Meginstraumsmiðlar, þungt hjarta og óráð að gera ráð fyrir

Orðlof

Orðfátæktargildra 

Og það getur reynst erfitt að bjarga börnum og unglingum úr orðafátæktargildru skilaboðaskjóða símamiðlanna þegar þau hætta að lesa lengri texta en þá sem rúmast á skjánum eða hætta að tala í heyranda hljóði við sér eldra fólk og jafnaldra. 

Segja má að það sé jaðarskatturinn sem unga fólkið greiðir fyrir afþreyinguna í símanum: orðaforðinn skreppur saman miðað við það sem hann gæti verið með þroskandi málnotkun í ræðu og riti.

Gísli Sigurðsson, Tungutak á blaðsíðu 26 í Morgunblaðinu 28.9.2019.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Er kon­an á göngu­leiðinni upp Þver­fells­horn, sem er í um 400 metra hæð og er ökkla­brot­in.“

Frétt á mbl.is.          

Athugasemd: Þetta er furðuleg frétt þó stutt sé. Látum nú vera staðreyndavilluna að Þverfellshorn sé sagt í 400 m hæð (er meira en 300 m hærra). Látum líka vera að fréttin byrji á sagnorði og og er því rétt eins og spurning. Verra er tuðið, nástaðan. Nafnorðið kona kemur fram í öllum fjórum málsgreinum fréttarinnar.

Í fréttinni segir:

Fyrstu viðbragðsaðilar voru komn­ir upp til kon­unn­ar um klukk­an átta í morg­un …

Enginn veit hverjir „viðbragðsaðilar“ eru. Samkvæmt orðanna hljóðan eru það þeir sem bregðast við. Þeir geta því verið samferðamenn, aðrir göngumenn, fuglar, refir og jafnvel björgunarsveitir, sjúkraflutningamenn, löggan, slökkviliðið, geislavarnir, hafnarstarfsmenn, flugvallarstarfsmenn, hásetar á fraktskipum, þú og kannski ég. 

Hvaðan kemur þetta orð, „viðbragðsaðili“. Má vera að blaðamenn þekki enska orðalagið „response team“.

Á vef Wikipediu segir:

An incident response team or emergency response team (ERT) is a group of people who prepare for and respond to any emergency incident …

Í Málfarsbankanum segir:

Athuga að ofnota ekki orðið aðili. Fremur: tveir voru í bílnum, síður: „tveir aðilar voru í bílnum“. Fremur: sá sem rekur verslunina, síður: „rekstraraðili verslunarinnar“.

Oft eru til góð og gegn orð í málinu sem fara mun betur en ýmsar samsetningar með orðinu aðili. 

T.d. fer mun betur á að segja ábyrgðarmaður, dreifandi, eigandi, hönnuður, innheimtumaður, seljandi, útgefandi en „ábyrgðaraðili“, „dreifingaraðili“, „eignaraðili“, „hönnunaraðili“, „innheimtuaðili“, „söluaðili“, „útgáfuaðili“. 

Undir þetta er tekið hér. Aðili er frekar óljóst og kjánalegt stofnanaorð. „Viðbragðsaðili“ er ekki samheiti yfir hóp sem kemur á slysstað. 

Betur fer á því að segja frá starfsheitum þeirra í stað þess að nota hið loðna, óskýra orð sem sveipað er dularhjúpi leyndar.

Tillaga: Hún [konan] er öklabrotin á göngu­leiðinni upp á Þver­fells­horn, sem er í um 780 metra hæð.

2.

„Hann seg­ir demó­krata vera í „upp­lýs­inga­stríði gegn for­set­an­um“ og að meg­in­straumsmiðlar vest­an­hafs hafi tekið þátt í því stríði með þeim.“

Frétt á mbl.is.          

Athugasemd: Nokkrum sinnum hefur orðið „meginstraumsmiðlar“ komið fyrir í fréttum og þá einkum í fleirtölu. 

Greinilegt er að orðið er þýðing á enska fyrirbrigðinu „mainstream media“. Um það segir í orðabók:

The mainstream media refers to conventional newspapers, television and other news sources that most people know about and regard as reliable.

Ég er ekki alveg viss um að íslenska þýðingin sé góð. Straumur er vissulega fallegt orð sem hefur margvíslega merkingu. Er haft um rennsli vatns, mannfjölda á hreyfingu, rafmagn, sjávarföll og fleira. 

Meginstraumur er ekki heldur slæmt orð. Stundum er hægt að sjá hvernig fljót rennur, meginstraumurinn getur verið í henni miðri eða uppi við annan bakkann og svo framvegis.

Orðið „meginstraumsmiðill“ fær mig til að hugsa um mann sem sér meira á „meginstraumsmiðilsfundi“ en aðrir „meginstraumsmiðilsfundargestir“ … 

Íslensku orðin straumur og streyma eru skyld svipuðum orðum í tungumálum nágrannalandanna. 

Miðað við ensku skilgreininguna finnst mér betur fara á því að „mainstream media“ séu nefndir helstu fjölmiðlar.

Tillaga: Hann seg­ir demó­krata vera í „upp­lýs­inga­stríði gegn for­set­an­um“ og helstu fjölmiðlar vest­an­hafs hafi tekið þátt í því með þeim.

3.

„62% svar­enda sem þátt tóku í skoðun­ar­könn­un …“

Frétt á mbl.is.          

Athugasemd: Blaðamaðurinn sem skrifaði ofangreint upphaf fréttar er óvanur. Hann veit ekki að betur fer á því að skrifa tölur í bókstöfum eða umorða. Hvergi tíðkast að byrja setningu á tölustöfum, í flestum tungumálum er varað við því. 

Af hverju? Vegna þess að þeir eru allt annars eðlis en bókstafir og oftast til annarra hluta nytsamlegri. Á eftir punkti kemur stór upphafsstafur, það er reglan hvort sem skrifað er á íslensku, ensku, dönsku eða þýsku. Tölustafir á eftir punkti eru alltaf eins og aðskotahlutir, gefa ekki það sama til kynna og bókstafir.

Á vefnum Grammar Monster segir: 

It is considered untidy to start sentences with figures. You should either reword your sentence or write the number in full.

Svo virðist sem það sé algengara á Mogganum og vefmiðli hans að blaðamenn skrifi tölustafi í upphafi setninga.

Tillaga: Af þeim sem tóku þátt í skoðanakönnun Félagsvísindastofnunar Háskólans eru 62% svarenda …

4.

„Það er með afar þungt hjarta sem banda­ríska júdósam­bandið til­kynn­ir óvænt and­lát landsliðsmanns­ins, Jacks Hatt­ons.“

Frétt á mbl.is.          

Athugasemd: Mennskt hjarta vegur um það bil 300 grömm. Auðvitað veit ég ekki hvað hjarta mitt vegur. Í fyllingu tímans munu einhverjir rífa það út úr lífslausum skrokknum og henda því á vigtina. Væntanlega hrópar einhver aldeilis forviða: Þessi náungi hlýtur að hafa verið sorgbitinn alla æfi, svo þungt er hjarta hans.

Þetta er líklega ekkert fyndið. Enginn tjáir sorg á íslensku með því að tala um „þungt hjarta“. Þyngd segir ekkert um sorg.

Í enskri orðabók segir um „Heavy heart“:

a great deal of sadness: 

• It is with a heavy heart that I bring you this bad news.
• I announced my decision to leave with a heavy heart.

Í málfarsbankanum segir:

Rétt er með farið að segja liggja eitthvað þungt á hjarta (hafa áhyggjur). Ekki tíðkast hins vegar að tala um að hafa „þungt hjarta“.

Þetta er á við um áhyggjur, ekki sorg. Oftast er betra að tala hreint út, sleppa vafasömu orðalagi og öllum öðru sem valdið getur misskilningi. Til að geta gert það þurfa blaðamenn að búa yfir nokkuð digrum orðaforða og þekkingu til að nota hann.

Tillaga: Með sorg í hjarta tilkynnir banda­ríska júdósam­bandið óvænt and­lát landsliðsmanns­ins, Jacks Hatt­ons.

5.

„Það væri óráð að gera ráð fyrir að óskarsverðlaunastyttum fyrir besta leik muni nokkurn tímann rigna yfir Rambo-myndirnar …“

Dálkur um kvikmyndir á blaðsíðu 52 í Morgunblaðinu 28.9.2019.         

Athugasemd: Sá sem þetta skrifar er blaðamaður á Mogganum og mjög vel ritfær en öllum getur nú yfirsést. 

Óráð merkir hér slæmt ráð en á alls ekki við í þessu samhengi. Hér á betur við að nota lýsingarorðið ólíklegt.

Með hjálparsögninni muni (rigna) er innifalin framtíð og því óþarfi að bæta við „nokkurn tímann“. Orðasambandið muni rigna er hér í viðtengingarhætti nútíðar, fullyrðing sem á við framtíð.

Tillaga: Ólíklegt er að óskarsverðlaunastyttum fyrir besta leik muni rigna yfir Rambo-myndirnar …“

Haga sér, samanstanda og íbúahús

Orðlof

Er … að

„Fjöldi barna er að alast upp á tveimur heimilum.“ Nei, „Fjöldi barna elst upp“ o.s.frv. Ekkert „er ... að“. 

