Sko, umferðareglurnar eru bara til viðmiðunar

Tillitsleysi, dónaskapur og virðingarleysi fyrir lögum og reglum er að verða einhvers konar viðtekin venja bílstjóra í umferðinni á höfuðborgarsvæðinu. Engu líkar er en umferðalög og venjur séu til viðmiðunar eftir því sem hentar hverju sinni. 

Langatöng

Í morgun varð ég fyrir því að bíll ók í veg fyrir mig. Ekkert gat ég gert mér til varnar en gaf bílstjóranum ábendingu með því að flauta á hann. Honum virtist alveg sama.

Nokkrum mínútum síðar varð ég fyrir því að svína sjálfur á bíl sem ég tók ekki eftir. Því fylgdi langt og leiðinlegt flaut og hefði umferðin ekki verið aðeins meiri en gönguhraði hefði ég ábyggilega mátt von á því að bílstjórinn og farþegi hans snöruðust út og berðu mig. Þess í stað var flautað og því til viðbótar réttu báðir fram hægri hendi og mynduðu hnefa en langatöng stóð upp úr. Svona er ekki lexía heldur ofbeldi af hálfu þess sem grætur meint brot á virðingu sinni.

Þetta mun vera tjáning sem margir hafa lært af amrískum bíómyndum og þykir flott þegar á mann er hallað en telst vera argasti dónaskapur sjaldnast gerður til að rétta hlut. Loksins þegar úr umferðinni greiddist og ég beið á beygjuljósi renndi sá upp að mér og aftur fékk ég það óþvegið, enn skírari mynd að þessu sem óharðnaðir unglingar kalla „fokkmerki“.

Margir sem ég þekki hafa orðið fyrir álíka. Unga konan sem ók hlægjandi í símanum á akrein fyrir strætó og leigubíla sendi kunningja mínum fingurinn þegar hann leit til hennar úr röðinni.

Rauða ljósið

Kona nokkur ók af Miklubraut til vinstri og inn á Grensásveg og í veg fyrir umferðina sem komin var af stað enda á grænu ljósi. Auðvitað mátti hún gera þetta enda hlýtur að standa einhvers staðar í umferðalögum að maður megi aka á rauðu í tvær sekúndur eftir að það kviknar.

Vinstri akreinin

Ekki er ráð nema í tíma sé tekið, segir málshátturinn. Samt finnst mér varla þörf á því að aka á vinstri akrein norður Reykjanesbraut og alla Sæbraut vegna þess að ætlunin er að beygja til vinstri inn á Snorrabraut. 

Vinstri akreinin er til framúraksturs. Sá sem ekur hægar á þeirri akrein en umferðin á þeirri hægri hefur „misskilið eitthvað vitlaust“. Ekki hef ég flett upp í umferðalögum upp á síðkastið en ég held að það sé ekki bannað að sofa undir stýri. Mig grunar þó að bílstjórar á vinstri akrein séu flestir sofandi, í það minnsta vil ég ekki halda því fram að þetta séu allt dómgreindalausir vitleysingar sem ættu ekki að hafa bílpróf. Best er að dóla sér á hægri akrein.

Síminn

Ég hef tekið eftir því að rási bíllinn fyrir framan mig eða aki óeðlilega hægt þá er bílstjórinn upptekinn í símanum. Raunar ætti ljósaskilti í afturglugga bíla að vera staðalútbúnaður. Þá getur bílstjórinn kveikt á skiltinu sem segir: Sýnið tillitssemi, ég er í símanum.

Sími er þarfaþing og bílstjórar sem nota hann án þess að vera með handfrjálsan búnað ættu að vera launaðir hjá Reykjavíkurborg því því þeir tefja umferð, auka líkurnar á því að við hin förum að taka strætó. Vart er að hugsa sér skilvirkara tafatól í umferðinni.

Löggan

Hvar er löggan? Í gamla daga þegar ég var í sumarlöggunni voru nokkrir bílar beinlínis gerðir út til að rúnta um ákveðin hverfi. Þá var þetta kölluð sýnileg löggæsla. Nú tíðkast ósýnileg löggæsla enda sést varla sést neinn löggubíll á götunum. Löggan er líklega upptekin við að upplýsa um skipulega glæpastarfsemi sem er afar mikilvægt djobb.

Röðin

Loks má segja frá náunganum á svarta Bensinum. Hann var á Hafnarfjarðarveginum á leið til Reykjavíkur, ennþá einu sinni of seinn í vinnuna. Umferðin var hæg, rétt silaðist áfram. Fyrir framan hann var ómerkileg Kia Picanto. Að menn skuli ekki bera meiri virðingu fyrir sjálfum sér, hugsaði hann. Til móts við Arnarnes kviknaði frábær hugmynd. Hann beygði til hægri, gaf í og þeyttist upp á brúnna, yfir Arnarnesveginn niður hinum megin og tróð sér þar inn í röðina, sveittur og hróðugur. Eitthvað kannaðist hann við bílinn fyrir framan. Jú, þetta var ómerkileg Kia Picanto. Hann hafði sem sagt ekki grætt á fábærri hugmynd um framhjáhlaup.

Stunda fjármagn, edrúmennska og þyrla sem kemur flugleiðis

Orðlof og annað

Gjöf Njarðar

Það er galli á gjöf Njarðar. Einhverju góðu fylgir ókostur, það er hængur eða agnúi á einhverju (góðu, jákvæðu).

Líkingin er óljós en Njörður var sjávargoð og gjöf Njarðar kann að vísa til þess sem kemur úr sjónum, einhvers jákvæðs (´fiskveiði´).

Mergur málsins eftir Jón G. Friðjónsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Þar að auki stýrði hann nefnd sem stundaði fjármagn fyrir forsetann ...“

Frétt á visir.is.           

Athugasemd: Hvað merkir að „stunda fjármagn“. Annað hvort er þetta dæmi um fljótfærni blaðamannsins eða einfaldlega rugl. Hvorugt er gott. Fréttin er skemmd. Vonlaust er að skilja hvað átt er við í þessari tilvitnun. Engin afsökun er fyrir svona villum.

Síðar var málsgreinininni breytt á þennan hátt:

Þar að auki stýrði hann nefnd sem aflaði fjár fyrir forsetann ...

Skiljanlegra svona.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„„Ég er að vinna í leikhúsinu og get þakkað það edrúmennskunni.““

Viðtal á blaðsíðu 14 í sunnudagsblaði Morgunblaðsins 25.5.2019.          

Athugasemd: Lýsingarorðið edrú hefur fyrir löngu náð tryggri fótfestu í íslensku máli þó svo að það falli ekki alveg að því. Það merkir að vera ódrukkinn. 

Edrúmennska finnst mér vont orð af því að málið býður upp á betri, að vera allsgáður. Hér er ekki verið að gagnrýna viðtalið sem er vel skrifað og fróðlegt. Vel á hins vegar við að benda á aðra kosti. Sama er með orðið spilamennska, sem þó er ekki rangt:

Í gegnum öll þessi ár í spilamennskunni, óreglu og ferðalög …

Í staðinn hefði verið betra að nota tónlist, sem á alls kostar við spilamennska.

Í gegnum öll þessi ár í tónlistinni, óreglu og ferðalög …

Allsgáður er afskaplega fallegt orð og getur örugglega átt við ýmislegt annað en að vera undir áhrifum áfengis eða fíkniefna til dæmis að hafa vitund um tilveruna.

Algáður er líka gott orð og líklega dálítill merkingarmunur geti verið á þessum tveimur, allsgáður og algáður. Ég leyfi mér að halda því fram að svo sé.

