Modular framleiðsla, borða fjöll augum og sviðsmyndir á borðinu

Orðlof

Meginflokkar málshátta

Málshættir eru afar fjölbreytilegir að merkingu. Til einföldunar verður hér gert ráð fyrir að meginflokkar þeirra séu tveir:

(1)Spakmæli eða orðskviðir sem vísa til almennra sanninda og snerta þá lífsviðhorf og lífsspeki eða meginreglu og 

(2) heilræði sem fela í sér ráðleggingar, boð eða bönn.

Til spakmæla eða orðskviða teljast til dæmis eftirfarandi:

(1) Allar ár renna í sjó; Ekki tjáir að kvíða ókomnum degi; Með gleði skal harmi hrinda; Engum er alls léð né alls varnað; Sjón er sögu ríkari; Ást fylgir aums gjöfum; Upp koma svik um síðir; Oft eltir lítil þúfa þungu hlassi og Kemst þó hægt fari.

Undir heilræði falla til dæmis eftirfarandi:

(2) Allt er með ráði gjörandi; Betra er lítið réttfengið en mikið rangfengið; Sá er krankur er skal eta kál; Þegja er betra en frá að segja; Þekktu sjálfan þig og Gerðu illum gott og þakkaðu fyrir að hann drepur þig ekki.

Skipting þessi er vitaskuld mjög gróf en hún gefur þó ákveðna vísbendingu hvert meginstraumarnir liggja.

Jón G. Friðjónsson. (1997). Rætur málsins; föst orðasambönd, orðatiltæki og málshættir í íslensku biblíumáli. Íslenska bókaútgáfan.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„14 fyr­ir­tæki sem ekki vilja láta nafns getið …“

Frétt á mbl.is.                       

Athugasemd: Halló, er enginn á Mogganum sem getur tekið að sér að leiðbeina blaðamönnum sem aldrei hafa sjálfviljugir lesið bækur, þeim sem aldrei hafa skrifað stafkrók nema að kröfu kennara og liðinu sem skrifar fréttir en kærir sig kollótta um lesendur? Má vera að öllum sé sama.

Reglan er þessi; Ekki skal byrjar setningu á tölustöfum. Þetta er hvergi gert.

Eftir þrjú fyrstu greinaskilin í stuttri frétt byrjar blaðamaðurinn á tölustöfum:

1. 14 fyr­ir­tæki sem ekki vilja láta nafns getið …
2. 6.500 sótt­varn­ar­grím­ur …
3. 11 önd­un­ar­vél­ar auk búnaðar …

Telji einhver sig þurfa rökstuðning fyrir þessu er hann á rangri hillu, tók ekki eftir í skóla, aflar sér ekki þekkingar og er ekki með hugann við starfið.

Leiðbeiningar finnast á ensku um þetta. Sjá þennan vef:

It is considered untidy to start sentences with figures. You should either reword your sentence or write the number in full.

Hér er tilvitnun frá BtB í Canada.

Spell out a number—or the word number—when it occurs at the beginning of a sentence, as well as any related numbers that closely follow it …

Tölustafir í upphafi setningar er eins og að byrja ekki á hástaf eftir punkt. Enginn gerir slíkt … Jú, líklega, en leiðréttingaforrit bjarga oftast skrifurum frá niðurlægingunni.

Tillaga: Fjórtán fyr­ir­tæki sem ekki vilja láta nafns getið …

2.

„Húseining getur nú boðið fjölbreytta modular framleiðslu …“

Auglýsing á blaðsíðu 9 í Morgunblaðinu 11.4.20.                      

Athugasemd: Hvað er „modular framleiðsla“? Engin skýring er á orðinu í auglýsingunni heldur klifað á orðinu „modular“ sem er ekki íslenska, líklega enska.

Í auglýsingunni er fyrirtæki nefnt sem er:

… einn stærsti modula framleiðandi í Evrópu.

Vel má vera að þorri þeirra sem lesa auglýsinguna séu betur að sér í útlensku en ég. Það breytir hins vegar ekki þeirri staðreynd að auglýsingin er á íslensku og henni er ætlað að ná til Íslendinga. Hvers vegna er þá orðið „modular“ og „modular framleiðsla“ ekki útskýrt?

Grundvallaratriðið í markaðssetningu vöru og þjónustu er að fólk viti hvað verið er að kynna. Auglýsingin er óskiljanleg vegna þess að lykilhugtakið, „modular“, er óskýrt.

Aðalatriðið er þó þetta; Slett er inn orðið sem er óskiljanlegt venjulegu fólki og auglýsingin missir marks.

Á vef Wikipedia segir um „modular bulding“:

Modular buildings and modular homes are prefabricated buildings or houses that consist of repeated sections called modules.

Að öllum líkindum eru þetta svokölluð einingahús en það er auðvitað ekki eins fínt orð og „modular“ hús. 

Stundum er erfitt að þýða framandi orð af erlendu máli yfir á íslensku. Þá eiga allir skrifarar eina góða lausn. Í stað þess að rembast við að finna íslenska orðið sem nær merkingunni er hægur vandi að orða hana með fleiri orðum. Nonni vinur minn var um daginn í vandræðum, mundi ekki í snarhasti eftir orðinu skófir og skrifaði þess í stað sagði hann:

Gróður sem grær á steinum.

Börnunum hans þykir fátt betra en grjónagrautur en hann gleymdi pottinum á eldavélinni og hann brann við, öllum til vonbrigða. Þegar hann var að þrífa grautarpottinn, skafa innan úr honum, mundi hann allt í einu eftir orðinu sem hann hafði leitað eftir fyrr um daginn. Skófir vaxa fastar á steinum.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Í­búar Pun­jab héraðs geta borðið Himala­ya-fjöllin augum í fyrsta sinn í ára­tugi þar sem mengun skyggir ekki lengur á sýn þeirra.“

Frétt á frettabladid.is.                       

