Greiðum loftlagsgjald en lækkum útvarpsgjaldið um sömu fjárhæð

Ari Trausti Guðmundsson, þingmaður Vinstri grænna leggur til nýjan skatt, eitt þúsund króna loftslagsgjald. Gott hjá honum.

Þetta er vissulega jákvæður skattur. Hins vegar er mikilvægt að draga úr skattheimtu ríkisins, ekki auka hana.

Ég er hins vegar tilbúinn til að greiða 5.000 krónur í loftslagsgjald, jafnvel meira, svo fremi sem útvarpsgjaldið verði lækkað um sömu fjárhæð.

Þetta myndi ekki auka skattheimtuna því 17.500 króna skatti verði deilt í tvennt, annan hlutann fær Ríkisútvarpið en hinn fer í loftlagsmál. Mér er eiginlega alveg sama hver skiptingin verður.

Held að allir hljóti að vera þessu sammála enda hollt að vinna í lausnum. Vinnum með Ara Trausta.

Leggur til flatt loftslagsgjald

Kuldi í opnun Norðurár, alþjóðavísa og að eiga góða frammistöðu

Orðlof og annað

Kván, kvæn, kvendi og kvinna

Orðið kona er talið eiga rætur að rekja allt aftur til indóevrópska frummálsins. Fornyrðin kvon og kván eru af sama meiði og einnig sambærilegar orðmyndir t.d. í fornensku og gotnesku.

Í endurgerðri mynd orðsins kona er atkvæðið we í stofni, sem í frumnorrænu varð að o á eftir samhljóða en w féll niður.

Í eignarfalli fleirtölu í nútímabeygingunni sjáum við leifar af w-inu: kvenna. Einnig í orðunum kvinna og kvendi og í fyrri liðnum kven-, í orðum eins og kvenleg.

Orðið yfir drottningu í nútímaensku er af sama forna orðstofni.

Málfarsmínútan í þættinum Samfélagið á Rás 1 í Ríkisútvarpinu.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Lést eftir að hafa keyrt á 230 kílómetra hraða.“

Fyrirsögn á dv.is.          

Athugasemd: Þetta er síður en svo rangt en er ekki betra að segja að maðurinn hafi látist vegna þess að hann ók á 230 km hraða? Dekk sprakk, hann réði ekki við bílinn á þessum hraða og því fór sem fór.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Spáð skítakulda í opnun Norðurár.“

Fyrirsögn á dv.is.          

Athugasemd: Rétt er að tala um veðrið við opnun Norðurár. Fljótfærnisleg villa. Vonandi er blaðamaðurinn betri en þetta gefur til kynna.

Nafnorðið opnun á auðvitað við fyrsta dag laxveiðitímabilsins og er ekkert við það að athuga.

Sumum þykir eflaust orðið „skítakuldi“ óviðeigandi í fjölmiðli. Þetta er aðallega talmál og þess vegna mætti sleppa óþrifunum og segja að spáð sé kulda.

Tillaga: Skítakulda spáð við opnun Norðurár.

3.

„Aðgerðir hers­ins hafa verið for­dæmd­ar á alþjóðavísu …“

Fyrirsögn á mbl.is.           

Athugasemd: Betur fer á því að segja að aðgerðirnar hafi verið fordæmdar alþjóðlega, það er af fjölda þjóða, ríkja. Orðalagið á alþjóðavísu ber með sér venju eða verklag sem þjóðir heims nota. Það á ekki við hér. Fjöldi ríkja hefur fordæmt aðgerðirnar, morð á mótmælendum.

Má vera að erfitt sé að lagfæra ofangreinda fyrirsögn og þá er ekki um annað að gera en að umorða hana eins og gert er í tillögunni í lokin. Verra er að hnoðast með setningu sem ábyggilega verður steingeld á eftir.

Í framhaldi segir í sömu málsgrein:

… fram­kvæmda­stjóri Sam­einuðu þjóðanna kall­ar eft­ir sjálf­stæðri rann­sókn á at­b­urðum dags­ins.

Mér dettur í hug að framkvæmdastjórinn hafi opnað gluggann og hrópað skoðun sína út í svala norðanáttina. Nei, varla.

Hér hefur áður verið agnúast út í þýðingu misvitra á ensku sögninni „to call for“. Hún merkir ekki að „kalla eftir“ þó svo að orðin megi þýða svo. Þarna er framkvæmdastjórinn að krefjast rannsóknar. Hann gæti undir öðrum kringumstæðum óskað eftir eða beðið um aðgerðir.

Í fjölmiðlum er stöðugt sagt frá fólki sem kallar eftir einhverju en hækkar samt aldrei róminn. Það eitt ætti að fá fólk til að hugsa sig tvisvar um áður en þetta er skrifað. 

Fjölmargt í ensku má ekki þýða beint, þá glatast merkingin. Í amrískum bíómyndum heyrast ruddar stundum kalla annað fólk „dickhead“. Kjánalegt væri að þýða þetta orð beint. Átt er við að sá sem um er rætt sé vitleysingur eða bjáni.

Allar fréttir þurfa yfirlegu við, annað er ekki boðlegt. Svo virðist sem margir blaðamenn stjórnist af fljótfærni.

Tillaga: Þjóðir heims hafa fordæmt aðgerðir hersins.

4.

„Við einbeitum okkur að fyrri leiknum og ætlum að eiga góða frammistöðu í fyrsta leiknum undir stjórn nýs þjálfara sagði Veseli.“

Frétt á blaðsíðu 26 í Morgunblaðinu 4. júní 2019.          

Athugasemd: Nafnorðafíkn blaðamannsins er hér komin út í ógöngur. Svona talar enginn á íslensku þó eflaust megi segja að þetta hafi verið vel orðað á ensku (e. „will have a good performance).Eins og áður hefur verið bent á má ekki þýða hugsunarlaust af ensku yfir á íslensku.

Þarna er „performance“ þýtt sem frammistaða sem út af fyrir sig getur það verið rétt en á íslensku notum við sagnorð til að fylla frásögnina. 