Það á við um e-ð sem á sér stað á líðandi stund: Ég er að borða hafragrautinn minn. Ég er að flýta mér á fund. Ég er að verða vitlaus. 

Hver segði: „Ég er að búa á Stöðvarfirði“? „Ég er að trúa á guð“?

Málið, blaðsíðu 21 í Morgunblaðinu 23. september 2019.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Vallarþulurinn bað menn um að haga sér.“

Frétt í íþróttaþætti Sjónvarps Ríkisútvarpsins 23.9.2019, kl.19:30         

Athugasemd: Hér er glöggt dæmi um „enska íslensku“. Íþróttafréttamaðurinn heldur að enska orðið „behave“ hafi sömu merkingu íslenska sögnin að hegða. 

Í ensku orðabókinni minni segir:

[often in imperative] (also behave oneself) conduct oneself in accordance with the accepted norms of a society or group: Just behave, Tom, he said, they were expected to behave themselves.

Á ensku á orðið „behave“ ekki við íslenska sögnina að hegða sér nema því aðeins að eitthvert lýsingarorð fylgi sem lýsir hátterninu; hegða sér vel eða illa.

Tillaga: Vallarþulurinn bað menn um að haga sér vel.

2.

„Dekk sprakk, hann réði ekki við bílinn á þessum hraða og því fór sem fór.“

Athugasemdir um málfar í fjölmiðlum, Sigurður Sigurðarson.         

Athugasemd: Nú fór í verra. Ég las fróðlegan pistil Eiríks Rögnvaldssonar á vefsíðu hans. Eiríkur var prófessor í íslenskri málfræði, er afburða fróður þykir nokkuð frjálslyndur í málnotkun. Í pistlinum ræðir hann um sögnina að ráða og segir um sögnina að ráða í þátíð:

Sjálfur hef ég lært að það „eigi“ að nota réð en ekki réði og geri það stundum í rituðu máli. 

Það er þó í algerri andstöðu við málkennd mína – hann réð þessu ekki og ég réð ekki við þetta orkar á mig sem rangt mál. 

Þetta er eitt af þeim dæmum þar sem málstaðallinn er í ósamræmi við málkennd og málnotkun meginþorra málnotenda. Mér finnst fráleitt að kalla þátíðina réði ranga.

Þetta er nú huggun harmi gegn. Ég fletti upp „réði“ í pistlum mínum og fann tuttugu og sjö dæmi um orðið. Þar af einu sinni í athugasemdum um málfar í fjölmiðlum. Þetta skiptir svo sem ekki miklu máli en bendir til að málkennd mín og málnotkun sé svipuð og Rögnvalds. Ekki leiðum að líkjast. Skrýtið samt hvernig málkenndin ræður orðalagi.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Craig Mazin þakkar fyrir verðlaunin sem hann hlaut fyrir skrif þáttanna Chernobyl.“

Myndatexti á blaðsíðu 29 í Morgunblaðinu 24.9.2019.         

Athugasemd: Þetta er frekar illa samið. Þættirnir um Chernobyl skrifuðu ekkert. Maðurinn sem nefndur er skrifaði handritið að þáttunum. Þó svo að hér hafi verið prédikað að skrifa stutt mál, nota punkta sem oftast, verður að segjast eins og þegar farið er eftir þessu geta skrifin stundum orðið eins og snubbótt stofnanamál.

Tillaga: Craig Mazin þakkar fyrir verðlaunin sem hann hlaut fyrir handrit að þáttunum um Chernobyl.

4.

„Það var fagnað verulega fyrir austan eftir sigurinn og fóru flugeldar til að mynda á loft.“

Frétt á dv.is.          

Athugasemd: Þvílíkt hnoð sem þetta er, algjörlega hugsunarlaust og ekki lesendum bjóðandi. „Það var fagnað verulega …“ Hvað þýðir þetta?

„… og fóru flugeldar til að mynda á loft.“ Var þeim skotið á loft eða „fóru þeir á loft“ af sjálfsdáðum? Hvert er flugeldum skotið ef ekki upp í loft? 

„Til að mynda“ er orðalag sem hefur þarna enga merkingu.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Fasteignagjöldin samanstanda af fasteignaskatti, lóðarleigu, fráveitugjaldi, vatnsgjaldi og sorpgjöldum.“

Skýring á frétt um fasteignagjöld á blaðsíðu 14 í Morgunblaðinu 25.9.2019.         

Athugasemd: Sagnorðið „samanstanda“ er oft misnotað. Mörgum þykir það flottara en sögnina að vera. Til viðbótar er orðið frekar „stofnanalegt“ og þar af leiðandi virðist það virðulegra en almúgasögnin að vera.

Má vera að þetta sé misskilningur en samt fer betur á því í ofangreindri málsgrein að sleppa orðinu og hafa þetta svipað og í tillögunni hér fyrir neðan.

Tillaga: Í fasteignagjöldum eru af fasteignaskattur, lóðarleiga, fráveitugjald, vatnsgjald og sorpgjöld.

6.

„Bæjarstjórinn í Courmayer segir að íbúahús á svæðinu stafi ekki sérstök hætta en að verið væri að rýma fjallakofa á svæðinu í varúðarskyni.“

Frétt á visir.is.         

Athugasemd: Málsgreinin er ófullkomin. „Íbúahús“ hef ég aldrei séð áður, er líklega ekki til, en gæti allt eins verið því í mörgum húsum býr fólk. Almennt er þó talað um íbúðir, íbúðahús og eða einfaldlega hús. 

Í fréttinni gleymist að fallbeygja orðið „íbúahús“ (ætti að vera íbúðahús). Sögnin að stafa stjórnar þágufalli í þessu tilviki.

Vel má vera að aðeins íbúðahús séu nálægt fjallinu sem um er rætt í fréttinni. Gæti það verið að séu fleiri hús þarna, sem ekki væri óeðlilegt, að þeim stafaði engin hætta á skriðuföllum.

Velta má fyrir sér muninum á „sérstök hætta“ og hætta. Skýringu vantar á því hver hættan er, það er ekki ljóst af efni fréttarinnar.

Þetta er léleg frétt og flausturslega samin og lítið á henni að græða. Henni fylgir engin mynd af staðháttum og ekki heldur kort. Fréttin virðist bara vera uppfylling, innihaldsrýr texti.

Tillaga: Engin tillaga.

 

Íslandsmeistaratitillinn á lofti og þjálfarinn spilar leikmönnum

Orðlof

Tjör

Orðhlutinn Tjör- í Tjörnes merkir líklega: furutré (Íslensk orðsifjabók).

Málfarsbankinn. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Sæv­ar Karl lif­ir lista­manna­lífi í Mið-Evr­ópu.“

Fyrirsögn á mbl.is.          

Athugasemd: „Lífið er stutt en listin er löng,“ segir einhvers staðar og í því felst djúp speki. Stundum heyrist hvatningin lifðu lífinu lifandi. Ekki vera dauðyfli.

Hvernig fer sá að sem „lifir listamannalífi“. Getur verið að hann lifi eins og listamaður? Hins vegar er algjörlega óljóst í hverju „listamannalíf“ felst, og að lifa eins og listamaður. Er það að sinna list sinni, drekka rauðvín, éta franska osta og fleka konur? Spyr sá sem ekki veit.

Davíð Stefánsson orti af mikilli list í Ítalíuferð sinni árið 1920. Hann var skáld, listamaður, og hefur eflaust sopið af rauðvíni og etið ítalska osta og án efa hafði hann auga fyrir fegurð ítalskra kenna. Ljóðið um Lapí er þrungið þrótti, gleði og list:

Í Flórens hafa fjöldamargir ferðalangar gist,
og hvergi hærri klukknaturn og hvergi meiri list
Þar anga blóm, þar blikar vín, það besta er jörðin á,
og þarna er litla Lapí sem er listamannakrá.
[…]
Enga leikur Amor ver
en unga listamenn,
og Flórenzdætur forðast ekki
farandskáldin enn,
og blótprestarnir bera vín
um borðin endilöng,
uns drykkjukráin dynur öll
af dansi og gleðisöng.

Jakob Hafstein gerði lag við þetta fallega kvæði og enn heyrist hann syngja það í Ríkisútvarpinu: „… En Lapí er og Lapí verður listamannakrá.“

Tillaga: Sæv­ar Karl lif­ir sem listamaður í Mið-Evr­ópu.

2.

„Tveir val­kost­ir vegna Sunda­braut­ar.“

Fyrirsögn á mbl.is.         

Athugasemd: „Valkostur“ er fáránlegt orð. Í staðinn má nota sögnina að velja, af því er dregið nafnorðið val. Einnig nafnorðið kostur (úrræði) sem hefur svipaða merkingu og val. Þar af leiðir að einstaklega stíllaust er að hnýta þessi tvö orð saman.

