Misjafnir hlutir, eiga frábært mót, umbúðir á hausnum og sitjandi Trump

Orðlof og annað

Skipta um hest í miðri á

[Merkir] breyta afstöðu sinni til einhvers eftir að það er hafið (án þess að ástæða sé til) […]

Orðatiltækið er kunnugt úr nútímamáli. Líkingin vísar til þess  þegar farið er ríðandi yfir vatnsfall en eftir að lagt er af stað er óskynsamlegt að skipta um reiðskjóta. [e. change hroses in midstream].

Mergur málsins eftir Jón G. Friðjónsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Liðin tólf sem leika í úrvalsdeild karla í knattspyrnu, Pepsi Max- deildinni, ætla sér misjafna hluti í lengsta sumarglugganum …“

Frétt blaðsíðu 44 í Morgunblaðinu 29.1.2019.     

Athugasemd: Ekki er þetta gott orðalag. Ætla þau sér eitthvað misjafnt eða er stefna félaganna ólík? Félögin ætla sér ekki „misjafna hluti“, þetta er bara hnoð, illskiljanlegt í þokkabót. Ætlar Valur sér misjafnari hluti en Fylkir? Og hvaða hluti er verið að tala um, varla leikmenn?

Sé hugsun blaðamannsins sú að félögin hafi ólíka stefnu í leikmannakaupum þá ætti hann að segja það á einfaldan hátt. Upphafinn texti er oftast rembingur, slæmur og illskiljanlegur.

Svona er málsgreinin í heild sinni:

Liðin tólf sem leika í úrvalsdeild karla í knattspyrnu, Pepsi Max- deildinni, ætla sér misjafna hluti í lengsta sumarglugganum til þessa en þau eiga það þó öll sameiginlegt að ef eitthvað spennandi dettur inn á borð til þeirra, verði það skoðað af fullri alvöru.

Þetta er langloka, flókin og illskiljanleg. Hvað er til dæmis „sumargluggi“ og hvers vegna er hann langur? Í kirkjum þekkjast til dæmis langir gluggar. Er algengt að eitthvað „detti inn á borð“ fótboltafélaga? Hvaða borð? Falla leikmenn á borðið?

Staðreyndin er þessi, í júlí mega leikmenn skipta um félag, nái þeir og félögin samningi um slíkt. Þetta hefur verið kallaður „gluggi“, „félagaskiptagluggi“ og annað álíka. Ástæðan er sú að tímabil félagaskipta hefur hingað til verið frekar stutt. Látum vera að félagaskiptin séu kölluð „gluggi“ en það gengur ekki nema skýring fylgi. Veit ekki hvort til er „vetrargluggi“.

Sumir íþróttablaðamenn eru þekktir fyrir yfirburðaþekkingu á íþróttum en eru því miður lakari í skrifum og íslensku máli. 

Tillaga: Liðin í úrvalsdeild karla í fótbolta hafa ekki sömu stefnu um leikmannakaup í „sumarglugganum“ …

2.

„Eftirtektarsamir nágrannar vöktu íbúa í brennandi húsi.“

Fyrirsögn á visir.is.    

Athugasemd: Ekki er rangt að orða þetta svona. Hins vegar eru til fleiri orð sem nota má í staðinn fyrir langa, samsetta orðið eftirtektarsamur. Eitt af þeim er lýsingarorðið vökull en samkvæmt orðabókin merkir bókstaflega þann sem vakir lengi, þann sem er athugull eða áhugasamur.

Munum að notkun þessara orða veltur á samhenginu. Í þessu tilviki er líka hægt að nota orðið athugull. 

Tillaga: Vökulir nágrannar vöktu íbúa í brennandi húsi.

3.

„Fjölskylda greiddi 1,3 milljónir fyrir íbúð sem reyndist ekki vera til staðar.“

Fyrirsögn á visir.is.    

Athugasemd: Óvanir skrifarar þekkjast úr. Þeir skrifa „um að ræða“, „vera til staðar“ og annað álíka sem gerir lítið fyrir frásögnina en eyðileggur stílinn.

Þarna er síðasta orðinu algjörlega ofaukið.

Tillaga: Fjölskylda greiddi 1,3 milljónir fyrir íbúð sem reyndist ekki vera til.

4.

„Knatt­spyrnu­kon­an Meg­an Rap­in­oe hef­ur held­ur bet­ur verið í umræðunni þessa dag­anna en hún er að eiga frá­bært heims­meist­ara­mót fyr­ir Banda­rík­in í Frakklandi þessa dag­anna.“

Frétt á mbl.is.      

Athugasemd: Málsgreinin er ómerkilegt hnoð. Leirburðurinn „hún er að eiga“ er furðuleg framlenging á einföldu orðalagi, hún á. Í þessu tilviki stendur fóboltakonan sig afburða vel og því bara óskiljanleg fíkn í nafnorð að segja að hún „eigi gott mót“.

Svona leirskrif eru ótrúlega algeng og bendir til að blaðamaðurinn hafi ekki úr miklum orðaforða að moða. Eru engir á fjölmiðlum sem segja nýliðunum til eða skiptir málfar engu máli?

Síðar í fréttinni segir.

… en ríkj­andi heims­meist­ar­arn­ir eru þar með komn­ir í undanúr­slit.

Lið sem er heimsmeistari er einfaldlega heimsmeistari, óþarfi að taka það fram að það sé ríkjandi. Hverju bætir orðið „ríkjandi“ við frásögnina? Engu.

Tillaga: Bandaríska knatt­spyrnu­kon­an Meg­an Rap­in­oe hef­ur held­ur bet­ur verið í umræðunni þessa dag­anna. Hún hefur staðið sig frá­bærlega á heims­meist­ara­mótinu í Frakklandi.

5.

„Jón Guðni birti myndir af því á Facebook-síðu sína þar sem má sjá hann með umbúðir á hausnum eftir viðskipti við Hörð.“

Frétt á dv.is.     

Athugasemd: Þetta er illa skrifað, hugsunarlaust. Hafi blaðamaðurinn lesið fréttina yfir bendir flest til að hann sé slakur í skrifum.

„myndir af því … þar sem má sjá“.

Ekkert samhengi er í þessu.

Var maðurinn með umbúðir ofan á hausnum eða var bundið um höfuð hans?

Er kappleikur tveggja liða viðskipti eða í viðureign?

Margir blaðamenn hafa hvorki nægan orðaforða né skilning á málinu til að gera skrifað eðlilegan texta. Þar að auki er fljótfærnin mikil. Afleiðingin er stórskemmd frétt.

Stuttu síðar var fréttinni breytt og orðalagið um „viðskiptin“ þurrkað úr. Hún byrjar núna svona:

Það fór fram Íslendingaslagur á dögunum en lið Krasnodar og CSKA Moskva áttust þá við í Austurríki.

Þetta er ljótt að sjá, endemis vitleysa.

Hvað er þetta „það“ sem fréttin byrjar á? Jú, persónufornafnið. Setningar sem byrja á „það“ flokkast oft sem leppur því hann er gjörsamlega merkingarsnauður. Hann er algengur í barnamáli og í talmáli fullorðinna og er fátt út á það að setja. Í ritmáli er hann afar hvimleiður. Þar kallast persónufornafnið aukafrumlag sem flestir reyna að forðast. Afar þroskandi er að skrifa sig framhjá leppnum.

Tillaga: Jón Guðni birti myndir af sér með umbúðir um höfuðið eftir viðureignina við Hörð.

6.

„Sykurskatturinn er milli tannanna á hjá fólki.“

Frétt kl. 12 í fréttum Bylgjunnar 30.6.2019.    

Athugasemd: Fréttamaðurinn á líklega við að mikil umræða sé um sykurskattinn. Hann skilur þó ekki orðasambandið að vera á milli tannanna. Það þýðir ekki umræða heldur er beinlínis verið að baktala þann sem fyrir verður. Sykurskatturinn er hér ekki baktalaður og þar af leiðandi á orðalagið ekki við.

Blaða- og fréttamenn freistast of oft til að nota málshætti, orðtök og orðatiltæki sem þeir skilja ekki. Sérstaklega á þetta við um ungt fólk sem hefur lítið stundað bóklestur og þar af leiðandi ekki byggt upp orðaforða eða ítarlegan skilning á málinu. Fyrir alla er öruggast er að skrifa einfalt mál, forðast orðtök og orðatiltæki.