Athugasemd: Þetta er átakanleg fyrirsögn, hreinlega grátleg. Varla afsakanleg. Einhvern tímann hefur blaðamaðurinn rekist á orðasambandið að berja eitthvað augum. Má vera að íslenskukennarinn hans hafi nefnt það og útskýrt. Það er hins vegar ekki nóg að kannast við eitthvað.

Betra er að sleppa klisjum og orðalagi af þeirri ástæðu einni að maður getur farið vitlaust með. Það væri sorglegt fyrir blaðamann.

Fréttin birtist rétt fyrir klukkan níu á föstudaginn 10. apríl. Klukkan 21, degi síðar var ekki búið að leiðrétta vitleysuna. Vera má að blaðamenn Fréttablaðsins lesi ekki vefinn yfir, ekki heldur fréttastjórar eða ritstjórar. Ekki eru það nú góð meðmæli með vefnum.

Á Vísindavefnum segir:

Í nútíma máli eru elst dæmi Orðabókar Háskólans um að berja einhvern eða eitthvað augum frá síðasta þriðjungi 19. aldar. Merkingin er að ’koma auga á einhvern eða eitthvað’. Sögnin að berja merkir að ’veita högg, slá’, og er hér notuð í yfirfærðri merkingu. Augun lenda á einhverju eins og högg þegar menn koma auga á einhvern eða eitthvað, horfa hvasst á einhvern eða eitthvað.

Stundum hendir það að fólk sem aldrei hefur lesið lesið annan texta en á snjallsíma og aldrei skrifað neitt nema smáskilaboð að það fær vinnu í blaðamennsku. 

Undir handleiðslu góðra samstarfsmanna og yfirmanna er hugsanlega hægt að búa til þokkalegan skrifara. Orðasafn þeirra sem alla tíð hafa vanrækt bóklestur er rýrt. Með lestri bóka safnast í orðabelginn og skilninginn, allt ósjálfrátt. Er það ekki stórkostlegt?

Þó má segja að aldrei er of seint að hefja bóklestur. Mæli með því að byrja á léttum barna- og unglingabókum og feta sig síðan yfir í Laxdælu, Eyrbyggju, Njálu, Egils sögu, Sturlungu og bækur eftir Halldór Laxnes, Gunnar Gunnarsson, Einar Kárason, Guðmund Andra Thorsson svo nokkrir afburðagóðir rithöfundar og íslenskumenn séu nefndir.

Og ekki gleyma ljóðskáldunum, allt frá Agli Skallagrímssyni, til Jónasar Hallgrímssonar og fram til þessa dags. Ó, drottinn minn dýri. Íslensk þjóð á svo stórkostleg ljóð. Hvaðan kemur þetta erindi (ekki gúgla, brjóta frekar heilann)?

Mjög erum tregt,
tungu að hræra
eða loftvægi
ljóðpundara;
era nú vænlegt
um Viðurs þýfi
né hógdrægt
úr hugar fylgsni.

Og hvað merkir ljóðpundari og Viðurs þýfi? Allt liggur í augum uppi þegar svarið er komið, rétt eins þegar ský dregur frá sólu. En nú er ég kominn óravegu frá umræðuefninu.

Tillaga: Í­búar Pun­jab héraðs geta séð Himala­ya-fjöllin í fyrsta sinn í ára­tugi þar sem mengun skyggir ekki lengur á sýn þeirra.

4.

„KSÍ fundar með almannavörnum í vikunni: Margar sviðsmyndir á borðinu.“

Fyrirsögn á visir.is.                        

Athugasemd: Fyrirsögnin er ekki alröng. Athugasemdir lýtur að myndrænni frásögn frekar en að orða hlutina beint. Það sem er á borðinu merkir hér það sem er til skoðunar, kostir og svo framvegis.

Eitt er þó rangt. Fréttin er dagsett laugardaginn 11. apríl. Þar með er rangt að segja að haldinn verði fundur um málið í vikunni. Líklegast er að fundað verði í næstu viku.

Ég get trúað því að einhver segi nú að þetta sé smáatriði. Vissulega má halda því fram. Hins vegar er tímasetningin röng. Hvar eigum við að draga línuna, hvað er smáatriði og hvað ekki? 

Er allt í lagi að fullyrða að það sem sagt er að gerist í þessari viku muni verða í næstu viku? Eiga lesendur bara að lesa það úr fréttinni sem blaðamaðurinn ætlast til? Nei, það er ekki blaðamennska heldur rugl sem á ekki að sjást á vönduðum fréttamiðli. Fréttir eiga að vera nákvæmar annars standa þær ekki undir nafni.

Tillaga: KSÍ fundar með almannavörnum í næstu viku: Margir kostir til skoðunar.

5. 

„Njótið páskanna.“

Ummæli kynnis í lottóþætti í Ríkissjónvarpinu.                       

Athugasemd: Hugafari þess sem mælir skiptir öllu. Þökk fyrir. Ég velti því hins vegar fyrir mér hvort hin aldagamla kveðja; Gleðilega páska, sé við það að hverfa. Í henni felst að sjálfsögðu von um að sá sem hún er beint til megi njóta hátíðarinnar.

Auðvitað má hvetja fólk til að njóta hátíðisdaga. Ekki er verra að segja einfaldlega gleðilega páska eða gleðilega hátíð, allt eftir því sem við á hverju sinni. Þetta er einfaldlega falleg kveðja. Munum samt að páskarnir byrja á sunnudegi, páskadag.

Tillaga: Gleðilega páska.