Maðurinn segir að fótboltaliðið ætli að standa sig vel og gangi það eftir telst frammistaðan góð. Vonandi skilja lesendur muninn.

Tvær nástöður eru í málsgreininni. Einhver á ritstjórninni hlýtur að kunna skil á nástöðu og getur sagt kollegum sínum til.

Tillaga: Við einbeitum okkur að fyrri leiknum og ætlum að standa okkur vel undir stjórn nýs þjálfara sagði Veseli.

Vandaður embættismaður látinn víkja

Þórólfur Árnason hefur staðið sig vel sem forstjóri Samgöngustofu. Aldrei hefur verið neitt upp á hann að klaga. Hafi eitthvað verið athugunarvert við stjórnsýslu stofnunarinnar undir forystu hans hefði átt að taka á því fyrir löngu.

Samgönguráðherra tekur ákvörðun um að ráða annan í stað Þórólfs. Þetta er óskiljanleg ráðstöfun og styðst ekki við nein fordæmi önnur en pólitísk.

Ég þekki ekki Þórólf, erum rétt málkunnugir, en hann hefur komið mér fyrir sjónir sem vandaður embættismaður.

Fróðlegt verður að sjá rökstuðning hæfisnefndarinnar og samgönguráðherra.

„Ég bara skil þetta ekki“

Afkastamikil helgi, stofna til utanvegaaksurs og horfa á Klopp sem mikilvægan

Orðlof og annað

Málvillur

„Já, ég hef komið at­huga­semd­um vegna ís­lensks máls í frétt­um Rík­is­út­varps­ins á fram­færi við Rík­is­út­varpið, svo sem við Brodda Brodda­son vara­f­rétta­stjóra og Boga Ágústs­son, þann frétta­mann sem lengst­an starfs­ald­ur hef­ur.

Og það verður að segj­ast eins og er að at­huga­semd­um mín­um hef­ur ekki verið tekið vel og af litl­um skiln­ingi,“ seg­ir Tryggvi [Gíslason, magister og fyrrum skólameistari MA].

Viðtal, Morgunblaðið.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Listasafn Samúels verið opnað fyrir sumarið eftir afkastamikla vinnuhelgi.“

Undirfyrirsögn á blaðsíðu 10 í Morgunblaðinu 3.6.2019.         

Athugasemd: Helgar geta ekki verið afkastamiklar, það segir sig sjálft. Hins vegar höfðu menn unnið svo mikið um eina helgi að hægt var að opna safnið. Það er allt annað mál.

Líklega er það meiri frétt að Listasafn Samúels hafi verið opnað en að einhverjir hafi verið duglegir að undirbúa opnunina.

Erfitt er að skilja að safnið hafi „verið opnað fyrir sumarið“ því sumarið er þegar komið samkvæmt dagatalinu. Þessu hefði mátt sleppa.

Tillaga: Listasafn Samúels hefur verið opnað eftir mikla vinnuhelgi.

2.

„Lögreglumenn frá Húsavík höfðu í dag afskipti af ökumanni bifreiðar sem ekið hafði verið utan vegar í Bjarnarflagi við Mývatn.“

Frétt á visir.is.          

Athugasemd: Hvað merkir orðið „afskipti“ í másgreininni? Lesandinn áttar sig ekki á því enda má skilja orðið á marga vegu. Var maðurinn á flótta, náðist hann á hlaupum, var spjallað við hann, fór hann í yfirheyrslu, náðist hann á náðhúsinu, í kaffi eða á skokki …?

Lögreglan skrifar þetta um sama mál á samfélagsmiðli og er textinn birtur í fréttinni:

Lögreglumenn frá Húsavík höfðu í dag hendur í hári ökumanns, sem tók upp á þeim ósóma að stofna til utanvegaaksturs í Bjarnarflagi við Mývatn, skammt frá Jarðböðunum.

Þetta er alls ekki góð málsgrein og í raun jafn illskiljanleg og skrif blaðamannsins. Hvers vegna skrifar löggan að „hafa hendur í hári“ í stað þess að segja að ökumaðurinn hafi náðst? 

Hvernig dettur löggunni í hug að orða það svo að ökumaður hafi „stofnað til utanvegaaksturs“. Afsakið orðbragðið en þetta er tóm vitleysa því ekkert styður orðalagið. Maðurinn ók utan vega, stofnaði ekki til neins, einfaldara getur það ekki verið. Þvílík plága sem nafnorðafíknin er orðin.

Stofna til einhvers merkir að byrja eitthvað, til dæmis rekstur eða jafnvel mótmæli. Enginn stofnar til utanvegaakstur, þannig er ekki talað.

Af hverju er ekki hægt að orða hlutina á einfaldan hátt? Klisjurnar eru skelfilega leiðinlegar og oftast ónothæfar; „afskipti af ökumanni“ eða hafa „hendur í hári ökumanns“. Allir skilja hins vegar þegar löggan nær ökumanni sem brotið hefur lög. 

Tillaga: Lögreglumenn frá Húsavík náðu í dag ökumanni sem ók utan vegar í Bjarnarflagi við Mývatn.

3.

„Borgin sigrar sólarlottóið.“

Fyrirsögn á visir.is.          

Athugasemd: Tapaði „sólarlottóið“. Nei, auðvitað ekki. Enginn sigrar keppni, ekki heldur happdrætti og þar með talið lottó. Hins vegar er hægt að sigra í keppni, fá vinning í happdrætti. Þá er stundum sagt að einhver hafi unnið í happdrættinu eða í lottóinu. Aldrei að þau hafi verið sigruð.

Í fyrirsögninni er ofmælt að Reykjavík hafi sigrað í þessu „sólarlottói“. Ástæðan er einfaldlega sú að vinningshafarnir voru fleiri, til dæmis önnur sveitarfélög á suðvesturhorni landsins. 

Það væri án efa veðurfræðilegt undur ef sól hafi skinið í Reykjavík en ekki í Kópavogi, Hafnarfirði, Garðabæ eða Mosfellsbæ. Jú, auðvitað getur verið skýjað á sumum stöðum eða þoka. Skýjafar fer samt aldrei eftir landamerkjum sveitarfélaga. Lesandanum er óhætt að trúa því.