Tillaga: Fólk ræðir mikið um sykurskattinn.

7.

„Donald Trump var í dag fyrsti sitjandi forseti Bandaríkjanna sem fer til Norður-Kóreu.“

Frétt í hádegisfréttum Ríkisútvarpsins og einnig í kvöldfréttum sjónvarps 30.6.2019.   

Athugasemd: Samkvæmt þessi mun Trump hafa setið í hjólastól eða á þríhjóli (veðja á það síðarnefnda) og einhver ýtt honum yfir landamærin.

Nei, varla. Hér er verið að rugla með orðið „sitjandi“, rétt eins og bullað er með „ríkjandi“. Hið fyrrnefnda er stundum haft um kjörna ráðamenn, forseti er sagður „sitjandi“ jafnvel þó hann standi eða liggi út af. Hið síðarnefnda er tíðum misnotað í íþróttafréttum, heimsmeistarar eða landsmeistarar eru oft sagðir „ríkjandi“ sem er skiljanlega gagnslaus viðbót.

Sé Trump fyrsti bandaríski forsetinn sem fer yfir til Norður-Kóreu þarf ekkert að tíunda það frekar. Viðbótin „sitjandi“ bætir engu við skilning hlustandans. Öðru máli gildi ef Clinton eða Bush hefðu farið til Norður-Kóreu. Þá væri við hæfi að geta þess að þeir séu fyrrverandi forsetar, ef svo ólíklega vildi til að einhver vissi það ekki.

Tillaga: Donald Trump var í dag fyrsti bandaríski forsetinn sem fer til Norður-Kóreu.

Skemmdir framdar, atvik, atvik, atvik og aukning í mætingu

Orðlof og annað

Norsk örnefni á Íslandi

Herðubreið á Mývatnsöræfum er talið eitt fegursta fjall á Íslandi og var fjallið kjörið þjóðarfjall Íslendinga árið 2002, á alþjóðlegu ári fjallsins. Herðubreiðar eru raunar tvær á Íslandi, fjalladrottningin á Mývatnsöræfum 1682 m á hæð, og Herðubreið við Eldgjá, 812 m, sunnan Skuggafjallakvíslar og Ófærufoss í Skuggafjallagjá. 

Fjallið Herdabreida er einnig að finna við norðanverðan Harðangursfjörð á Hörðalandi, þaðan sem einna flestir landnámsmenn virðast hafa komið, og eru nokkur líkindi með fjöllunum þótt fjalladrottningin sé mun tignarlegri.

Norsk örnefni á Íslandi og torræð örnefni í Eyjafirði.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Hann segir þó að sem betur fer hafi grafan í gær ekki framið neinar skemmdir á landsvæðinu heldur aðeins lagað hluta vegarins.“

Frétt á frettabladid.is.      

Athugasemd: Hér er skrýtilega frá sagt. Til að lesendur átti sig á þessu er tilvalið að setja skófla í stað gröfu. Þá yrði málsgreinin svona:

Hann segir þó að sem betur fer hafi skóflan í gær ekki framið neinar skemmdir á landsvæðinu heldur aðeins lagað hluta vegarins.

Grafa skemmir ekkert frekar en skófla, hrífa, hamar eða önnur verkfæri. Veldur hver á heldur, segir málshátturinn. Fólk stjórnar verkfærum og getur byggt upp eða valdið skemmdum.

Svo er það hitt, að „fremja skemmdir“. Sagnir eru á stöðugu undanhaldi í fréttum og flóttann rekur nefnifallsdraugurinn. Af hverju má ekki segja að stjórnandi gröfunnar hafi ekkert skemmt? Er það ekki einfaldara, skiljanlegra og rökréttara?

Tillaga: Hann segir þó að sem betur fer hafi stjórnandi gröfunnar ekki skemmt neitt í gær heldur lagað hluta vegarins.

2.

„Kallað var á björg­un­ar­sveit­ir og sjúkra­flutn­inga­menn um hálf­sjöleytið í kvöld vegna slasaðs ein­stak­lings í Finnafirði.“

Frétt á mbl.is.       

Athugasemd: Einstaklingurinn sem slasaðist er án efa maður. Karlar og konur eru menn. Í fréttinni kemur fram að sá slasaði er ferðamaður. Líklega kynlaus …

Í fréttinni segir líka:

Að sögn Davíðs Más Bjarna­son­ar hjá Slysa­varn­ar­fé­lag­inu Lands­björg eru viðbragðsaðilar ný­komn­ir á vett­vang en bera þurfti hinn slasaða ein­hverja vega­lengd að sjúkra­bíl.

Enginn veit hvað viðbragðsaðili er. Samkvæmt fréttinni eru það ekki björgunarsveitarmenn. Hugsanlega slökkviliðið, fólk af næstu bæjum, vegfarendur. Af hverju eru blaðamenn ekki nákvæmari en þetta í skrifum sínum?

Þessi frammistaða blaðamannsins er eins og að kalla seljendur fíkniefna söluaðila, sem er án efa réttnefni. Eða innflytjendur umboðsaðila. Eða akandi, gangandi, hjólandi, hlaupandi skokkandi fólk umferðaraðila. Þá getur frétt verið svona:

Söluaðilar umboðsaðila falbuðu vöru sína meðal umferðaraðila.

Þetta heitir að vera nákvæmur fréttaaðili fjölmiðlaaðilarekstri. Eða hitt þó heldur.

Loks verður að nefna að sá slasaði var borinn „einhverja“ vegalengd. Má vera að það sé ekki rangt en skýrara hefði verið að segja að bera hafi þurft manninn nokkra vegalengd.

Tillaga: Kallað var á björg­un­ar­sveit­ir og sjúkra­flutn­inga­menn um hálf­sjöleytið í kvöld vegna slasaðs manns í Finnafirði.

3.

„Skráðum atvikum á Landspítala hefur fjölgað um 7,6% á milli ára á sama tíma og alvarlegum atvikum hefur fækkað úr sjö atvikum í þrjú.“

Frétt blaðsíðu 28 í Morgunblaðinu 27.6.2019.       

Athugasemd: Hér er allt í atvikum, þrjú slík í einni málsgrein sem er tveimur of mikið. Þetta kallast tugga, tuð, jórtur eða nástaða og er óþægilega algeng hjá blaðamönnum sem og öðru textagerðarfólki. 

Nástaða er ljót, eyðileggur stíl og skemmir fyrir lesendum. Vandinn er sá að margir skrifarar gera sér ekki grein fyrir nástöðu en þeir sem það gera forðast hana eins og heitan eldinn. Lausnin er að skrifa sig framhjá henni og það er holl aðferð og bætir skrifin margfalt.

Svo er það hitt. Atvik er nafnorð í hvorugkyni og merkir atburður, eitthvað sem gerist. Í ofangreindri tilvitnun er atvik notað sem neikvæður atburður sem er rangt: „Skráðum atvikum …“ Merkingin er mistök, óhöpp eða annað sem veldur skaða og kemur orðalagið frá Landspítalanum.

Þetta er svona álíka eins og að kalla umferðarslys atvik. Tilbúið dæmi:

Umferðaratvik varð á Selfossi þegar ekið var á gangandi mann og hann slasaðist.

Ferðaatvik varð í Esju er maður snéri sig á fæti.

Þetta gengur ekki. Við getum ekki leyft okkur að breyta tungumálinu einhliða. Í svona umræðu verður að gera greinarmun á slæmum eða neikvæðum atvikum frá öllum öðrum atvikum sem vissulega geta verið bæði hlutlaus og jafnvel ánægjuleg.

Á malid.is segir:

atvik nafnorð hvorugkyn, eitthvað sem gerist, atburður

atvikið átti sér stað um miðja nótt

þau rifjuðu upp mörg spaugileg atvik úr ferðalaginu

<sjúklingnum líður> eftir atvikum

honum líður vel miðað eðli veikindanna

Atvik er gott og gilt orð en eins og fram kemur hér fyrir ofan þarf að skýra atvikið á einhvern hátt. Það má ekki merkja eitthvað slæmt eins og spítalinn gefur sér.

Tillaga: Neikvæðum atvikum skráðum á Landspítala hefur fjölgað um 7,6% á milli ára. Um leið hefur þeim alvarlegu fækkað úr sjö í þrjú.

3.

