fimm mínútna leik. Yfirleitt er talað um fyrri og seinni hálfleik. Hléið er kallað hálfleikur sem er gott orð. Hins vegar eru hlé oft gerð oft á fótboltaleik og stundum er tímatakan stöðvuð, til dæmis þegar leikmaður meiðist.

Af þessu má draga þá ályktun að hálfleikur er betra orð en hlé. Að öðrum kosti verður til óþarfa ruglingur rétt eins og í fréttinni í Mogganum.

Tillaga: Jóhannes Karl Guðjónsson, þjálfari ÍA, tók leikmann út af í fyrri hálfleik á dögunum.

7.

„Hins vegar má spyrja hvort hún hafi aldrei orðið „star struck“, verið slegin stjörnublindu, við að hitta einhverja stórstjörnuna í fyrsta sinn, t.d. Al Pacino.“

Frétt á blaðsíðu 36 í Morgunblaðinu 14.8.2019.

Athugasemd: Vel gert hjá blaðamanni Moggans að kalla það að vera slegin stjörnublindu sem á ensku er „star struck“. 

Þar að auki er ekkert auðvelt að þýða ensku sögnin „strike (struck, stricken)“ svo vel sé. Blaðamanninum gerir þetta óaðfinnanlega, raunar svo að hann hefði óátalið getað sleppt enskunni í ofangreindri málsgrein.

Tillaga: Hins vegar má spyrja hvort hún hafi aldrei verið slegin stjörnublindu, við að hitta einhverja stórstjörnuna í fyrsta sinn, til dæmis Al Pacino.

8.

„Þrír á sviptingarhraða á Suðurlandi“

Fyrirsögn á visir.is. 

Athugasemd: Þetta er að sumu leiti snjöll fyrirsögn en mér finnst hún ekki ganga allskostar upp.

Samkvæmt malid.is merkir orðið „rykkja, kippa; taka e-ð frá e-m“. Stundum er sagt að sviptingar séu í stjórnmálum, í veðri eða jafnvel í fótbolta-, körfubolta og handboltaleikjum.

Sviptingar gerast hratt, að minnsta kosti miðað við aðstæður. Þess vegna getur það varla verið rétt að búa til orðið sviptingahraði, það væri eins og að tala um fótboltaknött, flugvélamótor, skokkhlaup eða drykkjarítlátsvökva.

Langbest er að skrifa eðlilegt mál forðast skrúðmælgi og tilraunastarfsemi. Lesendur eiga rétt á því.

Tillaga: Þrír sviptir réttindum fyrir hraðakstur á Suðurlandi.

Hvað er verra en skoðanir sem byggjast á lygi

Það vill svo til að nokkrir velunnarar, hafa fjárfest í ríkisjörðum sem eru ríkar af vatnsréttindum. Þetta er auðvitað tilgáta sem ég vildi óska að einhver gæti hrakið.

Svona skrifar kona nokkur í athugasemdakerfi dv.is.  Hún virðist vilja vel, formælir engum eins og þarna er títt, sýnir engum dónaskap. Hún er afar vinsamleg rétt eins Gróa á Leiti, sögupersónan í Pilti og stúlku eftir Jón Thoroddsen, sem sagði:

Ólyginn sagði mér, en hafðu mig samt ekki fyrir því ...

Má vera að Gróa hafi verið eins og þessi ónefnda kona, góðleg og þykist vilja vel, en þrífst á sögusögnum, dreifir þeim eins og mykju á tún. Býr til falsfréttir en hefur svipaðan fyrirvara og Gróa:

Þetta er auðvitað tilgáta sem ég vildi óska að einhver gæti hrakið.

Svona svífa lygarnar um í þjóðfélaginu. Einhver telur sig þurfa að koma höggi á annan og þá er falsið og lygin nærtækust. Þegar rök bresta er ráðist á einstaklinga. Þekking skiptir þá engu máli, markmiðið er að gera út af við þann sem um er rætt. Þá er gripið til orða eins og hagsmunir, frændhygli, spilling, óheiðarleiki og álíka gildishlaðin orð en oftast er ekkert á bak við þau.