 

Gleðilega páska

Grípa sendingar, mæta kröfum og taka smit

Orðlof

Hring, ring …

Hljóðkerfi tungumála eru mismunandi. Til dæmis eru sum hljóð til í einu máli en ekki öðru og sama gildir um hljóðasambönd. Við Íslendingar tökum oft eftir þessu þegar grannþjóðir okkar tala ensku og reyna að segja hljóðin sem við táknum með þ og ð og berum fram vandræðalaust. 

Þessi hljóð eru þessum þjóðum framandi og þurfa menn oft langa þjálfun til að geta sagt þau. Hið sama gildir um okkur, við eigum í vandræðum með mörg hljóð sem aðrar þjóðir tákna með bókstafnum r.

Munur á hljóðkerfum milli tungumála kemur einnig sérlega skýrt fram í hljóðinu sem við táknum með h.

Þetta hljóð er einfaldlega ekki til í sumum Evrópumálum svo sem frönsku. Í öðrum Norðurlandamálum hefur h á undan öðrum samhljóða fallið niður: 

Þegar við segjum ’hlýða’ segja þessar þjóðir ’lyde’, þær sleppa h-inu í ’hring’ og bera ekki fram h-ið í algengum orðum eins og ’hvað’, ’hver’.

Vísindavefurinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Magnús segir að meðal annars sé hægt að horfa til spænsku veikinnar hvað þetta varðar.“

Frétt á ruv.is.                       

Athugasemd: Svona orðalag er í tísku; „horfa til einhvers“ og „hvað þetta varðar“. Frekar ómerkilegt orðalag og stíllaust, eiginlega brúkað til uppfyllingar.

Mikilvægt er að orða hugsunina að fullu en ekki tæpa svona á. Miklu betra er að orða þetta eins og segir í tillögunni hér fyrir neðan. 

Þess má geta að Magnús þessi er Gottfreðsson og prófessor og læknir í smitsjúkdómum. Viðtal við hann var á morgunrás Ríkisútvarpsins 7. apríl og var mjög fróðlegt sem og fréttin sem tilvitnunin er úr. Maganús er skýr og nokkuð vel máli farinn sérfræðingur.

Tillaga: Magnús segir að meðal annars sé hægt að skoða spænsku veikina og útbreiðslu hennar árið 2018.

2.

„FEMA, almannavarnastofnun Bandaríkjanna, hafa ekkert gefið upp um hvaða sendingar þeir séu að grípa …“

Frétt á visir.is.                        

Athugasemd: Við grípum það sem dettur, grípum bolta, grípum eitthvað til handargagns og svo framvegis. Á íslensku fer ekkert á milli mála þegar við notum sögnina að grípa. Sjá nánar um sögnina að grípa hér.

Í fréttinni á Vísi er sagt frá stofnun í Bandaríkjunum sem er að „grípa sendingar“ sem er algjörlega rangt þó á ensku sé notað orðið „seizing“.

Í heimildinni, vefsíðu Los Angeles Times, segir í fyrirsögn:

Hospitals say feds are seizing masks and other coronavirus supplies without a word.

Greinilegt er að blaðamaðurinn hefur ekki fullan skilning á íslensku máli en er ábyggilega góður í ensku. Það er hins vegar alls ekki nóg. 

Tillaga: FEMA, almannavarnastofnun Bandaríkjanna, hafa ekkert gefið upp um hvaða sendingar þeir séu að gera upptækar …

3.

„Grím­ur frá Kína mæta ekki kröf­um í Finn­landi“

Fyrirsögn á mbl.is.                         

Athugasemd: Lái mér hver sem vill en ég fullyrði að sá sem skrifaði þessa fyrirsögn er ekki góður í íslensku. Á íslensku merkir sögnin að mæta að hitta einhvern. 

Á ensku er þetta sagt svona og enginn gerir athugasemdir við orðalagið:

Masks from China do not meet the demands in Finland.

Að öllum líkindum hefur blaðamaðurinn lesið þetta á fréttamiðli sem ritaður er á ensku. Sögnina „to meet“ þýðir hann á sinn barnslega hátt sem að mæta, raunar tvisvar í stuttri frétt. 

Enginn les það yfir sem nýliðarnir skrifa. Öllum er sama um lesendur og svona heldur íslenskunni áfram að hnigna vegna þess að enginn gerir sér grein fyrir áhrifamætti fjölmiðla.

Tillaga: Grímur frá Kína uppfylla ekki finnskar kröfur.

4.

„Lítill hluti af þjóðinni hefur tekið smit, meirihlutinn enn móttækilegur.“

Fyrirsögn á visir.is.                         

Athugasemd: Þetta er eitt skýrasta dæmið um nafnorðatuðið sem tröllríður íslenskum fjölmiðlum. Er fínna að segja að einhver hafi„ tekið smit“ frekar en hann hafi smitast? Þetta er svo viðvaningslega skrifað að engu lagi er líkt.

Í fréttinni er þetta haft eftir sóttvarnarlækni:

Eins og staðan er núna þá virðist toppnum vera náð á landsvísu. 

Hvað er þessi landsvísa og hver orti? Já, þetta er útúrsnúningur því auðveldlega hefði mátt orða þetta svona:

Núna virðist toppnum hafa verið náð á landinu.

Auðvitað þorir enginn að leiðrétta lækninn þó hann væri ábyggilega manna fúsastur til að lagfæra málfar sitt og því ættu engir að hræðast manninn nema veirur.

Ekkert rangt er við að nota orðin landsvísa og heimsvísa heldur er hér fyrst og fremst amast við ofnotkun þeirra. Þetta er svipað og sagt var hér áður fyrr að hitt eða þetta væri svona á „ársgrundvelli“. Í staðinn er einfaldlega hægt að nota orðin land og heimur. 