„Það var ákveðið að loka vega­slóðanum að Sauðleysu­vatni í friðland­inu að Fjalla­baki.“

Frétt á mbl.is.     

Athugasemd: Slóði er nafnorð í karlkyni og vegaslóði einnig og er hvort tveggja haft um lélega vegi eða vegatroðninga. Orðinu má ekki rugla saman við kvenkynsnafnorðið slóð og merkir spor eða för.

Ég hefði hins vegar orðað þetta dálítið á annan veg, sjá tillöguna hér fyrir neðan.

Tillaga: Ákveðið hefur verið að loka vega­slóðanum að Sauðleysu­vatni í friðlandinu að Fjalla­baki.

4.

„… aukning er í mætingu á völlinn. “

Frétt á mbl.is.     

Athugasemd: Sagt er að áhorfendum hafi fjölgað á fótboltaleikjum og er það vel enda er íþróttin heillandi. Hins vegar er það tóm della að segja að „aukning hafi orðið í mætingu á völlinn“. 

Hér hefur nafnorðasýkin heltekið blaðamanninn sem kann ekki að koma orðum að svo sjálfsagðri staðreynd að áhorfendur hafi fjölgað. Hvernig skyldi hann hafa orðað það ef áhorfendum hafi fækkað? … minnkun er í mætingu á völlinn“?

Margt fleira er gagnrýnisvert við fréttina. Í henni er meiri áhersla á orð en efni. Svona byrjar fréttin:

Pepsi Max-deild karla er að ná fyrri styrk, eftir mögur ár í efstu deild karla, er varðar gæði innan vallar og mætingu, er deildin aftur í sókn. 

Í tilvitnuninni er fullyrt að Pepsi Max-deild karla sé í efstu deild karla sem er bull því efsta deild hefur fyrrnefnda nafnið. Og svo þetta: „… er varðar gæði innan vallar og mætingu“. Þetta er bara orðahnoð, leirburður.

Stundum er það ekki gott fyrir félögin og leikmenn sem hefur verið farið silkihönskum í mörg ár …

Hvað er það „sem hefur verið farið silkihönskum“ í mörg ár. Þetta er ófullgerð málsgrein, gjörsamlega óskiljanleg því blaðamaðurinn kastar til höndunum og enginn les yfir.

Það er að hjálpa Pepsi Max-deild karla mikið hversu stór nöfn spila nú í deildinni …

Sem kunnugt er leikur fólk fótbolta, ekki nöfn. Þetta er afar kjánalegt orðalag en átt er við að þekktir landsliðsmenn séu komnir frá útlöndum og leiki nú með íslenskum liðum. Af hverju segir blaðamaðurinn: „Það er að hjálpa ...“ en ekki það hjálpar.

… óvænt úrslit úti um allt. 

Blaðamaðurinn er ekki barn að segja frá fótboltaleikjum heldur fullorðinn maður. Þá kröfu verður að gera til blaðamanna að þeir kunni að orða hugsun sína. Hann gæti sagt að oft hafi útslit leikja verið óvænt.

Ótrúlegar endurkomur hafa sést og þegar fólk mætir á völlinn er erfitt að lesa í úrslitin áður en flautað er til leiks.

Hvað eru endurkomur? Hvað eru endurkomur sem sjást? Eru til endurkomur sem ekki sjást? Hafa úrslit leikja nokkurn tímann verið fyrirsjáanleg? 

Svona skrif eru tóm endaleysa og þeim fylgir að íslenskt mál, stíll og framsetning skipti ekki máli. Staðreyndin er samt sú að skemmdar fréttir hafa áhrif á lesendur, sérstaklega þá yngri því boðskapurinn er sá að allt sé leyfilegt. 

Hvernig væri nú fótboltinn ef ekki væru reglur sem fara þarf eftir?

Tillaga: … áhorfendum á fótboltaleikjum fjölgar.

Púkk, samkomulag við sjálfan sig og brot reisna

Orðlof og annað

Tunga um tönn eða höfuð

Einhverjum vefst tunga um tönn, einhverjum verður ógreitt um svör, verður svarafátt […] Orðatiltækið er kunnugt frá fyrri hluta 19. aldar: 

Honum má sjálfum ekki vefjast tuga um tennur. 

Sennilega er að fyrirmyndin sé hið forna orðatiltæki einhverjum vefst tunga um höfuð, það er tungan (lausmælgi) verður einhverjum að bana.

Mergur málsins, Jón G. Friðjónsson, blaðsíða 661 (hér örlítið breytt).

Mannsins tunga verður honum oft að falli (Síraksbók 5, 15, Gamla testamentið)) […] 

Svipaðan boðskap er víða að finna í fornu máli, til dæmis Hávamálum: tunga er höfuð bani, sbr. Einnig Njáls sögu: 

gæti hann, að honum vefjist eigi tungan um höfuð 

í merkingunni verði honum að bana.

Tunga er hér tákn þess sem talað er, orða eða ummæla manns, og hugsunin er sú að orð manna geti orði þeim að falli eða bana. Ekki er líklegt að orðskviðurinn eigi rætur sínar í Síraksbók, gegn því mæla fornmálsdæmin, en svipaða hugsun er að finna í Matteusarguðspjalli: 

Af orðum þínum skaltu réttlátur verða, og af orðum þínum muntu meiddur verða 

[…] sbr. einnig: 

Gæt þú vandlega tungu þinnar því að það er virkta ráð fyrir því að tunga þín má sæma þig og tunga þín má dæma þig.

Rætur málsins, Jón G. Friðjónsson, blaðsíðu 325 (hér örlítið breytt).

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Finnur hefur vissulega gert mistök eins og ungra varnarmanna er von og vísa en …“

Frétt á á blaðsíðu 10 í „sporti“ Fréttablaðsins 25.6.2019.      

Athugasemd: Með því að segja einhver geri eins og hans er eða var von og vísa er átt við að aðrir eigi vísa von frá honum. Orðalagið er jákvætt, þvert á merkinguna í fréttinni. 

Í bókinni Mergur málsins segir orðtakið:

… þess er að vænta að einhver geri eitthvað (jákvætt) að venju. […] Vísa virðist merkja ´venja´, samanber svo sem vísa og vani hefur verið til […]

Engin vonar að ungir varnarmenn geri mistök en þeir eiga það hins vegar til ekki síður en aðrir leikmenn. Hér er von lykilorðið.

Um annan leikmann segir í sömu grein:

Bjarki Steinn var einn mest ógnandi leikmaður Skagaliðsins …

Hér hefði verið einfaldara að segja

Bjarki Steinn ógnaði mótherjum sínum meir en aðrir leikmenn Skagaliðsins …

Betur færi hins vegar á því að segja að leikmaðurinn hafi sókndjarfur og erfður fyrir andstæðinga liðsins en að hann hafi verið ógnandi. Hér er orðið ekki gegnsætt. Ég man til dæmis eftir leikmanni sem var svo mikill tuddi að sumir fengu margir sár og marbletti eftir fótboltaleik gegn honum. Er ekki slíkur leikamaður ógnandi?

Um annan leikmann segir í grein Fréttablaðsins að hann hafi verið „rulluspilari“. Skilur einhver það orð? Ennfremur segir svo:

Hann hefur svo brotið sér leið inn í byrjunarliðið …

Þetta er ekki rangt orðalag en óvenjulegt. Engu líkar en hann hafi komist í liðið á ólöglegan hátt eða með frekju. Skárra væri að segja að hann hafi komist í byrjunarliðið vegna góðrar frammistöðu sinnar.

Um annan segir: 

Þá hefur hann lagt þrjú mörk í púkkið hjá Fylkisliðinu“

Um nafnorðið púkk segir á malid.is:

púkk h. (19. öld) ‘sérstakt spil’. To. úr d. puk […]

Sem sagt, tökuorð úr dönsku en hefur lifað hér frá á 19. öld þrátt fyrir að fáir þekki spilið núorðið. Hefði ekki verið einfaldara að orða þetta á þann veg að leikmaðurinn hafi skorað þrjú mörk fyrir liði. Punktur.

Tillaga: Finnur hefur vissulega gert mistök sem ekki er óalgengt hjá ungum varnarmönnum, en …

2.

„„Ég gerði sam­komu­lag við sjálf­an mig; ég ætla að tolla í tíu tíma. Ég ætla ekki að gef­ast upp.““

Frétt á mbl.is.      