Fáir myndu samþykkja orð eins og „taktekt“, „akbíll“, „sjónarhorf“, „lánsleiga“ eða álíka samsetningar orða sem búin eru til úr orðum sem eru svipaðrar merkingar.

Má vera að nú sé orðið „valkostur“ svo útbreitt að vonlaust sé að berjast gegn því. Það bætist þá við furðuorðin sem íslenskan uppfull af og eru engu skárri. Nefna má tvítekningarorð eins pönnukökupanna, bílaleigubíll og tréherðatré.

Má vera að ég taki hér fullmikið upp í mig því jafnvel örnefni eru mörg ansi skringileg með endurtekningum sínum, eins og Hólahólar, Staðarstaður, Dalsdalur, Hoffellsfjall, Bakkarárholtsá og Vatnsdalsvatn.

„Valkostur“ er hrikalegt klunnalegt orð, verra er þó að sjá orð eins „valkostagreining“ og „valkostaval“.

Tillaga: Tveir kostir vegna Sundabrautar.

3.

„Íslandsmeistaratitillinn í Pepsímax deild kvenna fór á loft í dag.“

Íþróttafréttir kl. 19:20 í sjónvarpi Ríkisútvarpsins 21.9.2019.

Athugasemd: Íþróttafréttamaðurinn sem segir alltaf í lok frétta; „þá er þetta komið hjá mér“ rétt eins og hún sé ein ábyrg fyrir fréttum Sjónvarpsins. Vel má vera að svo sé. Gerum hann þá ábyrgan fyrir ofangreindri tilvitnun. Hún er röng.Titillinn fór ekki á loft. Hann er hugtak, óáþreifanlegt. Hins vegar lyftu knáar Valskonur Íslandsmeistarabikarnum á loft og úuðu ógurlega af því tilefni.

Í fréttinni segir:

En Keflvíkingar voru ekki búnir að gefast upp.

Af hverju sagði ekki fréttamaðurinn?:

En Keflvíkingar gáfust ekki upp.

Svona orðalag er mjög algengt hjá yngra fólki. Margir geta ekki talað hreint út. Sagt er „við erum búnir að fara“ þegar nægir að segja við fórum. 

Í Málfarsbankanum segir þetta meðal annars og er hér vísað til hans um nánari umfjöllun:

Mikill (of)vöxtur hefur færst í þetta nýmæli í nútímamáli. Ýmsar hömlur eru á notkun þess, t.d. munu fæstir geta notað það með sögnunum sofna, vakna, deyja, lifna við og mörgum fleiri. Hliðstæður við eftirfarandi dæmi eru þó auðfundnar:

Svo er rosaleg sorg í hópnum. Það eru svo margir vinir búnir að deyja (Frbl 4.4.18, 4).

Hér er ekki svigrúm til að fjalla nánar um þetta en lesendum til athugunar skal teflt fram nokkrum dæmum sem ekki samræmast málkennd þess sem þetta ritar:

Það er ljóst að við erum búin að vera að hækka laun, ef horft er til baka, langt umfram það sem þekkist hjá okkar nágrannaþjóðum (Mbl 15.9.17, 2);

Danir eru búnir að fjölmenna innan teigsins (Sjónv 6.8.2017);

Heimir er búinn að þurfa að gera eina skiptingu (Sjónv 5.9.2016);

NN er ekki búinn að vera hættulegur í leiknum (30.5.18);

Okkur [hljómsveitarmenn] er búið að langa lengi að koma saman aftur (2.6.18).

Trúr orðalagi íþróttablaðamanna getur fréttamaðurinn ekki sagt að Valur hafi sigrað í leiknum, heldur „siglt sigrinum heim“. Sem auðvitað er rosalega fínt og flott hefði keppnin verið á sjó.

Best að forðast klisjur á borð við þessa, þær hjálpa okkur, lesendum, hlustendum og áhorfendum, ekkert. 

Að lokum sagði fréttamaðurinn að Valur væri „ríkjandi“ Íslandsmeistari í fótbolta, handbolta og körfubolta.

Hver er munurinn á á að vera „ríkjandi Íslandmeistari“ og Íslandsmeistari? Enginn. Alls enginn. Hvers vegna er þá verið að troða orðinu „ríkjandi“ inn í frásögnina? 

„Þá er þetta allt komið hjá MÉR í kvöld, „veriði“ sæl.“ 

Aldrei taka aðrir fréttamenn fréttastofu Sjónvarps þannig til orða. Hvers vegna?

Tillaga: Íslandsbikarinn í Pepsímax deild kvenna fór á loft í dag.

4.

„Ole Gunnar Solskjær lofar því að spila ungum leikmönnum Manchester United mikið í vetur.“

Frétt á visir.is. 

Athugasemd: Hvað merkir þessi málsgrein? Ekkert hún er bull.

Vefmiðillinn Sky Sport virðist vera heimildin fyrir fréttinni. Þar segir í fyrirsögn:

Manchester United boss Ole Gunnar Solskjaer to play youngsters in Premier League.

Blaðamaður Vísis heldur að hann geti þýtt orðin beint yfir á íslensku en hvorugt tungumálið virðist honum tamt.

Þetta er ekki nein tilviljun eða yfirsjón hjá blaðamanninum. Síðar í fréttinni segir hann:

„Þú lærir mikið á að spila ungum leikmönnum,“ sagði Solskjær við Sky Sports.

Auðvitað er ekki alltaf hægt að þýða beint, stundum þarf að umorða og það þurfa allir blaðamenn að gera.

Tillaga: Ole Gunnar Solskjær lofar því að ungu leikmennirnir fá að spila mikið með Manchester United í vetur.

Eigin sala ráðherrans, borhola reist og þrjár formennskur

Orðlof

Helmingi þyngra

Þegar talað er um að eitthvað sé helmingi þyngra en eitthvað annað getur það merkt tvennt: 

1. að hluturinn sé 100% þyngri
2. að hluturinn sé 50% þyngri.

Úr því að orðasambandið hefur tvær merkingar í íslensku kann það að valda misskilningi í málnotkun.

Málfarsbankinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Það var leikið sér með virðingu mína.“

Fyrirsögn á visir.is.         

Athugasemd: Ekki er boðlegt að búa til vitleysu og dreifa til almennings. Þess ber þó að geta að vel má vera að annar en sá sem skráður er fyrir fréttinni hafi skrifað fyrirsögnina. 

Fréttin er á forsíðu Vísis en þegar smellt er á hana birtist önnur yfir fréttinni. Einhverjum innan dyra hefur líklega ofboðið vitleysan og breytt fyrirsögninni sem þó hangir enn inni á forsíðunni.

Þetta er skemmd frétt.

Tillaga: Virðing mín var öðrum að leiksoppi.

2.

„Nú kann hins vegar að hafa áhrif fyrirhugað frumvarp dómsmálaráðherra um heimild til sölu á eigin framleiðslu og heimild til áfengiskaupa í netverslun …“

Frétt á visir.is.         

Athugasemd: Framleiðir dómsmálaráðherra áfengi eða eitthvað annað sem hann þarf að selja? Þetta er einfaldlega fullyrt ofangreindri málsgrein í Vísi.

Nei, þetta er enginn útúrsnúningur!

Já. Þegar lengra er lesið er ljós að ekki er verið að heimila dómsmálaráðherra að selja eigin framleiðslu. Samt er það sagt í fréttinni …

Málgreinin er hnoð og varla hægt að laga hana. Efnislega hefur hún ekkert gildi. Hún stendur bara í miðri fréttinni eins og sker í lygnum sjó og fæstir sem hana lesa verða einhvers vísari. Sem sagt: málalenging.

Tillaga: Engin tilaga.

3.

„Að­dá­endur kín­verska Loch Ness skrímslisins urðu fyrir miklum von­brigðum þegar í ljós kom að skrímslið al­ræmda væri tuttugu metra langur loft­púði sem lent hafði í Y­angtze ánni.“

Frétt á frettabladid.is.         

Athugasemd: Þetta er kjánalega orðað. Loch Ness er stöðuvatn í Skotlandi og í því er sagt að skrímsli felist. Ekkert stöðuvatn í Kína ber sama nafn. Meint skrímsli sást í fljótinu Yangtze, sem er hið lengsta í Asíu og þriðja lengsta í heiminum, og á ekkert sameiginlegt með skoskum vötnum. 

Í fréttinni segir:

… þar sem mátti sjá móta fyrir dular­fullu svörtu formi fljóta í ánni.

Aðdáendur svartra kökuforma hafa eflaust orðið fyrir vonbrigðum. Líklega er orðalagið komið úr ensku, „black figure“ eða álíka.

Einnig stendur þetta í fréttinni:

Mynd­bandið, sem er ekki í sérlega góðum gæðum …

Gæði er fleirtöluorð sem er náskylt lýsingarorðinu góður. Þetta er svona álíka eins og að segja „stór stærð“, „heitur hiti“ eða álíka. 

Í Málfarsbankanum segir:

Athuga muninn á merkingu íslenska orðsins gæði (skylt góður) og erlendu orðanna kvalitet, quality o.s.frv. sem borið geta fremur hlutlausa merkingu: eiginleikar. Í íslensku er unnt að tala um góða eiginleika en illa er talið fara á orðalaginu „góð gæði“ og „léleg gæði“. Fremur: mikil gæði, lítil gæði.