Hið fyrr nefnda getur átt við þann sem er gáður um alla hluti en hitt um þann sem hefur vitund um veröldina alla eða bara um einstaka hluti. Má vera að trésmiðurinn sé allsgáður um smíðavið, heimspekingurinn algáður um dyggðir, göngumaðurinn algáður um náttúruna, lögreglumaðurinn allsgáður um öryggi, lög og reglur  … Líklega er þetta bara vitleysa.

Lítum á hvernig orðið er myndað. Orðabókin segir að sá sé gáður sem er með fullri gá eða íhygli (sögnin að íhuga, lýsingarorðið íhugull), tvö önnur undurfögur orð. 

Í viðtalinu segir:

En þetta heflaði mig. 

Hér er vel að orði komist. Viðmælandinn talar um það sem mótar hann og notar líkingu við verkfærið hefil, aðstæður hefluðu hann, fjarlægðu það sem var til óþurftar. Athyglisvert orðalag.

Af hverju beitum við ekki oftar orðum sem eru góð eða jafnvel þrungin djúpri merkingu? Hvers vegna föllum við niður í meðalmennsku í stað þess að hefja okkur upp yfir hana og nýta okkur tungumálið til skýrari tjáningar? 

Svarið er einfalt. Fjölmargir þeirra sem skrifa í fjölmiðla hafa ekki grunninn, tilfinningu fyrir íslensku máli sem fæst aðeins með lestri bóka frá barnæsku og góðri tilsögn í skóla.

Fjölmiðlar hafa áhrif, ekki aðeins til upplýsingar heldur skiptir stíll, frásagnarhættir miklu. Já, hægt er að segja frá á margvíslegan hátt.

Tillaga: Ég er að vinna í leikhúsinu en gæti það ekki allsgáður og fyrir það er ég þakklátur.

3.

„Henni var síðan bjargað flug­leiðis með þyrlu í gær …“

Frétt á mbl.is.          

Athugasemd: Hafi þyrla bjargað konunni er óþarfi að tíunda að það hafi verið gert flugleiðis. Þyrla er flugvél, ekki sjúkrabíll. Varla er þyrlu beitt nema úr lofti, flugleiðis.

Ólíklegt er að við segjum er að sjúkrabíll hafi komið akandi til bjargar eða björgunarskip aðstoðað skipreika fólki af sjó. Einfalt mál er oftast best og engin þörf að margtyggja það sem liggur í augum uppi.

Í þessari stuttu frétt segir:

Ell­en náði í tvær vik­ur að lifa ein­ung­is á berj­um og vatni.

Þetta er ekki rangt en einnig má orða það þannig að henni hafi tekist að þrauka í tvær vikur á berjum og vatni, sem líklega var raunin.

Gagnrýna má er blaðamaður notar aukasetningu sem er í litlu samhengi við aðalsetningu. Þá er betra að nota punkt:

Henni var síðan bjargað flug­leiðis með þyrlu í gær og sam­kvæmt CNN leið henni vel þrátt fyr­ir meiðsl sín. 

Skárra er að orða þetta svona:

Henni var síðan bjargað með þyrlu í gær. Sam­kvæmt CNN leið henni vel þrátt fyr­ir meiðsli.

Punktar eru ansans ári góðir og engin þörf á að spara þá.

Tillaga: Henni var síðan bjargað með þyrlu í gær …

4.

„Zidane vill Van Dijk rói Ramos á önnur mið.“

Fyrirsögn á visir.is.           

Athugasemd: Oft er betra er að skrifa án orðtaka því þau geta valdið misskilningi eins og hér. Ég skildi ekki þetta, hélt að um einhverja villu væri að ræða enda rann þetta saman í ókennilega merkingu. Þessir kostir voru uppi:

• Hann ætlaði að róa manninn á öðrum miðum.
• Hann ætlaði að róa með hinn út á mið
• Hann ætlaði að róa hinn.

Svo áttaði ég mig á að þetta var bölvuð vitleysa. Svona getur gerist þegar maður er hálfáhugalaus, lætur augun renna yfir fyrirsagnir á forsíðu vefrita og þá kann samhengið að fara fyrir lítið. 

Í fréttinni segir:

Van Dijk hefur verið stórkostlegur á tímabilinu hjá Liverpool sem mætir Tottenham í úrslitaleik Meistaradeildarinnar um síðustu helgi.

Blaðamaðurinn er fljótfær og hann les ekki frétt sína yfir, að minnsta kosti ekki með athygli. Úrslitaleikurinn er um næstu helgi, ella þyrfti sögnin að mæta að vera í þátíð. Þó væri það áhugavert að geta farið aftur í tímann til að fylgjast með fótbolta eða öðru álíka þarflegu.

Annars finnst mér afar flatt og slappt orðalag að maðurinn hafi verið stórkostlegur á leiktíðinni. Frekar svona gildishlaðin fullyrðing án rökstuðnings, en líklega leyfist íþróttablaðamönnum að orða hugsun sína svona.

Til dæmis myndi enginn blaðamaður komast upp með að segja að stjórnmálamaður hafi verið stórkostlegur á þingi.

Tillaga: Zidane vill ráða Van Dijk fari Ramos.

Eitt matvæli, þröngur veðurgluggi og hundruðir milljóna

Orðlof og annað

Harla gott

Maður sagði málfarir sínar ekki sléttar. Hafði notað orðasambandið harla gott og verið vændur um bull. Hafði svo komið til snarprar deilu, þótt hvorugur snýtti rauðu. 

En harla merkir mjög, afar, er bráðskylt harður enda líka rit- að harðla. Og stigbeygist, flestum til furðu: harla, fremur, fremst!

Málið á blaðsíðu 21 í Morgunblaðinu 24.5.2019.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Hún sleppir þessu matvæli til að fá flatan maga.“

Fyrirsögn á dv.is.          

Athugasemd: Gvöð, hveddnig getur bla´maðurinn kligað á´essu. 

Matvæli er hvorugkyns orð og ekki til í eintölu, nefnist fleirtöluorð. Það beygist svona:

Matvæli, matvæli, matvælum, matvæla.

Blaðamaðurinn á að vita þetta en ekki dreifa skemmdum fréttum.

Í fréttinni er kona nefnd „stjörnutálgari“. Útilokað er að vita hvað átt sé við með orðinu.

Loks á nefna þennan vísdóm sem hafður er eftir „stjörnutálgaranum“:

„Ef þú grennist þá hjálpar það við að minnka fituna á maganum.“

Dsísös, minnkar fita þegar mar grennist? Hveddnig gat ég ekki vetað´dda?

Afsakið orðbragðið.

Tillaga: Hún sleppir þessum matvælum til að fá flatan maga.

2.

„Þröng­ur veður­gluggi veld­ur röð á tind­inn.“

Fyrirsögn á mbl.is.           

Athugasemd: Veðurgluggi er óheppilegt orð en á hér uppruna sinn í ensku þó vel megi vera að það sé „Wetterfenster“ á þýsku eða „Fenêtre météo“ á frönsku svo maður slái nú ódýrt um sig. 

Í enskri orðabók segir:

A limited interval when weather conditions can be expected to be suitable for a particular project, such as laying offshore pipelines, reaching a high mountain summit, launching a satellite, etc.

Í stuttu máli er orðið haft um stutt hlé frá lakari veðuraðstæðum sem nota má til dæmis til að komast á fjallstind eða skjóta upp gervihnetti og svo framvegis.

Í fréttinni er talaðu um „þrönga veðurglugga“, það er í fleirtölu. Hællærislegast er þó þetta:

Hún seg­ir veður­glugg­ann hafa komið seint þegar hún fór á tind­inn, en hann hafi þá dreifst yfir miklu fleiri daga.

Af þessu má sjá að orðið hentar ekki íslensku máli því gluggar „dreifast“ almennt ekki.

Mjög auðvelt er að tjá sig skilmerkilega án orðsins. Hingað til hefur verið talað um veðurhorfur.

