Vindstillur, einstaklingsframtök, forvöl og sérstök vonbrigði

Orðlof

Hinn tvítugi …

Oft er umfjöllun um menn eitthvað á þessa leið: 

„Hinn 20 ára gamli námsmaður, NN, er talinn hafa ekið bílnum.“ 

Hér eru orðin íslensk, en setningafræðileg skipan þeirra er það ekki. 

Fyrri hluti þessarar málsgreinar á sér erlenda fyrirmynd: 

„The 20-year-old student, NN“ . 

Mælt er með því að haga hér orðum í samræmi við íslenska málvenju: 

Talið er að NN, tvítugur námsmaður, hafi ekið bílnum. 

Hægt er að orða þetta á ýmsa fleiri vegu.

Gott mál. Ábendingar um algengar ritvillur og hnökra á máli og stíl. Ólafur Oddsson. Menntaskólinn í Reykjavík 2004.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Grjót­hrun úr Gjög­ur­tánni eft­ir jarðskjálfta í júní.“

Myndatexti á mbl.is.                                   

Athugasemd: Á myndinni sést rykmökkur, líklega vegna skriðufalls í fjalli sem heitir Gjögur en Gjögurfjall á nokkrum kortum. Gjögurtá er lítið nes nyrst á fjallinu. Það er lítið og láglent. Úr því falla ekki svona skriður.

Ekki fer vel á því að nota ákveðinn greinir með örnefnum. 

Blaðamaður á að fara rétt með örnefni. Afar auðvelt er að finna þau á vefkortum frá Landmælingum og Loftmyndum.

Tillaga: Grjót­hrun úr Gjög­ri eft­ir jarðskjálfta í júní.

2.

„Búist er við vindstillum í næstu daga.“

Fréttir kl. 19:00 í Ríkissjónvarpinu 19.7.20.                              

Athugasemd: Fréttaþulurinn boðaði ekki að:

1. stillur
2. veðrið myndi lægja
3. veðrið gengi niður
4. veðrið myndi kyrrast
5. svo framvegis

Nei, „vindstillur“ varð það að heita. Ég þekki ekki þetta orð og er eiginlega sleginn „orðstillu“.

Ekki verður „vindstilla“ heldur, logn eða dúnalogn, blæjalogn, lygna, stillilogn, hvítalogn og svo framvegis. 

Tillaga: Búist er við að lygnu næstu daga.

3.

„Smyrill varð bíl að bráð.“

Fyrirsögn á frettabladid.is.                               

Athugasemd: Þetta er ekki rétt notkun á nafnorðinu bráð. Á málið.is segir um orðið:

Veitt dýr, (hrátt) kjöt af veiddu dýri; æti, fengur.

Fugl getur ekki verið bráð bíls. Með því er verið að snúa hefðbundinni merkingu á hvolf en líklegast er þetta bara þekkingarleysi blaðamannsins. Bíll hvorki veiðir né drepur vegna þess að honum er stjórnað af ökumanni.

Tillaga: Dauður smyrill á þjóðvegi.

4.

„Of mikið um ein­stak­lings­fram­tök.“

Millifyrirsögn á mbl.is.                                

Athugasemd: Blaðamenn eiga að vita að nafnorðið framtak er aðeins til í eintölu. Eitthvað alvarlegt er að á Mogganum ef menn vinna þar í nokkur ár án þess að vita þetta og annað álíka.

Fyrirsögn fréttarinnar er þessi:

Risa­stór yf­ir­lýs­ing í Kópa­vogi.

Breiðablik vann Val með fjórum mörkum gegn engu í fótbolta. Séu úrslitin „yfirlýsing“ af hverju segir blaðamaðurinn ekkert frekar um hana eða hvers vegna hann kallar úrslitin þessu orði?

Í fréttinni segir:

… en illa gekk að reyna al­menni­lega á Sonný Láru Þrá­ins­dótt­ur í marki Breiðabliks …

Hér er ábyggilega átt við að markmaðurinn þurfti ekki að beita sér að ráði. Af hverju er það þá ekki sagt? Svona loðið og ómerkilegt orðalag er algengt hjá íþróttablaðamönnum og er síst af öllu hjálplegt fyrir lesendur. 

Einnig segir í fréttinni:

… eft­ir huggu­lega send­ingu Öglu Maríu.

Skrýtið orðalag, ekki alveg ljóst hvað átt er við.

Valskon­ur eru ekki að ná að ógna nægi­lega mikið …

Þarna hefði verið gráupplagt að stytta málæðið og segja:

Valskon­ur ógna ekki nægi­lega mikið …

Nota eitt sagnorð ekki hjálparsögn og tvo nafnhætti.

Tillaga: Of mikið um ein­stak­lings­fram­tak.

5.

„Kveikti í síga­rettu með gaskút í bíln­um.“

Fyrirsögn á mbl.is.                              

Athugasemd: Fullyrða má að ekki sé hægt að kveikja í neinu með gaskút. Líklegasta skýringin er að maðurinn sem frá segir í fréttinni hafi kveikt í sígarettu á „hefðbundinn“ hátt inni í bílum og þá sprakk kúturinn.

Í fréttinni stendur:

… að gaskút­ur hafi verið inni í bif­reiðinni sem all­ar lík­ur séu á að teng­ist spreng­ing­unni …

Þetta er nokkuð skondið. Hafi gaskúturinn ekki verið í bílnum hvað hefði þá getað valdið sprengingunni?

Tillaga: Kveikti í síga­rettu þrátt fyrir lekan gaskút í bíln­um.

6.

„Nokkrir fylgjendur QAnon hafa fengið framgang í forvölum Repúblikanaflokksins fyrir ýmis embætti að undanförnu.“

Frétt á visir.is.                              

Athugasemd: Forval er ekki til í fleirtölu, sjá hér. Það ruglar hins vegar að nafnorðið val er til í bæði eintölu og fleirtölu. Vel lesnir blaðamenn og aðrir eiga að vita þetta.

Hvað merkir að „fá framgang“? Lesandi fréttarinnar þarf að hugsa sig um og giska á merkinguna. Verið gæti að blaðamaðurinn eigi við að frambjóðendur hafi náð árangri í forvali. Hann er hins vegar smitaður af nafnorðasýkinni.

Tillaga: Engin tillaga.

7.

„Það eru sérstök vonbrigði að þau ákvæði sem brýnast er að breyta mæta afgangi.“

Leiðari Fréttablaðsins 22.7.20.                             

Athugasemd: Hver er munurinn á vonbrigðum og „sérstökum vonbrigðum“? Enginn. Líklega er þetta sérstaka bara pólitísk orðlag, tuð, sem hljómar þokkalega í talmáli en illa í rituðu.

Lýsingarorðið sérstakur er eiginlega litlaust, er ekki lýsandi eins og flest önnur lýsingarorð. Oft er sagt að maðurinn sé sérstakur. Þetta er óskiljanlegt og enn síður að hann sé sérstakari eða sérstakastur.

Varla er hægt að segja að stigbreyting lýsingarorðsins sé skemmtilegt, það er að eitthvað valdi sérstakari vonbrigðum eða sérstökustum vonbrigðum.

Lýsingarorðið sérstakur á betur við þegar verið er að lýsa stöðu, eins og sérstakt eyðublað, sérstakur taflmaður en ekki sem lýsing á eiginleikum fólks.

Tillaga: Það eru vonbrigði að þau ákvæði sem brýnast er að breyta mæta afgangi.

Skip vafið gaddavír, bílar handtaka og fækkun ferðamannsins

Orðlof

Val

Heldur rislítið er orðið valkostur en það þýðir: val eða völ.

Gott mál, blaðsíðu 33, Ólafur Oddsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Til að verjast sjóránum á þeirri leið var skipið vafið gaddavír.“

Frétt á ruv.is.                                  

Athugasemd: Nei, skipið var ekki vafið með gaddavír. Held að það sé ekki gerlegt.

Í fréttinni segir:

Það var meðal annars gert með því að vefja gaddavírslengjum utan rekkverk skipsins, allt frá stefni aftur á bakborða og svo til baka áður en komið var til Sri Lanka. 

Bakborði er vinstri hlið skipsins. Stjórnborði er hægri hlið vegna þess að bátum (voru forðum nefnd skip) var stýrt aftast hægra megin.

Þegar sagt er að gaddavír hafi verið „frá stefni og aftur á bakborða“ er alveg jafn gáfulegt að segja „frá stefni og aftur til vinstri“. Hvort tveggja er tóm della. 

Aftasti hluti skips eða báts kallast skutur. Þess vegna eru til skuttogarar, það er skip sem taka veiðarfærin inn að aftan. 

Í gamla daga voru til síðutogarar. Þeir gátu ýmist kastað trolli út frá bakborða eða stjórnborða.