Tillaga: Sólríkt á Suður- og Vesturlandi.

4.

„Carragher sagði í […] að hann horfi á Klopp sem eina mikilvægastu persónuna í Liverpool.“

Frétt á visir.is.          

Athugasemd: Sumir eru svo „ógeðslega“ góðir í ensku og vita „allt“ um fótbolta en kunna ekki að tjá sig á íslensku. Þannig verða til á skemmdar fréttir.

Sá ágæti maður Liam Carrager finnst Klopp ekki aðeins vera mikilvægur þegar hann horfir á hann heldur líka þegar hann er hvergi sjáanlegur.

Staðreyndin er hins vegar sú að hann álítur eða telur Klopp mikilvægan. Eða finnst hann mikilvægur.

Í fréttinni segir líka þetta:

Ég held að hann sé sérstakur stjóri.

Hvað á blaðamaðurinn við? Lýsingarorðið sérstakur merkir ekki að stjórinn sé frábær, stórkostlegur, afburðamaður, fallegur, virðulegur, góður, indæll svo dæmi sé tekið um gildishlaðin orð sem lýsa einkennum einstaklings. 

Sérstakur er bara eins og orðið er myndað, hentar til takmarkaðra nota.

Hægt er að segja að fótboltamaður sé sérstakur í liði sínu af því að hann er sá eini sem er örfættur.

Bíll sem alltaf er að bila telst sérstakur, aðrir myndu segja hann lélegan.

Í gamla daga var þótti sá sérstakur sem gekk á fjöll, nú hafa fleiri þetta tómstundagaman.

Loks má geta þess að í fyrirsögninni hér að ofan er ein stafsetningavilla.

Tillaga: Carragher álítur í […] Klopp einn af þeim mikilvægustu í Liverpool.

 

Ákvarðanatökuvettvangur og uppsagnir sem hafa verið framkvæmdar

Orðlof og annað

Mjalli

Skynsemd; gott ástand, heilbrigt sálarlíf; hreinleiki, hvítleiki.

Vera ekki með öllum mjalla: Vera ekki andlega heilbrigður, vera ekki með fullu viti.

Orðatiltækið er kunnugt frá síðari hluta 18. aldar. Úr fornum rímum eru kunn orðasamböndin ekki er þessi mjalli á og engi þótti mjalli á. Úr síðari alda máli er kunnugt svipað orðafar: Á honum er samur mjallinn og þá er á enginn mjallinn þar sem mjalli virðist merkja hreinleiki, hvítleiki.

Elsta dæmi um nútímamálsmerkinguna er frá síðari hluta 18. aldar: Hann er ekki með öllum mjalla, sbr. einnig hafa nokkurn mjalla, hafa nokkurt vit. Líking og uppruni er óljós.

Úr bókinni Mergur málsins eftir Jón G. Friðjónsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Oddur hlakkar til næsta tímabils.“

Undirfyrirsögn á blaðsíðu 24 í Morgunblaðinu 27. maí 2019.         

Athugasemd: Sögnin að hlakka telst persónuleg, það er breytist eftir orðinu sem hún stendur með. Hún stjórnar nefnifalli.

Höfundur fréttarinnar veit þetta enda reyndur og vel skrifandi og skrifar rétt. 

Sumir hefði skrifað „Oddi hlakkar …“. Það er rangt og var kallað þágufallssýki hér áður fyrr. Nú er umburðarlyndið er slíkt að ekki má lengur nota það orð. Rangt fall er enn sem fyrr talin villa.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Drjúgur hluti ákvarðana þingsins nær einnig til okkar þó óbeint sé svo þetta er einhver mikilvægasti ákvarðanatökuvettvangur utan landsteinanna fyrir daglegt líf uppi á Ísland.“

Frétt á blaðsíðu 4 í Morgunblaðinu 39. maí 2019.         

Athugasemd: Stjórnmálafræðingur nokkur er iðinn við að semja og útbreiða rassbögur, sjá hér.

Einhver verður að taka að sér að leiða honum fyrir sjónir að „ákvarðanataka“ er alvarlega nafnorðafíkn og „ákvarðanatökuvettvangur“ er sama fíkn á lokastigi (eða þannig). Engin lyf eru til við þessu, aðeins heilbrigð skynsemi.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Hvernig skyldi standa á því að Már Guðmundsson Seðlabankastjóri vill ekki gera grein fyrir …“

Pistill á bloggsíðu.         

Athugasemd: Ótrúlegt að maður sem er alvanur skrifum skuli láta svona frá sér fara. Þarna flaskar höfundur á grundvallaratriði, sögnin að vilja á að standa í viðtengingarhætti, vilji.

Manninum til afsökunar er að sjálfsögðu að hann er ekki fjölmiðill, getur ekki látið sérhæfði starfsmenn lesa yfir það sem hann skrifar. 

Úbbs … Hvernig læt ég. Fjölmiðlar gera þetta ekki heldur vegna þess að þeir einblína á magn texta ekki gæði. Þess vegna er okkur neytendum boðið upp á skemmdar fréttir.

Alvanur skrifari á þó að kunna skil á eðli sagnorða.

Tillaga: Hvernig skyldi standa á því að Már Guðmundsson Seðlabankastjóri vilji ekki gera grein fyrir …

4.

„Í Landsbankanum hafa engar stórar uppsagnir verið framkvæmdar síðastliðinn mánuð …“

Frétt í Morgunblaðinu blaðsíðu 6, laugardaginn 1. júní 2019.        

Athugasemd: Þetta er hræðileg málsgrein, blaðamanni og ætt hans til vansa (nei, auðvitað ekki, er bara að spauga). Uppsagnir á fólki eru ekki framkvæmdar, því er sagt upp. 