Áhrifin eru hins vegar mikil. Hver vill styðja spilltan stjórnmálamann? Hver hefur ekki andstyggð á óheiðarleika? Ertu kannski álíka spilltur og flokkurinn sem þú styður?

Athugasemdakerfi Vísis og DV eru misnotuð af hópi fólks. Um 10 til 15% þeirra sem þar taka til máls eru undir dulnefnum. Afar auðvelt er að búa til gerviaðgang á Facebook.

Í nokkurn tíma var til dæmis til „Bjarni Ben“ og var gervipersónan skreytt með mynd af formanni Sjálfstæðisflokksins og var tilgangurinn bersýnilega að ófrægja hann og niðurlægja í athugasemdakerfum fjölmiðlanna. Svona lið á soralegan talsmátann sameiginlegan og fullyrðingar sem í öllum tilfellum eru dylgjur eða ósannindi.

Svo eru það hinir sem eru svo illa innrættir að þeim finnst ekkert að því að dreifa óhróðri, svívirðingum og lygi. Þeir eru ótrúlega margir og láta sér ekki segjast þó staðreyndir mála blasi við þeim. Þeir halda áfram að dreifa falsfréttum eins og þeir eru ráðnir til að gera.

Almenningur er gjörsamlega varnarlaus gegn falsfréttum og þær eru hvað hættulegastar fyrir lýðræðið og frjáls skoðanaskipti. Falsfréttir eru eins og hryðjuverk, enginn veit hvenær þær bitna á manni sjálfum.

Þetta er einmitt það sem gerist í athugasemdakerfum fjölmiðla. Þar ræður ríkjum einsleitur hópur sem svífst einskis gegn öllum þeim sem hafa aðrar skoðanir eða dirfast að viðra fleiri en eina hlið mála.

Vart er til óhugnanlegri tilfinning  en sú að hafa myndað sér skoðun sem meira eða minna er byggð á falsfréttum, fölsuðum upplýsingum um málefni eða einstaklinga. 

Jú, raunar er ein tilfinning verri og hún er sú að hafa ekki hugmynd um að logið hafi verið að manni. Hver er þá vörnin, til hvaða ráða getur maður gripið?

Farsælast er að trúa ekki öllu sem maður les, vera gagnrýninn, afla sér upplýsinga, lesa sér til. Staðreyndin er nefnilega sú að Gróa á Leiti þrífst ekki á meðal þeirra sem vita, hafa þekkingu.

Tórs páer gim, byrgja og birgja og manneskja

Orðlof

Tímapunktur

Nokkuð er um liðið frá því síðast var veist að orðinu tímapunktur í þessum þáttum. En nú er ljóst að ekki er komið að því að setja punkt aftan við það mál. 

„Kannski geri ég þetta á einhverjum tímapunkti í framtíðinni.“ Þ.e.a.s.: Kannski geri ég þetta einhverntíma.

Málið á blaðsíðu 43 í Morgunblaðinu 10.8.2019.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Beto var með eitthvað eins og 400 manns á bílastæði …“

Frétt á visir.is.      

Athugasemd: Blaðamenn mega ekki skrifað hvernig sem er. Fréttir verða að skiljast og það sem er mikilvægara, þær verða að vera á góðu íslensku máli. Feitletruðu orðin í tilvitnuninni hér að ofan eru frekar loðin.

Í heimildinni, vefsíðu Politico, segir:

And then you had this crazy Beto. Beto had, like, 400 people in a parking lot.

Blaðamaðurinn þýðir ekki, hann endursegir frásögnina í bandaríska vefmiðlinum og er ekkert að því. Hins vegar lendir hann í vandræðum með þetta innskotsorð „like“ sem tröllriðið hefur enskri tungu undanfarin misseri og hefur eiginlegan enga merkingu. Það er eins konar hikorð eins og „sko“ eða „þannig“ sem eilíflega er skotið inn í talmál á íslensku og jafnvel ritmál. Verst er þó „heyrðu“ sem oftast hrekkur í upphafi upp úr viðmælendum í útvarpi og sjónvarpi þegar þeir eru að hefja mál sitt. 

Algjör óþarfi er að reyna að þýða þetta „like“. Sé því sleppt í ensku breytist merking setningarinnar alls ekkert. Líklegast færi ágætlega á að nota atviksorðið um eins og gert er í tillögunni hér fyrir neðan. Annars er um yfirleitt forsetning.