Orðabókin segir að rekkverk sé handrið ofan á borðstokki báts eða skips. Borðstokkur á togurum kallast líka lunning.

Af myndinni sem fylgir fréttinni var engu vafið um rekkverk, borðstokk eða lunningu. Gaddavírinn var festur við hann en ekki sést hvernig það er gert.

Tillaga: Vegna tíðra sjórána var skipið varið með gaddavír.

2.

„… en alls taka hlaup­ar­ar frá tutt­ugu mis­mun­andi lönd­um þátt í ár.“

Frétt á mbl.is.                                  

Athugasemd: Hver er munurinn á „tuttugu mismunandi löndum“ og tuttugu löndum? Hann er enginn. Hvers vegna er þá verð að bæta lýsingarorðinu mismunandi við? 

Að einu eða öðru leyti eru öll lönd mismunandi. Ekki þarf að taka það fram.

Tillaga: … en alls taka hlaup­ar­ar frá tutt­ugu lönd­um þátt í ár.

3.

„Til­slak­an­ir beint eft­ir versl­un­ar­manna­helgi.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                  

Athugasemd: Líklega á blaðamaðurinn við að breytingarnar verði strax eftir verslunarmannahelgina. Greinilega óvanur maður sem skrifar.

Í fréttinni segir:

… þó að Þórólf­ur hafi ekki gefið upp um hve lengi verði leyfi­legt að vera opið.

Blaðamaðurinn hlýtur að eiga við hversu lengi verði opið. Tilhneiging unglinga er að nota nafnhátt sagna í stað framsöguháttar. Hér er réttara að segja: … verður opið.

Í fréttinni segir líka:

Áður hef­ur hann nefnt annaðhvort miðnætti eða 1 um nótt.

Tölustafurinn er þarna frekar hjárænulegur. Betur hefði farið á því að skrifa eitt um nótt.

Tillaga: Til­slak­an­ir strax eft­ir versl­un­ar­manna­helgi.

4.

„Gamli vs. nýi.“

Fyrirsögn á Bakþönkum Fréttablaðsins 17.7.20.                                 

Athugasemd: Þarna hefðu betur farið á því að nota samtenginga og. Hún er til margra hluta nytsamleg og algjör óþarfi að nota ensku. „Vs.“ er skammstöfun orðsins „versus“ og merkir á móti eða andstætt við. 

Stundum skrifa íþróttablaðamenn „Kr vs Valur“ en hefðu getað haft það Kr og Valur eða Kr á móti Val. Þessi félög eru andstæðingar og þegar skrifað stendur Kr og Valur í kvöld er átt við að þá munu félögin keppa. Flestir kannast við söguna af Davíð og Golíat. Fáir myndu segja Davíð vs Golíat.

Sé sagt í fyrirsögn Gamli og nýi er alveg ljóst hvað átt er við, það er samanburður á gömlum tíma og nýjum.

Tillaga: Gamli og nýi.

5.

„… hef­ur sakað lög­reglu­menn í ómerkt­um bíl­um sem hand­tóku mót­mæl­end­ur í Port­land fyr­ir „blygðun­ar­lausa vald­beit­ingu“.“

Frétt á mbl.is.                                  

Athugasemd: Nokkuð öruggt er að bílar handtóku ekki mótmælendur. Hér er skýrt dæmi um misnotkun á tilvísunarfornafni.

Á vef BBC sem er heimild blaðamannsins segir:

… has accused federal agents in unmarked cars who apparently detained protesters in Portland of a "blatant abuse of power".

Þetta er þýtt beint og úr verður vitleysa. Enska fornafnið „who“ vísar til lögreglumannanna ekki bílanna en það gerir tilvísunarfornafnið sem ekki. Miklu betra er að þýða á þann hátt sem segir í tillögunni.

Lögreglan var sökum um valdbeitingu ekki „fyrir“.

Í fréttinni segir:

… en Trump sendi þá fyrr­nefndu til Port­land fyr­ir tveim­ur vik­um síðan, með það að mark­miði að draga úr mót­mæl­um.

Atviksorðinu síðan er hér ofaukið, það gerir ekkert, merkir ekkert og er því gangslaust.

Tillaga: … hef­ur sakað lög­reglu­menn, sem komu í ómerkt­um bíl­um og hand­tóku mót­mæl­end­ur í Port­land um „blygðun­ar­lausa vald­beit­ingu“.

6.

„Ég held að það besta við að ferðast inn­an­lands akkúrat núna sé fækk­un ferðamanns­ins …“

Frétt á mbl.is.                                  

Athugasemd: Hvernig getur ferðamanni fækkað? Greinirinn bendir til þess að þetta sé fljótfærnisvilla. Blaðamaðurinn hefur þetta eftir viðmælanda sem hann kallar „rithöfund“. Líklega ættu báðir að líta í eigin barm og vanda skrif sín.

Orðið „akkúrat“ sést sjaldan í ritmáli. Hélt raunar að það væri útdautt og rassbagan „á þessum tímapunkti“ hefði útrýmt því. Ein vitleysan kemur í stað annarrar.

Þegar öllu er á botninn hvolft er tilvitnuð málsgrein slök. Betur færi á því að segja eitthvað á þessa leið:

Ferðamönnum hefur fækkað og þá er gott að ferðast um landið.

Svo má endalaust deila um þessa fullyrðingu. Held að hún standist ekki.

Tillaga: Ég held að það besta við að ferðast inn­an­lands um þessar mundir séu fáir ferðamenn …

7.

„Tæki­færi til virkj­un­ar vindorku.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                  

Athugasemd: Betur fer á því að nota tækifærið til að virkja vindorku en að nota það til virkjunar. 

Sagnorðið lýsir því betur hvað ætlunin er að gera. Nafnorðið má misskilja. Virkjun er mannvirki til að nytja afl eða orku eins og segir í orðabókinni.

Tillaga: Tækifæri til að virkja vindorku.

8.

„Sum­arið kem­ur aft­ur á mánu­dag­inn.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                  

Athugasemd: Eftir að hafa hneykslast yfir málfari á vef Moggans verður fyrir augum ljómandi falleg fyrirsögn. Hún er auðskiljanleg því öll él styttir upp um síðir og geislar sólarinnar brjóta upp skýjaþykknið.

Þó að æði ógn og hríðir,
aldrei neinu kvíða skal.
Alltaf birtir upp um síðir,
aftur kemur vor í dal.

Þannig orti Freysteinn Gunnarsson og er þetta fyrsta erindið í ljóðinu, sjá hér. Karlakórinn Vísir á Siglufirði gerði það ódauðlegt í mögnuðum flutningi, sjá hér.

Tillaga: Engin tillaga.

 

 

Eftirdráttur, starf á dánarstundu og fram eftir miðnætti

Orðlof

Friðsamir, friðsamleg

Mótmæli eru ekki friðsöm en þau eru oftast friðsamleg. Þegar mótmæli eru friðsamleg og fara friðsamlega fram má ætla að mótmælendur séu friðsamir. […]

Athafnir manna og ákvarðanir eru friðsamlegar, siðsamlegar, skynsamlegar, lánsamlegar og jafnvel dásamlegar.

Það eru örugglega til margar undantekningar frá þessu, menn geta t.d. verið dásamlegir en ekki dásamir. En meginreglan er sú að -samur/-söm/-samt á við um manneskjur en þegar -legur/-leg/-legt bætir við er um að ræða hugmyndir, orð og athafnir.

Þetta flækist reyndar þegar um er að ræða eitthvað óhlutstætt sem ekki er hugmynd, orð eða athöfn. Úrskurður getur verið vafasamur, starf getur verið erilsamt og vorið rigningarsamt.

En munum í augnablikinu: Mómælendur eru friðsamir. Mótmæli friðsamleg.

Kvennablaðið, Málfarsmoli. Eva Hauksdóttir.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Aðstoða þurfti þrjá til hafnar eftir erfiðleika við að koma mótor skemmtibáts þeirra í gang. “

Frétt á visir.is.                                  

Athugasemd: Þetta er dálítið þokukennt. Þrír menn voru í skemmtibát og vélin bilaði. Yfirleitt er það þá orðað þannig um að báturinn hafi fengið aðstoð. Þá er átt við að mennirnir í honum hafi notið hennar. Þremenningarnir voru í bátum sem var dreginn.

Í fréttinni segir:

Bátur Björgunarsveitarinnar Ársæls er nú með bátinn í eftirdrætti á leið í höfn í Kópavogi ásamt björgunarsveitarbátnum Sædísi frá Kópavogi.

Hvað er „eftirdráttur“? Orðið er ekki til. Nóg er að segja að báturinn sé dreginn því hann er alltaf fyrir aftan þann sem dregur. Sama er með bíla. Hjólhýsi er til dæmis ekki í „eftirdrætti“. 