Nafnorðafíknin gerir út af við fréttina. Síðar í henni segir:

Í Kviku banka hafa engar stórar uppsagnir verið á síðustu misserum …

Hvað eru stórar uppsagnir? Jú líklega þegar starfsmanni yfir 100 kg er sagt upp störfum. Nei, frekar þegar manni yfir 190 cm er sagt upp. Nei, nei, líklegast þegar yfirmanni er sagt upp. Nei, nei nei …

Blaðamenn eru margir svo vel að sér í málum að þeir gleyma stundum að skýra smáatriðin út fyrir lesendum. Ekkert stórt hefur gerst í Landsbankanum eða Kviku … Lesendur eiga síðan að giska á hvað stórt er. Ekki spyrja hvað merkir að gera stórt.

Er annars til of mikils mælst að blaðamenn skrifi fréttir þannig að þær upplýsi lesandann?

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Nóg verður um að vera í höfuðstað Norðurlands þessa sjómannadagshelgi sem aðrar.“

Frétt í Morgunblaðinu blaðsíðu 32, laugardaginn 1. júní 2019.        

Athugasemd: Sú þjóðsaga gengur ljósum logum meðal blaðamanna af akureyskum kynþætti að Akureyri sé „höfuðstaður Norðurlands“. Þetta er rangt. Enginn höfuðstaður er í landsfjórðungum. 

Af öllum bæjum ætti þó Skagaströnd að vera höfuðstaður Norðurlands, Djúpivogur höfuðstaður Austurlands, Vík á Suðurlandi, Búðardalur á Vesturlandi, Hólmavík á Vestfjörðum.

Af hverju?

Því er auðsvarað og það með sömu rökum og akureyskir vilja að Akureyri sé höfuðstaður Norðurlands. Af því bara.

Þess ber hins vegar að geta til að forða skrifara frá holskeflu mótmæla frá þeim sem hlynntir eru höfuðstaðarkenningunni að ást hans og aðdáun á Akureyri er mikil og síst af öllu vill hann draga úr veg og virðingu staðarins. En þá er það þetta með Akureyringa ... Það er nú allt annað mál (hér ætti auðvitað að vera tilfinningatákn [e. emoji) en flestir skilja kaldhæðni (nema Akureyringar)).

Grundvallaratriði er þó þetta: Yfirleitt að að skrifa fréttir án útúrdúra.

Tillaga: Nóg verður um að vera á Akureyri þessa sjómannadagshelgi sem aðrar.

Sko, umferðareglurnar eru bara til viðmiðunar

Tillitsleysi, dónaskapur og virðingarleysi fyrir lögum og reglum er að verða einhvers konar viðtekin venja bílstjóra í umferðinni á höfuðborgarsvæðinu. Engu líkar er en umferðalög og venjur séu til viðmiðunar eftir því sem hentar hverju sinni. 

Langatöng

Í morgun varð ég fyrir því að bíll ók í veg fyrir mig. Ekkert gat ég gert mér til varnar en gaf bílstjóranum ábendingu með því að flauta á hann. Honum virtist alveg sama.

Nokkrum mínútum síðar varð ég fyrir því að svína sjálfur á bíl sem ég tók ekki eftir. Því fylgdi langt og leiðinlegt flaut og hefði umferðin ekki verið aðeins meiri en gönguhraði hefði ég ábyggilega mátt von á því að bílstjórinn og farþegi hans snöruðust út og berðu mig. Þess í stað var flautað og því til viðbótar réttu báðir fram hægri hendi og mynduðu hnefa en langatöng stóð upp úr. Svona er ekki lexía heldur ofbeldi af hálfu þess sem grætur meint brot á virðingu sinni.

Þetta mun vera tjáning sem margir hafa lært af amrískum bíómyndum og þykir flott þegar á mann er hallað en telst vera argasti dónaskapur sjaldnast gerður til að rétta hlut. Loksins þegar úr umferðinni greiddist og ég beið á beygjuljósi renndi sá upp að mér og aftur fékk ég það óþvegið, enn skírari mynd að þessu sem óharðnaðir unglingar kalla „fokkmerki“.

Margir sem ég þekki hafa orðið fyrir álíka. Unga konan sem ók hlægjandi í símanum á akrein fyrir strætó og leigubíla sendi kunningja mínum fingurinn þegar hann leit til hennar úr röðinni.

Rauða ljósið

Kona nokkur ók af Miklubraut til vinstri og inn á Grensásveg og í veg fyrir umferðina sem komin var af stað enda á grænu ljósi. Auðvitað mátti hún gera þetta enda hlýtur að standa einhvers staðar í umferðalögum að maður megi aka á rauðu í tvær sekúndur eftir að það kviknar.

Vinstri akreinin

Ekki er ráð nema í tíma sé tekið, segir málshátturinn. Samt finnst mér varla þörf á því að aka á vinstri akrein norður Reykjanesbraut og alla Sæbraut vegna þess að ætlunin er að beygja til vinstri inn á Snorrabraut. 

Vinstri akreinin er til framúraksturs. Sá sem ekur hægar á þeirri akrein en umferðin á þeirri hægri hefur „misskilið eitthvað vitlaust“. Ekki hef ég flett upp í umferðalögum upp á síðkastið en ég held að það sé ekki bannað að sofa undir stýri. Mig grunar þó að bílstjórar á vinstri akrein séu flestir sofandi, í það minnsta vil ég ekki halda því fram að þetta séu allt dómgreindalausir vitleysingar sem ættu ekki að hafa bílpróf. Best er að dóla sér á hægri akrein.

Síminn

Ég hef tekið eftir því að rási bíllinn fyrir framan mig eða aki óeðlilega hægt þá er bílstjórinn upptekinn í símanum. Raunar ætti ljósaskilti í afturglugga bíla að vera staðalútbúnaður. Þá getur bílstjórinn kveikt á skiltinu sem segir: Sýnið tillitssemi, ég er í símanum.

Sími er þarfaþing og bílstjórar sem nota hann án þess að vera með handfrjálsan búnað ættu að vera launaðir hjá Reykjavíkurborg því því þeir tefja umferð, auka líkurnar á því að við hin förum að taka strætó. Vart er að hugsa sér skilvirkara tafatól í umferðinni.