Tillaga: Beto var með um 400 manns á bílastæði …

2.

„Kraf­ta­karl­inn Hafþór Júlí­us Björns­son opnaði í dag lík­ams­rækt­ar­stöð í Kópa­vogi sem nefn­ist Thor´s Power Gym.“

Frétt á mbl.is.       

Athugasemd: Gat nú maðurinn ekki fundið íslenskt nafn á líkamsræktarstöðina sína? Hvers konar bull er þetta? 

Afsakið fljótfærnina, skyndilega rennur upp fyrir mér að enskan er miklu flottari og svo óskaplega vel lýsandi er að segja „Tórs páer gim“ en allt annað. Enskunnar vegna munu Íslendingar flykkjast í „gimmið“. Þetta veit sá ofvaxni.

Tillaga: The power boy Hafþór Júlíus Björnsson today opened a fitness center in Kópavogur called „Líkamsræktarstöð Hafþórs“ (… hummm)

3.

„Richard Gere færði flótta­fólki byrgðir eftir viku kyrr­setu.“

Fyrirsögn á visir.is.        

Athugasemd: Villuleitarforrit í ritvinnslu tölva er frábært hjálpartæki. Með því að nota það er hægt að koma í veg fyrir flestar stafsetningavillur. Þau kunna samt ekki íslensku, gera ekki greinarmun á orðum sem hafa svipaðan rithátt. Þá verður skrifarinn að geta leitað í eigin orðabanka, nýtt sér reynslu, þekkingu og menntun. Hann á þó ekki að þurfa að leita lengi, yfirleitt kemur orðið eldsnöggt upp úr hugarfylgsnum. Ef ekki þá er næsta skrefið að leita heimilda. Aðrir skrifa af vanþekkingu.

Staðreyndin er sú að Gere, sem er leikari færði flóttafólki birgðir. Það er svo allt annað mál ef menn eru byrgðir inni, jafnvel þó þeir hafi birgðir af ýmsu tagi.

Á malid.is er frábær og upplýsandi skýring:

Athuga að rugla ekki saman sögnunum birgja og byrgja.

1. Sögnin birgja (birgði, birgt) finnst aðallega í sambandinu birgja sig upp og merkir: afla sér forða. Hún er skyld sögninni bjarga.
2. Sögnin byrgja (byrgði, byrgt) merkir: loka eða hylja. Hún er skyld nafnorðinu borg.

Villuleitaforrit gefa rétt fyrir hvort tveggja, birgja og byrgja, af því að þau skilja ekki muninn. Blaðamaður á að hafa skilninginn. Hann þarf ekki að vera sérfræðingur í stafsetningu, tölvan hjálpar. Hann þarf hins vegar að vera snjall í meðferð íslensks máls. Það verður enginn nema með lestri bóka frá unga aldri og fram á grafarbakkann.

Svo má velta því fyrir sér hvort leikarinn hafi setið kyrr í viku eða hvort það hafi verið flóttafólkið. Auðvitað skilst þetta af samhenginu en engu að síður eða setningin loðin og óskýr.

Tillaga: Richard Gere færði flótta­fólki birgðir eftir viku kyrrsetu.

4.

„Þau hafi þó öll verið með meðvitund þegar viðbragðsaðila bar að garði og enginn talinn í lífshættu.“

Frétt á visir.is.        

Athugasemd: Enginn veit hvað viðbragðsaðili er. Orðið er einstaklega ljótt og ógegnsætt, frekar leiðinlegt enda letiorð. Á malid.is segir:

Oft eru til góð og gegn orð í málinu sem fara mun betur en ýmsar samsetningar með orðinu aðili. 

Hér eru nokkur orð sem eru betri en viðbragðsaðili: Lögregla, slökkvilið, sjúkraliðar, björgunarsveitir, nærstaddir, nágrannar, vegfarendur og fleiri og fleiri sem hugsanlega bregðast við komi þeir að slysstað eða eru kvaddir þangað. 