Tillaga: Lítill hluti þjóðarinnar hefur smitast en meirihlutinn er enn móttækilegur.

 

Verslanir byrja að opna, lokun til tveggja ára og mál gerast

Orðlof

Subbukvótinn

Það er umhugsunarefni, alvarlegt umhugsunarefni, fyrir þá sem unna íslenskri tungu, hvílíkt metnaðarleysi í málfarslegum efnum ríður húsum íslenskra fjölmiðla. 

Sá sem þetta ritar hefur áður vikið að þessum málum í Lesbókarrabbi. Það skal þó enn einu sinni ítrekað að vissulega er margt góðra íslenskumanna starfandi bæði við blöð og ljósvakamiðla. Margt er þar vel sagt og skrifað, en hitt heldur áfram að stinga í augu og særa eyru, hversu margir bögubósar fá að fara sínu fram átölulaust að því er virðist. 

Fólk, sem er fyrir löngu búið að fylla subbukvótann sinn og ætti að vera horfið til annarra starfa.

Það á að gera þá kröfu til þeirra sem skrifa fréttir og flytja fréttir að þeir hafi máltilfinningu og geti skrifað óbrenglaðan texta. Til dæmis ekki í þessa veru:

• „… komið var í veg fyrir hryðjuverkaárásir á sendiráðum Bandaríkjanna …“ (mbl.is.)
• „… lögreglan kölluð út vegna háreysta …“ (visir.is.)
• „… að þessari upphæð, sem send var til Þýskalands, væri saknað." (Ríkisútvarpið.)
• "Skólafólk greinir á um ágæti skólabúninga og margir eru klofnir í afstöðu sinni til þeirra." (Fréttablaðið.) Djúpt hugsað!

Þetta er nú orðinn langur listi. Sparðatíningur, segir líklega einhver. Vel má vera. En þögn er sama og samþykki og við eigum ekki að sitja þegjandi undir því að íslenskri tungu sé misþyrmt.

Morgunblaðið, Eiður Guðnason.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„36 gáma vinnubúðir brunnu til grunna við Jökulsárlón.“

Fyrirsögn á ruv.is.                     

Athugasemd: Fyrirsögnin er röng vegna þess að í fréttinni kemur fram að vinnubúðirnar eru við bæinn Hnappavelli sem eru rúmlega átján km frá Jökulsárlóni. Þetta er svipað og að segja að hús á Sandskeiði sé sagt vera við Tjörnina í Reykjavík, en á milli er rúmur tuttugu og einn km.

Í fréttinni er sagt frá hóteli við Jökulsárlón en þar er ekkert hótel.

Mér leiðist sérstaklega villur í landafræði og því sendi ég fréttamanninum tölvupóst. Af mikilli kurteisi þakkaði hann fyrir ábendinguna og kvaðst myndi laga fréttina sem og hann gerði. Hún nú viðunandi. Þar segir þó enn að Happavellir séu „rétt hjá Fosshóteli við Jökulsárlóni“ sem er rangt.

Landakort geta verið til margra hluta nytsamleg, ekki síst fyrir blaðamenn. Ég mæli með ótrúlega skýrum kortum frá Loftmyndum, kortin frá Landmælingum er góð, sérstaklega gott að finna örnefni, kort frá ja.is eru einnig mjög góð. Ágætt yfirlit er yfir kortasjár á landakort.is. 

Tillaga: 36 gáma vinnubúðir brunnu til grunna við Hnappavelli í Öræfum.

2.

„Verslanir mega byrja að opna í Austurríki í næstu viku þegar byrjað verður að slaka á aðgerðum til að hefta útbreiðslu kórónuveirufaraldursins.“

Frétt á visir.is.                      

Athugasemd: Hvað skyldu verslanir í Austurríki opna? Nei, þetta er enginn misskilningur eða útúrsnúningur. Í málsgreininni segir beinlínis að verslanir megi opna. Ekki fylgir sögunni hvað það sé sem þær opna.

Blaðamaðurinn veit líklega ekki að fólk opnar verslanir, þær aðhafast ekkert. Ég ákvað að senda honum tölvupóst, heillaður af svari fréttamanns Ríkisútvarpsins sem frá segir hér á undan. Skemmst er frá því að segja að sá á Vísi hefur ekki haft fyrir því að svara. Ólíkt hafast þeir að þessir fréttaskrifarar.

Nú kann einhver að segja að þetta sé algjört smáatriði, svona sé iðulega tekið til orða. Svarið við þessu er einfalt. Ef verslanir geta ekki opnað eitt eða neitt er þá nokkur ástæða til að halda því fram.

Svo velti ég því fyrir mér hvað orðalagið „mega byrja að opna“ merkir. Er átt við að fyrst verði opnað í hálfa gátt eða minna, svo aðeins meira og loks alveg upp á gátt?

Blaðamaðurinn velur orðin og skilningur lesandans veltur á þeim.

Tillaga: Verslanir í Austurríki verða opnaðar í næstu viku …

3.

„Skoða lokun til tveggja ára.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 12 í Morgunblaðinu 7.4.20.                      

Athugasemd: Einhver tískubylgja í orðalagi ríður nú yfir íslenska fjölmiðla. Nú er það aldrei orðað svo að einhver hafi starfað í fimmtíu ár heldur að hann hafi starfað þar „til“ fimmtíu ára. Jón hafi verið giftur Gunnu „til“ þrjátíu ára ekki í þrjátíu ár. Ótal fleiri dæmi má nefna.

Hér áður fyrr hefði ofangreind fyrirsögn verið eins og segir í tillögunni hér fyrir neðan. Eða tveggja ára lokun til skoðunar.