Löggan

Hvar er löggan? Í gamla daga þegar ég var í sumarlöggunni voru nokkrir bílar beinlínis gerðir út til að rúnta um ákveðin hverfi. Þá var þetta kölluð sýnileg löggæsla. Nú tíðkast ósýnileg löggæsla enda sést varla sést neinn löggubíll á götunum. Löggan er líklega upptekin við að upplýsa um skipulega glæpastarfsemi sem er afar mikilvægt djobb.

Röðin

Loks má segja frá náunganum á svarta Bensinum. Hann var á Hafnarfjarðarveginum á leið til Reykjavíkur, ennþá einu sinni of seinn í vinnuna. Umferðin var hæg, rétt silaðist áfram. Fyrir framan hann var ómerkileg Kia Picanto. Að menn skuli ekki bera meiri virðingu fyrir sjálfum sér, hugsaði hann. Til móts við Arnarnes kviknaði frábær hugmynd. Hann beygði til hægri, gaf í og þeyttist upp á brúnna, yfir Arnarnesveginn niður hinum megin og tróð sér þar inn í röðina, sveittur og hróðugur. Eitthvað kannaðist hann við bílinn fyrir framan. Jú, þetta var ómerkileg Kia Picanto. Hann hafði sem sagt ekki grætt á fábærri hugmynd um framhjáhlaup.

Stunda fjármagn, edrúmennska og þyrla sem kemur flugleiðis

Orðlof og annað

Gjöf Njarðar

Það er galli á gjöf Njarðar. Einhverju góðu fylgir ókostur, það er hængur eða agnúi á einhverju (góðu, jákvæðu).

Líkingin er óljós en Njörður var sjávargoð og gjöf Njarðar kann að vísa til þess sem kemur úr sjónum, einhvers jákvæðs (´fiskveiði´).

Mergur málsins eftir Jón G. Friðjónsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Þar að auki stýrði hann nefnd sem stundaði fjármagn fyrir forsetann ...“

Frétt á visir.is.           

Athugasemd: Hvað merkir að „stunda fjármagn“. Annað hvort er þetta dæmi um fljótfærni blaðamannsins eða einfaldlega rugl. Hvorugt er gott. Fréttin er skemmd. Vonlaust er að skilja hvað átt er við í þessari tilvitnun. Engin afsökun er fyrir svona villum.

Síðar var málsgreinininni breytt á þennan hátt:

Þar að auki stýrði hann nefnd sem aflaði fjár fyrir forsetann ...

Skiljanlegra svona.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„„Ég er að vinna í leikhúsinu og get þakkað það edrúmennskunni.““

Viðtal á blaðsíðu 14 í sunnudagsblaði Morgunblaðsins 25.5.2019.          

Athugasemd: Lýsingarorðið edrú hefur fyrir löngu náð tryggri fótfestu í íslensku máli þó svo að það falli ekki alveg að því. Það merkir að vera ódrukkinn. 

Edrúmennska finnst mér vont orð af því að málið býður upp á betri, að vera allsgáður. Hér er ekki verið að gagnrýna viðtalið sem er vel skrifað og fróðlegt. Vel á hins vegar við að benda á aðra kosti. Sama er með orðið spilamennska, sem þó er ekki rangt:

Í gegnum öll þessi ár í spilamennskunni, óreglu og ferðalög …

Í staðinn hefði verið betra að nota tónlist, sem á alls kostar við spilamennska.

Í gegnum öll þessi ár í tónlistinni, óreglu og ferðalög …

Allsgáður er afskaplega fallegt orð og getur örugglega átt við ýmislegt annað en að vera undir áhrifum áfengis eða fíkniefna til dæmis að hafa vitund um tilveruna.

Algáður er líka gott orð og líklega dálítill merkingarmunur geti verið á þessum tveimur, allsgáður og algáður. Ég leyfi mér að halda því fram að svo sé.

Hið fyrr nefnda getur átt við þann sem er gáður um alla hluti en hitt um þann sem hefur vitund um veröldina alla eða bara um einstaka hluti. Má vera að trésmiðurinn sé allsgáður um smíðavið, heimspekingurinn algáður um dyggðir, göngumaðurinn algáður um náttúruna, lögreglumaðurinn allsgáður um öryggi, lög og reglur  … Líklega er þetta bara vitleysa.

Lítum á hvernig orðið er myndað. Orðabókin segir að sá sé gáður sem er með fullri gá eða íhygli (sögnin að íhuga, lýsingarorðið íhugull), tvö önnur undurfögur orð. 

Í viðtalinu segir:

En þetta heflaði mig. 

Hér er vel að orði komist. Viðmælandinn talar um það sem mótar hann og notar líkingu við verkfærið hefil, aðstæður hefluðu hann, fjarlægðu það sem var til óþurftar. Athyglisvert orðalag.

Af hverju beitum við ekki oftar orðum sem eru góð eða jafnvel þrungin djúpri merkingu? Hvers vegna föllum við niður í meðalmennsku í stað þess að hefja okkur upp yfir hana og nýta okkur tungumálið til skýrari tjáningar? 

Svarið er einfalt. Fjölmargir þeirra sem skrifa í fjölmiðla hafa ekki grunninn, tilfinningu fyrir íslensku máli sem fæst aðeins með lestri bóka frá barnæsku og góðri tilsögn í skóla.

Fjölmiðlar hafa áhrif, ekki aðeins til upplýsingar heldur skiptir stíll, frásagnarhættir miklu. Já, hægt er að segja frá á margvíslegan hátt.

Tillaga: Ég er að vinna í leikhúsinu en gæti það ekki allsgáður og fyrir það er ég þakklátur.

3.

„Henni var síðan bjargað flug­leiðis með þyrlu í gær …“

Frétt á mbl.is.          

Athugasemd: Hafi þyrla bjargað konunni er óþarfi að tíunda að það hafi verið gert flugleiðis. Þyrla er flugvél, ekki sjúkrabíll. Varla er þyrlu beitt nema úr lofti, flugleiðis.