Til orðið eftirbátur sem þýðir bókstaflega bátur sem er dreginn og er átt við þann sem áhöfnin á þeim stærri notar til dæmis til að komast í land þar sem er hafnleysa. 

Orðalagið að vera eftirbátur einhvers merkir að standa öðrum að baki.

Tillaga: Björgunarsveitir drógu skemmtibát með eð bilaðri vél til hafnar. Þrír menn voru um borð.

2.

„… en hún gegndi störfum sendiherra Suður-Afríku í Danmörku á dánarstundu.“

Frétt á blaðsíðu 13 í Morgunblaðinu 14.7.20.                                 

Athugasemd: Hún var sendiherra þegar hún dó. Blaðamaðurinn virðist óvanur skrifum og enginn leiðbeinir honum. Í þessu sambandi er ekki rétt að tala um dánarstund. Konan dó.

Í fréttinni segir:

Cyril Ramaphosa, forseti Suður- Afríku, tilkynnti andlát hinnar 59 ára gömlu Mandela en tiltók ekki banameinið.

Betur fer á því að segja:

Cyril Ramaphosa, forseti Suður- Afríku, tilkynnti andlát Mandela. Hún var 59 ára en ekki er vitað um dánarmeinið.

Á enskan máta tíðkast nú að segja „hinnar 59 ár gömlu“ í stað þess að sleppa lausa greininum. Á ensku væri málsgreinin orðuð svona:

South African President Cyril Ramaphosa has announced the death of the 59-year-old Mandela …

Fréttin er stutt en viðvaningslega skrifuð. Hér er dæmi:

Hún fæddist í Soweto og ólst þar upp á sama tíma og faðir hennar sat í fangelsi, en þar fékk hann að dúsa í 27 ár …

Sögnin að dúsa á ekki við hér. Réttara er að segja:

Hún fæddist í Soweto og ólst þar upp án föður síns sem sat í 27 ár í fangelsi.

Eins og aðrir fjölmiðlar verður Mogginn að láta lesa yfir skrif byrjenda sem og annarra til þess að lesendum sé nú ekki ofboðið. Þá er stutt í vantraust.

Tillaga: … en hún var sendiherra Suður-Afríku í Danmörku þegar hún lést.

3.

„Hjá Coca-Cola eru hins vegar engin áform fyrirliggjandi um að segja skilið við plastflöskur því neytendur vilji hafa glerið áfram.“

Frétt á blaðsíðu 13 í Morgunblaðinu 14.7.20.                                  

Athugasemd: Kók ætlar ekki að hætta með plast því neytendur vilja gler. Hmmm … Skilur einhver þetta?

Nei, auðvitað ekki, þetta er rökleysa. Byrjendur í blaðamennsku fá að skrifa hvað sem er og enginn les yfir og þeir læra ekkert.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Í lok síðustu viku voru flug­fé­lög far­in að fljúga langt fram eft­ir miðnætti …“

Frétt á mbl.is.                                   

Athugasemd: Blaðamaður sem ætlar að segja frá því sem viðmælandi hans hefur sagt á þriggja kosta völ:

1. Birta orðrétt
2. Lagfæra orðalag og birta í gæsalöppum
3. Segja frá í óbeinni ræðu

Fyrsti kosturinn er oft ómögulegur því málsgreinarnar verða stundum langar og flóknar og aðalatriðið týnist. Fæstir tala gullaldarmál, hvað sem það nú er.

Annar kosturinn er góður og viðmælandinn getur varla verið á móti því að sem hann hefur sagt sé betrumbætt.

Þriðji kosturinn er góður en túlkun getur oft verið varasöm.

Ofangreind málsgrein er svona í fullri lengd:

Í lok síðustu viku voru flug­fé­lög far­in að fljúga langt fram eft­ir miðnætti til lands­ins af þeim sök­um að sýni höfðu verið tek­in hjá svo mörg­um ferðamönn­um dag­inn áður að grein­ing­ar­geta Land­spít­al­ans bauð ekki upp á að fleiri færu í skimun við kom­una til lands­ins.

Þetta er alger endaleysa og ótrúlegt að ritstjórn Moggans samþykki að birta svona langloku.

Punktur er ágætt tæki til að stytta málgreinar og auðvelda lesturinn. Hins vegar skil ég ekki málsgreinina, hef reynt að laga hana en get það ekki. Mér er til efs að blaðamaðurinn skilji sjálfur ummælin og sé svo má alls ekki birta þau.

Eitt er víst að orðalagið „fram eftir miðnætti“ er ekki til. Vera má að viðmælandinn eigi við fram undir miðnætti eða fram yfir miðnætti. Ljótt er það þegar lesandinn þarf að giska á hvað átt er við.

Orðalagið „af þeim sökum“ er óþarfi, hægt er að nota fornafnið því í staðinn. Og „bauð ekki upp á“ er líka óþarfi, Landspítalinn gat ekki skimað fleiri.

Tillaga: Engin tillaga.

Ferðir fara, ríkjandi trúarhópur og Duda hafði sigur

Orðlof

Óhappatilviljun

Haft var eftir ríkissaksóknara víðs vegar í fjölmiðlum í fyrra að greina þyrfti 

„refsivert gáleysi frá óhappatilviljun og lítilfjörlegu gáleysi“. 

Það kom mér á óvart að orðið óhappatilviljun skyldi finnast í lögum. Þar af leiðandi er það algengt í dómsúrskurðum. 

Eðlilegra væri að tala um óhapp eða óhappatilvik. Óhapp felur í sér tilviljun og því er marklaust að skeyta orðunum saman. 

Einnig hljómar lítilfjörlegt gáleysi einkennilega, en líklega er meiningin að greina það frá alvarlegu gáleysi.

Morgunblaðið, Tungutak. Elsa S. Ólafsdóttir.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Íslend­ing­ar mun dug­legri að mæta.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                 

Athugasemd: Betur fer á því að segja að Íslendingar séu mun duglegri að koma en áður. Sögnin að mæta á ekki við hér. Hún merkir að hitta einhvern, koma til móts við annan eða aðra eins og segir í orðabókinni.

Lýsingarorðið duglegur eyðileggur setninguna því hvorki fámenni eða margmenni á staðnum er merki um dugnað. Það sem viðmælandinn á við er að fleiri Íslendingar koma á staðinn.

Í óbeinu máli hefur blaðamaðurinn eftir viðmælanda sínum að umferðin hafi aukist. Svo er þetta haft eftir honum:

Það hef­ur auk­ist nokkuð eft­ir að landið var opnað, en sömu­leiðis eru fleiri Íslend­ing­ar að koma.

Hvað hefur aukist? Varla umferðin því þá hefði verið sagt að hún hafi aukist. Svo er sagt að „sömuleiðis eru fleiri Íslendingar að koma“. Hvaða tilgangi þjónar atviksorðið „sömuleiðis“? Þetta kallast samhengislaus tal, jafnvel bull. Óvíst er hvort blaðamaðurinn skilji þetta.

Tillaga: Fleiri Íslendingar koma en áður.

2.

„Franskt skemmtiferðaskip brýtur ísinn.“

Fyrirsögn á visir.is.                                  

Athugasemd: Hér hefði verið skynsamlegra að orða fyrirsögnina á annan veg til dæmis eins og segir í tillögunni hér að neðan. 

Mikilvægt er að orðaval sé í samræmi við efni. Franska skipið er ekki ísbrjótur. Það kemur um mitt sumar, hið fyrsta af mörgum, ábygglega tilviljun ein.

Tillaga: Fyrsta skemmtiferðaskipið er franskt.

3.

„Fyrstu sólarlandaferðirnar fara af stað.“

Fyrirsögn á ruv.is.                                

Athugasemd: Hér fer betur á því að segja að ferðirnar hefjist, byrji.

Af sögninni að fara er dregið nafnorðið ferð. Getur verið að ferðir fari? Ég fer af stað í ferð/ferðalag, legg af stað í ferð. Jú, áætlanaferðir í flugi, rútum og skipum fara, er oft sagt í daglegu tali.

Í vönduðu ritmáli er engin ástæða til að klifa, betra að umorða.

Tillaga: Fyrstu sólarlandaferðirnar hefjast.

4.

„Þá segir í tilkynningu frá lögreglunni að hætta geti verið til staðar á merktum gönguleiðum, vegum sem og við aðra staði í fjalllendi.“

Frétt á visir.is.                                

Athugasemd: Fyrir utan nástöðuna og stílleysið er málsgreinin rugl. Eru merktar gönguleiðir og vegir aðeins í fjalllendi? Ekki hægt að skilja þetta öðru vísi. Líklega hrynur ekkert á ómerktar gönguleiðir eða vegi á láglendi.