Athugasemd: Eðli máls vegna er ekki hægt „að gera samkomulag við sjálfan sig“. Minnst tvo þarf til að gera samkomulag. Auvðitað gerðist ekkert annað en að maðurinn ákvað að gera þetta. Einfaldara er það nú ekki.

Svona kjánatal er líkt því sem oft sést í fjölmiðlum: „að standa með sjálfum sér“. Það er gjörsamlega útilokað vegna þess að hver maður stendur einn, enginn einn er tveir. 

Svo er það annað mál að flestir geta auðveldlega farið hjá sér ...

Tillaga: „Ég ákvað að tolla í tíu tíma. Ég ætla ekki að gef­ast upp.“

3.

„Alls eiga 21 borg á Indlandi það á hættu að missa allt grunnvatn fyrir 2020 …“

Frétt á dv.is.       

Athugasemd: Þetta er ábyggilega fljótfærnisvilla en mjög slæmt að láta hana birtast. 

Einn í tölunni tuttugu og einn er auðsjáanlega eintöluorð og því á tuttugu og ein borg í vanda. Hærri tala en einn er í fleirtölu. Væru borgirnar tuttugu og tvær eða fleiri eiga (ættu) þær í sama vanda.

Fjölmiðlar mega ekki birta villur. Til þess eru villuleitarforrit í tölvum blaðamanna. Þær eru þó heimskar sem þýðir að blaðmenn verða að lesa fréttir sína yfir fyrir birtingu. Tölvuforrit eru samt varsöm, engin gerði athugasemd gera þótt þarna stæði „Tuttugu og tvær borg …“ eða álíka rétt skrifað bull.

Betur fer á því að skrifa tölur með bókstöfum en tölustöfum, að minnsta kosti lágar tölur.

Stafsetninga- og málfarsvillur í fjölmiðlum er grafalvarlegt mál, svipað og skemmdur matur. Hvort tveggja hefur afar slæmar afleiðingar.

Tillaga: Alls á tuttugu og ein borg á Indlandi það á hættu að missa allt grunnvatn fyrir árið 2020 …

4.

„… fyrir meiriháttar skattalagabrot vegna reksturs ferðaskrifstofufyrirtækisins Ævintýrareisna.“

Frétt á visir.is.      

Athugasemd: Hér er nafnið Ævintýrareisur rangt fallbeygt, raunar vitlaust skrifað því „reisna“ er ekki til í neinu eignarfalli nafnorðsins.

Reisn er nafnorð í kvenkyni og er eintöluorð, er ekki til í fleirtölu.

Orðið reisur er fallbeygt svona í fleirtölu: reisur, reisur, reisum, reisa. Orðið er tökuorð úr dönsku, sama og rejse, ferðast. Ekki verra fyrir það en er núorðið afar lítið notað í íslensku.

Sama beygingarvilla er í frétt hjá mbl.is.  Ég fletti því upp dómnum hjá Héraðsdómi Reykjaness og komst að því að hin ranga fallbeyging er ekki í honum. 

Þegar ég er í vafa um fallbeygingu orða leita ég á malid.is og þar fæst alltaf svar á vef sem nefnist Beygingarlýsing íslensks nútímamáls. Inn á þennan vef ættu blaðamenn að fara oft á dag séu þeir í vafa um beygingu. Lykilspurningin er þó þessi: Hvað eiga þeir að gera sem aldrei eru í vafa um fall nafnorða en skrifa þau samt vitlaust?

Tillaga: … fyrir meiriháttar skattalagabrot vegna reksturs ferðaskrifstofufyrirtækisins Ævintýrareisa.

Verslun lokar, valkostur, og er að hafa það notalegt

Orðlof og annað

Láta mikið með hann

Skipting fólks í „kynþætti“ eftir útliti er löngu dauð í vísindunum en ýmsir halda þó meintum mun á lofti. Þó er vafasamt að segja að þeir „láti mikið með hann“.

Að láta mikið með e-n (manneskju) er að hafa dálæti á honum. Þeir gera mikið úr honum, þ.e.: telja hann mikilvægan eða ýkja hann.

Málið, blaðsíðu 29 í Morgunblaðinu 25.6.2019.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„„Þeir voru bara ósköp skömm­ustu­leg­ir og leiðir eitthvað.““

Frétt á mbl.is.         

Athugasemd: Hvað merki að vera „leiður eitthvað“? Þekkir einhver þetta orðalag? Nei, auðvitað ekki. „Eitthvað“ í tilvitnuðum orðum er einhvers konar hikorð eða orð sem sumir skjóta inn í frásögn sína þegar þeim finnst hún ekki vera nógu orðmörg.

Enginn segir nýliðum í blaðamennsku til. Þeir halda að þeir eigi að endurrita nákvæmlega það sem viðmælandinn segir. Í prentmiðlum eða vefmiðlum á ekki að gera það. Verkefni blaðamanna er að koma hugsun viðmælenda til skila, ekki dreifa vitleysum eða málvillum sem upp úr þeim hrökkva.

Tillaga: „Þeir voru bara ósköp skömm­ustu­leg­ir og leiðir.“

2.

„Tölvutek lokar eftir 12 ár í rekstri.“

Fyrirsögn á visir.is.          

Athugasemd: Hverju skyldi verslunin Tölvutek hafa lokað? Nei, verslanir geta hvorki opnað né lokað. Stórmunur er á því að verslun loki og verslun sé lokað.

Á vefnum mbl.is er þessi fyrirsögn:

Ölfusá opnaði í morg­un.

Þarna eru blaðamenn við sama heygarðshornið og á Vísi. Fljótið sem kennt er við Ölfus opnar ekki eitt eða neitt enda hafur náttúran ekki sjálfstæða hugsun og ekki heldur fyrirtæki.

Tillaga: Tölvutek lokað eftir 12 ár í rekstri

3.

„Markmið með verðhækkun á sætindi er að gera óhollustu erfiðari valkost fyrir neytendur [...]“

Fyrirsögn á visir.is.          

Athugasemd: „Valkostur“ er heimskulegt orð. Það er samsett af tveimur orðum sem hafa mjög svipaða merkingu. Margir eiga val um fjölmarga hluti og aðrir leita annarra kosta.

Upplýstir blaðamenn og aðrir skrifarar eru nær hættir að nota þetta furðulega orð. Þá kemur sumarið, sólin brosir en nýliðarnir sem leysa af á fjölmiðlunum halda að þeir eigi að skrifa fréttir með „flottum“ orðum eða einhvers konar stofnanamállýsku. Þá verður svokallað hrun.

Þegar skattur hefur verið hækkaður á sykri velja margir aðra kosti og ódýrari. Hinir geta valið um að halda áfram að kaupa sykurvörur eða hætt því.

Tillaga: Markmið með verðhækkun á sætindi er að gera óhollustu erfiðari kost fyrir neytendur, enda kostar hann samfélagið meira.

4.

„Hann er að hafa það notalegt með vini sínum …“

Frétt á dv.is.           

Athugasemd: Æ algengara er að blaðamenn láti nægja að segja „er að hafa“, það er fyrsta persóna eintala sagnarinnar að vera og nafnhátt sagnarinnar að hafa. Úr verður afar flatt og ómerkilegt mál eins og sést á tilvitnuninni.

Þeir sem svona skrifa eru greinilega byrjendur með lítinn orðaforða. Óþarfi að nota sögnina að vera, hún hjálpar ekkert, gerir hugsunina ekki skýrari.

Til að átta sig nánar á þessu má geta þess að sagnorðum í setningu er skipt í aðalsögn og hjálparsögn. Hjálparsagnir geta aldrei staðið einar og sér án aðalsagnar, þá verður setningin botnlaus. 

Hér eru hjálparsagnir í þremur setningum feitletraðar: Ég er farinn út. Hann vill verða bílstjóri. Hún er líklega komin heim.

Af þessu tilefni eru hér nokkrar hugleiðingar: Málfræðileg hugtök hafa lítið að segja fyrir flesta og því ekki mikil þörf að leggja áherslu á þau. Aðalatriðið er málkenndin, tilfinningin fyrir málinu, hvort heldur að það sé „gott“ eða „vont“, „rétt“ eða „rangt“, það er oft smekksatriði. 

Máltilfinning fæst ekki nema með lestri bóka, helst frá barnæsku og langt fram á fullorðinsár.

Fólk sem hefur lesið mikið getur skrifað. Það hefur ríkulegan orðaforða og kann á blæbrigði tungumálsins, hvað er við hæfi og hvað ekki. 