Allir blaðamenn eiga að vita þetta nema þeir sem sváfu í íslenskutímum í framhaldsskóla. Slíkir eiga lítið erindi í blaðamennsku.

Tillaga: Engin tilaga.

4.

„Hægra meg­in á mynd­inni, við ána, er bor­hol­an sem Hita­veita Ran­gæ­inga reisti um síðustu alda­mót.“

Myndatexti á mbl.is.         

Athugasemd: Frægt var með endemum þegar verðbólgan seig upp á við. Risherbergi í kjallara til leigu, stóð einhvern tímann í dagblaðsauglýsingu. Svipuð reisn er yfir myndatextanum.

Má vera að borhola sé reist þó hún sé gat ofan í jörðu. Til er hús sem kallað er hola

Tillaga: Engin tilaga.

5.

„Stjórnarandstaðan hefur þrjár formennskur.“

Morgunþáttur í Ríkisútvarpinu kl. 7:40, 20.9.2019.         

Athugasemd: Mennska er nafnorð sem aðeins er til í eintölu. Stjórnmálamaður sem talar um „mennskur“ er ekki góð fyrirmynd. Raunar er svona tal afar niðurdrepandi og gefur varla fyrirheit um glæsta framtíð íslenskunnar.

Hvernig á þá að orða það sem maðurinn sagði í ofangreindri tilvitnun?

Sáraeinfalt.

Tillaga: Stjórnarandstaðan hefur formennsku í þremur nefndum.

6.

„Aldrei séð svona mikið vatn.“

Fyrirsögn á mbl.is.          

Athugasemd: Í Þingvallavatni er fjári mikið vatn, jafnvel í þurrkatíð. Atlantshafið er rosalega stór pollur með enn meira vatni, að vísu söltu. Stundum nær það upp að bryggjugólfi.

Í ónefndu bæjarfélagi stóð hafnarnefndin á bryggjunni og horfði ofan í sjóinn. Við þurfum að dýpka höfnina og það er rosalega dýrt, sagði formaðurinn. Hér geta fá skip lagt að. Má vera að það sé bara ódýrara að hækka bryggjuna, sagði fulltrúi minnihlutans, og beit í tunguna. Orð sem einu sinni eru sögð verða ekki aftur tekin.

Tillaga: Engin tillaga.

7.

„Appel­sínu­gul við­vörun til morguns: Enn hætta þó hætti að rigna.“

Fyrirsögn á frettabladid.is.         

Athugasemd: Þó svo að tvö orð hafi ólíka merkingu kallast það nástaða þegar þau standa nálægt hvoru öðru. Krakkar í blaðamennsku vita ekkert um þetta né heldur veldur orðafátæktin þeim áhyggjum enda fá þeir engar leiðbeiningar.

Hvað segjum við þegar „það hættir að rigna“?

Jú, það styttir upp. Þá kemur uppstytta, hlé á rigningu, að minnsta kosti þangað til aftur rignir.

Í fréttinni segir:

Það er búið að vera alls­konar vatns­veður í dag og vegir farið í sundur. 

Samkvæmt orðabókinni merki vatnsveður mikil rigning. Hins vegar er algjörlega óljóst hvað allskonar vatnsveður merkir. Líklega er þetta sérfræðilegt hugtak í veðurfræði og ekki fyrir okkur dauðlega að velta vöngum yfir.

Allskonar má rita í einu orði en betur fer á því að skrifa alls konar. Í ritreglum er ritháttur skilgreindur svo (sjá aukafallsliði, grein 2.5):

Ýmis fallorð í aukafalli með atvikslega merkingu skal rita í samræmi við uppruna, þ.e. hvert orð út af fyrir sig. Þau vísa gjarna til tíma, staðar eða háttar.

Blaðamaðurinn, og ugglaust líka viðmælandi hans, gerir ekki greinarmun á svæði og landshluta. Rigningu er spá á „vesturhelmingi“ landsins og því eykst rennsli í ám og lækjum á „svæðinu“. Vesturland telst varla svæði þó fótboltavöllurinn í Borgarnesi sé það eða kannski Húsafellsskógur.

Fljótfærnin er að drepa blaðamanninn. Í fréttinni segir:

Vegna vatna­vaxta hafði vegurinn farið í sundur. Að­gerðum lauk á vett­vangi um klukkan 16, en þurfti að kalla þyrlu Land­helgis­gæslunnar til vegna þess að vegurinn hafði farið í sundur.

Svo virðist sem margir blaðamenn lesi ekki fréttir sínar yfir fyrir birtingu. Það er slæmt. Verra er þó ef blaðamenn sjá ekki villurnar, þá skiptir engu máli hversu oft fréttin er lesin yfir. Oft þarf „fersk augu“ til yfirlestrar. Slíkt tíðkast ekki enda telja fjölmiðlar ekki eftirsóknarvert að birta villulausar fréttir.

Tillaga: Appel­sínu­gul við­vörun til morguns: Enn hætta þó stytti upp.

 

Óhliðhollur gluggi og sýna ógnandi hegðun

Orðlof

Takk eða þökk

Sumir hafa amast við orðunum takk fyrir vegna danskra áhrifa.

Benda má á þökk fyrir eða þakka þér fyrir í þeirra stað.

Málfarsbankinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Örlyg­ur Hnef­ill Örlygs­son, safnstjóri safns­ins, segir í sam­tali við mbl.is að hann sé staðráðinn í að opna safnið á ný síðar.“

Frétt á mbl.is.         

Athugasemd: Safnstjóri safnsins ætlar að opna safnið aftur. Auðvelt er að orða þetta betur og komast hjá meinlegri nástöðu. 

Þetta er stutt frétt, aðeins 164 orð. Þar af kemur orðið safn fyrir átta sinnum þar af orðið könnunarsafn þrisvar sinnum. Þetta er ekki vel skrifað.

Nafnið er Könnunarsafn og ætti að vera ritað með stórum staf í allri fréttinni, svo er ekki.

Tillaga: Örlyg­ur Hnef­ill Örlygs­son, safnstjóri sagði í sam­tali við blaðamann að hann sé staðráðinn í að opna það aftur.

2.

„Félagaskiptaglugginn var ekki hliðhollur Val.“

Frétt á vísir.is.        

Athugasemd: Félagaskiptagluggi er tímabil að sumri sem leikmenn í fótbolta mega skipta um félög. Ekki er ljóst hvers vegna þetta er kallaður gluggi, önnur orð henta betur, til dæmis tími og tímabil. Ekkert í fótbolta réttlætir að þetta sé kallaður gluggi enda vísast einhver sérviska sem hefur orðið vinsæl.

Á malid.is segir:

gluggi, gluggur k. birtuop á vistarveru (oftast með gagnsæju efni í (t.d. gleri)); heiðríkjublettur á lofti …

Orðalagið „félagaskiptagluggin var ekki hliðhollur Val“ er bara tóm della, bjánalegt orðalag sem útilokað er að réttlæta.

Í fréttinni er þetta haft eftir einum álitsgjafanum í fótbolta:

„Það sem þú upplifir með Valsliðið er ótrúlega mikil gæði en liðið er ekki í góðu ásigkomulagi.“

Þetta er talmál og ekkert út á það að segja fyrr en ræðan hefur verið sett á blað. Þá er kemur í ljós að talið er bara samhengislaust rugl. Hver er þessi „þú“ sem er verið að ávarpa. Enginn, orðalagið er komið úr ensku. 

Sögnin að upplifa á ekki heldur heima þarna. Blaðamanni er skylt að breyta og laga orðalag viðmælenda sinna ella er hann að dreifa villum og bulli og það er ekki tilgangur fjölmiðla.

Valsliðið getur ekki bæði verið gott og í slæmu ásigkomulagi. Betra hefði verið að segja:

Valsliðið er ótrúlega gott en einstaka leikmenn hafa verið meiddir.

Fréttin er illa skrifuð og lesendum ekki bjóðandi.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Ef Rúnar myndi fá gott tilboð þá væri Heimir Guðjónsson fyrsti maðurinn á blaði til að taka við starfinu.“

Frétt á vísir.is.        

Athugasemd: Skrýtið að orða þetta svona, en blaðamaðurinn er ábyggilega án efa afar vel að sér í íþróttum. Hann hann er mun lakari í skrifum.

Tillaga: Ef Rúnar fengi gott tilboð væri Heimir Guðjónsson efstur á blaði.

4.

„Kon­ur og minni­hluta­hóp­ar standi verst.“

Frétt á mbl.is.         

Athugasemd: Ofnotkun á viðtengingarhætti er því sem næst orðin óþolandi í fyrirsögnum fréttamiðla. Í flestum tilvikum er það viðmælandi sem fullyrðir og til að lesendur misskilji ekki er viðtengingarháttur notaður.

Við lesendur veltum þessari fyrirsögn fyrir okkur enda segir hún bókstaflega að konur og minnihlutahópar eigi að standa verst.