Vandinn er að löggan er óskrifandi og margir blaðamenn líka. Þakka ber að málsgreinin sé ekki svona:

Hætta er til staðar á mörgum stöðum í fjöllum enda staðsetningar óstöðugs grjóts stöðugur vandi óstöðugra á merktum gönguleiðum.

Löggan þarf nauðsynlega að láta einhvern með viti lesa yfir tilkynningar hennar á Facebook sem og annars staðar. Blaðamenn þurfa að gera sér grein fyrir því að mikilvægt er að lagfæra og ummorða það sem löggan sendir frá sér.

Tillaga: Í tilkynningu frá lögreglunni segir að hætta sé grjóthruni á vegum og gönguleiðum.

5.

„Leiðtog­ar minni­hluta­hóps ahma­di-múslima í Bangla­dess hafa sakað „öfga­menn“ úr hópi ríkj­andi trú­ar­hóps múslima um að …“

Frétt á mbl.is.                                 

Athugasemd: Hvað merkir „ríkjandi trúarhópur“? Er það trúin sem meirihluti landsmanna aðhyllist? Sé svo, yfir hverju ríkir trúarhópurinn? Gat blaðamaðurinn ekki orðað þetta skiljanlegar?

Málfar blaðamanna tekur hröðum breytingum og nú er enskunni snúið upp á íslenskuna. 

Orðið „ríkjandi“ tröllríður fjölmiðlum. Enginn er til dæmis lengur Íslandsmeistari heldur verður það að vera „ríkjandi Íslandsmeistari“.

Sama er með orðið „sitjandi“ sem getur vissulega merkt afturendi á manni nema hann sé forseti þá er hann „sitjandi forseti“. Verið er að herma eftir enskunni en á henni er tíðum talað um „sitting president“.

Engin þörf er á að nota enskar þýðingar á hugtökum. Á Íslandi er aðeins einn forseti hvort sem að hann situr eða stendur eða hvort hann er með áberandi sitjanda eða ekki. Aðeins einn í einu getur verið Íslandsmeistari, slíkir eru ekki og geta aldrei verið ríkjandi enda ríkja þeir ekki yfir neinu.

Og svo er ætlast til að lesendur skilji. Þetta er auðvitað langt frá því að vera boðlegt hjá Mogganum.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Flestir frá Íran, eða 82. 57 voru frá Kanada en …“

Frétt á visir.is.                                  

Athugasemd: Þetta er ekki alveg óskiljanlegt en ljótt er’etta. Enginn byrjar setningu á tölustöfum. Blaðamaður Vísis gerir þetta, annað hvort viljandi eða af þekkingarleysi.

Eftirtektarvert er að sjá hvernig klúðrið margfaldast þegar tölustafir eru síðast í setningu og sú næsta á eftir byrjar líka á tölustöfum. Svona er varla læsilegt.

Tillaga: Frá Íran var 82 maður og 57 frá Kanada.

7.

„Það lagðist maður við mann hérna í Bolungar­vík …“

Frétt á frettabladid.is.                                  

Athugasemd: Í ruglingslegri frétt um leiðindi sem komu upp í ferð á Hornstrandir er ofangreind málsgrein. Hún er óskiljanleg. 

Hér er hún öll:

Það lagðist maður við mann hérna í Bolungar­vík og einn vél­virki hérna á átt­ræðis­aldri, kunn­áttu­maður með mikla reynslu, hjálpaði við að koma bátnum í stand.

Þetta er bara endaleysa, einhvers konar kynleg hegðun í Bolungarvík sem virðist ekkert tengjast Hornstrandarferðinni. Vera má að ég sé að misskilja eitthvað.

Tillaga: Engin tillaga.

8.

„Duda hafði nauman sigur í Póllandi.“

Fyrirsögn á frettabladid.is.                                  

Athugasemd: Hver er munurinn á því að sigra eða hafa sigur? Jú, hið fyrra er sagnorð og íslenskan byggir á þeim. Hið seinna er merki um nafnorðastíl. Setningin er ekkk röng en nafnorðastíllinn er óþarfur. Hann er þungur og leiðinlegur aflestrar og bitnar á lesendum.

Betra er að halda sig við sagnorðin sem eru fersk og leikandi rétt eins og lækur í fjallshlíð eða krakkar í frímínútum.

Tillaga: Duda sigraði naumlega í Póllandi.

Björnssteinn á Rifi í hirðuleysi og sóðaskap

Ekki er mikil virðing borin fyrir sögulegum atburðum og stöðum í Snæfellsbæ ef marka má nánasta umhverfi Björnssteins. Það er sveitarfélaginu til skammar.

Sagan er víða nútímanum falin og þarf nokkra þekkingu á henni og staðháttum til að átta sig á vettvangi atburðanna.

Björnssteinn er ekki beinlínis falinn en allt umhverfi hans bendir síst af öllu til þess að stjórnendum sveitarfélagsins sé annt um söguna.

Á Rifi gerðist sá atburður árið 1467 að enskir kaupmenn drápu Björn Þorleifsson hirðstjóra Danakonungs, son hans og sex aðra í hörðum bardaga. Sagt er að hann hafi verið drepinn upp við stóran stein sem síðan hefur verið nefndur er Björnssteinn (Bjarnarsteinn).

Nú er umhverfið við þennan fornfræga stað með ólíkindum ómerkilegt og sóðalegt. Ekkert nema tvö gömul og ómerkileg skilti; ryðguð, fúin og skemmd. Allt er þarna svo lítilsháttar og andstyggilegt, engin virðing.

Í Morgunblaðinu þann 2. apríl 1965 segir í nafnlausum pistli:

Eins og sjá má hefir ýmsu drasli verið hrúgað að steininum, tómum tunnum o. fl., og sýnir það að menn gerðu sér ekki ljóst, að þetta var merkur minnisvarði, enda þótt engin áletran væri á honum.

Síðan hefir þetta breyzt. Sandurinn, sem dælt var upp úr höfninni hefir verið notaður til uppfyllingar á stóru svæði, og nú hefir hann fært Bjarnarstein í kaf, svo rétt aðeins örlar á hann. Hér gerist sama sagan og víða annars staðar, algjört virðingarleysi fyrir fornum sögustöðum. Þó var hægurinn hjá hér, að skilja eftir dálitla kvos umhverfis steininn, svo að hann gæti „haldið velli um aldir“.

Manni verður á að spyrja: Er bráðnauðsynlegt að framkvæmdir hins nýa tíma brjóti niður og afmái sögulegar minjar? Er hér ekki fremur um kæruleysi og trassaskap að ræða, heldur en brýna nauðsyn?

Þessu tilfelli er þó ekki stór skaði skeður enn, því að næsta kynslóða mun grafa um Bjarnarstein og ganga sæmilega frá honum. Og þegar Rif er orðið stórt þorp, munu þorpsbúar benda með stolti á Bjarnarstein, hinn merka minnisvarða, og ef til vill letra nafn Bjarnar hirðstjóra á hann.

Höfundur pistilsins átti kollgátuna. Næsta kynslóð gróf upp Björnsstein og hlóð garð í kringum hann og notaði til þess lábarið grjót. En sagan er ekki þar með öll sögð. Þarnæsta kynslóð gleymdi staðnum og hún og afkomendur hennar vita fátt um hann, láta hann drabbast niður. Enginn bendir ferðamönnum á Björnsstein því stolt heimamanna er löngu týnt og tapað, metnaðurinn enginn.

Hvað þarf til að stjórnendur Snæfellsbæjar ranki við sér og komist til meðvitundar um sögustaði innan sveitarfélagsins?

Ekki aðeins Björnssteinn er gleymdur heldur er vettvangur Eyrbyggju einskis metinn. Týndur er Björn Breiðvíkingakappi Ásbrandsson, löngu horfinn úr minni þeirra sem ráða. Sem og Þuríður Barkardóttur húsfreyja á Fróðá, Katla í Holti, Oddur Kötluson, Þorbjörn digri, Þórir viðleggur, Þorgríma galdrakinn og Geirríður Þórólfsdóttir svo örfá nöfn úr Eyrbyggju á þessum slóðum séu nefnd. Þannig er þetta því miður víða um land.

Raunar er fátt sem minnir á söguna annað en Sjóminjasafnið. Þess utan er henni lítil skil gerð í Snæfellsbæ. Sveitarfélagið er víðfeðmt og þar er mikil náttúrufegurð en hún er ekki nóg ef sagan er týnd.

 

Kalla eftir, vél er hetja og rúllandi steinar

Orðlof

Orðsporshrun Fjármálaeftirlitsins

Nýlega (10.4.2018) birti Fjármálaeftirlitið skjal á heimasíðu sinni undir heitinu:

Niðurstaða athugunar á ferli fjárfestingar Frjálsa lífeyrissjóðsins í Sameinuðu sílikoni hf.