Sá sem aldrei hefur ástundað lestur getur ekki skrifað. Einfaldara getur það ekki verið. Ekki dugar að hafa lesið „aðeins“ skólabækur vegna þrýstings frá kennurum eða foreldrum. Sá mun alltaf skrifa skemmdan texta og skemmdin smitar út frá sér eins og mygla í mat.

Ágæti lesandi, veistu hvers vegna fjölmiðlar ráða til sín fólk í blaðamennsku sem eru slakir skrifarar? Nokkrar ástæður eru fyrir því, til dæmis frændsemi og kunningsskapur, en þó oftar en ekki vegna þess að slíkir eru hræódýrir starfsmenn, eru á byrjendalaunum í nokkuð langan tíma áður en þeir eru reknir og aðrir byrjendur ráðnir í þeirra stað. 

Þetta er ástæðan fyrir uppnefninu „blaðabörn“ sem er afar niðurlægjandi og ljótt að nota. Samt freistast maður til þess.

Tillaga: Hann hefur það notalegt með vini sínum …

 

Mótorhjólum misbeitt gegn náttúru landsins - myndir

Akstur utan vega er alvarlegt vandamála á suðvesturhorni landsins. Sérstakur vandi er vegna mótorhjóla, svokallaðra „krossara“. Félagsskapur manna mótorhjólum fékk fyrir um tuttugu árum aðstöðu austan við Vífilsfell, þar sem heita Bolöldur. Það var misráðið því mótorhjólalið hefur iðkað akstur langt út fyrir það svæði sem þeim var markað og valdið stórskaða á náttúrnni.

Nú er svo komið að hjólastígar hafa myndast vestan við Vífilsfell og Bláfjöll, einnig austan við fjöllin og má segja að Bláfjöll séu nær hringekin en þar á hvergi að vera ekið á vélknúnum ökutækjum. Raunar hefur verið ekið langleiðina upp á topp Vífilsfells.

Sandkletturinn Ölduhorn vestan undir Víflsfelli hefur verið hringspólaður og umhverfi hans stórskemmt og verður seint lagað þó mótorhjólaumferðin leggist af.

Vestan undir Hengli hafa mótorhjólamenn reykspólað eins og þeir eigi svæðið. Spólað sig upp móbergsklappir, og tætt þær. Þeir hafa hjólað inn í Innstadal, fylgt gömlum göngu- og kindastígum, breikkað þá og dýpkað.

Um helgina sá ég svo merki um akstur mótorhjóla í Grindaskörðum. Þar hefur hjólum verið ekið upp bratta hlíð við Miðbolla. Má vera að það hafi verið gert á meðan frost var í jörðu og snjór að hluta til á. Engu að síður sjá ummerkin greinilega, mosinn er dauður í hjólförunum.

Svo virðist vera að margir „krossarar“ beri enga virðingu fyrir náttúru landsins og telji sér heimilt að aka af augum svo framarlega sem þeir nást ekki, kærðir og dæmdir. Þetta viðhorf er svo hrikalega ruddalegt að engu tali tekur. Þörf er á því að taka á þessum vanda, hirða „krossara“ og kæra.

Efsta myndin er tekin í Grindaskörðum, horft niður. Þarna sést hvernig hjólakapparnir hafa gert nokkrar tilraunir til að komast upp brekku. Snjór hefur verið í brekkunni ekki á mosanum sem er dauður í hjólförunum.

Önnur myndin er tekin vestan undir Vífilsfelli. Þarna hafa myndast þrír troðningar hlið við hlið. Þegar sá fyrsti er illfær færa kapparnir sig til hliðar og búa til annan og svo koll af kolli.

Þriðja myndin er líka tekin undir Vífilsfelli, undir Ölduhorni. Þar gera „krossarar“ sitt besta til að eyðileggja fallega náttúru.

Fjórða myndin er tekin vestan undir Hengli á leið í Marardal. Þarna hafa kappar reynt sig við móbergið og greinilega komist upp, hrósað sigri. Má vera að þeir hafi verið á nagladekkjum.

Síðasta myndin er af mótorhjólamönnum sem komust langleiðina upp á Vífilsfell. Þarna eru þeir ofan við svokallaða Sléttu, á leið niður móbergið. Þeir komst ekki miklu ofar en þetta. Sem betur fer var nægur snjór og þeir náðu ekki að spóla sig í gegnum hann. Dekkin voru alsett stórum nöglum og er mjúkt móbergið engin fyrirstaða. 

 

 

Mótorhjólum ekið utan vega

Kalla eftir, horfa til og afhjúpa eða upplýsa

Orðlof og annað

Nýleg nýyrði

Það eru ekki aðeins tækninýjungar sem þurfa ný orð, samfélagsbreytingar leiða einnig til þess að mynduð eru nýyrði. Orðið útrásarvíkingur kemur fram 2008 og á síðustu mánuðum hefur mikið verið rætt um aflandskrónur.

Í kjölfar stóraukinnar ferðamennsku bættist nýyrðið lundabúð við orðaforðann og nýjungar í mataræði hafa líka skilað ýmsum nýyrðum, svo sem steinaldarfæði og lágkolvetnafæði.  [...]

Sumum nýyrðum er ætlað að leysa af hólmi orð sem þykja ekki hæfa vönduðu máli. Emoji, hinar litlu myndir sem snjallsímanotendur nota til að tjá það sem orð fá ekki lýst, hafa fengið íslenska heitið tjámerki.

Vísindavefurinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Sir Alex biðlar til Man. United.“

Fyrirsögn á mbl.is.         

Athugasemd: Varla er maðurinn á biðilsbuxunum en látum það nú vera. Á vefnum Skysports segir í fyrirsögn um sama mál:

Sir Alex Ferguson urges Man United to appoint Steve Walsh in consultancy role.

Íslenska blaðamanninn skortir orð. Hann þýðir enska orðið „urge“ sem sögnina að biðla á íslensku. Allt bendir þó til að Alex Ferguson sé að hvetja fótboltafélagið til að ráða þennan mann.

Tillaga: Sir Alex hvetur Man. United til að ráða Steve Walsh

2.

„… manni rænt ásamt dóttur sinni.“

Dagskrárkynning kl. 19.35 í Ríkissjónvarpinu 19.6.2019.         

Athugasemd: Á hlaupum heyrði ég dagkrárkynni segja þetta í Sjónvarpinu. Þetta er ekki rétt.

Tillaga: … manni rænt ásamt dóttur hans.

3.

„Man. United horf­ir til Norwich.“

Fyrirsögn á mbl.is.         

Athugasemd: Ekkert er að því að orða það þannig þegar einhver lítur til annars með ákveð markmið í huga. Sú er merkingin á að horfa til einhvers.

Hins vegar er eitthvað að þegar orðalagið er notað þrisvar í örstuttri frétt. 

1. Man. United horf­ir til Norwich.
2. For­ráðamenn Manchester United horfa nú til Norwich …
3. Leikmaður­inn sem United horf­ir til er …

Í fréttinni segir:

Leikmaður­inn sem United horf­ir til er hinn 19 ára gamli Max Aarons …

Orðalagið er enskuskotið. Betur fer á því að segja:

Leikmaður­inn sem United horf­ir til er Max Aarons 19 ára gamall …

Í fréttinni segir:

Hann er landsliðsmaður U19 ára liðs Eng­lands og er sagður passa vel í nýja leik­manna­stefnu á Old Trafford að sækja unga Breta til fé­lags­ins.

Þetta er ekki fullkláruð málsgrein og frekar klúðursleg. Eitthvað vantar í síðustu setninguna sem er svokölluð innskotssetning. Þarna þyrfti að setja kommu á eftir Trafford eða eitthvað annað. Skárra er þó þetta:

Hann er í U19 ára landsliði Eng­lands og er sagður passa vel í nýja leik­manna­stefnu á Old Trafford en í henni felst meðal annars að ráða unga Breta til fé­lags­ins.

Efnislega er hins vegar dálítið kjánaleg málsgrein.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Jakob sagður eiga að skammast sín af Elínu.“

Fyrirsögn á dv.is.         

Athugasemd: Þessi fyrirsögn skilst illa. Hún gengur ekki upp. Má vera að Jakob eigi að skammast sín fyrir Elínu eða Jakob eigi að skammast sín vegna Elínar eða Elín vilji að Jakob skammist sín. Hvernig sem reynt er að botna í fyrirsögninni er ljóst að hún er tómt bull. 