Slæmt veður getur gengið niður, orðið hlé á óveðri, hríð eða rigningu og þá sætir fólk færis til að gera það sem ella hefði verið illmögulegt.

Ég hef stundað fjallaferðir í meira en fjörutíu ár, umgengist fjölda fjallamanna en aldrei nokkru sinni heyrt fólk tala um „veðurglugga“ hér á landi. Ég vona innilega að þetta sé ekki eitthvert hráþýðing sem íslenskir fjallafarar sem farið hafa á hæstu fjöll í útlöndum nota til að slá um sig. Það væri svona heldur montrassalegt, afsakið orðalagið.

Hefði blaðamaðurinn ekki átt að fletta upp í orðabókinni? Fátt er auðveldara en að nota malid.is, hafa það opið við hliðina á textaskránni. Ég skrifa mikið og get varla verið án þess.

Tillaga: Röð er á tindinn vegna lakari veðurspár.

3.

„Í dag er hún alræmd í frumkvöðla- og tæknigeiranum þar sem hún sætir ákæru fyrir fjársvik og tilraun til fjársvika.“

Frétt á visir.is.            

Athugasemd: Ástæða er til að hæla blaðamanninum sem skrifaði fréttina fyrir góða spretti í málfari. Hann skilur til dæmis að andorðið við frægð í jákvæðum skilningi er alræmdur.

Í fréttinni stendur:

Hann varði fjórum dögum í Kaliforníu þar sem hann ræddi ítarlega við Holmes …

Í stað sagnarinnar að verja dögum sínum hefðu margir freistast til að orða það þannig að hann hafi eytt dögum í Kaliforníu. Á þessum tveimur orðum, að verja og eyða, getur verið feykilegur munur sem allir með þokkalega máltilfinningu átta sig á.

Sannast sagna eiga vel skrifaðar fréttir ekki að gleðja lesendur, þær eiga að vera það. Staðreyndin er þó sú að alltof margar fréttir eru illa skrifaðar og fjölmargar hreinlega illskiljanlegar. Þessi er ekki þannig.

Tillaga: Engin tillaga gerð.

4.

„Kókaínið metið á hundruði milljóna.“

Frétt á visir.is.            

Athugasemd: Fallbeyging orða veldur sumum blaðamönnum engum vanda, þeir skrifa bara það sem þeir halda að sé rétt. Þekkingin er lítil.

Töluorðið hundruð beygist svona:

Í eintölu: Hundrað, hundrað hundraði, hundraðs.

Í fleirtölu: Hundruð, hundruð, hundruðum, hundraða.

Gera má ráð fyrir að á ritstjórn DV sé leiðréttingaforrit í tölvum blaðamanna. Engu að síður skrifar blaðamaðurinn rangt. Það bendir til að hann hafi ekki virkjað forritið sem telst ámælisvert því það er ekki verkefni fjölmiðla að dreifa málvillum.

Á malid.is segir:

• Hundrað: Athuga ber að í fleirtölu er nefnifallið ekki „hundruðir“, þolfallið ekki „hundruði“ og eignarfallið ekki „hundruða“.
• Orðið hundrað er ýmist nafnorð í hvorugkyni (hundrað manna; ég mætti hundruðum manna á leiðinni) eða óbeygjanlegt lýsingarorð (hundrað manns; hundrað menn; ég mætti hundrað mönnum á leiðinni).
• Orðið hundrað skiptist þannig á milli lína: hund-rað. Hundruð skiptist þannig á milli lína: hund-ruð.

Á Vísindavefnum segir Guðrún Kvaran þetta:

Síðari liðurinn –ræður var einnig notaður til þess að mynda tölulýsingarorð sem á sama hátt og orð sem enda á –tugur segja til um aldur, hæð og dýpt. Talað er um áttræðan, níræðan og tíræðan mann ef viðkomandi er áttatíu, níutíu eða hundrað ára. 

Einnig er talað um áttrætt, nírætt, tírætt, tólfrætt dýpi og er þá átt við hversu margir faðmar það er. 

Viðliðurinn –ræður er skyldur viðliðnum -rað í hundrað.

Svona þróaðist málið og verður loks til þess að við vitum ekki margt um orðin sem þó eru okkur svo töm.

Tillaga: Kókaínið metið á hundruð milljóna.

Ákvarðanatökuvettvangur, ákvarðanatökuvald og knúsa í þig

Orðlof og annað

Rétt mál og vont …

Óviðeigandi orðaval eða kauðalegar setningar geta þannig til dæmis oft talist rétt mál án þess að vera í raun málnotkun við hæfi og geta þá verið í senn rétt mál og vont! […]

Samkvæmt íslenskri málstefnu telst það yfirleitt gott eða vandað mál í flestum málsniðum að velja íslensk orð fremur en erlendar slettur og að velja hefðbundnar beygingar fremur en beygingar sem eru eða hafa verið hugsanlegir vísar að breytingum á beygingakerfinu.

Vísindavefurinn, pistill eftir Ara Pál Kristinsson, rannsóknarprófessor hjá Stofnun Árna Magnússonar í íslenskum fræðum

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Þjálfari ríkjandi Evrópumeistara í körfubolta með námskeið á Íslandi um helgina.“

Fyrirsögn á visir.is.          

Athugasemd: Sé félagslið eða landslið Evrópumeistari koma önnur lið ekki til greina. Þar af leiðandi er lýsingarorðið ríkjandi óþarft. 

Vilji svo til að þjálfari liðs sem ekki er lengur Evrópumeistari sé með námskeið hér á landi má bæta við orðinu fyrrverandi eða nefna ártal.

Tillaga: Þjálfari Evrópumeistara í körfubolta með námskeið á Íslandi um helgina.

2.

„Af hverju ættir þú að knúsa í þig?.“

Fyrirsögn á visir.is.          

Athugasemd: Sagt er að öllum sé mikilvægt að varðveita barnið í sér og má það vera rétt. Í lífinu kemur hins vegar sá tími (ekki tímapunktur) að öllum er mikilvægt er að fullorðnast og tala til annars fólk á eðlilegan hátt, sleppa hjalinu. Þetta er blaðamönnum sérstaklega mikilvægt af ástæðu sem vart þarf að rekja frekar.

Hvað merkir orðalagið „að knúsa í þig“? Það þekkist ekki. Er líklega einhvers konar barnamál. Ekki fer vel á því að börn starfi sem blaðamenn.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Ákvarðanatökuvettvangur, ákvarðanatökuvald.“

Viðtal í morgunútvarpi rásar 2 í Ríkisútvarpinu 22.5.2019.          

Athugasemd: Stjórnmálafræðingur var í viðtali á rás tvö og nefndi að Evrópuþing ESB væri „ákvarðanatökuvettvangur“ og þar lægi „ákvarðanatökuvaldið“. 

Þetta eru illa „hönnuð“ orð en má vera að orðskrípið „ákvarðanataka“ hafi náð fótfestu í málinu og er það miður. Ástæðan er einföld. Orðið er samsetning á orðalaginu að taka ákvörðun. Ákvörðun er nafnorð og sögnin er að ákveða.

Við getum hæglega tekið ákvörðun eða ákveðið eitthvað og það er yfirleitt gert á þingum, hvort sem þau eru löggjafarþing eða annað.

Á malid.is segir: 

Almennt er frekar mælt með því að segja ákvörðunartaka en ákvarðanataka, þ.e. nota eignarfall eintölu frekar en eignarfall fleirtölu af orðinu ákvörðun. Mjög sterk hefð er þó fyrir því að nota eignarfall fleirtölu.