Hér áður fyrr notuðu blaðmenn framsöguhátt. Samkvæmt því hefði fyrirsögnin verið svona:

Kon­ur og minni­hluta­hóp­ar standa verst.

Allir skilja þessa fyrirsögn, hún er mun betri en sú með viðtengingarhættinum. Fullyrðingin skýrist betur sé fréttin lesin.

Tillaga: Kon­ur og minni­hluta­hóp­ar standa verst.

5.

„Menn­irn­ir voru ósam­vinnuþýðir og sýndu ógn­andi í hegðun.“

Frétt á mbl.is.         

Athugasemd: Hvernig sem litið er á málsgreinina er hún rökleysa, jafnvel þó gert sé ráð fyrir einni villu. 

Forsetningunni í er ofaukið, hún á ekkert erindi í setninguna nema öðru sé breytt.

„Sýna hegðun“ er ekki íslenska nema því aðeins að lýsingarorði sé bætt við, til dæmis slæma eða vonda hegðun. Menn geta verið ógnandi. Of mikið er að segja: „sýna ógnandi hegðun“.

Svona byrjar fréttin:

18 ára kona var hand­tek­in í Okla­homa í Banda­ríkj­un­um …

Reglan er þessi: Ekki byrja setningu á tölustöfum. Það þekkist hvergi í vestrænum tungumálum. Ástæðan er einföld. Með punkti er setningu eða málgrein lokið og þá getur önnur byrjað og það er gert með stórum staf í upphafi fyrsta orðs. Þetta er öllum auðskiljanlegt, truflar ekkert. 

Tölustafur truflar í upphafi setningar vegna þess stóran staf vantar. Tala stendur þarna eins og illa gerður hlutur enda allt annað tákn en bókstafur.

Eigi setning að byrja á tölu er hún skrifuð með bókstöfum.

Tillaga: Mennirnir voru ósamvinnuþýðir og ógnandi.

Arkitektateiknað hús, sívaxandi mælir og body checkið

Orðlof

Sjá eða heyra

Auk þess þykir skilríkum mönnum óþarfi að breyta orðinu sjónarvottur í „sjónvitni“ (á ensku eyewitness ). Og: Einhver sagðist í útvarpinu vilja "sjá áherslubreytingu". Er það hægt? Ég heyri hinsvegar stundum áherslubreytingar í tali manna.

Íslenskt mál, Morgunblaðið, Gísli Jónsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Mikill öldugangur og vindur var í Reynisfjöru í dag þegar ferðamenn spókuðu sig um í fjörunni.“

Frétt á visir.is.        

Athugasemd: Já, mikill vindur … Skyldi hafa verið hvasst? Blaðamenn þekkja ekki lengur gömul orð yfir vindstyrk. Nú er talað er um lítinn, mikinn vind eð sterkan vind. Líklega er þess skammt að bíða að orðið vindgangur sé tekið í gagnið í veðurlýsingum.

Í fréttinni segir:

Í myndbandi sjást öldurnar ná töluverðum hæðum áður en þær koma að landi af miklum þunga.

Eiginlega er ekkert rangt við þetta en margur kann að velta því fyrir sér hvað átt sé við með „töluverðum hæðum“. Hvergi í fréttinni er talað um brim í Reynisfjöru. Vita ungir blaðamenn ekki hvað brim er?

Í Reynisfjöru spókuðu sig ferðamenn í fjörunni. Blaðamenn hafa ekki hugmynd um hvað nástaða er. Þess vegna eru sömu orðin jórtruð. Líklega væri það frétt ef ferðamenn í Reynisfjöru spókuðu sig uppi á fjalli.

Tillaga: Í Reynisfjöru var í dag mikið brim og hvasst.

2.

„Gary Martin refsar endurtekið fyrri félögum.“

Fyrirsögn á visir.is.        

Athugasemd: Sá sem svona skrifar hefur ekki mikla tilfinningu fyrir íslensku máli. Auðvitað á hann að nota atviksorðið aftur, jafnvel enn og aftur.

Átt er við að leikmaðurinn hafi skorað fyrir ÍBV þegar liðið lék við Val og ÍA. Þetta kallar blaðamaðurinn að refsa sem er furðulegt orðaval. Fyrir hvað var leikmaðurinn að refsa? Var hann að hefna fyrir brottrekstur? Nei, hann hætti hjá öðru en var rekinn úr hinu. Fótboltaleikur gengur út á það að skora mörk. Má vera að Val og ÍA hafi nú hefnst fyrir að láta Gary Martin fara en um það veit ég ekkert.

Tillaga: Enn skorar Gary Martin gegn fyrri félögum.

3.

„Vel skipulagt og bjart arkitektateiknað einbýlishús …“

Fasteignaauglýsing í Fréttablaðinu 16.9.2019.       

Athugasemd: Vissara er að þeir sem ætla að kaupa íbúð að athuga hvort húsið sé „arkitektateiknað“ en ekki „smiðsteiknað“, „píparateiknað“ eða „fasteignasalateiknað“.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Að undanförnu hefur í sívaxandi mæli runnið upp fyrir mér ákveðið ljós.“

Grein á frettabladid.is      

Athugasemd: Svona getur farið þegar fyrirfram ákveðið orðalagi tekur völdin af skrifaranum. Þegar skilningur vex er oft sagt að menn sjái ljósið eða ljós renni upp fyrir þeim.

Það er hins vegar bráðfyndið þegar mælirinn fær sjálfstæðan vilja. Við þekkjum til dæmis þetta orðalag:

• Í auknum mæli
• Í vaxandi mæli
• Kornið sem fyllir mælinn
• Dropinn sem fyllir mælinn

Sívaxandi mælir er skiljanlegt orðalag en dálítið bjánalegt: Vaxandi mælir þekkist ekki.

Betra hefði verið ef skrifarinn segði: 

Ég áttaði mig smám saman á þessu.

Svo er það ákveðna ljósið. Þeir sem skrifa verða að átta sig á því við yfirlestur hvort orðalagið er skynsamlegt eða tóm della, vera óhræddir að laga og bæta. Hérna hefði höfundurinn hreinlega átt að segja að hann hafi áttað sig á staðreyndum mála.

Allir skilja hvað að undanförnu merkir og einnig smám saman.  Stundum er of mikið að hafa hvort tveggja í sömu setningu. Svona er ekki rangt, telst miklu frekar stílleysa. 

Höfundurinn hefur raunar léttan og leikandi stíl, skrifar auðskilinn texta og oft skemmtilegan. Hann á það þó til að flækjast sig í málalengingum. Á greininni er dálítil fljótaskrift. 

Tillaga: Að undanförnu hef ég smám saman áttað mig á ákveðinni staðreynd.

5.

„Síðastliðna nótt lét frostið einnig á sér kræla …“

Frétt á mbl.is.    

Athugasemd: Smekkur manna er mismunandi. Lítum bara á heimili fólks, varla finnast tvö sem eru alveg eins. Sama er með orðavalið í fréttum, greinum og jafnvel bókum. Sumir eru algerlega blindir á merkingu orðtaka og máltækja. Aðrir eiga það til að nota orð eða orðasambönd sem eiga ekki við. Farsælast er að skrifa án útúrdúra, rita hreinan texta. Nota sem minnst af orðatiltækjum og málsháttum og forðast orð sem ekki eiga við.

Á malid.is segir:

Láta á sér kræla: láta verða vart við sig, verða sýnilegur, vekja á sér athygli.

Málsgreinin í vefútgáfu Moggans hér að ofan er ekki röng en hún er kjánaleg af því að frost lætur ekki á sér kræla, það einfaldlega er, var eða verður. Kuldi er kyrrstaða.

Þetta orðalag fer vel þegar rætt er um fólk, jafnvel dýr eða fugla. En auðvitað veltur þetta eins og svo margt annað á smekk, rétt eins og val á húsgögnum og öðrum húsbúnaði fyrir heimilið.

Tillaga: Síðastliðna nótt var frost …

6.

„Ég hef mjög gaman af því hvernig Kennie Chopart spilar vörn. Gefur kantaranum smá space og býður honum í kaffi, kemur svo á siglingunni í body checkið og segir takkk fyrir komuna.“

Ummæli á Twitter birt á mbl.is.     

Athugasemd: Þetta er bráðskemmtileg lýsing þó sletturnar spilli doldið fyrir. Er ekki alveg viss á hvað þær þýða, er eins og svo margir frekar illa að mér í dönsku …

Fótboltafélagið Knattspyrnufélag Reykjavíkur, þekkt sem KR, varð Íslandsmeistari í fótbolta í gærkvöldi. 

Á vefútgáfu Moggans voru birtar nokkrar skemmtilegar lýsingar rétt eins og þessi fyrir ofan. 

Árangur KR er einkar glæsilegur. Munum samt að félagið er ekki „ríkjandi“ Íslandsmeistari í fótbolta heldur er einfaldlega Íslandsmeistari í fótbolta.

Tillaga: Engin tillaga

Sápugerðin Friggs og flugvél sem neyðarlenti

Orðlof

Upplýsingaöld eða …

Ekki er sama hvort ritað er upplýsingaöld eða upplýsingaröld.