Ekki var það efnið sem vakti athygli mína heldur stíll og framsetning en í skjalinu stendur m.a. (leturbreytingar mínar):

Með hliðsjón af hinu sérstaka rekstrarfyrirkomulagi lífeyrissjóðsins og hagsmunatengslum rekstraraðila lífeyrissjóðsins við umrædda fjárfestingu var niðurstaða athugunarinnar sú að lífeyrissjóðurinn hefði ekki horft nógu gagnrýnum augum á þau hagsmunatengsl sem voru til staðar við fjárfestingu í Sameinuðu sílikoni og af þeim sökum ekki tekið fullnægjandi tillit til þeirrar orðsporsáhættu sem lífeyrissjóðurinn stóð frammi fyrir vegna þessa. Þá taldi stofnunin að skjalfesting á forsendum og umræðum í tengslum við ákvörðun stjórnar hefði verið verið ófullnægjandi í ljósi þess að lífeyrissjóðurinn og rekstraraðili hans voru báðir hagsmunaaðilar að verkefninu.

Enn fremur segir í skjalinu:

Þá fór Fjármálaeftirlitið fram á að lífeyrissjóðurinn gripi til ráðstafana til að lágmarka orðsporsáhættu vegna hagsmunatengsla sjóðsins og rekstraraðila og endurskoðaði verklag sitt, svo sem með stefnu um hvenær óskað er eftir utanaðkomandi greiningum á fýsileika og áhættu fjárfestinga og hvernig fjárfestingaferli lífeyrissjóðsins skuli háttað þegar rekstraraðili eða aðilar honum tengdir eru einnig haghafar að verkefnum.

Óþarft er að fjölyrða um einstök atriði úr þessu makalausa skjali en ég fæ ekki betur séð en með frekari skrifum af þessum toga gæti Fjármálaeftirlitið staðið frammi fyrir ’orðsporstapi’ ef ekki ’orðsporshruni’.

Málfarsbankinn. Jón G. Friðjónsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„… segir að staða samgöngumála á svæðinu hamli byggðaþróun og kallar eftir göngum á milli Álftafjarðar og Skutulsfjarðar.“

Frétt á ruv.is.                                

Athugasemd: Allir sem lesa fréttina vita að „svæðið“ er í Álftafirði og Skutulsfirði og í þeim síðanefnda er Ísafjörður. Staða samöngumála þarna hamlar varla byggðaþróun annars staðar á landinu. Nafnorðið „svæði“ er því óþarft.

Orðalagið „að kalla eftir“ er skelfilega máttlaust, loðið og segir varla neitt. Sá sem „kallar eftir“ göngum milli Álftafjarðar og Skutulsfjarðar er að óska eftir þeim, biðja um þau, krefjast þeirra, heimta og svo framvegis. 

Sama er með orðalagið „að biðla til“ sem er jafn máttlaust, loðið og tilgangslítið í flestum tilfellum. Betra er að biðja, óska, hvetja til, skora á, örva, eggja, brýna og svo framvegis.

Tillaga: … segir að staða samgöngumála hamli byggðaþróun og óskar eftir göngum milli Álftafjarðar og Skutulsfjarðar.

2.

„Að sögn Þorvalds Kolbeinssonar, framkvæmdastjóra Háskólabíós, var öryggiskerfið hetja dagsins.“

Frétt á blaðsíðu 10 í Morgunblaðinu 6.7.20.                                

Athugasemd: Vél getur ekki verið hetja. Hér hefði farið betur á því að segja að öryggiskerfið hefði bjargað miklu, jafnvel deginum. Aðeins fólk getur verið hetjur.

Á málið.is er Íslensk orðsifjabók og þar segir um hetju:

kappi, hraustmenni, hugrakkur maður […] Upphafl. merk. e.t.v. ’ofsækjandi, víðförull vígamaður’ e.þ.u.l.

Mikilvægt er að haga orðum eftir tilefni. Vélar og tæki gera aðeins það sem þau eru forrituð til, annars eru þau biluð. Reykskynjari fer í gang þegar hann skynjar reyk. Varla getur öryggiskerfið verið kappi, hraustmenni eða hugrakkur maður.

Blaðamaður á að vita að viðmælendur tala ekki alltaf gullaldarmál og verkefni hans er að lagfæra málfar, ekki dreifa ambögu, en orðið merkir rangmæli, klaufalegt orðfæri, mismæli.

Tillaga: Að sögn Þorvalds Kolbeinssonar, framkvæmdastjóra Háskólabíós, bjargaði öryggiskerfið miklu.

3.

„Það geta auðveldlega rúllað steinar frá fólki sem er á ferðinni …“

Frétt á ruv.is.                                

Athugasemd: Steinar sem losna í björgum eða hlíðum falla. Líklega „rúlla“ þeir á leiðinni, hvað annað. Steinn sem rúllar er frekar sakleysilegur og hættulítill. Annað mál er þegar hann er í brattri hlíð, þá fellur hann með vaxandi hraða.

Tillaga: Fólk í fjallgöngu getur losað um steina og þeir fallið …

4.

„Ákærður fyrir nauðgun gegn fjórum konum.“

Fyrirsögn á forsíðu Fréttablaðsins 7.7.20.                              

Athugasemd: Hér á ekki nafnorðið við. Skýrara er að nota sögnina að nauðga. Margir blaðamenn eiga það til að nota nafnorð í stað sagnar. Oftast er það ekki gott.

Tillaga: Ákærður fyrir að nauðga fjórum konum.

5.

„Daniels lék sjálfur á fiðluna af mikilli hind …“

Frétt á blaðsíðu 24 í Morgunblaðinu 8.7.20.                              

Athugasemd: Hér kemur fyrir ókunnuglegt orð, í það minnsta er það ekki er þekkt í þessu samhengi. Hind er kvendýr hjartar en þar með er ekki öll sagan sögð. Á málið.is segir:

Hind kv. (16. öld) ’hagleikur, kunnátta, list; auðmýkt’.

Líklegt er að fáum sé kunnugt um þessa merkingu orðsins.

Tillaga: Engin tillaga.

Framkvæma handtöku, standa upp fyrir sjálfum sér og Baldur togaður

Orðlof

Málsnið

Málsnið er heildaryfirbragð málsins og mótast af efni og aðstæðum. Á sama hátt og við klæðum okkur í ólík föt fyrir ólík tilefni veljum við málinu mismunandi búning eftir aðstæðum. Það sem er viðeigandi í einu málsniði getur því verið óviðeigandi í öðru. Val á málsniði ræðst af ýmsum þáttum eins og miðli, markmiði, textategund, viðtakanda, aðstæðum og efni. 

Við veljum okkur til dæmis annað málsnið þegar við gerum grein fyrir fræðilegum niðurstöðum á ráðstefnu en þegar við spjöllum við vini okkar í heita pottinum. Formlegt mál er því eins og spariföt sem við skörtum við ákveðin tækifæri eins og þegar við skrifum fræðilega ritgerð. 

Margir háskólanemar hafa ekki nægilega gott vald á formlegu málsniði og skrifa því fræðilega texta sem minna á Facebook-færslur.

Leiðbeiningavefur um ritun á háskólastigi.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Í kjöl­farið hef­ur lög­regl­an framkvæmt yfir hundrað hand­tök­ur.“

Frétt á mbl.is.                               

Athugasemd: Hver er munurinn á að handtaka mann eða framkvæma handtöku (væntanlega á manni)?

Hið fyrra er sagnorð en í síðara tilvikinu er handtaka nafnorð. Íslensk mál miðast við sagnorð en til dæmis enska gengur út á nafnorð. Margir blaðamenn átta sig ekki á þessu og þýða beint af ensku á íslensku og smám saman hefur orðið til nafnorðastíll sem breytir málinu.

Dæmi um nafnorðastíl (ritun.hi.is):

• Gera könnun > kanna
• skila hagnaði > hagnast
• framkvæma lendingu > lenda
• gera athugun á > athuga
• leggja mat á> meta
• taka ákvörðun um > ákveða
• valda töfum á > tefja

Í fréttinni segir:

90-100% not­enda EndroChat tengj­ast ein­hvers kon­ar glæp­a­starf­semi …

Nú eru allir reyndu blaðamennirnir, fréttastjórarnir og ritstjórarnir á Mogganum farnir í sumarfrí og gleymt að segja afleysingafólkinu að byrja ekki setningu á tölustöfum.

Blaðamaðurinn skrifar stutta frétt og er svo hrifinn af nafnorðinu kjölfar að hann notar það tvisvar. Slíkt heitir nástaða.

Tillaga: Í kjöl­farið hef­ur lög­regl­an handtekið meira en eitthundrað manns.

2.

„Þessi lög­sókn snýst um að standa upp fyr­ir sjálfa mig og skil­greina virði mitt.“

Frétt á mbl.is.                               