Stjórnmálafræðingurinn bætir engu við þó hann noti orðskrípin sem vitnað er til. Þing ESB er  staður þar sem ákvarðanir eru teknar vegna þess að það hefur vald til þess. Vart þarf að tíunda þetta frekar.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Vinningsliðið er samsett af, Basalt Arkitektum, Eflu, Landmótun og Reginn fasteignafélagi.“

Frétt í dv.is.           

Athugasemd: Tilvitnunin er að ofan er kölluð þolmynd og hún fer ekki vel þarna. 

Þolmynd er mynduð með hjálparsögninni að vera eða að verða og lýsingarhætti þátíðar af aðalsögn. Í henni er lögð áhersla á þolanda en ekki geranda og hans stundum ekki getið. Dæmi: 

• Vitað er að jörðin er lífvænleg. 
• Henni var hjálpað.

Þolmynd þekkist líka af forsetningunni af, til dæmis: 

Jón var klæddur af móður sinni.

Í staðinn ætti að nota germynd og þá er einfaldlega sagt að í vinningsliðinu hafi verið þessi fyrirtæki.

Svo má þess geta að rangt er að setja fyrstu kommuna í setningunni þar sem hún er. Hugsanlega má setja þar rittáknin semikommu (;) eða tvípunkt (:).

Tillaga: Í vinningsliðinu voru Basalt Arkitektar, Efla, Landmótun og Reginn fasteignafélag.

Kvika veldur skjálftum norðan Öskju

Talsverð skjálftavirkni hefur verið undanfarnar vikur suðvestan við Herðubreið og austan Herðubreiðartagla. Raunar má rekja vaxandi skjálftahrinu um það bil eitt eða tvö ár aftur í tímann. Upp á síðkastið hefur skjálftunum fjölgað talsvert og það er forvitnilegt.

Í upphafi var skjálftavirknin eingöngu bundin við Herðubreið, að mestu við vestur og suðurhluta fjallsins. Hrinurnar voru sjaldnast langvinnar, dóu út á innan við viku. Virknin var frekar þétt, dreifðist lítið.

Fyrir um það bil hálfum mánuði færðist skjálftavirknin til, frá Herðubreið og austur fyrir mið Herðubreiðartögl, eiginlega þar sem vegurinn í Öskju liggur rétt áður en hann beygir til suðurs. Skjálftarnir fjöruðu út á um tíu dögum.

Fyrir nokkrum dögum varð hrina enn og aftur suðvestan við Herðubreið. Ekki nóg með það heldur varð á sama tíma jafnmikill ef ekki meiri virkni norðan við Öskju, suðaustan við Lokatind, skammt frá skarði því sem ber hið ágæta nafn Sigurðarskarð.

Og hvað er svo forvitnilegt við þessar skjálftahrinur sem orðið hafa á tiltölulega litlu svæði. Hér eru nokkrar „staðreyndir“:

1. Skjálftarnir eru flestir tiltölulega litlir, fæstir yfir tvö sig
2. Uppruni þeirra flestra er um það bil á fjögurra km dýpi og grynnra
3. Þeir verða til í klösum, tiltölulega þéttum

Hvað veldur? Líklegasta skýringin er kvika sem streymir upp á við, í átt að yfirborði jarðar. Þrýstingurinn er nægilega mikill til að hún veldur hreyfingu á jarðskorpunni, sprungur verða til, hreyfingar breiðast út og mælast glögglega. Að öllum líkindum streymir kvikan beint upp og það er skýringin á því hversu skjálftasvæðið er lítið.

Til hvers leiðir þetta? Jú, haldi skjálftarnir áfram verður eldgos, einhvern tímann á næstu  eittþúsund árum. Jarðvísindamenn eiga erfitt með að spá fyrir um eldgos nema það sé raunverulega í aðsigi. Síðast gaus á þessu svæði í Öskjuopi ári 1961. Þar áður gaus í Öskju árið 1875 og var það hamfaragos.

Áður en lesendur fara að óttast eldgos má þess geta að skjálftahrinur á þessu svæði, við Herðubreið, Herðubreiðartögl og í Öskju, hafa verið mjög algengar á undanförnum áratugum og fréttir af þeim reglulega birst í fjölmiðlum þó fæsta reki minni til þess.

Myndirnar sem fylgja hér með eru af vef Veðurstofu Íslands. Sú efri er frá því í morgun og þar sjást skjálftarnir suðvestan við Herðubreið (hægra megin) og svo skjálftaklasinn suðaustan við Lokatind. Öskjuvatn sest neðst á myndinni.

Neðri myndin er um viku gömul. Þar sjást skjálftarnir sem mældust austan við Herðubreiðartögl

To love og að elska, fallbeygingar og anda með ... afturendanum

Orðlof og annað

Maður og þú

Hér áður fyrr þótti ekki gott að nota orðið maður sem e.k. óákveðið fornafn. 

Þannig segir t.d. í Íslenzkri setningafræði Jakobs Jóh. Smára frá 1920: 

„Allmjög tíðkast nú í ræðu og riti orðið maður sem óákv. forn. (í öllum föllum); er sú notkun af útl. uppruna (d. og þ. man), og er alröng.“ 

Margir amast enn við þessari notkun, en þó hefur hún öðlast nokkra viðurkenningu í seinni tíð. Það stafar ekki síst af því að upp er komin önnur villa hálfu verri; þ.e. sú að nota annarrar persónu fornafnið þú í sama tilgangi, þ.e. sem e.k. óákveðið fornafn. Sú notkun er komin úr ensku, og hana ber skilyrðislaust að forðast.

Málsnið og málnotkun eftir Eirík Rögnvaldsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„„Ég myndi elska að eyða öllu kvöldinu að tala um Hatara““

Fyrirsögn á dv.is.          

Athugasemd: Ofangreind fyrirsögn er höfð eftir bandarískum sjónvarpsmanni. Hún fær mann til að velta fyrir sér íslensku sögninni að elska og samsvarandi sögn á ensku, „to love“.

Ég hef það á tilfinningunni að enska sögnin sé mun viðtækari en sú íslenska. Enskumælandi fólk, sérstaklega Bandaríkjamenn, virðist elska hvað sem er en sú tilfinning á ekki alltaf við um ást eða djúpa væntumþykju, þó hún geti vissulega verið það.

Líklega hefur blaðamaðurinn sem þýddi ekki sömu tilfinningu fyrir íslensku og hann hefur fyrir ensku máli. Mér þykir líklegra að sjónvarpsmaðurinn eigi við að honum þætti skemmtilegt, ánægjulegt að geta talað um Hatara allt kvöldið.

Í orðabókinni segir til dæmis:

Love: feel deep affection or sexual love for (someone): do you love me? 

Like or enjoy very much: I´d love a cup of tea: I just love dancing.

Og: 

Love: a great interest and pleasure in something: his love for football; we share a love of music.

Dálítill munur á að elska konu og þykja varið í tóbak og viskí. Í gömlum slagara sem Þorsteinn Eggertsson samdi og Rúnar Júlíusson söng segir meðal annars: 

Betri bíla, yngri konur, eldra viskí, meiri pening.

Ekki er nú þetta mikil speki þó maður hafi nú stundum sungið með. En áfram úr orðabókinni:

Love: [count noun] a person or thing that one loves: she was the love of his life; their two great loves are tobacco and whisky.

Bretar eru kunnir fyrir að nota sögnina „to love“ við ólíklegustu tækifæri. Í orðabókinni segir:

British informal a friendly form of address: it´s all right, love.

Um daginn var ég í London, átti erindi í búð og konan sem afgreiddi mig sagði: „Here you are love“, og rétti mér skiptimynt og kvittun. Ekki flögraði að mér að þýða þetta beint. Hún sagði: Gerðu svo vel, vinur.

Tillaga: „Mikið þætti mér gaman að því að eyða öllu kvöldinu í spjall um Hatara“

2.