1. Upplýsingaöld er orð sem stundum er haft um nútímann, sbr. tölvu- og upplýsingaöld.
2. Upplýsingaröld er það tímabil þegar fræðslustefnan var öflugust (á Íslandi oft talin 1770–1830) (Íslensk orðabók).

Málfarsbankinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„… forstjóri Sápugerðarinnar Friggs.“

Dægradvöl, dálkur á blaðsíðu í Morgunblaðinu 11.9.2019.        

Athugasemd: Í Dægradvöl er getið um æviferil fólks sem á afmæli og birt ættartré. Athyglisverðar og fróðlegar upplýsingar. Faðir eins afmælisbarnsins er sagður hafa verið forstjóri „Sápugerðarinnar Friggs“. Þetta á auðvitað að vera Friggjar.

Frigg er fornnorrænt gyðjuheiti og beygist svona: Frigg, Frigg, Frigg, Friggjar. Beygingarmyndin í tilvitnuninni er ekki til.

Tillaga: … forstjóri Sápugerðarinnar Friggjar.

2.

„Skógafoss er 60 metra hár og 25 metra breiður. Fossinn er friðlýstur og telst sem náttúruvætti. Skógafoss er gríðarlega kraftmikill og er talinn meðal fegurstu fossa landsins.“

Frétt í frettabladid.is.         

Athugasemd: Væri hægt að bæta við orðinu foss í þessa lýsingu? Ég gerði tilraun:

Skógafoss er 60 metra hár foss og 25 metra breiður (foss). Fossinn er friðlýstur (foss) og telst sem náttúruvætti. Skógafoss er gríðarlega kraftmikill (foss) og er talinn meðal fegurstu fossa landsins.

Er þetta ekki um of? Jú, nástaða er aldrei viðunandi en hér tekur út yfir allan þjófabálk. Jafnvel án viðbótarinnar er þetta illa skrifað, algjörlega stíllaust. Þó má hæla blaðamanninum fyrir að skrifa ekki Skógafoss með erri og fyrir stuttar málsgreinar. Verra er þegar blaðamaður veit ekkert hvað nástaða er og tönglast á sama orðinu í sífellu.

Verst er að í fyrstu útgáfu fréttarinnar stóð: „Ferðamaður vaðaði út í Skógá.“ Einhver á Fréttablaðinu rak augun í villuna og lét leiðrétta hana, þó ekki fyrr en að lesandi nefndi þetta í athugasemdum við fréttina.

Hvað er annars þessi þjófabálkur sem mér varð að orði? Í bókinni Mergur málsins segir:

Þjófabálkur: Sérstakur kafli í Jónsbók (lögbók frá árinu 1281) sem nefnist þjófabálkur en þar var fjallað um refsingar fyrir þjófnað. Það hefur þótt kasta tólfunum ef ákvæði hans hafa ekki náð yfir eitthvert brot. Af því er líkingin dregin.

Orðalagið merkir það sem er fráleitt eða forkastanlegt.

Í tilvitnuninni kemur frá orðalagið að kasta tólfunum. Merkingin er það sem er yfirgengilegt og svo segir í bókinni:

Líkingin er dregin af teningskasti, sbr. kasta sex tvö, kasta tólfin, þ.e. vísar til þess þegar sex kemur upp á tveimur teningum.

Ansi fróðlegt, finnst mér, jafnvel þó þetta tvennt tengist ekkert tilvitnuninni úr Fréttablaðinu.

Tillaga: Skógafoss er 60 metra hár og 25 metra breiður. Hann er friðlýstur sem náttúruvætti og er meðal fegurstu fossa landsins.

3.

„Talsmaður Ross neitar því að hann hafi hótað neinum uppsögn.“

Frétt á visir.is.         

Athugasemd: Í orðabókinni segir að óákveðna fornafnið neinn sé notað sérstætt og með neitun. Oftast með orðalaginu ekki, til dæmi þarna er ekki neinn.

Mér finnst ofangreind tilvitnun í frétt Vísis dálítið ókunnugleg. Var ekki hótað neinni uppsögn eða var einhverjum einum ekki hótað uppsögn?  

Inn í tilvituðu orðin vantar líklega atviksorðið ekki. Hins vegar passar það engan veginn inn í málsgreinina vegna þess að í henni er sagnorðið neita. 

Betra er að umorða, segja að maðurinn hafi ekki hótað neinum uppsögn eða neinum uppsögnum. Hið fyrra á við að hann hafi ekki hótað manni uppsögn og hið síðara mönnum uppsögnum

Tillaga: Talsmaður Ross segir því að hann hafi ekki hótað uppsögnum.

4.

„Neyðarlentu eftir að kaffi helltist niður.“

Frétt á ruv.is.         

Athugasemd: Flugmaður farþegaþotu hellti óvart niður kaffi sem varð til þess að flugvélinni var lent á Írlandi. Hvernig á að orða það öðru vísi en en að flugvélin hafi „neyðarlent“? Ég held að vísu að sagnorð sé ekki til, en hugsanlega ætti svo að vera. En …

Á vef BBC sem virðist vera heimild fréttarinnar segir ekki að flugvélin hafi „neyðarlent“ en það er aukaatriði. Á ensku er ekki til eitt orð fyrir neyðarlendingu. Þess í stað er notað „emergency landing“, það er lending í neyð. Þetta er því orðað svona:

Pilot made emergency landing … 
Flight makes emergency landing …

Er hægt að nota annað orð á íslensku en að „neyðarlenda“ flugvél þegar hætta steðjar að? Jú, hugsanlega má segja „flugvél hafi lent vegna neyðar“. Þetta er hins vegar nokkuð þvingað orðalag, jaðrar við hnoð. Hvað skyldu lesendur segja?

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Vafa­samt „aðsókn­ar­met“ slegið.“

Fyrirsögn á mbl.is.          

Athugasemd: Aldrei hafa fleiri komið bráðamóttöku Landspítalans í Fossvogi en á þessu ári. Þetta kallar vefútgáfa Moggans vafasamt aðsóknarmet.

Þegar eitthvað er vafasamt má í orðsins fyllstu merkingu efast um það. Sá sem er vafasamur er varhugaverður að einu eða öðru leyti. Vafasamt aðsóknarmet er því aðsóknarmet sem líklega  má draga í efa að sé rétt.

Blaðamaðurinn án efa við að það sé ekki gott að þeim fjölgi sem þurfi á læknisaðstoð að halda vegna slysa eða sjúkdóma. Aðsóknarmetið er því slæmt eða óheppilegt fremur en vafasamt. Hins vegar er engin ástæða til að hafa aðsóknarmet í gæsalöppum vegna þess að það er réttnefni.

Tillaga: Slæmt aðsókn­ar­met slegið.

6.

„Það voru misheppnaðar sendingar og skot, sjúkraþjálfari sem fékk hálfgerða hárþurrkumeðferð og vítadómur eftir að samherjar klesstu á hvorn annan.“

Frétt á visir.is.          

Athugasemd: Til eru nokkrir vel skrifandi íþróttablaðamenn. Enginn slíkur skrifaði ofangreinda málsgrein.

Hvernig er hægt að byrja málsgrein á persónufornafninu „það“. „Það“ hvað? Hverju lýsir „það“? Svona orð er leppur, kallað aukafrumlag sem flestir góðir blaðmenn og aðrir reyna að forðast vegna þess að oftast bjóðast betri kostir (ekki „valkostir“ þeir eru ekki til).

Börn segja að bílar sem lenda í árekstri klessi. Leikmenn sem rekast hvor á annan eru líka sagði hafa klesst saman. Langflestir leggja barnamálið af eftir því sem þeir eldast og þroskast. Hinir gerast íþróttablaðamenn. 

Tillaga: Engin tillaga.

7.

„Hann nefnir dæmi um það þegar hann labbaði frá Kirkjubæjarklaustri til Víkur en það var lítið af gististöðum þar á milli.“

Frétt á visir.is.          

Athugasemd: Töluvert afrek er að ganga hringinn í kringum landið og ekki síst að ná því að halda góðum gönguhraða og ýta jafnframt á undan sér hjólbörum fullum af farangri. Engu að síður kallar blaðamaðurinn þetta „labb“. Í fréttinni er ýmist tala um göngu eða labb. Blaðamaðurinn hefði átt að gæta samræmis og nota sögnina að ganga.

Hvað merki labb eða labba? Á malid.is segir:

Labba s. (17. öld) rölta, ganga; sbr. nno. labba þramma …

Ganga er ekki alltaf labb en labb er ganga. Ég labba stundum út í búð, örstutta leið, labba líka upp og niður stiga. Ég geng á  Esju, Vífilsfell og önnur fjöll. Ég labbaði ekki yfir Sprengisand og Kjöl og alls ekki um Hornstrandir. Aldrei labbaði ég upp á Hvannadalshnúk en gekk upp nokkrum sinnum.

Vera má að fólk geri ekki greinarmun á göngu og labbi. Mín tilfinning er sú að labb sé svipað og rölt.