Í heild sinni er fyrirsögnin svona:

Jakob sagður eiga að skammast sín af Elínu „Jakob Frímann. Þú ert mengaður. Mengaður af fordómum, þekkingarleysi og fyrirlitningu“

Blaðamaðurinn virðist ekki hafa hugmynd um hvað fyrirsögn er. Skynsamir blaðamenn myndu skipta henni í yfir og undirfyrirsögn, sjá tillöguna. Í það minnsta vantar einn punkt. 

Hins vega er furðulegt að DV skuli leyfa sér að að birta meiðandi og ruddalega umsögn. Skiptir engu þó viðmælandinn hafi rétt fyrir sér, fjölmiðillinn verður að fylgja ákveðnum siðareglum í þessum efnum. Hvorki er ástæða til að ofbjóða lesendum né þeim sem um er rætt. Það er einfaldlega ljótt. 

Vafasamt er að endurbirta meiðandi ummæli sem finnast á samfélagsmiðlum. Það er ekki góð blaðamennska.

Tillaga: Elín segir að Jakob eigi að skammast sín - Þú ert mengaður af fordómum, þekkingarleysi og fyrirlitningu.

5.

„Kevin Costner afhjúpar 27 ára gamalt leyndarmál á bak við hið fræga Bodyguard-plakat.“

Fyrirsögn á visir.is.          

Athugasemd: Hvað merkir sögnin að afhjúpa? Leikarinn Kevin Costner gerði ekkert annað en að segja frá því sem gerðist. Hann afhjúpaði ekkert heldur upplýsti, sagði frá.

Sá sem skrifar áttar sig ekki á blæbrigðum málsins, notar orð sem ekki hæfir í frásögninni. Í heimildinni, Entertainment, stendur ekkert um afhjúpun á leyndarmáli. Afhjúpun er bara uppspuni hjá blaðamanninum.

Tillaga: Kevin Costner segir frá leyndarmálinu um fræga Bodyguard-plakatið.

6.

„Jeremy Hunt utanríkisráðherra Bretlands og leiðtogaefni Íhaldsflokksins kallaði eftir því að keppinautur hans í leiðtogakjörinu, Boris Johnson, skorist ekki undan því að mæta í kappræður í sjónvarpssal nú í vikunni.“

Fréttir á visir.is.          

Athugasemd: Þetta er of löng og í þokkabót skrýtin samsetning. „Kalla eftir því að Boris skorist ekki undan …“. Málsgreinina hlýtur að vera hægt að einfalda.

Hvað þýðir að „kalla eftir“ einhverju? Þetta er eitt vinsælasta tískuorð blaðamanna sem þýða án hugsunar beint úr ensku orðasambandið „to call for“.

Á íslensku merkir sögnin að kalla að hrópa, hrópa á, það er að hækka röddina. Nú kalla allir eftir breytingum, svörum eða öðru þegar merkingin er sú að verið er að heimta, krefjast eða hvetja til breytinga.

„Don’t be a dick, Boris“, sagði einhver á netinu. Bein þýðing á íslensku væri ekki alveg það átt er við.

Athygli vekur að blaðamaðurinn kallar Hunt leiðtogaefni en ekki Johnson. 

Tillaga: Jeremy Hunt utanríkisráðherra Bretlands skoraði á keppinaut sinn í leiðtogakjörinu, Boris Johnson, fyrrum utanríkisráðherra, að mæta í kappræður í sjónvarpssal nú í vikunni.

Bestu íslensku fyrirtækjanöfnin á ensku 2019

Hér verða veitt verðlaun fyrir bestu íslensku fyrirtækjaheitin á ensku fyrir árið 2019. Aðstandendur eiga heiður skilinn fyrir að auðvelda landsmönnum skilning á starfsemi sem vart væri hægt að orða á íslensku, því hallærislega tungumáli.

Lesendur eru beðnir um að velja besta heitið og senda tillögur sínar til Mennta- og menningarmálaráðuneytisins og merkja ráðherranum. Dregið verður úr innsendum tillögum og sá heppni sendur til útlands á kostnað íslenskrar málnefndar.

Reykjavik midsummer music, 20. til 23. júní 2019. Tónleikahátíð. Auglýst undir þessu heiti vegna þess að enginn myndi skilja Miðsumarstónleikar í Reykjavík eða eitthvað álíka á íslensku.

Mink Campers, hjólhýsi, íslensk framleiðsla. Allir skilja hvað átt er við enda væri það tóm vitleysa að nota íslenskt nafn enda er markhópurinn búsettur hér á landi.

Collection, fataverslun í miðbæ Reykjavíkur. Vera má að þessi verslun sé í eigu útlendinga og í helstu borgum séu reknar sambærilegar verslanir undir þessu heiti. Það væri því hrikaleg goðgá að nota íslenskt nafn enda myndu hérlendir ekki skilja slíkt rugl.

Home and you. Þetta er ábyggilega alþjóðleg verslun sem ekki verður rekin á Íslandi undir nafninu „hómen djú“ eins og framburðurinn hljómar í útvarpsauglýsingum. Hvað þá að það væri nefnt íslensku nafni.

Sea Life Trust, rekur náttúruminjasafn í Vestmannaeyjum. Óvíst hvort þetta sé íslenskt fyrirtæki eða útlenskt. Þvílíkar hamfarir yrðu ef nafnið væri á íslensku. Nóg hafa eyjaskeggjar þurft að þola svo það bætist ekki ofan á.

Sahara. Þetta er stafræn auglýsingastofa og sækir auðvitað viðskipti til útlanda. Þar af leiðandi væri ómögulegt að héti Mýrdalssandur, Fjörusandur eða Öræfi. Útlendingar myndu þurfa læknisaðstoðar við áður en þeir gætu skipt við stofu með slíku nafni.

Lögmannsstofan Sævar Þór & Partners. Þeir eru þrír sem starfa á lögmannsstofunni. Fyrir utan Sævar eru félagar hans, afsakið, partnerar hans, þar á vappi þeir Lalli og Svenni. Hvað yrði um viðskiptin er fyrirtækið héti því hallærislega nafni Lögmannsstofan Sævar Þór og félagar? Því miður myndu þau verða að engu og það veit Sævar manna best.

Doktor Byke. Fyrirtæki sérhæfir sig í viðgerðum á reiðhjólum. Ekki nokkur maður myndi skilja ef það héti Reiðhjólalæknirinn eða álíka hallærislegu íslensku nafni. Líklega kemur fólk í hrönnum frá útlöndum til að fá gert við tvíhjólin sín. Íslenskt nafn myndi án efa gera út af við þau viðskipti.

Eyesland. Fyndið og spaugsamt fólk rekur gleraugnaverslun undir þessu nafni. Sko, fyrir þá sem ekki vita er það borið fram „æsland“ sem er nákvæmlega eins framburður og á nafni landsins okkar á ensku, „Æsland“. Svona skop verður aldrei gamaldags og hallærislegt eins og hið forna tungumál „æslandikkk“. Fólk kemur beinlínis hlægjandi inn í búðina og þeir sem þurfa engin viðskipti hlægja að nafninu og þrá ekkert heitar en að þurfa á glasses að halda.

Hjólhýsa mover. Tæki sem hreyfir hjólhýsi úr stað má alls ekki heita Hjólhýsahreyfir. Alkunna er að íslenska er frekar takmarkað tungumál. Það er alrangt sem skáldið kvað, að á íslensku mætti „alltaf finna svar og orða stórt og smátt sem er og var“. Þess vegna er skynsamlegt, svona fyrst í stað að blanda saman ensku og íslensku í auglýsingum fyrirtækisins og það er svikalaust gert. Þegar íslenskan er útdauð er auðvelt að endurvinna auglýsinguna, stroka út örfá íslensk orð og sjá auglýsingin er orðin ensk án mikils kostnaðar.

Fagna ber samræmdu og þungu átaki sem fólk í viðskiptum hefur lagt í gegn íslenskunni. Holan dropar steininn eins og sagt er ... Fyrr en varir verður íslenskan ekki lengur deyjandi tungumál, hún verður útdauð. Þá er markmiðinu náð.