„Magnús Geir Þórðarson, útvarpsstjóri, og Páll Magnússon, þingmaður og fyrrverandi útvarpsstjóri, greinir á …“

Frétt á dv.is.          

Athugasemd: Nefnifallsvæðing tungumálsins felst í því að fólk sleppir því að fallbeygja nafnorð, hefur þau í nefnifalli. Þetta er sérstaklega meinlegt þegar fréttir í fjölmiðlum eru með þessum galla, þær eru þá einfaldlega skemmdar.

Á malid.is segir:

Sögnin greina getur verið ópersónuleg og stendur þá með henni frumlag í þolfalli. Bræðurna greinir á um sjávarútvegsmálin. Oftast er þó sögnin persónuleg. Hann getur ekki greint þær í sundur.

Hugsanlega ruglar það blaðamanninn að nöfn útvarpsstjórans eru eins í nefnifalli og þolfalli, hins vegar er það engin afsökun. Þetta er vond villa.

Fréttin hefði mátt vera betur skrifuð: 

„Fána-uppákoman var ekki gerð í samráði við RÚV eða fararstjórn. Heldur alfarið frá Hatara komin.“ 

Hér hefði betur hefði farið á því að sleppa sögninni að gera. Ekki ætti að vera punktur á eftir „fararstjórn“. „Heldur“ er hér samtenging og í beinni tengingu við setninguna á undan. Þarna hefði því átt að vera komma. Fleiri athugasemdir mætti gera við fréttina.

Tillaga: Magnús Geir Þórðarson, útvarpsstjóra, og Pál Magnússon, þingmann og fyrrverandi útvarpsstjóra, greinir á …

3.

„Lennon andaði með rassgatinu.“

Yfirfyrirsögn á dv.is.          

Athugasemd: Fyrir stuttu var kynntur til sögunnar ný ritstjóri á DV. Líkleg er svona orðalag honum/henni þóknanlegt.

Í fréttinni er þetta haft eftir fótboltamanni:

Vonandi kemst ég í betra form því ég andaði með rassgatinu í dag. 

Útilokað er að skilja hvernig íþróttamaðurinn getur andað með þessum líkamshluta. Enn erfiðara er að átta sig á því hvað blaðamanni og ritstjóra gengur til með svona orðalagi. DV setur niður fyrir vikið.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„… en spænska höfuðborgin er sögð heillandi vegna áherslu sinnar á sjálfbærni, hjólastíga, breiðar gangstéttar og aðra umhverfisvæna ferðamáta.“

Frétt á visir.is.          

Athugasemd: Fallbeyging nafnorða þarf að vera rétt, hún er ein af einkennum íslensks máls. Þarna er orðið gangstétt í eignarfalli eintölu, af samhenginu má ráða að það ætti að vera í fleirtölu. Orðið beygist svona:

Í eintölu: Gangstétt, gangstétt, gangstétt, gangstéttar.

Í fleirtölu: Gangstéttir, gangstéttir, gangstéttum, gangstétta.

Enginn er svo góður í íslensku að hann hafi ekki gott af því að leita eftir staðfestingu á vafamáli, til dæmis fallbeygingu orða. Vefurinn malid.is er frábær heimild og afar þægilegur í notkun. Sá sem hér skrifar notar hann yfirleitt áður en hann fer að agnúast út í málfari í fjölmiðlum. Betra er að hafa vaðið fyrir neðan sig.

Tillaga: … en spænska höfuðborgin er sögð heillandi vegna áherslu sinnar á sjálfbærni, hjólastíga, breiðar gangstéttir og aðra umhverfisvæna ferðamáta.

Umfang og stig meiðsla, hótelbyggingar opna og relevant fólk

Orðlof og annað

Baggamunur

Eitthvað ríður baggamuninn: Eitthvað ræður úrslitum, eitthvað (eitt) hefur úrslitaáhrif eða mikla þýðingu.

Orðatiltækið er kunnugt frá fyrri hluta 19. aldar: Eitthvað ríður baggamun.

Líkingin er sennilega af því dregin er baggar voru fluttir á hestum og setið þannig á milli bagganna að jafnþungt var hvorum megin á hestinum enda er kunnugt af brigðið eitthvað ríður af baggamuninn.

Einnig er hugsanlegt að líkingin sé dregin af því er eitthvað var bundið við „léttari“ baggann, samanber afbrigðið rétta við baggamuninn og orðasambandið jafna baggamun á klárnum.

Mergur málsins eftir Jón G. Friðjónsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Umfang og stig meiðsla var þá ekki ljóst en eitthvað um beinbrot og skrámur.“

Frétt á visir.is.              

Athugasemd: Hvað skyldi vera „stig meiðsla“ eða „umfang meiðsla“? Hvorugt er gott. Sama er með orðalagið „eitthvað um beinbrot“. Þetta er illa skrifað og ónákvæmt, jaðrar við bull.

Þetta er ekki góð umfjöllun hjá blaðamönnum á Vísi jafnvel þó þeir hafi fengið orðalagið frá Landsbjörg. Þeim ber að skrifa góðan texta, ekki að breiða út vitleysur. Mestöll fréttin er hnoð, stíllaus og óáhugaverð.

Í fréttinni er talað um „viðbragðsaðila“. Enginn veit hverjir bera þetta heiti enda fráleitt opinbert heiti á einum eða neinum. Giska má á að það séu akandi, gangandi, hjólandi og ríðandi vegfaraendur, lögregla, sjúkraliðar, björgunarsveitir, landhelgisgæslan, íbúar og bændur í nágrenninu. Nær allir sem að slysi koma. Af þessu leiðir að orðið er merkingarleysa og gerir fréttina ónákvæma.

Hvaðan kemur þetta orð, „viðbragðsaðili“. Má vera að blaðamenn þekki enska orðalagið „response team“ og þýði það sem „viðbragðsaðili“ sem er lélegur kostur.

Á vef Wikipediu segir:

An incident response team or emergency response team (ERT) is a group of people who prepare for and respond to any emergency incident …

Algjör óþarfi að kalla björgunarsveit annað er því nafni eða öðru sem það ber. Sama er með lögreglu, slökkvilið, landhelgisgæslu og sjúkraflutningamenn.

Á malid.is segir:

Oft eru til góð og gegn orð í málinu sem fara mun betur en ýmsar samsetningar með orðinu aðili.

T.d. fer mun betur á að segja ábyrgðarmaður, dreifandi, eigandi, hönnuður, innheimtumaður, seljandi, útgefandi en „ábyrgðaraðili“, „dreifingaraðili“, „eignaraðili“, „hönnunaraðili“, „innheimtuaðili“, „söluaðili“, „útgáfuaðili“.

Í upptalninguna vantar letiorðið „viðbragðsaðili“ sem má alveg hverfa úr málinu vegna þess að auðvelt er að nefna þá sem koma að óhöppum, slysum eða náttúruhamförum sínum réttu nöfnum.

Tillaga: Ekki er enn vitað hversu alvarleg meiðslin eru.

2.

„33 voru í rút­unni er slysið var, en farþeg­arn­ir 32 voru all­ir kín­versk­ir ferðamenn.“

Frétt á mbl.is.           

Athugasemd: Af og til sjást fréttir með setningum sem byrja á tölustöfum en það er mikill ósiður og þekkist óvíða.

Nokkuð er um nástöðu í fréttinni. Hún gæti verið hnitmiðaðri ef blaðamaðurinn hefði sleppt óþarfa málalengingum og endurtekningum. Gallinn við margar fréttir eru of mörg orð sem gera þær illskiljanlegar Dæmi:

Allri vett­vangs­vinnu á slysstað var lokið í gær og í dag mun lög­regla ræða við farþega og bíl­stjóra.