Athugasemd: Málsgreinin er tóm vitleysa, hrá þýðing úr ensku. Niðurstaðan er sú að ekkert skilst.

Hvernig er hægt að „“standa upp fyrir sjálfum sér („sjálfan sig“ (þolfall) eins og segir í tilvitnuninni)? Það er auðvitað útilokað enda tökum við ekki svona til orða á íslensku. Í staðinn má nota orð eins og virðingu, heiður og álit.

Heimildin er vefur enska blaðsins The Sun. Þar segir:

This lawsuit is about standing up for myself and asserting my self-worth.

Þetta má þýða eins og segir í tillögunni.

Tillaga: Lögsóknin/Stefnan snýst um virðingu mína og mannorð.

3.

„Fyllt var á birgðir áður en Baldur var togaður í Stykkishólm …“

Frétt á ruv.is.                               

Athugasemd: Þetta er ekki rangt orðalag en óvenjulegt. Sjaldgæft er að orða það svo að bílar né skip séu togaðir þó vera kunni að farartækin séu tekin í tog. Hins vegar eru til togarar, það er fiskiskip sem draga troll, botnvörpu. „Togbílar“ finnast ekki en til eru dráttarbílar og dráttarbátar.

Tillaga: Fyllt var á birgðir áður en Baldur var dregin til Stykkishólms …

4.

„75 ár eru liðin frá því að Föðurlandsstríðinu mikla lauk.“

Grein á blaðsíðu 25 í Morgunblaðinu 4.7.20.                              

Athugasemd: Valdimar nokkur Pútín skrifar grein í Moggann og byrjar hana á tölustöfum. Það gerir enginn, ekki einu sinni Rússar.

Í greininni stendur:

20. öldin hafði í för með sér mikil átök á heimsvísu en …

Aftur byrjar Valdimar málsgrein á tölustöfum. Svo kemur hann með þetta orð „heimsvísu“. Hver er munurinn á heiminum og heimsvísu. Jú, hið síðarnefnda er oftast óþarfi nema þegar sérstakra skýringa er þörf. 

Auðvitað skrifar Valdi ekki á íslensku en þýðandinn mætti vera betur að sér.

Tillaga: Sjötíu og fimm ár eru liðin frá því að Föðurlandsstríðinu mikla lauk.

 

 

 

Mest hataðasti, ryðja sér rúms og Prósjopp

Orðlof

Lýsingarorð

Besta aðferðin til að greina á milli lýsingarorða og atviksorða er að skipta um tölu eða kyn í setningunni. 

Ef vafaorðið lagar sig eftir fallorðinu þá er það lýsingarorð en annars atviksorð. 

Hann málaði húsið rautt, hann málaði húsin rauð.

Málfarsbankinn. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Múla­þing bar sigur úr býtum.“

Fyrirsögn á frettabladid.is.                               

Athugasemd: Múlaþing er ekki keppandi. Múlaþing er nafn sem flestir kusu í kosningum um heiti á nýju sveitarfélagi á Austurlandi. Heitið var valið.

Býti er samkvæmt orðabókinni skipti, kjör, fengur sem er skipt. Óhætt er að segja að einhver hafi borið sigur úr býtum. Sá hefur því unnið. 

Einnig er til orðalagið að bera mikið eða bera lítið úr býtum og merkir það að hagnast, græða mikið eða lítið.

Blaðamaður Fréttablaðsins áttar sig ekki á eðli orðalagsins og notar það rangt.

Tillaga: Flestir kusu nafnið Múlaþing.

2.

„Ég var mest hataðasti maður Íslands.“

Frétt á baksíðu viðskiptablað Morgunblaðsins 1.7.20.                               

Athugasemd: Vera má að viðmælandanum hafi orðið á að segja þetta en sjálfsagt er að gera þá kröfu að blaðamaðurinn lagi bull en dreifi því ekki. 

Lýsingarorð stigbreytast: 

Mikið, meira, mest. 
Hataður, hataðri, hataðastur. 

Ofrausn er að nota tvö lýsingarorð í efsta stigi. Nóg er að segja að maðurinn hafi verið sá hataðasti á Íslandi.

Allir sjá að mest gengur ekki með öðru lýsingarorði, gerir ekkert gagn, styrkir ekki frásögnina í þessum tilvikum sem öðrum: Mest sprettharðastur, mest stökkhæstur eða annað álíka bull.

Tillaga: Ég var hataðasti maður Íslands.

3.

„Hlaðvarpið heldur áfram að ryðja sér rúms hér á landi.“

Frétt á ruv.is.                               

Athugasemd: Hér er ekki alveg rétt með farið. Orðtakið er svona: ryðja sér til rúms. Það merkir að breiðast út, hljóta almenna viðurkenningu og um fólk; láta til sín taka.

Í bókinni Mergur málsins eftir Jón G. Friðjónsson segir:

Líkingin er hugsanlega dregin af skipsrúmi, sbr. orðatiltækið ryðja sér til rausnar og ríkis, sigurs og sæmar. […] 

Líklegra er þó að líkingin vísi til þess er menn urðu að sanna hreysti sína með því að ryðja eða kippa öðrum manni úr ’sæti’ til að hljóta viðurkenningu (til dæmis við hirð) en því er einna best lýst í Flateyjarbók: 

Hann bað mig þar sitja sem ég gæta rutt mér til rúms og kippt manni úr sæti.

og einnig

… og spurði eg þá, hvar eg skyldi sitja, með því að eg gæti hvergi rutt mér til rúms.

Tillaga: Hlaðvarpið heldur áfram að ryðja sér til rúms hér á landi

4.

„Kylfingar eru mjög sáttir og ég hef fengið mikið hrós fyrir nafnið.“

Frétt á ruv.is.                               

Athugasemd: Nafnið sem kylfingar hæla er „Prósjopp“. Ég er kylfingur og lýsi furðu minni á þessari nafngift. Hún er heimskuleg og óvirðing við íslenskt mál. 

Langbest fer á því að íslenskt nöfn séu notuð á íslenskum markaði. Annað er tóm vitleysa. Sé miðað við ferðamenn ætti íslenskt heiti að vera ráðandi en enskt gæti verið undirliggjandi.

Hér eru nokkur fyrirtækjaheiti:

1. Air Iceland Connect, hét áður Flugfélag Íslands og þótti öllum gott nafn
2. Attentus mannauður og ráðgjöf ehf. ráðgjafafyrirtæki
3. AutoCenter, bílahreinsun.
4. Barion, sport- og veitingastaður í Reykjavík
5. Brothers Brewerey, bruggfyrirtæki í Vestmannaeyjum
6. Culican, veitingastaður í Reykjavík
7. Domavia, fyrirtæki í eigu Ísavia, hefur umsjón með flugvöllum innanlands.
8. Donky republic bike, rafmagnsreiðhjólaleiga í Reykjavík.
9. Dr. Football, hljóðvarpsþáttur fyrir íslenska hlustendur. Einnig Dr. Football-pubquiz
10. Eyesland, gleraugnaverslun
11. Fontana, baðstaður við Laugarvatn.
12. Glacier Goodies, söluvagn í Skaftafelli
13. Grand Brasserie, veitingahús í Reykjavík
14. Hengill Ultra, hlaupakeppni umhverfis Hengil, fjall á Íslandi
15. Home and you (borið fram: hómendjú), húsgagnaverslun í Reykjavík
16. Kompaní, viðskiptaklúbbur Morgunblaðsins
17. Möst C íslensk fataverslun fyrir konur
18. Prósjopp. Golfverslun
19. Sky Lagoon, nýtt baðlón í Kópavogi.
20. Sofestive, fyrirtæki í viðburðar- og verkefnastjórnun
21. Strúktúr, húsainnflutningsfyrirtæki
22. Sumac grill, veitingahús í Reykjavík
23. Terra, fyrirtæki sem hét fjórum ágætum íslenskum nöfnum
24. The Garage, gisting í Varmahlíð undir Eyjafjöllum
25. The Rift, malarhjólreiðakeppni við Heklu, fjall á Íslandi
26. Thor´s Power Gym, líkamsræktarstöð á Íslandi
27. Townhouse Hotel, í miðborg Reykjavíkur
28. Train station, íslensk líkamsræktarstöð í Reykjavík.
29. Treemember, félag um trjárækt
30. Two birds, „fjártæknifyrirtæki“ á íslenskum markaði,keypti Auðbjörg ehf. og sameinaði undir enska heitinu
31. Vök baths, laugar skammt frá Egilsstöðum

Þetta er grátlegur listi jafnvel þó sum nöfnin séu nokkuð skondin, svona einnota brandari ef svo má segja. Hér hefur aðeins verið stiklað á örfáum nöfnum sem ég hef skrifað hjá mér á undanförnum misserum.