Líkast til hefur forsetningin í verið sett í ótímabundna sóttkví en ættingja hennar „til“ sleppt lausri … og maður … maður skilur bara ekkert.

Tillaga: Skoða lokun í tvö ár.

4.

„Það hafa gerst tvö hræðileg heimilisofbeldismál …“

Morgunþáttur Rásar2 í Ríkiútvarpinu 7.2.20.                      

Athugasemd: Í morgunþættinum var viðtal við löggu, stórlöggu. Hér hefur því verið haldið fram oftar en einu sinni að lögreglumenn séu almennt illa máli farnir og er sú ályktun dregin af orðalagi löggufrétta sem fjölmiðlar birta oft orðrétt. Þar að auki hefur löggan komið sér upp torkennilegu máli sem svipar mjög til þess málfars sem lögfræðingum er kennt að nota. Sem sagt stofnanamál, kansellístíll.

Einkenni þess og löggumálsins er ofnotkun á nafnorðum og vannotkun á sagnorðum. Þar að auki er ekki gripið til þeirra orða eða orðalags sem almenningur notar dags daglega. Í stuttu mál er þetta eins og ágætur maður nefndi, sjá hér: 

Ofholdgun tungunnar og uppþembdur ræðustíll.

Í ofangreind tilvitnun er segir stórlöggan. Hér hafa „gerst mál“. Er ekki eðlilegra og skýrara að segja einhver hafi beitt ofbeldi heldur en að ofbeldi „hafi gerst“ eða „ofbeldismál hafi gerst“?

Hjáorðamas löggunnar og margra blaðamanna er orðið leiðigjarnt. Betra er að segja fullum fetum hvað gerðist.

Hér eru okkur hjáorð í hjarðmennsku fréttaskrifa um löggumál:

• Enginn er settur í fangelsi, heldur vistaður í fangageymslu
• Fangelsi eru orðin að fangageymslum
• Enginn er fullur, heldur í annarlegu ástandi
• Enginn er dópaður, heldur í annarlegu ástandi
• Slys verða aldrei, heldur eiga sér stað
• Slysstaður heitir nú vettvangur
• Löggan dregur sig aldrei í hlé, hún afhendir slökkviliðinu vettvanginn

Fleira mætti nefna. Hér er ekki verið að amast út í notkun ofangreindra orða heldur ofnotkun þeirra í löggufréttum.

Hjördís Hákonardóttir, héraðsdómari, sagði á málþingi um „Málfar í opinberum skjölum“, en vitnað er til hennar í grein Ara Páls Kristinssonar, „Einfalt mál, gott mál, skýrt mál“, sjá hér:

Kansellístíllinn er mörgum lögfræðingi enn hjartfólginn og einnig svonefndur júridískur þankagangur. Hef ég grun um að misskilningur á merkingu þessa hugtaks hafi á stundum átt sök á því að ekki var gætt að skýrri og markvissri framsetningu á rökstuðningi í lögfræðilegum skrifum.

Þetta er varla hægt að orða skýrar.

Tillaga: Tvisvar hefur ofbeldi verið beitt á heimilum með hræðilegum afleiðingum.

Hafa afskipti af, búist við miklum dauða og vörurými sendibifreiðar

Orðlof

Nafnorðastíll

Það sem einkennir stíltegund þessa er að nafnorð eru notuð ótæpilega þar sem eðlilegra væri að tjá hugsunina með sagnorði eða jafnvel lýsingarorði. 

Sígild dæmi um nafnorðastíl eru setningar svo sem: 

Fjöldi gesta jókst þegar leið á kvöldið

eða 

opnunartími verslunarinnar er frá kl. 10 til 18. 

Í fyrra dæminu færi mun betur á því að nota sögn í stað nafnorðs og rita 

gestum fjölgaði þegar leið á kvöldið 

en í seinna dæminu lýsingarorð: 

Verslunin er opin frá kl. 10 til 18.

Ekki er gott að segja hvers vegna nafnorðastíllinn er svo ágengur sem raun ber vitni. Sumir telja það vera áhrif frá erlendum tungum, aðrir segja að hann gefi málinu virðulegri og „stofnanalegri“ blæ, meiri þunga. Hvort tveggja kann að vera satt. 

Enskan er til dæmis mikið nafnorðamál og „stofnanaíslenskan“ svonefnda verður ekki sökuð um að sniðganga þann orðflokk. 

Lögreglan er stofnun sem sendir fjölmiðlum dagbækur vikulega og þar finnast vissulega mörg góð dæmi um margnefnda stíltegund.

Morgunblaðið, Íslenskt mál.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Í Kópavogi voru afskipti höfð af ökumanni bifreiða rétt fyrir tíu í gærkvöldi.“

Frétt á dv.is.                    

Athugasemd: Ja hérna, ók maðurinn fleiri en einni bifreið? Nei, auðvitað á að standa þarna bifreiðar, það er í fleirtölu.

Samhengið er þetta:

Í Kópavogi voru afskipti höfð af ökumanni bifreiða rétt fyrir tíu í gærkvöldi. Bifreið hans hafði mælst á 125 km/klst þar sem hámarkshraði er 50 km/klst. 

Er ekki eftirfarandi er skárra:

Ökumaður var stöðvaður í Kópavogi hafði ekkið á 125 km hraða þar sem hámarkshraði var 50 km.

Afskipti merkir að skipta sér af, koma að. Hvers vegna er þetta orð valið í stað þess að segja að ökumaðurinn hafi verið stöðvaður? Þegar löggan stöðvar ökumann felst í því að hún hefur afskipti af honum. Sleppum „hafa afskipti af“ nema að gott tilefni sé til þess að orða það þannig.