Hver er hér munurinn á vettvangi og slysstað? Enginn. Þetta hefði því mátt orða svona:

Vinnu lauk á slysstað í gær. Í dag mun lögregla ræða við farþega og bílstjóra.

Í fréttinni segir að „flestir farþeganna enduðu á Hellu í nótt …“. Fer ekki betur á því að segja að þeir hafi gist á Hellu í nótt?

Tvisvar í fréttinni er sagt að „allir farþegarnir“ hafi verið kínverskir ferðamenn. Einu sinni dugar.

Í upphafi fréttarinnar er sagt að rútan hafi farið út af Suðurlandsvegi. Af myndum má samt ráða að hún hafi oltið.

Tillaga: Þrjátíu og tveir kínverskir farþegar voru í rútunni og auk bílstjórans.

3.

„Sjö nýjar hótelbyggingar opna á næsta ári í Reykjavík og tólf á teikniborðinu.“

Frétt á visir.is.           

Athugasemd: Hús opna ekki, þau eru opnuð. Þetta er með algengustu villum í fjölmiðlum.

Blaðamaðurinn sem þetta skrifar er einbeittur í brotavilja sínum. Hugsanlega veit hann ekki betur. Í upphafi fréttarinnar skrifar hann aldeilis grandalaus:

Búist er við að 800 ný hótelherbergi opni í Reykjavík á næsta ári. […] Gert er ráð fyrir að Marriott hótel opni í byrjun næsta árs.

Þarna heggur blaðamaðurinn í sama knérunn án nokkurrar eftirsjár og hefur ekki hugmynd um að hvorki gömul né ný herbergi opna heldur eru þau opnuð og þaðan af síður hefur Marriot hótel neina getu í þá veru.

Tillaga: Sjö ný hótel verða opnuð í Reykjavík á næsta og tólf á teikniborðinu.

4.

„Exsklúta ákveðna hópa, targeta, sweet spot, lonsa, actually, funnel, relevant fólk, retargetað, event, teaser efni, interests, lookalikemengi ...“

Viðtalsþáttur á Facebook á síðu Sahara.           

Athugasemd: Hef í nokkurn tíma haft áhuga á auglýsingum og kynningum á Facebook og notið til þess aðstoðar manns sem er nokkuð fær í þessum efnum.

Ég rakst fyrir nokkru á viðtalsþátt (e. podcast) á Facebook. Tveir afar skýrmæltir ungir starfsmenn segja frá fyrirtækinu sínu og gera það nokkuð vel. Hins vegar tók ég fljótlega eftir því að þau slettu mikið eins og lesa má hér að ofan. Fyrir vikið dró fljótlega úr áhuga mínum og ég lauk ekki við að hlusta á þáttinn heldur gerði þessa athugasemd:

Furðulegt hvað þetta ágæta fólk á erfitt með að tjá sig á íslensku án þess að sletta enskum orðum og orðasamböndum.

Þrem vikum síðar sá maður nokkur ástæðu til að svara mér. Hann sagði:

Það má vera að þér finnst þetta slæmt, en fyrir þá sem eru að vinna með Facebook auglýsingar er þetta jákvætt. Því að ef öll þessi orð væru íslensku yrði töluvert erfiðara að skilja um hvað þau eru að ræða og myndi rýra gildi umræðunnar fyrir þá sem eru að vinna við þessi sömu hugtök á ensku.

Sem sagt, ef nógu mikið er slett þá skilja fleiri umræðuna. Er það jákvætt? Auðvitað stenst þetta enga skoðun. Slettur eru óþrif í málinu. Annað hvort á að tala íslensku eða eitthvað annað tungumál. Ég skil hvað maðurinn á við en í orðum hans felst uppgjöf, íslenskan hentar ekki. Of margir eru á þessari skoðun.

Þetta er nú meðal annars ástæðan fyrir því að ég er ekki bjartsýnn á framtíð íslenskunnar í höndum ungu kynslóðarinnar, sérstaklega þeirra sem starfa í tölvugeiranum.

Þess má geta hér í lokin að engin umræða var um þennan viðtalsþátt á Fb síðunni.

Tillaga: Engin tillaga gerð.

Prestsstarf, hann útvegaði vopn og skortur varð á lyfjum

Orðlof og annað

Hurð og dyr

Sumir menn virðast ekki vissir um merkingu orðanna hurð og dyr. 

Hurð er úr efni og orðið þýðir fleki eða einhver slíkur hlutur til þess að loka dyrum eða opi. 

Orðið dyr þýðir inngangur í hús eða herbergi. 

Orðið hurð getur verið bæði í et. og flt., þ.e. ein hurð, tvær hurðir, en orðið dyr er fleirtöluorð, þ.e. menn tala um einar dyr, tvennar dyr o.s.frv.

Gott mál eftir Ólaf Oddsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Þegar sam­ein­ing prestakall­anna í Foss­vogi, Bú­staðaprestakalls og Grens­ásprestakalls, geng­ur í gegn verða þrjár presta­stöður þar.“

Frétt á mbl.is.              

Athugasemd: Uppbygging málsgreinarinnar er slæm, nástaðan er æpandi og má vera að þekking blaðamannsins sé lítil, sem er afleitt. Bera má saman ofangreint og tillöguna hér fyrir neðan.

Yfirleitt er talað um prestsembætti, ekki „prestastöður“. Prestakall er starfsvæði eins eða fleiri presta. Prestur er ekki karl sem kallaður er kall eins og margir kunna að halda. Kall er skylt köllun sem er trúarlegt ætlunarverk prests og með prestakalli er átt við svæðið sem hann sinnir, það er fólkið sem þar býr.

Í fyrirsögn fréttarinnar segir:

Stöður í sam­einuðu Foss­vog­sprestakalli verða aug­lýst­ar í júní.

Rangt er að tala um stöður presta, þetta eru embætti. Til eru embætti ráðuneytisstjóra, sýslumanna, lögreglustjóra og jafnvel er talað um embætti forseta Íslands eða biskups. Við hin gegnum störfum sem oft eru nefndar stöður; kennarar, lögreglumenn, skrifstofumenn, blaðamenn og verkamenn svo dæmi séu nefnd.

Tillaga: Eftir sameiningu Fossvogs-, Bústaða- og Grensásprestakalla verða til þrjú prestsembætti.

2.

„Hann út­vegaði vopnið sama morg­un.“

Fyrirsögn á mbl.is.              

Athugasemd: Eitthvað gengur ekki upp í þessari setningu, er ekki alveg viss um hvað það er. Í sjálfri fréttinni segir svo:

 … að grunaði kom hönd­um yfir skot­vopnið sama morg­un og ódæðið var framið.

Ekkert er að þessu.

Veit ekki alveg hvað er að, held að sögnin að útvega þurfi að fylgja persónufornafni til að merkingin gangi upp. Ekki er hægt að nota afturbeygða fornafnið: 

„Hann útvegaði sér vopnið sama morgun“ 

Væri sá er um ræðir að vinna fyrir aðra mætti segja svona:  

„Hann útvegaði honum/henni/því/þeim vopnið sama morgun“.

Þannig er setningin eðlileg þegar notað er persónufornafn. 

Á norsku kann fyrirsögnin að vera svona:

Han fikk våpenet samme morgen.

Þetta skýrir samt ekki íslenska orðalagið því maðurinn fann, varð sér út um, aflað sér eða tók vopnið þennan sama morgun. Má vera að blaðamaðurinn hafi verið undir áhrifum af enska orðinu „to provide“ er hann skrifaði fyrirsögnina. Hún yrði þá svona á ensku:

He provided the weapon that same morning.

En þetta er alls ekki það sama.

Ég treysti á að lesendur sendi mér línu og leiðrétti mig. Dýrt er að festast í svona „smáatriðum“.

Tillaga: Hann varð sér út um vopnið sama morgunn.