Ólíklegt er að við segjum er að sjúkrabíll hafi komið akandi til bjargar eða björgunarskip aðstoðað skipreika fólki af sjó. Einfalt mál er oftast best og engin þörf að margtyggja það sem liggur í augum uppi.

Í þessari stuttu frétt segir:

Ell­en náði í tvær vik­ur að lifa ein­ung­is á berj­um og vatni.

Þetta er ekki rangt en einnig má orða það þannig að henni hafi tekist að þrauka í tvær vikur á berjum og vatni, sem líklega var raunin.

Gagnrýna má er blaðamaður notar aukasetningu sem er í litlu samhengi við aðalsetningu. Þá er betra að nota punkt:

Henni var síðan bjargað flug­leiðis með þyrlu í gær og sam­kvæmt CNN leið henni vel þrátt fyr­ir meiðsl sín. 

Skárra er að orða þetta svona:

Henni var síðan bjargað með þyrlu í gær. Sam­kvæmt CNN leið henni vel þrátt fyr­ir meiðsli.

Punktar eru ansans ári góðir og engin þörf á að spara þá.

Tillaga: Henni var síðan bjargað með þyrlu í gær …

4.

„Zidane vill Van Dijk rói Ramos á önnur mið.“

Fyrirsögn á visir.is.           

Athugasemd: Oft er betra er að skrifa án orðtaka því þau geta valdið misskilningi eins og hér. Ég skildi ekki þetta, hélt að um einhverja villu væri að ræða enda rann þetta saman í ókennilega merkingu. Þessir kostir voru uppi:

• Hann ætlaði að róa manninn á öðrum miðum.
• Hann ætlaði að róa með hinn út á mið
• Hann ætlaði að róa hinn.

Svo áttaði ég mig á að þetta var bölvuð vitleysa. Svona getur gerist þegar maður er hálfáhugalaus, lætur augun renna yfir fyrirsagnir á forsíðu vefrita og þá kann samhengið að fara fyrir lítið. 

Í fréttinni segir:

Van Dijk hefur verið stórkostlegur á tímabilinu hjá Liverpool sem mætir Tottenham í úrslitaleik Meistaradeildarinnar um síðustu helgi.

Blaðamaðurinn er fljótfær og hann les ekki frétt sína yfir, að minnsta kosti ekki með athygli. Úrslitaleikurinn er um næstu helgi, ella þyrfti sögnin að mæta að vera í þátíð. Þó væri það áhugavert að geta farið aftur í tímann til að fylgjast með fótbolta eða öðru álíka þarflegu.

Annars finnst mér afar flatt og slappt orðalag að maðurinn hafi verið stórkostlegur á leiktíðinni. Frekar svona gildishlaðin fullyrðing án rökstuðnings, en líklega leyfist íþróttablaðamönnum að orða hugsun sína svona.

Til dæmis myndi enginn blaðamaður komast upp með að segja að stjórnmálamaður hafi verið stórkostlegur á þingi.

Tillaga: Zidane vill ráða Van Dijk fari Ramos.

Eitt matvæli, þröngur veðurgluggi og hundruðir milljóna

Orðlof og annað

Harla gott

Maður sagði málfarir sínar ekki sléttar. Hafði notað orðasambandið harla gott og verið vændur um bull. Hafði svo komið til snarprar deilu, þótt hvorugur snýtti rauðu. 

En harla merkir mjög, afar, er bráðskylt harður enda líka rit- að harðla. Og stigbeygist, flestum til furðu: harla, fremur, fremst!

Málið á blaðsíðu 21 í Morgunblaðinu 24.5.2019.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Hún sleppir þessu matvæli til að fá flatan maga.“

Fyrirsögn á dv.is.          

Athugasemd: Gvöð, hveddnig getur bla´maðurinn kligað á´essu. 

Matvæli er hvorugkyns orð og ekki til í eintölu, nefnist fleirtöluorð. Það beygist svona:

Matvæli, matvæli, matvælum, matvæla.

Blaðamaðurinn á að vita þetta en ekki dreifa skemmdum fréttum.

Í fréttinni er kona nefnd „stjörnutálgari“. Útilokað er að vita hvað átt sé við með orðinu.

Loks á nefna þennan vísdóm sem hafður er eftir „stjörnutálgaranum“:

„Ef þú grennist þá hjálpar það við að minnka fituna á maganum.“

Dsísös, minnkar fita þegar mar grennist? Hveddnig gat ég ekki vetað´dda?

Afsakið orðbragðið.

Tillaga: Hún sleppir þessum matvælum til að fá flatan maga.

2.

„Þröng­ur veður­gluggi veld­ur röð á tind­inn.“

Fyrirsögn á mbl.is.           

Athugasemd: Veðurgluggi er óheppilegt orð en á hér uppruna sinn í ensku þó vel megi vera að það sé „Wetterfenster“ á þýsku eða „Fenêtre météo“ á frönsku svo maður slái nú ódýrt um sig. 

Í enskri orðabók segir:

A limited interval when weather conditions can be expected to be suitable for a particular project, such as laying offshore pipelines, reaching a high mountain summit, launching a satellite, etc.

Í stuttu máli er orðið haft um stutt hlé frá lakari veðuraðstæðum sem nota má til dæmis til að komast á fjallstind eða skjóta upp gervihnetti og svo framvegis.

Í fréttinni er talaðu um „þrönga veðurglugga“, það er í fleirtölu. Hællærislegast er þó þetta:

Hún seg­ir veður­glugg­ann hafa komið seint þegar hún fór á tind­inn, en hann hafi þá dreifst yfir miklu fleiri daga.

Af þessu má sjá að orðið hentar ekki íslensku máli því gluggar „dreifast“ almennt ekki.

Mjög auðvelt er að tjá sig skilmerkilega án orðsins. Hingað til hefur verið talað um veðurhorfur.

Slæmt veður getur gengið niður, orðið hlé á óveðri, hríð eða rigningu og þá sætir fólk færis til að gera það sem ella hefði verið illmögulegt.