Tillaga: Engin tillaga.

 

Þróaður eldur, mæta stöðlum og sitjandi forseti

Orðlof

Ítur

Orðið íturvaxinn merkir: íturskapaður, fagurvaxinn (síður: feitur, mikill um sig). 

Orðið ítur merkir: fagur.

Málfarsbankinn

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Kom á óvart hversu hratt eld­ur­inn þróaðist.“

Fyrirsögn á mbl.is.                               

Athugasemd: Fer ekki betur á því að segja hversu hratt eldurinn breiddist út? Flest allt þróast með tíð og tíma. 

Í fréttinni segir:

Það kom okk­ur í opna skjöldu hvað eld­ur­inn var orðinn þróaður …

Hér er líklega átt við hvað eldurinn var orðinn mikill.

Eldur breiðist út, Covid-19 faraldurinn breiðist út, reykur breiðist út og svo framvegis.

Ekki er hægt að segja að skriða þróist, hún fellur. Vatn þróast ekki, það lekur, rennur.

Hins vegar er ákaflega gáfulegt að tala ekki eins og óbreyttur almúginn. Hefja sig upp yfir hann og nota torskilið orðalag sem hæfir menntun og stöðu. Þannig er þetta dæmi úr fréttinni:

Núna eru menn að end­ur­heimta sig eft­ir þetta verk­efni því það þurfti að fara í marg­ar reykkafan­ir og það er erfitt starf og tek­ur á …

Eftir erfiða vinnu, fjallgöngu, hlaup eða álíka þarf ég stundum tíma til ná mér og þá hvílist ég. Ég kann hins vegar ekki að „endurheimta mig“, en líklega veldur bara reynsluleysi eða gáfnaskortur.

Tillaga: Kom á óvart hversu hratt eld­ur­inn breiddist út.

2.

„mbl.is hef­ur það eft­ir áreiðan­leg­um heim­ild­um að …“

Frétt á mbl.is.                                

Athugasemd: Reglan er sú að á eftir punkti kemur stór upphafsstafur. Hefur svo verið afar lengi og er upphafið löngu áður en upplýsingatæknin breyttist og netið kom til sögunnar.

Spurningin er þá sú hvað á að gera ef setning byrjar á netfangi eða veffangi eins og er í fréttinni sem vitnað er til. Litlir bókstafir eru í vefföngum og það er óumbreytanlegt, tæknilega séð og fer ákaflega illa sé því breytt svona:

Mbl.is hefur það eftir …

Og þó. Farsælast er samt að umorða, færa netfangið eða veffangið innar í setninguna.

Tillaga: Samkvæmt áreiðanlegum heimildum mbl.is …

3.

„Guðlaugur sá rautt …“

Fyrirsögn á ruv.is.                                

Athugasemd: Sá sem sér rautt er mjög reiður, alveg bandbrjálaður. Ekki fara sögur af því hvort fótboltamaðurinn Guðlaugur Victor Pálsson hafi misst stjórn á skapi sínu í síðasta leik sínum á tímabilinu í Þýskalandi og því fengið rautt spjald.

Hitt er vitað að þeir sem segja frá íþróttum í fjölmiðlum eru gjarnir á að skreyta mál sitt og oft á kostnað hefðbundinnar merkingar orða og orðalags. Væru þeir betur að sér í íslensku myndu þeir ekki gera þetta frekar en annað upplýst fólk sem skrifar.

Fréttamaður Ríkisútvarpsins segir þó í meginmáli að Guðlaugur hafi fengið tvö gul spjöld fyrir brot og þýddi það síðara að hann fékk rautt spjald. En auðvitað er miklu flottara að segja að boltamaðurinn hafi séð rautt. Eða hvað?

Tillaga: Guðlaugi vísað af velli …

4.

„Í öll skiptin var hjúkrunarheimilið talið mæta stöðlum.“

Frétt á ruv.is.                                

Athugasemd: Á íslensku er ekki talað um að „mæta stöðlum“. Betra er að uppfylla staðla eða kröfur. Sögnin að mæta merkir að hitta, koma til móts við, koma til einhvers og er átt við fólk.

Á ensku er sagt; „meet conditions“ sem þýðir að uppfylla skilyrði, ekki „mæta skilyrðum“.

Heimildin er vefsíða Los Angeles Times. Í henni segir:

Nevertheless, on April 13 a pair of nurses representing the state health department concluded Kingston had “implemented recommended practices to prepare for COVID-19.”

Í ensku fréttinni er ekki talað um staðla aðeins „viðurkenndar starfsaðferðir“.

Tillaga: Í öll skiptin var hjúkrunarheimilið talið hafa uppfyllt kröfur.

5.

„Hleðslu­stöð við hót­el svar­ar kröf­um gesta.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                

Athugasemd: Hleðslustöð við hótel er ekki svar við einu eða neinu. Hún er þjónusta, rétt eins og bekkur undir suðurveggnum, stóll og borð í veitingasalnum, rúm og rúmföt í herbergjum og svo framvegis. Þjónustan sem er í boði er ekki svar heldur það sem er boðið upp á. 

Ekki þurfa allir á hleðslustöð að halda og ekki setjast allir á bekkinn undir suðurveggnum eða fá sér bjór með matnum. Þetta og fleira er þjónusta sem gestum býðst.

Á ensku er sagt:

Respond to the visitor’s requirements.

Oft er tóm della að þýða beint úr ensku. Íslenskri tungu stafar hins vegar mikil hætta af ensku orðalagi heldur en slettum. 

Tillaga: Hleðslustöð við hótel er þjónusta við gesti.

6.

„… lóð eða hús­næði fyr­ir sam­eig­in­lega aðstöðu lög­gæslu- og viðbragðsaðila á höfuðborg­ar­svæðinu.“

Frétt á mbl.is.                                

Athugasemd: Hér er talað um löggæsluaðila og viðbragðsaðila, ritað svona: „löggæslu- og viðbragðsaðila“. Ekki hægt að skilja þetta öðru vísi.

Aðili er ekki gott orð, ómarkvisst og loðið. Oft er talað um björgunarsveitir og hjálparsveitir. Þetta eru góð og gild orð. Sá sem finnur hjá sér knýjandi þörf að tala um þá sem bregðast hratt við hættuástandi ætti miklu rekar að nota orðið viðbragðssveitir.

Hvaðan kemur þetta orð, „viðbragðsaðili“? 

Framkvæmdasýsla ríkisins auglýsir eftir lóð fyrir lögreglu og „viðbragðsaðila“. Má vera að stjórnvöld og blaðamenn þekki enska orðalagið „response team“ og þýði það sem „viðbragðsaðili“ sem er lélegur kostur eins og komið er að hér á eftir.

Á vef Wikipediu segir:

An incident response team or emergency response team (ERT) is a group of people who prepare for and respond to any emergency incident …

Algjör óþarfi að kalla björgunarsveit annað er því nafni sem það heitir. Sama er með lögreglu, slökkvilið, landhelgisgæslu og sjúkraflutningamenn. En, eins og áður sagði er skárri kostur að tala um viðbragðssveitir.

Á málið.is segir um orðið aðili:

Oft eru til góð og gegn orð í málinu sem fara mun betur en ýmsar samsetningar með orðinu aðili.

T.d. fer mun betur á að segja ábyrgðarmaður, dreifandi, eigandi, hönnuður, innheimtumaður, seljandi, útgefandi en „ábyrgðaraðili“, „dreifingaraðili“, „eignaraðili“, „hönnunaraðili“, „innheimtuaðili“, „söluaðili“, „útgáfuaðili“.

Í upptalninguna vantar letiorðið „viðbragðsaðili“ sem má alveg hverfa úr málinu vegna þess að auðvelt er að nefna þá sem koma að óhöppum, slysum eða náttúruhamförum sínum réttu nöfnum. Þar að auki er arfaslæmt að nota orðið „aðili“, betra að tala um viðbragðssveitir.

Tillaga: … lóð eða hús­næði fyr­ir sam­eig­in­lega aðstöðu lög­gæslu- og viðbragðssveita á höfuðborg­ar­svæðinu. 

7.

„Sitj­andi ávallt náð end­ur­kjöri.“

Frétt á mbl.is.                                

Athugasemd: Sveltur sitjandi kráka en fljúgandi fær, segir í málshættinum. Á ensku er talað um „sitting president“, sitting MP“ og svo framvegis. Orðalagið hefur náð inn í íslensku en það er óþarfi enda enginn munur á forseta og sitjandi forseta. 

Aðeins einn er forseti hverju sinni, aðrir kunna að vera frambjóðendur til embættis forseta. Engin ruglast á forsetanum og frambjóðendunum jafnvel þó sá fyrrnefndi sé líka í framboði.