Skammarverðlaunin hljóta eigendur auglýsingastofu sem áður hét Hype, borið fram „hæp“, og er fallegt enskt nafn. Í tómu rugli breyttu þeir nafninu í Aldeilis. Hver skilur svoleiðis? Má bara gera svona án leyfis?

Látum þetta nú nægja og förum á Seacret solstice festival in Poolvalley in Smoketown.

 

Ofnotaðir frasar í fjölmiðlum

Hér segir frá ofnotuðum frösum í fjölmiðlum, tískuorðasamböndum sem blaðamenn geta varla slitið sig frá. 

Ég er ekki að setja út á þessa frasa, síður en svo. Hins vegar má alveg hvíla sum, nota önnur í staðinn. Stundum viðist sem blaðamenn séu að búa til einhvers konar blaðamannamál sem enginn annar notar. Það er einhver konar flækjumál: Löggan talar löggumál og stjórnsýslan stofnanamál. Allir virðast tala og skrifa það sem aðrir búast við að þeir geri. Fæstir nota hausinn.

Ég hef áður tekið saman álíka lista, sjá hér. 

1. Gera það gott. Notað til dæmis um þá sem standa sig vel. Allir eru að gera það gott, færri standa sig, eru duglegir og svo framvegis. 
2. Sannfærandi sigur: Einkum notað í boltaíþróttum þegar sigurliðið þarf lítið að hafa fyrir sigrinum. Samt er aldrei talað um ósannfærandi sigur.
3. Skella sér í eitthvað. Að sögn skellir fólk sér í allt mögulegt, sólbað, verslunarferð, partí, bílferð, rúmið … Óljóst er hvort skellur fylgir. Oft er nóg að segja að einhver hafi varið í búðir, partí, bílferð eða bara í rúmið.
4. Gera sér lítið fyrir. Þegar einhver hefur gert eitthvað auðveldlega eða fengið einhverju áorkað, jafnvel á skemmri tíma en aðrir, er tíðum sagt að sá „hafi gert sér lítið fyrir“, ekki einfaldlega gert það sem hann gerði. 
5. Kalla þetta gott. Oftast notað í stað þess að segja að einhver sé hættur, ætti að hætta eða vilji hætta. Orðasambandið er oftar en ekki notað á hallærislegan máta.
6. Kíkja á eitthvað. Þegar einhver frægur dvelst á Íslandi skoðar hann sjaldnast ferðamannastaði, heimsækir ekki staði eða bregður sér hingað eða þangað. Hann eða hún kíkir á Gullfoss, Þingvelli eða Mývatn. Við hin kíkjum á veitingastað og erum þar stundum í drykklanga stund, jafnvel margar klukkustundir.
7. Til margra ára. Í stað þess að segja í mörg ár kemur þetta orðalag. Þau voru gift í mörg ár er stundum sagt en tískufólkið segir að hún/hann hafi verið maki til margra ár. Þjálfari í mörg ár, þjálfari til margra ára. Frekar leiðigjarnt.
8. Horfa til þess. Víða ofnotað. Oftast ágætt að nota einfalt sagnorð. Horfa til þess að fjármagna þurfi reksturinn. Betra er að segja að fjármagna þurfi reksturinn eða leita leiða til þess.
9. Eiga sér stað. Oftast gagnslaust og bætir engu við en sumum finnst þetta svo sannfærandi viðbót. Dæmi: Þegar kaupin á bílnum áttu sér stað, en betra er að segja; þegar bíllinn var keyptur. Einfalt.
10. Um ræðir. Þetta má alveg hverfa, að minnsta kosti í nokkur ár. Það sem um ræðir hjá aðilum vinnumarkaðarins er stytting vinnuvikunnar. Betra er að segja að þeir ræði leiðir til að stytta vinnuvikuna.
11. Viðbragðsaðilar. Sumir blaðamenn þrá orðalagi „response team“ og nota því viðbragðsaðilar.  Lögregla, sjúkralið, björgunarsveitir, slökkvilið bregðast ekki við nema þeim sé tilkynnt um óhapp eða slys. Þeir sem eru vitni eða koma snemma á slysstað bregðast flestir við. Þeir eru allt eins „viðbragðsaðilar“. Hvaða gagn er af orðinu ef allir eru nú orðnir viðbragðsaðilar.

Dómsigur banns Trumps, kíkja á fossa, og viðvarandi skúrir

Orðlof og annað

Hvert stefnir íslenskan?

Ég fór í Bónus á dögunum og kom á afgreiðslukassann og segi við drenginn sem stimplaði inn að ég ætlaði að fá þetta hvorutveggja. Hann kallar í næsta afgreiðslumann. „Siggi er hvorutveggja „bæði“?“

Þá var ég á ferð í fyrra og kom á þekktan veitingastað norðan heiða. Ungur maður stóð við afgreiðsluborðið. „Can I help you?“ Ég segi á íslensku „Já, takk, en er ekki einhver á þessum bæ sem talar íslensku?“ 

Afgreiðslumaðurinn snarar sér inn í eldhús og kemur að vörmu spori. „Get ég aðstoðað herrann?“ 

Húmorinn í lagi hjá þessum unga manni en hvert stefnir íslensk tunga þegar Íslendingar eru ávarpaðir á erlendri tungu í sinni heimasveit?

Arnór Ragnarsson, grein í Morgunblaðinu 11.6.2019.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Dómsigur fyrir bann Trump við transfólki í hernum.“

Fyrirsögn á visir.is.           

Athugasemd: Skilur einhver þessa fyrirsögn? Málfræðilega er hún rétt og  engin stafsetningavilla. Er þá ekki allt gott? Nei, hér vantar smáræði sem kallast rökrétt hugsun. Sigraði bann Trumps“ fyrir rétti eða var það staðfest?

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Í dag hafa Armstrong og Han­sen verið í Húsa­felli og sam­kvæmt In­sta­gram-reikn­ingi hans fóru þau meðal annars og kíktu á Hraun­fossa.“

Frétt á mbl.is.          

Athugasemd: Útlendingar „kíkja“ einatt á hina og þessa staði á landinu ef marka má blaðamenn. Sögnin að kíkja merki ekki að skoða. Á malid.is segir meðal annars: 

Kíkja s. (17. öld) ‘gægjast, horfa í kíki’. To., sbr. nýnorska og sænska kika, danska kige […] Líklega sk. keikur og kikna og upphafl. merk. ‘að beygja sig eða reigja til að sjá betur’. Sjá kíkir og kikka.

Í daglegu tali er sögnin að kíkja fyrst og fremst höfð um að koma stuttlega við, horfa í gegnum kíki, skoða laumulega og álíka. Orðið er frekar ofnotað, er tískuorð og frekar leiðinlegt sem slíkt.

Svo er það þetta orðalag sem er dálítið ruglað: „Fóru meðal annars og kíktu ...“ Eru þrjú fyrstu orðin ekki óþörf?

Enska orðið „account“ getur þýtt reikningur. „Accountant“ þýðir bókhaldari og „accounting“ er reikningshald, það er bókhald og gerð ársreiknings og fleira.

Mér finnst alveg ótækt að áskrift mín að Instagram eða Facebook sé kölluð reikningur. Lýsi hér með eftir gegnsærra orði.

Tillaga: Í dag hafa Armstrong og Han­sen verið í Húsa­felli og samkvæmt In­sta­gram-áskrift hans skoðuðu þau Hraun­fossa.

3.

„Viðvarandi skúrir.“

Veðurfréttir kl. 22 í Ríkissjónvarpinu 18.6.2019.           

Athugasemd: Lýsingarorðið viðvarandi er hrein og klár danska sem hefur náð góðri fótfestu í íslensku máli. Danska orðabókin segir um orðið:

[Vedvarende] som består til stadighed fx om uudtømmelige energiformer som solenergi og vindenergi

Á malid.is segir:

… sem varir lengi, sem erfitt er að losna við

Nafnorðið skúr, sem er í kvenkyni og er í merkingunni regn sem stendur stutt yfir, er svolítið vandmeðfarið. Því má ekki rugla saman við karlkynsorðið skúr sem merkir lítil og óvönduð bygging sem einkum er notuð til geymslu. Að vísu eru til bílskúrar sem yfirleitt eru traustlega byggðir.

Skúrin, regnskúrin, beygist svona í eintölu: Skúr, skúr, skúr til skúrar. Í fleirtölu: Skúrir, skúrir, skúrum, til skúra.