Svo er það orðalagið að bera að garði. Í gagnmerki fróðleiksbók, Mergur málsins, segir að það merki svo:

Koma í heimsókn (oft án þess að gera boð á undan sér) …

Af þessu má ráða að orðalag fréttarinnar er langt frá raunveruleikanum, enginn var í heimsókn. Blaðamaðurinn skrifar út í loftið, veit ekkert hvað orðin sem hann notar merkja.

Þannig dreifir Vísir tómri vitleysu til lesenda og hjálpar til að leggja íslenska tungu að velli. 

Tillaga: Þau hafi þó öll verið með meðvitund þegar hjálp barst og enginn talinn í lífshættu.

5.

„Ein manneskja skotin í árás í norskri mosku.“

Fyrirsögn á visir.is.        

Athugasemd: Hvers vegna eru menn iðulega kallaðir manneskjur í fréttum á Vísi? Er það vegna þess að manneskja getur verið hvort tveggja, karlmaður og kvenmaður? Sé svo má vissulega notast við orðið maður.

Á vefnum Málfarsbankinn segir meðal annars:

Að nota manneskja í samhengi þar sem maður var áður notað brýtur vitaskuld ekki í bága við íslenska málstefnu, bæði orðin eru til í merkingunni ´mannvera´. 

En bent hefur verið á að breytinguna megi skilja þannig að eitthvað sé athugavert við orðið sem var skipt út (orðið maður átti sér þarna áratuga sögu). Þannig sé hætta á að menn taki að forðast að nota það um bæði kynin.

Ástæða er til að vekja athygli lesenda á greininni, sem er bæði vel skrifuð og rökföst.

Tillaga: Einn maður skotinn í árás í norskri mosku.

Hugsaður markvörður og fyrsta frostið mætt

Orðlof

Telja

Sögnin telja getur merkt margt í íslensku. En það eru erlend máláhrif þegar sagt er: 

Stofninn telur um 11.000 dýr

Söfnuðurinn telur um 5.000 manns. 

Ekki er hér mælt með þessari notkun sagnarinnar telja enda er hún ekki í samræmi við málvenju. En það væri í góðu samræmi við íslenska málvenju að segja: 

Í söfnuðinum eru um 5.000 manns. 

Góð íslenska væri og: 

Söfnuðurinn telur að efla beri mjög kristilegt starf hér á landi. 

Gott mál, Ólafur Oddsson, menntaskólakennari, 2004

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Háskólinn í Reykjavík lagði Kristin í héraðsdómi.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 2 í Morgunblaðinu 8.8.2019.     

Athugasemd: Er nafnið Kristinn ekki rangt beygt? Nei, þetta er hárrétt. Nafnið hefur tvö „n“ í nefnifalli og eitt í þolfalli. 

Svo margar villur eru oft í fjölmiðlum að lesandinn gleðst yfir öllu því sem vel er gert.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„City að fá óvænt­an markvörð.“

Fyrirsögn á mbl.is.    

Athugasemd: Velti því fyrir mér hvort enska fótboltafélagið Manchester City sé óvænt að fá markvörð eða að þessi tiltekni markmaður hafi óvænt verið ráðinn.

Fyrirsögnin er óskýr. Hvað er eiginlega óvænt?

Í fréttinni er þessi málsgrein:

Eng­lands­meist­ar­ar Manchester City eru að bæta við markverði í sinn hóp, en það er göm­ul kempa sem kem­ur úr nokkuð óvæntri átt.

Betur fer á því að segja að félagið sé að bæta markverði í liðið. Of mikið er að bæta við „í sinn hóp“ því hvar ætti hann annars að vera? Í bókhaldið á skrifstofunni?

Í stuttri frétt er frekar mikið að nota lýsingarorðið óvæntur tvisvar. Það flokkast sem nástaða.

Svo segir:

Car­son er hugsaður sem þriðji markvörður …

Velta má fyrir sér hvort eðlilegt sé að nota sögnina að hugsa í þessu samhengi og einnig hvort rétt sé að nota hana í lýsingarhætti þátíðar, sterkri beygingu í nefnifalli … Doldið flókið en gengur upp að segja að maðurinn sé hugsaður …? Fer ekki betur á því að orða það þannig að tilgangurinn með kaupunum sé staða þriðja markvarðar? 

