Sápugerðin Friggs og flugvél sem neyðarlenti

Orðlof

Upplýsingaöld eða …

Ekki er sama hvort ritað er upplýsingaöld eða upplýsingaröld.

1. Upplýsingaöld er orð sem stundum er haft um nútímann, sbr. tölvu- og upplýsingaöld.
2. Upplýsingaröld er það tímabil þegar fræðslustefnan var öflugust (á Íslandi oft talin 1770–1830) (Íslensk orðabók).

Málfarsbankinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„… forstjóri Sápugerðarinnar Friggs.“

Dægradvöl, dálkur á blaðsíðu í Morgunblaðinu 11.9.2019.        

Athugasemd: Í Dægradvöl er getið um æviferil fólks sem á afmæli og birt ættartré. Athyglisverðar og fróðlegar upplýsingar. Faðir eins afmælisbarnsins er sagður hafa verið forstjóri „Sápugerðarinnar Friggs“. Þetta á auðvitað að vera Friggjar.

Frigg er fornnorrænt gyðjuheiti og beygist svona: Frigg, Frigg, Frigg, Friggjar. Beygingarmyndin í tilvitnuninni er ekki til.

Tillaga: … forstjóri Sápugerðarinnar Friggjar.

2.

„Skógafoss er 60 metra hár og 25 metra breiður. Fossinn er friðlýstur og telst sem náttúruvætti. Skógafoss er gríðarlega kraftmikill og er talinn meðal fegurstu fossa landsins.“

Frétt í frettabladid.is.         

Athugasemd: Væri hægt að bæta við orðinu foss í þessa lýsingu? Ég gerði tilraun:

Skógafoss er 60 metra hár foss og 25 metra breiður (foss). Fossinn er friðlýstur (foss) og telst sem náttúruvætti. Skógafoss er gríðarlega kraftmikill (foss) og er talinn meðal fegurstu fossa landsins.

Er þetta ekki um of? Jú, nástaða er aldrei viðunandi en hér tekur út yfir allan þjófabálk. Jafnvel án viðbótarinnar er þetta illa skrifað, algjörlega stíllaust. Þó má hæla blaðamanninum fyrir að skrifa ekki Skógafoss með erri og fyrir stuttar málsgreinar. Verra er þegar blaðamaður veit ekkert hvað nástaða er og tönglast á sama orðinu í sífellu.

Verst er að í fyrstu útgáfu fréttarinnar stóð: „Ferðamaður vaðaði út í Skógá.“ Einhver á Fréttablaðinu rak augun í villuna og lét leiðrétta hana, þó ekki fyrr en að lesandi nefndi þetta í athugasemdum við fréttina.

Hvað er annars þessi þjófabálkur sem mér varð að orði? Í bókinni Mergur málsins segir:

Þjófabálkur: Sérstakur kafli í Jónsbók (lögbók frá árinu 1281) sem nefnist þjófabálkur en þar var fjallað um refsingar fyrir þjófnað. Það hefur þótt kasta tólfunum ef ákvæði hans hafa ekki náð yfir eitthvert brot. Af því er líkingin dregin.

Orðalagið merkir það sem er fráleitt eða forkastanlegt.

Í tilvitnuninni kemur frá orðalagið að kasta tólfunum. Merkingin er það sem er yfirgengilegt og svo segir í bókinni:

Líkingin er dregin af teningskasti, sbr. kasta sex tvö, kasta tólfin, þ.e. vísar til þess þegar sex kemur upp á tveimur teningum.

Ansi fróðlegt, finnst mér, jafnvel þó þetta tvennt tengist ekkert tilvitnuninni úr Fréttablaðinu.

Tillaga: Skógafoss er 60 metra hár og 25 metra breiður. Hann er friðlýstur sem náttúruvætti og er meðal fegurstu fossa landsins.

3.

„Talsmaður Ross neitar því að hann hafi hótað neinum uppsögn.“

Frétt á visir.is.         

Athugasemd: Í orðabókinni segir að óákveðna fornafnið neinn sé notað sérstætt og með neitun. Oftast með orðalaginu ekki, til dæmi þarna er ekki neinn.

Mér finnst ofangreind tilvitnun í frétt Vísis dálítið ókunnugleg. Var ekki hótað neinni uppsögn eða var einhverjum einum ekki hótað uppsögn?  

Inn í tilvituðu orðin vantar líklega atviksorðið ekki. Hins vegar passar það engan veginn inn í málsgreinina vegna þess að í henni er sagnorðið neita. 

Betra er að umorða, segja að maðurinn hafi ekki hótað neinum uppsögn eða neinum uppsögnum. Hið fyrra á við að hann hafi ekki hótað manni uppsögn og hið síðara mönnum uppsögnum

Tillaga: Talsmaður Ross segir því að hann hafi ekki hótað uppsögnum.