Tillaga: Hann nefnir dæmi um það þegar hann gekk frá Kirkjubæjarklaustri til Víkur en fáir gististaðir eru á leiðinni.

Lægðin sem mætti, menn sem haga sér og löggjafarþing Alþingis

Orðlof

Traustatak og þjófnaður

Orðasambandið taka traustataki merkir strangt til tekið: taka eitthvað án leyfis en í trausti þess að leyfi hefði fengist. 

Gerður er greinarmunur á merkingu þessa orðasambands og taka eitthvað ófrjálsri hendi en það merkir: stela einhverju.

Málfarsbankinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Fellibylurinn Dorian mætti að ströndum Kanada í gær með gríðarmiklu regni og kröftugum vindum.“

Frétt á visir.is.         

Athugasemd: Í frétt Ap fréttastofunnar sem er heimild fyrir þessari frétt Vísis segir:

Dorian arrived on Canada’s Atlantic coast Saturday with heavy rain and powerful winds …

Þegar sögnin „to arrive“ we notuð í ensku fréttinni er ómögulegt að þýða hana með íslensku sögninni að mæta vegna þess að hann mætti ekki heldur kom. Hins vegar mætir fólk á réttum tíma í vinnuna eða á fund. 

Kæruleysilegt eða fljótfærnislegt orðalag bendir ekki til þess að sá sem skrifar beri neina virðingu fyrir lesendum. 

Tillaga: Fellibylurinn Dorian kom að ströndum Kanada í gær með gríðarmiklu regni og kröftugum vindum.

2.

„Mér fannst hann dæma þetta ágætlega, en rétt eins og ég og aðrir þá þurfum við að haga okkur og segja fallega hluti.“

Frétt á visir.is.         

Athugasemd: Annað hvort haga menn sér vel, illa eða á einhvern annan hátt. Lýsingarorð þarf að fylgja sögninni. 

Áhrifin af ensku sögninni „to behave“ eru mikil. Hana má ekki þýða hugsunarlaust með sögnunum að haga (sér) eða hegða (sér). 

Orðin að haga eða hegða (án lýsingarorðs) er orðið æ algengara í fjölmiðlum og margir halda að þannig eigi það að vera. Svo virðist sem blaðamenn viti ekki betur, noti orðin hiklaust.

Í ensku orðabókinni minni segir:

Behave: Act correctly, act properly, conduct oneself well, act in a polite way, show good manners, mind one's manners, mind one's Ps and Qs; be good, be polite, be well behaved.

Sögnin haga segir til um hegðun. Hún getur greinilega ekki staðið sjálfstætt eins og enska sögnin „behave“ eins og fram kemur í ensku tilvitnuninni.

Tillaga: Mér fannst hann dæma þetta ágætlega, en rétt eins og ég og aðrir þá þurfum við að haga okkur vel og segja fallega hluti.

3.

„Tveimur mönnum bjargað úr bát sem strandaði.“

Fyrirsögn á visir.is.         

Athugasemd: Strandaði báturinn eftir að mönnunum var bjargað eða hafði hann strandað áður? Fyrirsögnin er einfaldlega tvíræð þó svo að vitum að báturinn var þegar strandaður er mönnunum var bjargað.

Að sumu leyti er þetta furðulega skrifuð frétt. Sagt er að björgunarsveitir hafi verið sendar á „staðinn“. Fiskibátur gat ekki „athafnað sig á svæðinu“ og svo kom björgunarbátur á „staðinn“. Loks er sagt að „standstaður var undir bjargi“. Frekar einhæf lýsing, mikil nástaða og endurtekningar. 

Svo kemur þetta „gullkorn“:

Við birtingu verða aðstæður svo skoðaðar betur með tilliti til björgunar á bátnum. 

Blaðamanninum datt greinilega ekki hug að skrifa svona:

Við birtingu verður kannað hvort hægt sé að bjarga bátnum.

Því miður er þetta skemmd frétt.

Tillaga: Tveimur mönnum bjargað úr strönduðum báti.

4.

„150. löggjafarþing Alþingis var sett í gær með tilheyrandi athöfn.“

Frétt á blaðsíðu fjögur í Morgunblaðinu 11.9.2019.        

Athugasemd: Fréttin hefst með tölustöfum og punkti. Víðast er ráðið gegn því að byrja setningu á tölustöfum. Ástæðan er einfaldlega sú að þeir eru ekki bókstafir, heldur tákn sem merkja tölu.

Raðtalan 150 er ekki skrifuð svona: Eitthundraðasta og fimmtugasta.

Svo er það hitt. Alþingi er löggjafarþing þjóðarinnar. Er þá rétt að segja löggjafarþing Alþingis? 

Í upphafi ávarps síns sagði forseti þingsins þetta:

Ég býð hv. alþingismenn og gesti Alþingis velkomna við setningu 150. löggjafarþings.

Forsetinn býður gesti Alþingis velkomna í tilefni setningar löggjafarþingsins. Orð hans skýra það sem segir í frétt Morgunblaðsins. Þetta er eitthundrað og fimmtugasta löggjafarþingið sem sett er í þeirri stofnun sem nefnist Alþingi. Þar af leiðir að orðalagið í fréttinni er líklega rétt. 

Hafa lesendur einhverja skoðun á þessu?

Að lokum. Mikið er ég á móti skammstöfunum í rituðu máli. Fyrir tíma tölvunnar var reynt að spara pláss í blýsetningu. Þess þarf ekki lengur.

Tillaga: Eitthundrað og fimmtugasta löggjafarþing Alþingis

 

Sérstakt þing, reipbrennandi og fellibylur ferðast

Orðlof

Traustatakið

Orðasambandið taka traustataki merkir strangt til tekið: taka eitthvað án leyfis en í trausti þess að leyfi hefði fengist. 

Gerður er greinarmunur á merkingu þessa orðasambands og taka eitthvað ófrjálsri hendi en það merkir: stela einhverju.

Málfarsbankinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Á morgun fer fram sérstakt aukalandsþing Sambands íslenskra sveitarfélaga þar sem …“

Frétt á blaðsíðu 4 í Fréttablaðinu 5.9.2019.        

Athugasemd: Hvort er réttara að segja að þing sé haldið eða það fari fram? Hver er munurinn á aukalandsþingi og sérstöku aukalandsþingi?

Spyr sá sem ekki veit. Hins vegar er alveg ljóst hvað fer betur.

Í fréttinni segir:

Drög að þingsályktunartillögu um stefnuna voru kynnt um miðjan ágúst. Þar er meðal annars að finna tillögur …

Í stað orðagjálfursins „þar er meðal annars að finna“ hefði mátt orða þetta svona:

Drög að þingsályktunartillögu um stefnuna voru kynnt um miðjan ágúst. Í þeim eru tillögur …

Einnig stendur fréttinni: 

Er meðal annars gert ráð fyrir …

Til að ofnota ekki orðasambandið „meðal annars“ hefði mátt sleppa því, segja gert er ráð fyrir …

Blaðamenn eru margir háðir orðum eins og „fjármunir“ í stað þess að tala um fé. Ekki eru allir fjármunir peningar. Fé er peningar nema á á fæti sé.

Tillaga: Á morgun verður haldið aukalandsþing Sambands íslenskra sveitarfélaga þar sem …

2.

„354 reiðhjólaþjófnaðir voru skráðir hjá lög­regl­unni …“

Frétt á mbl.is.         

Athugasemd: Svona byrjar frétt á Morgunblaðinu og alls ekki í fyrsta sinn. Blaðamaðurinn veit ekkert hvað hann er að gera.

Tölustafir og bókstafir eru gjörólíkir. Þetta vita flestir og þar af leiðandi eru tölustafir aldrei notaðir í upphafi setninga.

Á vefnum Grammar Monster segir:

It is considered untidy to start sentences with figures. You should either reword your sentence or write the number in full.

Mjög auðvelt er að hafa hér annan hátt á en að byrja á tölustöfum, sjá tillöguna.

Tillaga: Lögreglan skráði 345 reiðhjólaþjófnaði …

3.

„Reipbrennandi.“

Engin heimild.        

Athugasemd: Í gamla daga þurfti maður að læra ljóð og kunna þau reiprennandi, einnig margföldunartöfluna. Orðið er komið af því er reipi, kaðall eða álíka, rennur til dæmis yfir borðstokk, án flækju. Sem sagt reip-rennandi.

Orðið „reipbrennandi“ er hins vegar ekki til í orðabók en gæti verið það af ástæðu sem hér skal nefna.

Í æsku minni voru skíðalyftur frekar frumstæðar. Í Kerlingarfjöllum, Bláfjöllum og víðar voru traktorar eða jeppar notaðir til að knýja þær. Farartækin voru hækkuð upp að aftan, annað afturdekkið var tekið af, kaðli var brugðið um felguna og einnig um aðra felgu langt uppi í brekku. Síðan var vélin gangsett og kaðallinn rann upp og niður, hring eftir hring.

Skíðamenn gripu í kaðalinn og þeir drógust upp í brekkuna. Sumir áttu þessar fínu klemmur til að grípa í kaðalinn.