Hugsanlega hefur einhver hugsað að maðurinn sé hugsaður í markið en hugsi ekki um bókhald, sem þó er hugsanlegt.

Tillaga: City fær markvörð og allir eru hissa.

3.

„Ástæðan fyrir vandræðunum er að aðalstyrktaraðili Derby County er veðmálafyrirtæki með 32 í nafninu sínu. Þar erum við að tala um veðmálafyrirtækið Red32.“

Frétt á visir.is.    

Athugasemd: Skrýtið að lesa frétt og svo er skyndilega komið inn í einhverjar samræðum á milli fólks sem ekkert hefur verið nefnt, hvorki fyrir né eftir.

Hverjir eru þessir „við“ sem eru að tala um veðmálafyrirtækið? Líklegast blaðamaðurinn og ritstjórinn. 

Hugsanlega gæti blaðamaðurinn átt við það sem segir í tillögunni hér að neðan. Hann heldur líklega að við lesendur skiljum ekki mælt mál og því bætir hann við einni setningu sem samt hjálpar ekki neitt, ruglar frekar. 

Af þessum skrifum blaðamannsins er ljóst að hann er algjörlega óvanur og enginn leiðbeinir honum. Hvernig eiga þá blaðamenn að komast til einhvers þroska í faginu ef enginn fylgist með, les yfir skrifin. Vont er að lesendum er boðið upp á illa skrifaðar fréttir, raunar skemmdar.

Tillaga: Ástæðan fyrir vandræðunum er að aðalstyrktaraðili Derby County er veðmálafyrirtækið Red32.

4.

„Fram kem­ur í frétt breska rík­is­út­varps­ins BBC að móðir árás­ar­manns­ins, sem heit­ir Pat­rick Crusius og er 21 árs gam­all, hafi haft áhyggj­ur af því að hann væri í and­legu ástandi til þess að eiga riff­il.“

Frétt á mbl.is.    

Athugasemd: Hér vantar eitthvað. Hver er munurinn á þessu:

1. Móðirin hefur áhyggjur af því að hann sé í andlegu ástandi til að eiga riffil.
2. Móðirin hefur áhyggjur af því að hann sé ekki í andlegu ástandi til að eiga riffil.
3. Móðirin hefur áhyggjur af því að hann sé í góðu ástandi til að eiga riffil.

Jú, munurinn er eitt lítið atviksorð, ekki. Í fyrsta dæminu er ekkert sagt. Allir eru í „andlegu ástandi“. Þetta eru bara innihaldslaus orð þangað til atviksorðið bætist við eða lýsingarorð eins og slæmur eða góður.

Á vef BBC segir:

His mother is said to have contacted police to express concern about him owning a weapon, given his age, maturity and experience handling firearms.

Þarna eða annars staðar í fréttinni kemur ekkert fram um andlegt ástand mannsins. Móðirin hafði bara áhyggjur af því að svo ungur maður hefði hvorki þroska eða reynslu til að eiga skotvopn. Ekkert um andlega styrk. 

Hvaðan kemur þá fyrirsögnin? Láðist móðurinni að segja það sem blaðamaðurinn bætti við?

Tillaga:  ... hafi haft áhyggj­ur af því að hann væri of ungur og óreyndur til að eiga riff­il.

5.

„Jæja, fyrsta frostið mætt.“

Færsla á Facebook.     

Athugasemd: Er hægt að taka svona til orða? Hvenær kemur þá annað frostið og það þriðja? Eru mörg frost væntanleg?

Nei, þetta er tóm vitleysa og langt frá íslenskri málhefð. Frost er vissulega til á eintölu og fleirtölu. Frostið bítur, er oft sagt. Búast má við frostum næsta vetur.

Frost lýsir kulda, ástandi, ekki magni sem má telja eða vigta

Á vef Fréttablaðsins segir:

Svæsinn kulda­kafli sem mun vara langt fram á næstu viku.

Hér er vel að orði komist að því undanskildu að blaðamaðurinn hefði átt að segja kuldakaflann standi yfir fram í næstu viku. 

Í fréttinni er svo vísað í Facebook færsluna sem getið er um hér að ofan, athugasemdalaus. Slæmt.

Tillaga: Jæja, nú er farið að frysta.