Staðreyndin er einfaldlega sú að orðalagið er nafnorðastíll, kjánalegt stofnanamál, sem er ekkert virðulegra, gengsærra eða þægilegra aflestrar en hefðbundin íslenska. 

Löggan skrifar sjaldnast góða íslensku en blaðamenn taka skrifin sem gullaldarmál. Þannig dreifist smitið, íslensku máli til óþurftar.

Tillaga: Ökumaður var stöðvaður í Kópavogi, hafði ekið á 125 km hraða þar sem hámarkshraði var 50 km.

2.

„Eins og segir í frétt NPR hafa háttvirtir vísindamenn í Bandaríkjunum kallað eftir því að þessi leið verði rannsökuð betur.“

Frétt á dv.is.                    

Athugasemd: Orðalagið „kalla eftir“ er afar ómarkvisst og getur átt við svo ótalmargt enda komið úr ensku. Þar er sagt „to call for something“, og vegna þess að ekkert af þessum fjórum orðum er framandi finnst mörgum þægilegt að þýða þau beint. Stundum verður þó að fórna þægindunum.

Á ensku er „to call for“ notað í ólíkum tilgangi, sjá UK Dictionary.

Í eftirfarandi málsgreinum má til dæmis alls ekki nota orðalagið „kalla eftir“:

1. „FBI policy calls for an investigation whenever an agent fires a weapon.“ Krefjast.
2. „It does not necessarily call for a large investment to implement it.“ Þurfa.
3. „Desperate times call for desperate measures.“ Þurfa.

Starf blaðamanna er að veita upplýsingar og þar af leiðandi þurfa fréttar að vera skýrar og markvissar. Í stað „kalla eftir“ má nota óska eftir, biðja um, krefjast, vilja, heimta, langa og álíka.

Oft er „kallað eftir“ rannsókn, mótmælum, verkföllum, styrkjum, aðstoð, hjálp og svo framvegis. Í stað þess ætti að nota nákvæmara orðalag sem hæfir hverju tilviki.

Sá sem kallar hann hrópar, hækkar röddina. Slík er hin einfalda merking sagnarinnar að kalla. Útilokað er að útvatna það og láta sem orðalagið geti komið í stað fjölda ágætra orða sem eru miklu hjálplegri. 

Með því að ofnota einstök orð eða orðalag er verið að fletja tungumálið út rétt eins og þegar sagt er „dingla“ þegar dyrabjöllu er hringt, „klessa“ þegar bíll ekur á annan jafnvel á gangandi mann. Sjaldnast er sá sem grunaður er um lögbrot settur í fangelsi heldur „vistaður í fangaklefa“, leikmenn fótboltaliðs eru kallaðir „lærisveinar“ þjálfarans og sá sem verður fyrir árás er kallaður „brotaþoli“. Allt þetta kemur úr fjölmiðlum og þúsund önnur dæmi má nefna.

Að lokum velti ég því fyrir mér hver sé munurinn á „háttvirtum“ vísindamönnum og virtum vísindamönnum. Ekkert um það í fréttinni.

Tillaga: Eins og segir í frétt NPR hafa virtir vísindamenn í Bandaríkjunum hvatt til þess að aðferðin verði rannsökuð betur.

3.

„Hann lagði jafnframt áherslu á að gera megi ráð fyrir mánuðum til stöðva faraldurinn.“

Frétt á frettabladid.is.                     

Athugasemd: Blaðamaðurinn ætlast líklega til að lesendur skilji þetta á þann veg að mánuðir munu líða áður en faraldurinn stöðvist. Sé svo, af hverju skrifar hann þannig að mánuðir komi til aðstoðar? Þetta stenst ekki þó jákvæður lesandi geti skilið.

Blaðmenn þurfa að lesa yfir fréttir sínar fyrir birtingu og vera gagnrýnir á eigin skrif.

Tillaga: Hann lagði jafnframt áherslu á að gera megi ráð fyrir að mánuðir munu líða áður en faraldurinn stöðvist.

4.

„Donald Trump Bandaríkjaforseti býst við miklum dauða vegna kórónuveirufaraldursins í Bandaríkjunum á næstum dögum.“

Frétt á ruv.is.                     

Athugasemd: Svona á ekki að skrifa. Blaðamenn verða að skrifa skýrt, ekki gera þá kröfu að lesendur hljóti að skilja það sem í fréttinni stendur.

Þarna er skrifað í nafnorðastíl, nánast stofnanamállýsku, sem við eigum að forðast á íslensku.

Notum sagnorð. Trump býst við að margir munu deyja, ekki að hann búist við miklum dauða.

Á ensku væri þetta svona:

US President Donald Trump expects huge deaths due to the crown virus epidemic in the United States in the next days.

Orðalagið er viðunandi á ensku en langt í frá á íslensku. Fyrir alla muni ekki þýða beint úr ensku jafnvel þó öll orðin séu kunnugleg. Reynum að skilja innihaldið, berum virðingu fyrir íslensku máli og hefðum í orðalagi og skrifum.

Tillaga: Donald Trump Bandaríkjaforseti býst við margir deyi á næstu dögum vegna kórónuveirufaraldursins í Bandaríkjunum.

5.

„… sem grunaður er um verknaðinn, þar sem hann hafði falið sig skammt frá vettvangi í vörurými sendibifreiðar.“

Frétt á dv.is.                      

Athugasemd: Löggan skrifar afar illa. Þarna er talað um „vörurými“ sendibíls. Almenningur og annað dauðlegt fólk myndi segja að maðurinn hafi fundist aftan í sendibíl, inni í bílnum. Þannig er almennt talað. Jú, það er ofboðslega flott að tala um „vörurými“. Eða hvað? 