Þetta orðalag er einkum einkennandi í skrifum yngri blaðamanna. Þeir tala líka um „ríkjandi“ Íslandsmeistara í fótbolta eða öðrum íþróttagreinum. 

Enginn meistari „ríkir“, hann er meistari og enginn getur verið Íslandsmeistari á meðan. Orðið er því óþarft rétt eins og „sitjandi“.

Tillaga: Forsetar hafa alltaf verið endurkjörnir.

 

Vonlaus forsetaframboð í boði Alþingis

Ég man forsetakosningar frá því Kristján Eldjárn og Gunnar Thoroddsen áttust við sumarið 1968. Þá var ég tólf ára. Síðan hefur verið kosið sjö sinnum. Sjaldnast hefur meirihluti kjósenda verið á minni skoðun í forsetakosningum, en það er sko ekki mér að kenna.

1. Hélt með Gunnari Thoroddsen sem tapaði stórt á móti Kristjáni Eldjárn.
2. Árið 1980: Kaus Pétur Thorsteinsson þegar Vigdís var kjörin.
3. Árið 1996: Vann lítilsháttar fyrir Pétur Hafstein sem tapaði á móti Ólafi Ragnari Grímssyni.
4. Árið 2016: Kaus Davíð Oddsson þegar Guðni Th. Jóhannesson var kjörinn.

Þess ber þó að geta að Ólafur Ragnar Grímsson, forseti Íslands frá 1966 til 2016, neitaði í tvígang að undirrita lög frá Alþingi um svokallaða Icesave samninga. Um leið kallaða hann yfir sig ævarandi óvild fyrrum skoðanafélaga sinna af vinstri væng stjórnmálanna sem sátu þá í ríkisstjórn landsins. Í bæði skiptin voru haldnar þjóðaratkvæðagreiðslur um lögin og þau tvisvar felld. Ég var mjög ánægður með neitun Ólafs Ragnars. Þess vegna studdi ég hann í kosningunum árið 2012. Og sé ekki eftir því. 

Þegar ég lít yfir „atkvæðagreiðsluferil“ minn í forsetakosningum finnst mér hann sérlega glæsilegur og er þess fullviss að ég hafi ávallt greitt besta frambjóðandanum atkvæði. Myndi engu breyta fengi ég tækifæri til að kjósa aftur.

Þó sækja að mér dálitlar efasemdir vegna Kristjáns Eldjárns. Hef síðan lesið talsvert eftir hann, til dæmis á ég bókina Kuml og haugfé í heiðnum sið á Íslandi, gefin út 1956. Eitt sinn bjó ég á Skagaströnd og í heilt ár hafði ég þann vana í hádegishléi að lesa nokkrar blaðsíður í bókinni. Mikið skrambi hafði ég gaman af því þó stundum væri textinn erfiður. Aðra bók á ég eftir Kristján, Vínlandsdagbók. Hún er um rannsóknir á fornleifauppgreftri á Nýfundnalandi. Stórmerkileg bók. 

Kristján var hagmæltur vel og ort margt gott. Hér er dýrt kveðin vísa úr rímum sem síst af öllu eru tvíræðar:

Skakast búkar titra tré,
teygðar lúkur fálma.
Akast mjúkum kviði kné,
kveða hnjúkar sálma.

Þetta var nú útidúr frá forsetakosningaspjalli.

Mörgum er títtrætt um lýðræðið. Öllum eigi að vera heimilt að bjóða sig fram til embættisins. Enginn deilir um það en furðulegra er dómgreindarleysi frambjóðenda, þeirra sem fæstir hafa heyrt nefnda og ætla sér í fyrirfram tapaða kosningu.

Slíkt er oft dæmigerður „ástþórsk“ aðferðarfræði. Hún er kennd við einn frambjóðandann, Ástþór Magnússon, sem vissi að hann myndi aldrei verða forseti enda var framboð hans til annars gert. Hann vildi geta notað titilinn „fyrrverandi forsetaframbjóðandi“, á ensku „former presidential candidate“. Í útlöndunum þykir upphefð af slíku og þá opnast margar dyr en enginn spyr um fjölda atkvæða eða hlutfall.

Ugglaust má telja það lýðræðislega kosningu er einn fær 93% atkvæða en annar 7%. Auðvitað er ekkert annað en kjánaskapur að eyða upp undir hálfum milljarði króna í þannig leiksýningu. Hæglega hefði verið hægt að koma í veg fyrir bullið með því að krefjast fleiri en 1.500 meðmælenda.

Undanfarinn áratug hefur mikið verið rætt um þjóðaratkvæðagreiðslur. Ekki eru allir á einu máli um fjölda þeirra sem eiga að geta krafist þeirra. Stundum hefur verið rætt um 10% kjósenda eða fleiri. Hér á landi búa 364.134 og er tíu prósent af þeirri tölu 36.413 manns.

Hvort á að auðvelda framboð til embættis forseta landsins eða gera ýtarlegri kröfur til frambjóðenda? Ætti að krefjast 10% meðmælenda úr hópi kjósenda til að tryggja að alvara fylgi framboði?

Ólafur Hauksson fyrrum blaðamaður skrifar á visir.is þann 24. júní 2020:

Óþarfi er að kenna Guðmundi Franklín um að vera í vonlausu framboði til að verða forseti Íslands. Hann fór eftir reglunum og fann 1.500 meðmælendur sem þurfti til að komast í framboð. Þar liggur hundurinn grafinn.

Tilskilinn fjöldi meðmælenda hefur verið óbreyttur frá stofnun embættis forseta árið 1944. Þá voru landsmenn 126 þúsund, nú eru þeir yfir 360 þúsund.

Miðað við mannfjöldaþróun ætti að þurfa að lágmarki 4.500 meðmælendur til að komast í forsetaframboð, fyrst og fremst til að koma í veg fyrir að kverúlantar á borð við Guðmund Franklín, jólasveininn og málarameistarann þvælist þangað sem þeir eiga ekkert erindi.

Ekkert lýðræðislegt er við forsetakosningar þegar enginn áhugi er fyrir framboði. Áhugaleysið má sjá í öllum skoðanakönnunum mánuðina fyrir kjördag.

Ólafur segir:

Að sjálfsögðu ber Alþingi ábyrgð á því að Guðmundur Franklín kostar okkur skattgreiðendur hundruð milljónir króna með fullkomlega tilgangslausu forsetakjöri.

Alþingi átti fyrir löngu að vera búið að breyta þeim kafla stjórnarskrárinnar sem kveður á um fjölda meðmælenda með forsetaframboði. Ekki síst hefðu núverandi þingmenn og þeir sem sátu á síðasta kjörtímabili að beita sér fyrir þessu, í ljósi þess að rafrænar undirskriftir voru á næsta leiti.

Nöfn vonlausra frambjóðenda eru skráð á spjöld sögunnar, fólk sem gat knúið fram kosningar en átti aldrei nokkra möguleika. Náðu meðmælendum en skorti dómgreind.

1. Árið 1988: Sigrún Þorsteinsdóttir fékk 5,3% akvæða á móti Vigdísi. Vonlaust framboð.
2. Árið 2004: Baldur Ágústsson (9,9%) og Ástþór Magnússon (1,5%) á móti Ólafi Ragnari. Vonlaus framboð.
3. Árið 2012: Ari Trausti Guðmundsson (8,6%), Herdís Þorgeirsdóttir (2,63%), Andrea J. Ólafsdóttir (1,8%) og Hannes Bjarnason (0,98%) sem buðu sig á móti Ólafi Ragnari árið 2012. Vonlaus framboð. Þóra Arnórsdóttir fékk 33,2% atkvæða og átti raunhæfa möguleika á kjöri.
4. Árið 2020: Guðmundur Franklín Jónsson (7,8%) á móti Guðna Th. Jóhannessyni árið 2020. Vonlaust framboð.

Listinn er lengri. Þetta eru frambjóðendurnir sem gátu aflað sér tilskilins fjölda meðmælenda. Svo eru það hinir sem enginn hafði áhuga á að mæla með, lýstu yfir framboði en sá sitt óvænna og hrökkluðust í burtu. Nöfn þeirra er geymast í fjölmiðlum mánuðina fyrir kjördag. 

Hér hef ég aðeins rætt um framboð til embættis forseta Ísland. Auðvitað eiga sömu rök við framboð í alþingiskosningum og til sveitarstjórna. Almenningi verður að vera ljóst að framboð eigi við einhver rök að styðjast. Rökin eru fjöldi meðmælenda. Þeir mega ekki vera örfáir, heldur mjög margir, fjöldi sem segir: Við mælum með ...

Flokkar sem ná ekki að sækja sér meðmælendur eiga ekki að fá að taka þátt í lýðræðisleiknum mikla sem við nefnum kosningar.