3.

„Skortur varð á 45 lyfjum fyrstu fjóra mánuði ársins.“

Undirfyrirsögn á blaðsíðu 4 í Morgunblaðinu 15. maí 2019.             

Athugasemd: Hérna er nafnorðið sem ræður en ekki sögnin. Mjög auðvelt er að laga þetta, sjá tillöguna. Munum að íslenska er tungumál sagnorða, enskan er elsk að nafnorðum.

Tillaga: Fjörtíu og fimm lyf skorti fyrstu fjóra mánuði ársins.

4.

„Haukum svall móður á síðustu tíu mínútunum.“

Undirfyrirsögn á blaðsíðu 27 í Morgunblaðinu 15. maí 2019.             

Athugasemd: Reglulega gaman er að sjá svona tekið til orða á íþróttasíðu fjölmiðils. Aðeins reyndir og vel lesnir blaðamenn geta skrifað á þennan veg.

Sögnin að svella merkir samkvæmt orðabókinni að bólgna, þrútna eða ólga.

Nafnorðið móður merkir hér baráttuhugur en getur líka þýtt  reiði, ákafi og æsingur. Í orðabókinni segir:

Orðstofn þessi er algengur liður í mannanöfnum, sbr. Móðólf(u)r, Móðrek(u)r, Hermóður, Þormóður, Mó(h)eiður. Sjá móðugur, móðga, Móði, móð(u)r (4), -mæði og móð (3). 

Merkilegt er að sögnin af móðga er dregið lýsingarorðið móðugur. Þetta vissi ég ekki fyrr en ég sá þetta í orðabókinni. Leikmennirnir hafa því verið móðugir í merkingunni æstir.

Hér hafa íþróttablaðamenn Morgunblaðsins oft verið gagnrýndir (ekki ítrekað gagnrýndir), rétt eins og kollegar þeirra á öðrum fjölmiðum. Því er ástæða til að gleðjast yfir kjarngóðu málfari. Dæmi um góða málnotkun í fréttinni:

• Sölvi gekk berserksgang.
• Leikmönnum féll allur ketill í eld.
• Sölvi dró úr þeim tennurnar, eina af annarri.
• Rimman um Íslandsmeistaratitilinn.

Þetta kætir, en á malid.is segir um orðið klisja:

Orðalag sem hefur í upphafi verið frumlegt og snjallt en verið notað svo mikið að það hefur glatað áhrifamætti sínum. […] Í staðinn fyrir tökuorðið klisja færi oft betur á að nota orðin orðaleppur, tugga.

Gaman er að lesa vel skrifaðar og skýrar fréttir og ekki spillir alltaf fyrir þegar blaðamenn nota skrautlegt orðalag. Vandamálið er þegar orðalag er notað of mikið, þá verður það að orðalepp, tuggu, það er klisju, og engum til skemmtunar.

Tillaga: Engin tillaga

Kvikmynd heiðruð, bílvelta varð og hans fangavist

Orðlof og annað

Lítt, miður, minnst

Atviksorðið lítt stigbeygist: miður, minnst. Meirihlutahópurinn „lítt þekktir listamenn“ skyggir á annan hóp sem nefnist þó ekki „lítt þekktari listamenn“. 

Standi einlægur vilji til að nota lítt eru þeir „miður þekktir“ (en hinir). Annars eru listamenn þessir bara (lítið) – minna – (minnst) þekktir.

Málfar á blaðsíðu 16 í Morgunblaðinu, 13. maí 2019.

 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Heiðra kvikmyndina A Star is Born.“

Fyrirsögn á mbl.is.              

Athugasemd: Ekki er hægt að heiðra kvikmynd enda aðeins fólk sem er heiðrað, nýtur heiðurs. 

Útilokað er að heiðra bók, málverk, myndastyttu, steinvölu, tré, flugu, hest, kind, hund, stöðuvatn, á eða úthaf, svo dæmi séu tekin. 

Hins vegar er auðvelt að heiðra höfunda listaverka þar með taldar kvikmynda, og er það iðulega gert, eða eftirlifandi aðstandendur.

Oft eru hús endurbyggð og þá sagt að þeim sé sýndur tilhlýðilegur sómi. Má vera að þannig megi gera með kvikmynd, sýna henni sóma með tónleikum.

Sá sem ætlar sér að heiðra kvikmynd er ekki góður í íslensku. Dreg stórleg í efa að þetta sé hægt á ensku („to honour a movie“ eða „to pay respect“).

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Bíl­velt­an varð á fjórða tím­an­um og fór lög­regl­an á Norður­landi vestra á vett­vang ásamt sjúkra­liði.“

Frétt á mbl.is.               

Athugasemd: Einfaldara er að orða þetta þannig að bíllinn hafi oltið á fjórða tímanum. 

Þetta er skrifað í svokölluðum nafnorðstíl. Kristján Árnason segir um nafnorðastílinn í erindi sem hann kallar Hugleiðingar um íslenskt lagamál:

Þegar rætt er um sérhæft og uppskrúfað málfar verður mörgum tíðrætt um stofnanamálið svokallaða og nafnorðastílinn sem helst er talinn einkenna það. [...]

En hvaðan kemur þá nafnorðastíllinn? Ég hygg að að hluta til megi rekja hann til eins konar misskilinnar trúar á skýrleik hans eða tilfinningar um að nafnorðastíllinn sé á einhvern hátt hlutlægari eða vísindalegri.

Margir blaðamenn eru ansi góðir í ensku en því miður ekki eins góðir í íslensku. Þeir þýða beint og jafnvel hugsunarlaust og þá verður til frásögn sem oft er menguð enskri setningaskipan.

Tillaga: Bíllinn valt á fjórða tím­an­um og fór lög­regl­an á Norður­landi vestra á vett­vang ásamt sjúkra­liði.

3.

„Hans fangavist varði í 27 ár.“

Grein á blaðsíðu 8 í Morgunblaðinu 12. maí 2019.                

Athugasemd: Ofangreind tilvitnun hefði mátt vera einfaldari og þar með skýrari. Eignarfornafnið í íslensku er yfirleitt á eftir nafnorðinu sem það á við. Í fjölmiðlum er nú æ oftar haft á undan og finnst mörgum að þá sé áherslan meiri eða tónninn sennilegri en þarna eru þeir sem skrifa undir enskum áhrifum og átta sig ekki á því.

Dæmi: Bíllinn minn er betri. Minn bíll er betri.

Svona viðsnúningur hefur mikil áhrif á íslensku. Fjölmiðlar bera mikla ábyrgð en geta með samræmdu átaki stöðvað þróunina.

Annars er alltaf fróðlegt er að lesa vel samda grein, jafnvel þó maður sé ekki sammála efni hennar. Þannig er það oftast með pistlana sem bera nafnið „Úr ólíkum áttum“. Höfundur þeirra er Ögmundur Jónasson, fyrrum ráðherra og alþingismaður. Hann skrifar yfirleitt ágæta íslensku þó honum hafi orðið fótaskortur að þessu sinni.

Tillaga: Hann var í fangelsi í tuttugu og sjö ár.

Nafn afhjúpað, samankomin kvöld og magn ábendinga

Orðlof og annað

Skammstafanir

Í samfelldu rituðu máli fer best á að hafa skammstafanir sem fæstar. Sérstaklega fer illa ef skammstöfuð eru fallorð. „Hann ráðlagði frkvstj. að segja af sér.“ „Frkvstj. baðst undan því í lengstu lög.“ 

Hefð hefur hins vegar skapast um skammstafanir nokkurra orða og orðasambanda sem sjaldnast eru skrifaðar fullum fetum í samfelldu máli: t.d., þ.e.a.s., þ.e., o.s.frv., o.fl., u.þ.b., s.s. og ýmsar fleiri.