Í fréttinni er talað um „höggvara“ bifreiðar, við hin höfum vanist á að kalla slíkt stuðara. Jú, það er ofboðslega flott að tala um „höggvara“ bifreiðar. Eða hvað?

Löggan reynir að búa til löggumál. Í því eru engir bófar, glæpamenn, fullir kallar og kellingar, dópistar og álíka lýður. Þeir eru kallað „brotamenn“ eða eitthvað annað sem virðist hlutleysislegt. Við almenningur eru kallaðir almennir borgarar, sjaldnast fólk eða almenningur. Verst er þó að blaðamenn halda að löggumálið sé gullaldarmál og það megi alls ekki lagfæra.

Og svo er það þetta orðalag sem er sí og æ er endurtekið eins verið sé að vitna í ljóð eftir Jónas Hallgrímsson:

… og var maðurinn vistaður í fangageymslu fyrir rannsókn málsins.

Líklega myndi maðurinn sem orti þetta hreinlega skammast sín fyrir nútímamálið:

Nú andar suðrið sæla vindum þýðum,
á sjónum allar bárur smáar rísa …

Var maðurinn ekki settur í fangelsi vegna rannsóknarinnar? Ef maður er settur í fangelsi segir það sig ekki sjálft að rannsaka þurfi málið? Varla er það bara gert til skemmtunar að læsa misindismanninn inni eða til að láta renna af honum.

Bersýnilegt er að blaðamönnum leiðist að skrifa löggufréttir. Nýliðarnir eru settir í þær eða þeim sem ekki er treyst í aðrar fréttir. Á öllum fjölmiðlum grípa löggufréttaritararnir til þess í leiðindum sínum að nota „kópí-peist“ aðferðina. Afrita textann og líma í fréttaforritið, bæta einhverju við eða laga það sem engu skiptir og málið er leyst. Þess vegna koma öll smáatriði fram í löggufréttum, hlutir sem engu máli skipta. Og það er einmitt ástæðan fyrir því að löggufréttir eru leiðinlegar aflestrar.

Í gamla daga var oft sagt við mann: Ef þú getur ekki gert þetta almennilega slepptu því þá.

Tillaga: … sem grunaður er um verknaðinn, þar sem hann hafði falið sig skammt frá vettvangi aftan í sendibíl.

6.

„Kon­ráð fékk heim­sókn frá karla­kór í ein­angr­un.“

Fyrirsögn á mbl.is.                      

Athugasemd: Hvernig stendur á því að karlakórinn fór úr einangruninni eða var hann í sóttkví? 

Þegar maður les fréttina kemur í ljós að það var hann Konráð blessaður sem var í einangrun. Þar af leiðir að fyrirsögnin er röng.

Tillaga: Karlakórinn heimsótti Konráð í einangrun.

 

Draugabær án drauga, öll stjórn á bíl og mikið starfsfólk

Orðlof

Fjársjóður

Í fornbókmenntum okkar er fólginn mikill fjársjóður og er nánast með ólíkindum að unnt sé að tefla fram liðlega 800 ára gömlum textum, aðeins þarf að færa stafsetningu til nútímahorfs og þá eru þeir öllum aðgengilegir, einkum ef bætt er við óverulegum skýringum til hægðarauka. 

Eftirfarandi dæmi er úr Spakmælum Prospers, þýðingu frá því um 1200:

Er enn og ógóðgjarnlegt [´ber vott um illan hug´] að vilja heyra illa kvittu [´sögusagnir, orðróm´] en óskaplegt [´óhæfa´] að trúa, allra helst ef þeygi [´ekki, eigi´] er skylt að vita þótt satt væri (Leif 7).

[Án skýringa: Er enn og ógóðgjarnlegt að vilja heyra illa kvittu en óskaplegt að trúa, allra helst ef þeygi er skylt að vita þótt satt væri (Leif 7).]

Skyldi þessi boðskapur ekki eiga fullt erindi við nútímann?

Málfarsbankinn, pistill 164. Jón G. Friðjónsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Heimsfaraldurinn sem nú geisar um veröld víða er mesta ógn sem …“

Frétt á ruv.is.                   

Athugasemd: Annað hvort er óþarfi: „Heimsfaraldurinn“ eða „um víða veröld“. Þó má nota orðið faraldur um veröld víða. Varla þarf að geta þess að heimsfaraldur varla undir nafni nema hann geisi um víða veröld.

Tillaga: Heimsfaraldurinn sem nú geisar er mesta ógn sem …

2.

„Einn möguleiki er að það eigi rætur að rekja í mismunandi raðir í erfðamengi veirunnar og það búi til mismunandi svar fólks sem sýkist.“

Frétt á blaðsíðu 4 í Morgunblaðinu 1.4.2020.                   

Athugasemd: Ég skil ekki allt, verð að viðurkenna það þó mér sé meinilla við opinbera slíkt. Ofangreinda málsgrein skil ég til dæmis ekki. Held að það sé seinni hlutinn sem ruglar mig, sérstaklega feitletraða orðið.

Mér finnst Kári Stefánsson, forstjóri Íslenskrar erfðagreiningar, vera óskaplega gáfaður maður enda hef ég þá trú að þeir sem ég skil ekki hljóti að vera ofurgreindir, - og þeir eru of margir. Í Moggafréttinni er viðtal við Kára og hann á ofangreinda tilvitnun.

Ekki veit ég hvað „raðgreining“ þýðir en það virðist óskaplega mikilvægt í tali Kára. Veit þó var raðmorðingi merkir og fleiri orð sem byrja á „rað“, fer ekki nánar út í þaaaaað, eins og Spaugstofukallinn sagði.