Skúrinn, hjallurinn, beygist svona í eintölu: Skúr, skúr, skúr, skúrs. Í fleirtölu: Skúrar, skúra, skúrum, skúra.

Dæmi:

1. Skúrin féll á skúrinn.
2. Þau stóðu af sér skúrirnar í skúrunum.
3. Hann tafðist vegna skúrarinnar.
4. Þau töfðust vegna skúranna.
5. Á morgun verður leiðinda skúraveður.
6. Ekki hlakka ég til þessara skúraveðra.

Einsleitni tungumálsins er fjölbreytileg ... eða þannig.

Tillaga: Skúraveður.

4.

„Haffærisskírteini líka komið fljótlega.“

Undirfyrirsögn á blaðsíðu 8 í Morgunblaðinu 19.6.2019.           

Athugasemd: Er orðaröðin ekki dálítið skrýtin í þessari setningu? Svo virðist sem orðin hafi farið á flakk því svona talar varla nokkur maður.

Tillaga: Haffærnisskírteinið kemur líka fljótlega.

Hjólhýsamover, stofna til nýs lífs og hann Pebble Beach

Orðlof og annað

Prósent

Varast skyldi að líta á orðið prósent sem óbeygjanlegt orð. Fyrirtækið var rekið með fimm prósenta halla. Verðið er sjö prósentum lægra. Fimmtán prósent landsmanna horfðu (ekki „horfði“) á þáttinn. Hundrað komma eins prósents hækkun.

Málfarsbankinn.

Orðið falbeygist svo í eintölu: Prósent, prósent, prósenti, prósents. Í fleirtölu: Prósent, prósent, prósentum, prósenta.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Dómsigur fyrir bann Trump við transfólki í hernum.“

Fyrirsögn á visir.is.           

Athugasemd: Skilur einhver þessa fyrirsögn? Málfræðilega er hún rétt og  engin stafsetningavilla. Er þá ekki allt gott? Nei, bann Trumps sigraði ekkert. Hins vegar hélt tilskipun Trumps sem bannar transfólk fái að gegna herþjónustu.

Tillaga: Trump sigrar í dómsmáli vegna transfólks í hernum.

2.

„Hjólhýsa mover.“

Auglýsing á blaðsíðu 8 í Morgunblaðinu 15. júní 2019.          

Athugasemd: Fyrirsögnin á auglýsingunni er afar aum. Blandað er saman íslensku og ensku rétt eins og þau séu sama tungumálið. Slík gengur ekki. Skynsamlegra er að nota bara annað tungumálið. Auglýsandinn hlýtur að geta gert betur, þó ekki sé nema af virðingu fyrir hugsanlegum kaupendum.

Í þessu tilviki hefði mátt segja „hjólhýsa hreyfir“ enda verið að kynna tæki sem hreyfir við þungum hjólhýsum, nokkuð sem einn eða tveir menn bifa varla.

Tillaga: Hjólhýsahreyfir.

3.

„Frelsissvipt af barnsföður sínum …“

Frétt á dv.is.          

Athugasemd: Veit ekki hvort svona flokkist sem leti, þekkingarleysi eða hvort tveggja. Þá verður til ýmislegt skrýtið: Einhver framkvæmir afbrot, frelsissviptir eða „aðgerðagerir“ í stað þess að brjóta af sér, svipta frelsi eða gera eitthvað.

Blaðamenn sem svona skrifa eru ekki vanir, hafa ekki mikinn orðaforða og gera sér ekki grein fyrir neyðarlegum takmörkunum sínum. Yfirleitt fer betur á því að nota germynd, eins og gert er í tillögunni, heldur en að nota þolmynd, eins og er í tilvitnuninni.

Tillaga: Barnsfaðirinn svipti hana frelsi.

4.

„Fyrir þeim var erfitt að stofna til nýs lífs.“

Frétt á visir.is.          

Athugasemd: Í nokkuð góðri grein er fjallað um afleiðingar slyssins í Chernobyl. Höfundurinn hefði samt mátt lesa greinina miklu betur yfir fyrir birtingu. Nokkur fljótfærni bagar hann.

Tilvitnunin er dálítið skrýtin. Eiginlega er þetta ómöguleg setning, ber mikinn keim af þýðingu úr ensku. Því miður hafði ég ekki fyrir því að kanna heimildina en hún gæti hafa verið svona á ensku:

For them it was difficult to begin a new life.

Á íslensku er það orðað þannig að við getna kvikni nýtt líf. Varla er blaðamaðurinn að tala um erfiðleika við getnað, sem þó er ekki útilokað.

Hins vegar kann að vera að hann eigi við að fólk sem hafi flutt búferlum hafi átt erfitt með að lagag sig að nýju umhverfi. Sé svo væri betra að segja það þannig.

Í greininni segir einnig:

Í Hvíta-Rússlandi bjó fólk á svæði þar sem joðskortur var við líði.

Höfundurinn verður að átta sig á að sjálfvirk villuleitarforrit í tölvunni skilja ekki blæbrigði íslensks mál. Það gerir ekki greinarmun á lýði og líði, hvort tveggja er rétt skrifað en merkingin er ekki hin sama.

Það sem er við lýði er hjá lýðnum og ritað með ufsilon í. Hins vegar er oft sagt að eitthvað líði hjá, líði yfir eða ský líði yfir loftin blá og er allt annað.

Tillaga: Fyrir þau var erfitt að aðlagast nýjum heimkynnum.

5.

„Sjálfstæði Grænlands mun verða.“

Frétt á kjarninn.is.           

Athugasemd: Verða hvað? Líklega á blaðamaðurinn við að Grænland muni verða sjálfstætt. Eitthvað útlenskt er við þessa fyrirsögn. Má vera að hún sé nær dönsku en íslensku. 

Tillaga: Grænland mun verða sjálfstætt.

6.

„Pebble Beach gaf bestu kylfingum heimsins tækifæri til að sýna klassagolf.“

Undirfyrirsögn á blaðsíðu 24 í Morgunblaðinu 18.6.2019.          

Athugasemd: Hann virðist vera einstakur maður þessi Pebble Beach og ætti að fara sem víðast með nemendur sína og sýna klassagolf. 

Nei, Pebbel Beach er ekki maður, heldur staður, golfvöllur. Völlurinn virðist vera svo góður að kylfingar hafi náð að spila þar frábærlega vel. Hálfasnalegt að orða þetta eins og segir í fyrirsögninni.

Tillaga: Bestu kylfingar í heimi spiluðu frábærlega á Pebble Beach. 

 

7.

„Samkvæmt könnuninni, sem hafa verður eðlilegan fyrirvara á eins og á öðrum slíkum, eru nú aftur fleiri jákvæðir en neikvæðir vegna aðstæðna í efna- hagslífinu eftir neikvæðari svörun fyrr á árinu þar sem fleiri töldu aðstæður slæmar en góðar.“

Leiðari Morgunblaðsins 18.6.2019.         

Athugasemd: Nú kunna einhverir að halda að ég væri með leiðarahöfund Morgunblaðsins á heilanum. Það er að hluta til rétt, hef lesið leiðarann blaðsins með athygli í áratugi. Í gegnum tíðina hafa ritstjórar blaðsins skrifað góða leiðara og hafa aðrir komið að skrifunum og oftast gert vel. Núverandi ritstjóri er beinlínis í uppáhaldi hjá mér.

Nú bregður svo við að ritstjórinn er fjarverandi og einhver sem ekki skrifar vel hleypur í skarðið. Leiðarinn er frekar illa skrifaður, rétt eins og leiðari gærdagsins. Verst er þó að höfundurinn virðist ekki hafa yfirsýn yfir það sem hann vill segja. Skrifin verða því slöpp endursögn úr fréttum en ætti að vera sjálfstæð greining og stefnumið.

Ofangreind tilvitnun úr leiðara dagsins er endemis langloka. Höfundurinn virðist ekki skilja að punktur er besti vinur allra skrifara. Samt fjandskapast hann við blessaðan punktinn og flækir málsgreinar í innskotssetningar og aukasetningar þar til mann þrýtur örendið við lesturinn.

Svona skrif er víti til varnaðar.

Tillaga: Samkvæmt könnuninni eru nú aftur fleiri jákvæðir en neikvæðir vegna aðstæðna í efnahagslífinu. Fyrr á árinu voru svarendur neikvæðari, töldu aðstæður slæmar, færri fannst þær góðar.