Við hinir gripum berhentir eða með vettlingum í kaðalinn og væri gripið ekki nógu fast átti maður á hættu að fá brunasár þegar hann dróst hratt í gegnum greiparnar. Þetta má eflaust hafa heitið „reipbruni“, „reipbrennandi“ hætta. Reip-brennandi.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Eftir að hafa ferðast með austurströnd Flórída er fellbylurinn Dorian …“

Frétt á Stöð2.         

Athugasemd: Fellibylurinn sem gekk yfir Bahamaeyjar heitir Dorian. Enskumælandi taka svona til orða, sjá til dæmis hér:

Dorian had been predicted to travel northwest …

Á íslensku er „ferðast“ veðurbrigði ekki. Venjan er sú að hæðir, lægðir og fellbylir fari eða gangi yfir land eða haf. 

Tillaga: Eftir að fellibylurinn Dorian hafði farið með austurströnd Flórída …

5.

„Veðurfræðingurinn fer með veðurfréttir hér á eftir.“

Frétt í ríkissjónvarpinu kl. 19, 5.9.2019.         

Athugasemd: Veðurfræðingurinn fer með veðurfréttir og prestur fer með bænir. Skyldi fréttamaðurinn fara með fréttirnar, flytja þær eða lesa?

Ég hef hins vegar farið með Gunnarshólma eftir Jónas Hallgrímsson, þó ekki flutt hann opinberlega. Mörg önnur ljóð eftir Jónas hef ég líka lesið.

Tillaga: Veðurfræðingurinn flytur veðurfréttir hér á eftir.

 

Bíll með fjórum hurðum og maður sem mætti lausamöl með vikri

Orðlof

Dyr og hurð

Orðið dyr merkir op eða inngangur, t.d. inn í hús, herbergi eða bíl. 

Hurð er hins vegar einhvers konar fleki sem nota má til að loka opinu, innganginum. 

Því er eðlilegt að tala um að opna og loka dyrunum sem maður fer inn um (eins og talað er um að opna og loka gati eða opi). Síður skyldi segja: „opna hurðina, loka hurðinni“.

Málfarsbankinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Tuga saknað eft­ir eld í bát í Kali­forn­íu.“

Fyrirsögn á mbl.is.        

Athugasemd: Auðvitað var eldur í báti (þágufall). Mikilvægt er að fallbeygja rétt. Þó þekkist nefnifallsáráttan. Í mörgum tilvikum notar fólk aðeins nafnorð og jafnvel lýsingarorð í nefnifalli, sleppir aukaföllunum.

Tillaga: Tuga saknað eft­ir eld í báti í Kali­forn­íu.

2.

„Að sögn lög­reglu var ekk­ert þar að sjá þegar hún kom á vett­vang.“

Frétt á mbl.is.         

Athugasemd: Þegar ekkert er í fréttum er ekkert í fréttum jafnvel þó blaðamaðurinn viti að ekkert sé í fréttum en vilji ekki segja frá því að ekkert sé í fréttum. Ofangreind málsgrein er um ekkert í fréttum.

Í fréttinni segir um:

Til­kynnt var til lög­reglu um grun­sam­leg­ar manna­ferðir við Krón­una í Garðabæ um fjög­ur í nótt. Að sögn lög­reglu var ekk­ert þar að sjá þegar hún kom á vett­vang.

Greinilega ekkert í fréttum. Vettvangurinn var samt þarna.

Svo segir:

Fyrr um nótt­ina hafði verið til­kynnt um þrjá menn vera að stela úr garði í Kópa­vogi. Þegar lög­regl­an kom á vett­vang voru þeir farn­ir á brott og ekki vitað hverju þeir stálu.

Þeir voru „vera að stela“. Betra hefði verið að segja þrjá menn sem voru að stela. Með öðrum orðum; ekkert í fréttum. Löggan finnur sem fyrr alltaf einhvern vettvang.

Þetta er samt ekki nóg, enn bætist við:

… og síðan var lög­regl­an kölluð út vegna ölv­un­ar­ástands ann­ars manns en það mál var afgreitt á vett­vangi.

Af þessu má ráða að enn sé ekkert í fréttum, en guði sé lof fyrir vettvanginn. Líklega hefði ekki verið hægt að „afgreiða“ fulla kallinn án hans.

Loks segir:

Til­kynn­ing barst um mann liggj­andi í göt­unni í miðborg­inni en hann var far­inn þegar lög­regla kom á vett­vang. 

Alveg er það með ólíkindum að löggan geti fundið vettvang hvar sem er. Mér finnst það hins vegar dónaskapur af manninum að standa upp og fara af vettvanginum. Engu að síður fann löggan vettvanginn. 

Líklega er ekkert í fréttum þegar ekkert er fréttaefnið. Það breytir því ekki að afar auðvelt er að skrifa frétt um ekkert eins og þessi sannar. Blaðmaðurinn virðist þó halda að ofnotkun á orðinu „vettvangur“ geri „fréttina“ fréttlegri.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Hér má sjá þverfaglegt teymi Streituskólans og Forvarna sem samanstendur af öflugu og reynslumiklu fagfólki af fjölbreyttum fræðasviðum.“

Myndatexti á blaðsíðu 2 í kynningarblaðinu Fréttablaðsins 3.9.2019.

Athugasemd: Texti undir ljósmynd sem er svo stór að hún þekur hálfa blaðsíðuna byrjar svona: „Hér má sjá …“ Margir blaðamenn eru sífellt (ekki ítrekað) að reyna að orða það sem þarf ekki að segja frá.

Hópurinn, teymið, er sagt að „samanstandi af öflugu fólki …“. Þó er einfaldara að segja að í hópunum sé öflugt fólk, eða taka mið af því sem segir í tillögunni hér að neðan.

Tillaga: Þverfaglegt teymi Streituskólans og Forvarna, öflugt og reynslumikið fagfólki af fjölbreyttum fræðasviðum.

4.

„… gerði sér lítið fyrir og setti nýtt brautarmet bæði fyrir framdrifsbíla og bíla með fjórum hurðum.“

Frétt á blaðsíðu 2 í bílablaði Fréttablaðsins 3.9.2019.

Athugasemd: Fljótaskriftin á þessum texta er mikil. Staðreyndin er nefnilega sú að án dyra eru hurðir gagnslausar. 

Strax í næstu setningu á eftir þeirri sem er hér að ofan segir hann:

Fyrra met fjögurra dyra bíla …

Greinilegt er að hann var að flýta sér, las ekki yfir fyrir birtingu. Þegar blaðamaðurinn skrifar ýmist um „fjögurra hurða“ bíla og „fjögurra dyra“ bíla er eitthvað að.

Í Málfarsbankanum segir:

Orðið dyr er fleirtöluorð í kvenkyni. Einar, tvennar, þrennar, fernar dyr. Tvennra dyra bíll og fernra dyra bíll (ekki „tveggja dyra“ eða „fjögurra dyra bíll“).

Þrátt fyrir þetta er leitun að þeim sem tala eða skrifa fernra dyra bíll. Flestir segja „tveggja dyra bíll“, „þriggja dyra“ og svo framvegis. Þetta er miður en afleiðing þekkingarleysi og jafnvel leti.

Munum að fjölmiðlar eru um margt fyrirmyndir. Málfræðilegar vitleysur sem festa rætur í fréttaflutningi dreifast meðal fólks sem veit ekki betur. Ábyrgð fjölmiðla er því gríðarlega mikil.

Tillaga: … gerði sér lítið fyrir og setti nýtt brautarmet bæði fyrir framdrifsbíla og bíla með fernum dyrum.

5.

„Hann var á hjóli og staddur við gatnaðarmótin á Bústaðavegi og Sogavegi þegar hann mætti lausamöl með vikri.“

Frétt á dv.is. 

Athugasemd: Maður á reiðhjóli féll og slasaðist þegar hann „mætti lausamöl með vikri“. Ekki fylgir sögunni hvort lausamölin með vikrinum hafi verið hjólandi, akandi eða gangandi. 

Velti því fyrir mér hvað hefði gerst ef maðurinn hefði mætt jólaköku með rúsínum.

Hér er síst af öllu verið að gera lítið úr manninum sem slasaðist en frétt DV er hörmulega illa skrifuð. Takið eftir að hann var „staddur við gatnaðaramót á Bústaðavegi og Sogavegi“. Hann var „staddur“ þar, ekki var. Og hann var „við gatnamót á“. „Gatnaðarmót“ stendur í tilvitnuðum texta. Hvað er nú það. Eins gott að a-ið í upphafi orðsins „gatnaðarmót“ breytist ekki í e, þá hefðu nú margir rekið upp stór augu.

Í fréttinni segir:

Þá missti hann stjórn á hjólinu og þreyttist af því.

Svona skrif viðvaninga eru ekki boðleg. Þetta eru skemmd frétt sem bitnar á neytendum. Útgefandi og ritstjóri eiga að hafa það hugfast að svona skrif fæla lesendur frá fjölmiðlinum.

Tillaga: Hann var á hjóli við gatnamót Bústaðavegar og Sogavegar þegar hann rann til í lausamöl.