Ég hef stundað fjallaferðir í meira en fjörutíu ár, umgengist fjölda fjallamanna en aldrei nokkru sinni heyrt fólk tala um „veðurglugga“ hér á landi. Ég vona innilega að þetta sé ekki eitthvert hráþýðing sem íslenskir fjallafarar sem farið hafa á hæstu fjöll í útlöndum nota til að slá um sig. Það væri svona heldur montrassalegt, afsakið orðalagið.

Hefði blaðamaðurinn ekki átt að fletta upp í orðabókinni? Fátt er auðveldara en að nota malid.is, hafa það opið við hliðina á textaskránni. Ég skrifa mikið og get varla verið án þess.

Tillaga: Röð er á tindinn vegna lakari veðurspár.

3.

„Í dag er hún alræmd í frumkvöðla- og tæknigeiranum þar sem hún sætir ákæru fyrir fjársvik og tilraun til fjársvika.“

Frétt á visir.is.            

Athugasemd: Ástæða er til að hæla blaðamanninum sem skrifaði fréttina fyrir góða spretti í málfari. Hann skilur til dæmis að andorðið við frægð í jákvæðum skilningi er alræmdur.

Í fréttinni stendur:

Hann varði fjórum dögum í Kaliforníu þar sem hann ræddi ítarlega við Holmes …

Í stað sagnarinnar að verja dögum sínum hefðu margir freistast til að orða það þannig að hann hafi eytt dögum í Kaliforníu. Á þessum tveimur orðum, að verja og eyða, getur verið feykilegur munur sem allir með þokkalega máltilfinningu átta sig á.

Sannast sagna eiga vel skrifaðar fréttir ekki að gleðja lesendur, þær eiga að vera það. Staðreyndin er þó sú að alltof margar fréttir eru illa skrifaðar og fjölmargar hreinlega illskiljanlegar. Þessi er ekki þannig.

Tillaga: Engin tillaga gerð.

4.

„Kókaínið metið á hundruði milljóna.“

Frétt á visir.is.            

Athugasemd: Fallbeyging orða veldur sumum blaðamönnum engum vanda, þeir skrifa bara það sem þeir halda að sé rétt. Þekkingin er lítil.

Töluorðið hundruð beygist svona:

Í eintölu: Hundrað, hundrað hundraði, hundraðs.

Í fleirtölu: Hundruð, hundruð, hundruðum, hundraða.

Gera má ráð fyrir að á ritstjórn DV sé leiðréttingaforrit í tölvum blaðamanna. Engu að síður skrifar blaðamaðurinn rangt. Það bendir til að hann hafi ekki virkjað forritið sem telst ámælisvert því það er ekki verkefni fjölmiðla að dreifa málvillum.

Á malid.is segir:

• Hundrað: Athuga ber að í fleirtölu er nefnifallið ekki „hundruðir“, þolfallið ekki „hundruði“ og eignarfallið ekki „hundruða“.
• Orðið hundrað er ýmist nafnorð í hvorugkyni (hundrað manna; ég mætti hundruðum manna á leiðinni) eða óbeygjanlegt lýsingarorð (hundrað manns; hundrað menn; ég mætti hundrað mönnum á leiðinni).
• Orðið hundrað skiptist þannig á milli lína: hund-rað. Hundruð skiptist þannig á milli lína: hund-ruð.

Á Vísindavefnum segir Guðrún Kvaran þetta:

Síðari liðurinn –ræður var einnig notaður til þess að mynda tölulýsingarorð sem á sama hátt og orð sem enda á –tugur segja til um aldur, hæð og dýpt. Talað er um áttræðan, níræðan og tíræðan mann ef viðkomandi er áttatíu, níutíu eða hundrað ára. 

Einnig er talað um áttrætt, nírætt, tírætt, tólfrætt dýpi og er þá átt við hversu margir faðmar það er. 

Viðliðurinn –ræður er skyldur viðliðnum -rað í hundrað.

Svona þróaðist málið og verður loks til þess að við vitum ekki margt um orðin sem þó eru okkur svo töm.

Tillaga: Kókaínið metið á hundruð milljóna.

Ákvarðanatökuvettvangur, ákvarðanatökuvald og knúsa í þig

Orðlof og annað

Rétt mál og vont …

Óviðeigandi orðaval eða kauðalegar setningar geta þannig til dæmis oft talist rétt mál án þess að vera í raun málnotkun við hæfi og geta þá verið í senn rétt mál og vont! […]

Samkvæmt íslenskri málstefnu telst það yfirleitt gott eða vandað mál í flestum málsniðum að velja íslensk orð fremur en erlendar slettur og að velja hefðbundnar beygingar fremur en beygingar sem eru eða hafa verið hugsanlegir vísar að breytingum á beygingakerfinu.

Vísindavefurinn, pistill eftir Ara Pál Kristinsson, rannsóknarprófessor hjá Stofnun Árna Magnússonar í íslenskum fræðum

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Þjálfari ríkjandi Evrópumeistara í körfubolta með námskeið á Íslandi um helgina.“

Fyrirsögn á visir.is.          

Athugasemd: Sé félagslið eða landslið Evrópumeistari koma önnur lið ekki til greina. Þar af leiðandi er lýsingarorðið ríkjandi óþarft. 

Vilji svo til að þjálfari liðs sem ekki er lengur Evrópumeistari sé með námskeið hér á landi má bæta við orðinu fyrrverandi eða nefna ártal.

Tillaga: Þjálfari Evrópumeistara í körfubolta með námskeið á Íslandi um helgina.

2.

„Af hverju ættir þú að knúsa í þig?.“

Fyrirsögn á visir.is.          

Athugasemd: Sagt er að öllum sé mikilvægt að varðveita barnið í sér og má það vera rétt. Í lífinu kemur hins vegar sá tími (ekki tímapunktur) að öllum er mikilvægt er að fullorðnast og tala til annars fólk á eðlilegan hátt, sleppa hjalinu. Þetta er blaðamönnum sérstaklega mikilvægt af ástæðu sem vart þarf að rekja frekar.