4.

„Neyðarlentu eftir að kaffi helltist niður.“

Frétt á ruv.is.         

Athugasemd: Flugmaður farþegaþotu hellti óvart niður kaffi sem varð til þess að flugvélinni var lent á Írlandi. Hvernig á að orða það öðru vísi en en að flugvélin hafi „neyðarlent“? Ég held að vísu að sagnorð sé ekki til, en hugsanlega ætti svo að vera. En …

Á vef BBC sem virðist vera heimild fréttarinnar segir ekki að flugvélin hafi „neyðarlent“ en það er aukaatriði. Á ensku er ekki til eitt orð fyrir neyðarlendingu. Þess í stað er notað „emergency landing“, það er lending í neyð. Þetta er því orðað svona:

Pilot made emergency landing … 
Flight makes emergency landing …

Er hægt að nota annað orð á íslensku en að „neyðarlenda“ flugvél þegar hætta steðjar að? Jú, hugsanlega má segja „flugvél hafi lent vegna neyðar“. Þetta er hins vegar nokkuð þvingað orðalag, jaðrar við hnoð. Hvað skyldu lesendur segja?

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Vafa­samt „aðsókn­ar­met“ slegið.“

Fyrirsögn á mbl.is.          

Athugasemd: Aldrei hafa fleiri komið bráðamóttöku Landspítalans í Fossvogi en á þessu ári. Þetta kallar vefútgáfa Moggans vafasamt aðsóknarmet.

Þegar eitthvað er vafasamt má í orðsins fyllstu merkingu efast um það. Sá sem er vafasamur er varhugaverður að einu eða öðru leyti. Vafasamt aðsóknarmet er því aðsóknarmet sem líklega  má draga í efa að sé rétt.

Blaðamaðurinn án efa við að það sé ekki gott að þeim fjölgi sem þurfi á læknisaðstoð að halda vegna slysa eða sjúkdóma. Aðsóknarmetið er því slæmt eða óheppilegt fremur en vafasamt. Hins vegar er engin ástæða til að hafa aðsóknarmet í gæsalöppum vegna þess að það er réttnefni.

Tillaga: Slæmt aðsókn­ar­met slegið.

6.

„Það voru misheppnaðar sendingar og skot, sjúkraþjálfari sem fékk hálfgerða hárþurrkumeðferð og vítadómur eftir að samherjar klesstu á hvorn annan.“

Frétt á visir.is.          

Athugasemd: Til eru nokkrir vel skrifandi íþróttablaðamenn. Enginn slíkur skrifaði ofangreinda málsgrein.

Hvernig er hægt að byrja málsgrein á persónufornafninu „það“. „Það“ hvað? Hverju lýsir „það“? Svona orð er leppur, kallað aukafrumlag sem flestir góðir blaðmenn og aðrir reyna að forðast vegna þess að oftast bjóðast betri kostir (ekki „valkostir“ þeir eru ekki til).

Börn segja að bílar sem lenda í árekstri klessi. Leikmenn sem rekast hvor á annan eru líka sagði hafa klesst saman. Langflestir leggja barnamálið af eftir því sem þeir eldast og þroskast. Hinir gerast íþróttablaðamenn. 

Tillaga: Engin tillaga.

7.

„Hann nefnir dæmi um það þegar hann labbaði frá Kirkjubæjarklaustri til Víkur en það var lítið af gististöðum þar á milli.“

Frétt á visir.is.          

Athugasemd: Töluvert afrek er að ganga hringinn í kringum landið og ekki síst að ná því að halda góðum gönguhraða og ýta jafnframt á undan sér hjólbörum fullum af farangri. Engu að síður kallar blaðamaðurinn þetta „labb“. Í fréttinni er ýmist tala um göngu eða labb. Blaðamaðurinn hefði átt að gæta samræmis og nota sögnina að ganga.

Hvað merki labb eða labba? Á malid.is segir:

Labba s. (17. öld) rölta, ganga; sbr. nno. labba þramma …

Ganga er ekki alltaf labb en labb er ganga. Ég labba stundum út í búð, örstutta leið, labba líka upp og niður stiga. Ég geng á  Esju, Vífilsfell og önnur fjöll. Ég labbaði ekki yfir Sprengisand og Kjöl og alls ekki um Hornstrandir. Aldrei labbaði ég upp á Hvannadalshnúk en gekk upp nokkrum sinnum.

Vera má að fólk geri ekki greinarmun á göngu og labbi. Mín tilfinning er sú að labb sé svipað og rölt.

Tillaga: Hann nefnir dæmi um það þegar hann gekk frá Kirkjubæjarklaustri til Víkur en fáir gististaðir eru á leiðinni.