Í Moggafréttinni stendur líka eftirfarandi og er haft eftir Víði hlýðanda:

Veruleg hætta væri á umferðarslysum þegar margir væru á ferðinni. Þá gætu þúsundir safnast saman á tiltölulega litlum svæðum.

Mér finnst þetta gáfulegt enda ekki allir sem átta sig á tengslunum milli fjölda fólks og umferðaslysa. Jón vinur minn ók einu sinni á jóladag yfir Holtvörðuheiði og lenti í árekstri. Menn eiga auðvitað ekki að aka vinstra megin við skilti á blindhæð jafnvel þó þeir séu þess fullvissir um að enginn annar sé á heiðinni. Umferðaslys geta sem sagt orðið þó fáir séu á ferðinni. Tveir er nóg fyrir árekstur, jafnvel einn ef ljósastaur er ekki kyrrstæður.

Ekki hafði mér dottið í hug að þúsundir geti safnast saman á litlu svæði en þá mundi ég eftir Lækjartorgi á kvennafrídaginn og Austurvelli í hruninu. Ekki má gleyma Woodstock og Herjólfsdal. Líklega leggja ekki allir sama skilning í „lítið svæði“. Sko, Austurvöllur kann að vera lítill og það er stofan heima hjá mér líka. Á báðum stöðum væri hægt að troða einum til tveimur á hvern fermetra en fjölmennið fer auðvitað eftir fermetrafjöldanum.

Hér er ég kominn langt út fyrir umræðuefnið en ástæðan er bara sú að mér finnst afar hjálplegt þegar gáfumenni upplýsa um sannindi tilverunnar, sérstaklega okkur ógreindum á tímum kóvítis.

Hér áður fyrr sagði ég stundum við sex ára gamlan son minn í fjallgöngum: Ef þú dettur, dettu þá varlega. Þetta þótti ekki gáfulega sagt og ég var oft atyrtur fyrir vikið. Samt segja margir: Farðu varlega.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Drauga­bær við ræt­ur Ev­erest.“

Frétt á mbl.is.                    

Athugasemd: Mannlausir bæir, mannlausar götur og annað sem er mannlaust er oftar en ekki í fjölmiðlum kennt við drauga. Engir eru þó draugarnir en árátta blaðamanna breytist ekki, draugar skulu kallaðir til. 

Á ruv.is segir:

Á síðustu vikum hefur nokkuð verið slakað á reglum um samkomur og mannaferðir í borginni, sem til skamms tíma var nánast ein risavaxin, ellefu milljón manna sóttkví og hálfgerð draugaborg vegna farsóttarinnar …

Á dv.is er sagt að endurreisa eigi draugabæ en en það hlýtur að vera einsdæmi í gjörvallri byggingasögu heimsins:

Hyggjast endurreisa draugabæ á þekktum sumarleyfisstað.

Mannlaus skip kallar dv.is draugaskip:

Draugaskip rak á strendur Írlands.

Ekkert bendir til þess að þar sem fólk er ekki á ferli vafri draugar um. Blaðamenn eru margir gefnir fyrir klisjur.

Tillaga: Mannlaus bær við rætur Everest.

4.

„Slapp ómeiddur eftir að hafa misst alla stjórn á bílnum.“

Yfirfyrirsögn á dv.is.                    

Athugasemd: Hver er munurinn á því að „missa alla stjórn á bíl“ og missa stjórn á bíl? Því er fljótsvarað. Enginn. Bíll er ekki geimflaug sem geimfarar hafa misst stjórn á og kvarta til Houston í Texas.

Óákveðna fornafnið „allur“ í fyrrnefnda orðalaginu er ónauðsynlegt, hjálpar ekkert til við skilninginn. Hvort ökumaðurinn hafi misst „alla“ stjórn eða bara að hluta skiptir engu máli.

Allt bendir til að blaðamaðurinn sé óvanur skrifum.

Tillaga: Slapp ómeiddur eftir að hafa misst stjórn á bílnum.

5.

„Það er mikið starfsfólk sem að sinnir þessu eins og hérna hjá okkur í Fossvogi, þetta er svona undir þrjátíu manns á hverri vakt.“

Fyrirsögn á visir.is.                   

Athugasemd: Auðvitað á þetta að vera margt starfsfólk. Vera má að viðmælandinn hafi orðað þetta svon en auðvitað á blaðamaðurinn að laga. Verkefni hans er að koma upplýsingum á framfæri á eðlilegu mál, ekki dreifa málvillum og ambögum.

Í fréttinni kemur þetta fram:

Þetta er gríðarlega mikið starf af því það þurfa allir að klæðast í mikinn hlífðarbúnað …

Orðalagið að „klæðast í hlífðarbúning“ skrýtið. Fólk fer einfaldlega í hlífðarbúning, fer í föt. Fólk klæðist og þá fer það í föt, afklæðist þegar það fer úr þeim. Klæði merkir föt.

Fréttin er afar viðvaningslega skrifuð. Blaðamaðurinn hefur tekið upp orð viðmælandans og skrifað þau samviskusamlega niður eins og um gullaldarmál væri að ræða. Því miður er það ekki svo. Þegar þannig er reynir á þekkingu blaðamannsins.

Hér eru dæmi úr fréttinni:

• En í sjálfu sér vorum við í svipuðum svona aðstöðu þá …
• … og prestarnir með okkur í því að veita fólki sem sagt hjálp og …

Þetta er greinilega óvandað talmál.Blaðamaðurinn átti að færa orðalagið til betri vegar. Svona skrif eru ekki boðleg, lesendur eiga allt annað og betra skilið.

Tillaga: Hér í Fossvogi starfa með okkur um þrjátíu manns á hverri vakt.