Hvað merkir orðalagið „að knúsa í þig“? Það þekkist ekki. Er líklega einhvers konar barnamál. Ekki fer vel á því að börn starfi sem blaðamenn.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Ákvarðanatökuvettvangur, ákvarðanatökuvald.“

Viðtal í morgunútvarpi rásar 2 í Ríkisútvarpinu 22.5.2019.          

Athugasemd: Stjórnmálafræðingur var í viðtali á rás tvö og nefndi að Evrópuþing ESB væri „ákvarðanatökuvettvangur“ og þar lægi „ákvarðanatökuvaldið“. 

Þetta eru illa „hönnuð“ orð en má vera að orðskrípið „ákvarðanataka“ hafi náð fótfestu í málinu og er það miður. Ástæðan er einföld. Orðið er samsetning á orðalaginu að taka ákvörðun. Ákvörðun er nafnorð og sögnin er að ákveða.

Við getum hæglega tekið ákvörðun eða ákveðið eitthvað og það er yfirleitt gert á þingum, hvort sem þau eru löggjafarþing eða annað.

Á malid.is segir: 

Almennt er frekar mælt með því að segja ákvörðunartaka en ákvarðanataka, þ.e. nota eignarfall eintölu frekar en eignarfall fleirtölu af orðinu ákvörðun. Mjög sterk hefð er þó fyrir því að nota eignarfall fleirtölu.

Stjórnmálafræðingurinn bætir engu við þó hann noti orðskrípin sem vitnað er til. Þing ESB er  staður þar sem ákvarðanir eru teknar vegna þess að það hefur vald til þess. Vart þarf að tíunda þetta frekar.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Vinningsliðið er samsett af, Basalt Arkitektum, Eflu, Landmótun og Reginn fasteignafélagi.“

Frétt í dv.is.           

Athugasemd: Tilvitnunin er að ofan er kölluð þolmynd og hún fer ekki vel þarna. 

Þolmynd er mynduð með hjálparsögninni að vera eða að verða og lýsingarhætti þátíðar af aðalsögn. Í henni er lögð áhersla á þolanda en ekki geranda og hans stundum ekki getið. Dæmi: 

• Vitað er að jörðin er lífvænleg. 
• Henni var hjálpað.

Þolmynd þekkist líka af forsetningunni af, til dæmis: 

Jón var klæddur af móður sinni.

Í staðinn ætti að nota germynd og þá er einfaldlega sagt að í vinningsliðinu hafi verið þessi fyrirtæki.

Svo má þess geta að rangt er að setja fyrstu kommuna í setningunni þar sem hún er. Hugsanlega má setja þar rittáknin semikommu (;) eða tvípunkt (:).

Tillaga: Í vinningsliðinu voru Basalt Arkitektar, Efla, Landmótun og Reginn fasteignafélag.

Kvika veldur skjálftum norðan Öskju

Talsverð skjálftavirkni hefur verið undanfarnar vikur suðvestan við Herðubreið og austan Herðubreiðartagla. Raunar má rekja vaxandi skjálftahrinu um það bil eitt eða tvö ár aftur í tímann. Upp á síðkastið hefur skjálftunum fjölgað talsvert og það er forvitnilegt.

Í upphafi var skjálftavirknin eingöngu bundin við Herðubreið, að mestu við vestur og suðurhluta fjallsins. Hrinurnar voru sjaldnast langvinnar, dóu út á innan við viku. Virknin var frekar þétt, dreifðist lítið.

Fyrir um það bil hálfum mánuði færðist skjálftavirknin til, frá Herðubreið og austur fyrir mið Herðubreiðartögl, eiginlega þar sem vegurinn í Öskju liggur rétt áður en hann beygir til suðurs. Skjálftarnir fjöruðu út á um tíu dögum.

Fyrir nokkrum dögum varð hrina enn og aftur suðvestan við Herðubreið. Ekki nóg með það heldur varð á sama tíma jafnmikill ef ekki meiri virkni norðan við Öskju, suðaustan við Lokatind, skammt frá skarði því sem ber hið ágæta nafn Sigurðarskarð.

Og hvað er svo forvitnilegt við þessar skjálftahrinur sem orðið hafa á tiltölulega litlu svæði. Hér eru nokkrar „staðreyndir“:

1. Skjálftarnir eru flestir tiltölulega litlir, fæstir yfir tvö sig
2. Uppruni þeirra flestra er um það bil á fjögurra km dýpi og grynnra
3. Þeir verða til í klösum, tiltölulega þéttum

Hvað veldur? Líklegasta skýringin er kvika sem streymir upp á við, í átt að yfirborði jarðar. Þrýstingurinn er nægilega mikill til að hún veldur hreyfingu á jarðskorpunni, sprungur verða til, hreyfingar breiðast út og mælast glögglega. Að öllum líkindum streymir kvikan beint upp og það er skýringin á því hversu skjálftasvæðið er lítið.

Til hvers leiðir þetta? Jú, haldi skjálftarnir áfram verður eldgos, einhvern tímann á næstu  eittþúsund árum. Jarðvísindamenn eiga erfitt með að spá fyrir um eldgos nema það sé raunverulega í aðsigi. Síðast gaus á þessu svæði í Öskjuopi ári 1961. Þar áður gaus í Öskju árið 1875 og var það hamfaragos.

Áður en lesendur fara að óttast eldgos má þess geta að skjálftahrinur á þessu svæði, við Herðubreið, Herðubreiðartögl og í Öskju, hafa verið mjög algengar á undanförnum áratugum og fréttir af þeim reglulega birst í fjölmiðlum þó fæsta reki minni til þess.

Myndirnar sem fylgja hér með eru af vef Veðurstofu Íslands. Sú efri er frá því í morgun og þar sjást skjálftarnir suðvestan við Herðubreið (hægra megin) og svo skjálftaklasinn suðaustan við Lokatind. Öskjuvatn sest neðst á myndinni.

Neðri myndin er um viku gömul. Þar sjást skjálftarnir sem mældust austan við Herðubreiðartögl