Málfarsbankinn.

Skammstafanir eru mjög víða í fornum skinnhandritum. Þær voru aðallega notaða til að spara pláss. Á síðari tímum voru þær að öllum líkindum til að spara pláss í blýsetningu og að auki að auðvelda setninguna. Núorðið skipta skammstafanir litlu máli, nóg er plássið á netinu. Fjöldinn er mikill og mikil vinna að geta sér til um merkinguna, það tefur lesandann, nefna má Íslensku orðsifjabókina sem er á malid.is.

Svo er það hinir óhefðbundnu nettengdu skammstafanir. Þær hafa bæði komið til vegna plássleysis (til dæmis á Twitter) og til að lýsa tilfinningum. Margt ungt fólk skilur ekki lengur texta, svo sem fyndni, kaldhæðni og annað álíka nema myndir fylgi. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Nafn kon­ung­lega drengs­ins af­hjúpað.“

Fyrirsögn á mbl.is.              

Athugasemd: Vart er hægt að afhjúpa það sem ekki er á einhvern hátt hulið. Á malid.is segir:

hjúpa kv. † ‘yfirhöfn, kápa’; hjúpur k. ‘það sem sveipað er um e-ð, blæja; hula’; hjúpa s. ‘sveipa e-u um e-n, vefja í hjúp’.

Í Stóru orðabókinni um íslenska málnotkun er þessi gagnlega upptalning um hjúp:

Lofthjúpur, gufuhjúpur, veðrahjúpur, veðurhjúpur, skýjahjúpur, þokuhjúpur, skuggahjúpur, nátthjúpur, næturhjúpur, veturhjúpur, kuldahjúpur, klakahjúpur, jökulhjúpur … dularhjúpur, helgihjúpur, huliðshjúpur, töfrahjúpur, þagnarhjúpur, gleymskuhjúpur, tilfinningahjúpur, blekkingarhjúpur, lygahjúpur … efnishjúpur, silkihjúpur, líkhjúpur.

Allt falleg orð og sum háfleyg og jafnvel skáldleg. 

Þegar eitthvað er afhjúpað felst í því að hjúpurinn tekinn af. Líklega má segja að nafn barns sé afhjúpað, til dæmis við skírn. Þannig er aldrei tekið til orða, það strandar á máltilfinningu flestra.

Ég hef það á tilfinningunni að afhjúpun sé eitthvað sem er áþreifanlegt, eins og til dæmis þegar minnisvarði er afhjúpaður, spilling, eða einhver er afhjúpaður vegna glæps.

Þetta er ef til vill langt mál um það sem sumir segja smáatriði en ég er ekki sammála. Orð verða að hæfa tilefni. Til dæmis er trúlofun ekki afhjúpuð, enginn er afhjúpaður sem væntanlegur maki, nýr formaður húsfélagsins er ekki afhjúpaður og svo framvegis.

Á ensku er til dæmis sagt um nafn prinsins: „the name has been announced“ eða „the name has been revealed“.

Hefði ekki mátt kalla „konunglega drenginn“ prins? Það er einfaldara enda er hann í senn drengur og konunglegur.

Tillaga: Nafn prinsins opinberað.

2.

„Saka dómsmálaráðherra Bandaríkjanna um vanvirðingu gagnvart þinginu.“

Fyrirsögn á mbl.is.              

Athugasemd: Meirihluti dómsmálanefndar fulltrúadeildar Bandaríkjanna sakar dómsmálaráðherrann um að óvirða þingið, sýna því óvirðingu, ekki tilhlýðilega virðingu. Það gerir hann með því að afhenda því ekki ákveðna skýrslu.

Vanvirðing er nafnorð. Sagnorðið er að vanvirða. Íslenska er mál sagnorða en enska er nafnorðavætt tungumál. Þeir blaðamenn sem kunna vel ensku eru  ekki endilega góðir í íslensku. Það sannast best í þessu tilviki.

Í stað sagnarinnar að vanvirða má nota aðrar sagnir sem hæfa betur tilefninu, til dæmis að óvirða eða lítilsvirða.

Tillaga: Saka dómsmálaráðherra Bandaríkjanna um lítilsvirða þingið.

3.

„Þrjú klikkuð knattspyrnukvöld í röð og hér eru þau samankomin.“

Fyrirsögn á visir.is.               

Athugasemd: Margir íþróttablaðamenn skrifa eins og þeir tala og láta allar ambögur og vitleysur fylgja. Hins vegar er mikill munur á talmáli og ritmáli. Þetta er ómöguleg fyrirsögn, raunar órökrétt og fáránleg. Látum samt vera að kvöldin hafi verið klikkuð.

Kvöld geta ekki komið saman, aðeins eitt kvöld er á hverjum sólarhring. Þetta vita allir, jafnvel sá sem skrifar svona, en hann er blindur á eigin verk. Íþróttafréttamaðurinn hefur tekið saman valdar myndaklippur af þremur áhugaverður fótboltaleikjum og það heitir hjá honum að kvöldin hafi komið saman. Þetta er ekki góður stíll

Orðaforðinn virðist ekki vera upp á marga fiska. Í stuttri frétt er óþægileg nástaða. Orðið „dramatík“ kemur tvisvar fyrir í þremur línum. Hefði blaðamaðurinn lesið skrif sín yfir, og vitað hvað nástaða er, hefði hann getað sleppt orðinu á öðrum hvorum staðnum og talað um áhrifamikinn fótboltaleik, tilkomumikinn leik eða eitthvað annað. 

Blaðamaðurinn hefur mikið dálæti á persónufornafninu það og setur líka í nástöðu. Góðir blaðamenn reyna að forðast þennan leiðindalepp sem margir kalla svo. Orðið er yfirleitt merkingarsnautt. Fæstir virðast átta sig á þessu, sérstaklega þeir sem hvorki eru vanir lestri né skrifum. Sá nánar til dæmis hér.

„Það er ekki á hverjum degi …“ stendur skrifað. 

Hvað er ekki á hverjum degi? má spyrja á móti. 

Jú, „knattspyrnuveislan“, er líklegt svar. 

Byrjaðu þá á því sem máli skiptir, maður. Ekki nota leppinn þegar í boði er fínt orð eins og „knattspyrnuveisla“.

Upphafnar lýsingar á fótboltaleikjum eru leiðinlegar fyrir lesendur. 

Sjaldnast vinna lið þess í stað „landa þau sigri“. Svona klisjur eru ofnotaðar og verða við það ómerkilegar og leiðinlegar fyrir lesendur. 

Þegar eitt lið er miklu betra en annað í fótboltaleik er talað um að það „yfirspili“ andstæðinginn. Hvað þýðir það? Af hverju má ekki segja að liðið hafi verið betra, leikið betur, verið klókara …?

Tillaga: Klippur frá þremur frábærum fótboltaleikjum á einum stað.

4.

„Gríðarlegt magn af ábend­ing­um berst dags­dag­lega frá íbú­um Reykja­vík­ur­borg­ar til borg­ar­yf­ir­valda um það sem bet­ur má fara í sam­göngu­mál­um borg­ar­inn­ar.“

Frétt á mbl.is.            

Athugasemd: Fer ekki betur á því að tala um fjölda ábendinga en magn? Magn getur hvort heldur er verið í kílóum eða fjölda. Þó fer betur á að orðsendingar séu nefndar sem fjöldi.

Í orðinu ábending felst að athugasemd, verið er að benda á eitthvað, þó ekki endilega um það sem betur má fara, kvartanir fylgja líka án efa. Hér er tillaga um einfaldari og styttri málsgrein.

Tillaga: Gríðarlegur fjöldi ábendinga berst dags­dag­lega frá íbú­um um það sem bet­ur má fara í sam­göngu­mál­um borg­ar­inn­ar.