Framkvæma flug, bakið á símanum og hæpaður blaðamaður púllar

Orðlof og annað

Fjálglega

„Andagift, andakt, ákefðarmælska, innlifun, lotning, mærð, tilfinningahiti“ eru nokkrir kollegar orðsins fjálgleiki í Samheitaorðabók. 

Fjálgur merkir háfleygur í tali. Að vera fjálglegur í tali eða tala fjálglega er því nokkurn veginn að tala á upphafinn hátt. Ekki „frjálslega“ eða „gálauslega“.

Málið á blaðsíðu 21 í Morgunblaðinu 30.4.2019.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Logi leikur tveimur skjöldum.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 8 í Morgunblaðinu 29.4.2019.              

Athugasemd: Sá sem leikur tveimur skjöldum er tvöfaldur í roðinu, það er hann er ekki heiðarlegur. Í stríðum leika njósnarar tveimur skjöldum, á því leikur enginn vafi. 

Af fréttinni má ráða að Logi sé góður og gegn maður, ekki bara snjall í fótbolta heldur semur hann líka tónlist.

Hæfileikar á fleiri en einu sviði eru ekki einsdæmi og þeir sem sinna mörgum áhugamálum eru síst af öllu að leika tveimur skjöldum. Þeir teljast fjölhæfir.

Í Mergur málsins (blaðsíðu 559) segir:

Líkingin er af því dregin að algengt var að menn bæru merki (herkuml) á skjöldum. Sá sem átti eða bar tvo skildi (með ólíkum herkumlum) gat ekki verið tveimur trúr.

Fjöldi orðatiltækja er runnin frá hernaði til forna, nefna má ganga fram fyrir skjöldu, koma í opna skjöldu, halda hlífiskildi, skarð fyrir skildi og mörg fleiri.

Tillaga: Logi er fjölhæfur.

2.

„Rúmlega 270 starfsmenn indónesísku þing- og forsetakosninganna hafa látist úr ofreynslutengdum sjúkdómum.“

Frétt á visir.is.              

Athugasemd: Finnst ekki fleirum þetta orð „ofreynslutengdur“ dálítið skrýtið? Það finnst ekki í orðabók en flestir vita hvað ofreynsla er.

Á fréttavef BBC segir:

More than 270 election workers in Indonesia have died, mostly of fatigue-related illnesses caused by long hours of work counting millions of ballot papers by hand, an official says.

Annað orðalag er notað á vef Reuters, þar segir í fyrirsögn:

More than 270 died from overwork-related illnesses in Indonesia elections.

Mér finnst ótækt að nota „ofreynslutendum sjúkdómum“. Í fljótu bragði finn ég þó ekki annað. Þegar þannig stendur á reyni ég oftast að skrifa framhjá vandamálinu, komast hjá nafnorðavæðingu setningarinnar. Tillagan hér fyrir neðan er tilraun í þá átt.

Blaðamenn sem þurfa að þýða úr erlendum málum mega ekki láta íslenskuna lúta í lægra haldi fyrir orðalagi frummálsins. „Fatigue-related illnesses“ eða „overwork-related illnesses“ á ekki þýða sem „ofreynslutengdir sjúkdómar“. Leyfilegt er að umorða hugsunina sem að baki liggur til að koma henni til skila á eðlilegri íslensku.

Tillaga: Rúmlega 270 starfsmenn indónesísku þing- og forsetakosninganna hafa látist úr sjúkdómum sem tengjast ofreynslu eða ofþreytu.

3.

„Sagði Muilenburg af því tilefni að fyrirtækið hefði nú þegar framkvæmt 146 flug á 737 MAX-vélunum sem skilað hefðu 246 flugtímum með hinum uppfærða hugbúnaði.“

Frétt á blaðsíðu 12 í Morgunblaðinu 30.4.2019.             

Athugasemd: Hvort var flogið eða flug framkvæmt? Blaðamaðurinn lætur villast af ensku orðalagi og þýðir beint. Á fréttavefnum SkyNews segir:

Insisting that the company is getting close to a software fix, Mr Muilenburg said 146 flights of the 737 MAX had been completed, roughly 246 hours of air time, with the updated software.

Þó textinn sé líklega ekki heimild blaðamannsins er orðalagið mjög svipað og íslenska tilvitnunin. Á íslensku byrjum við sjaldan setningar á sagnorði nema í spurningum, en í ensku er það mjög algengt.

Að mestu er fréttin vel skrifuð enda blaðamaðurinn vel máli farinn. Þó má  velta fyrir sér orðalaginu að þessi tiltekna tegund séu „öruggustu flugvélarnar til að fljúga með“. Er ekki síðustu fjórum orðunum ofaukið?

Tillaga: Muilenburg sagði af því tilefni að fyrirtækið hefði nú þegar látið fljúga 737 MAX-vélunum 146 sinnum, samtals í 246 flugtíma með uppfærðum hugbúnaði.

4.

„Sam­sung stend­ur þétt við bakið á nýja Galaxy S10 5G-sím­an­um eft­ir …“

Frétt mbl.is.             

Athugasemd: Hvernig er hægt að standa þétt við bakið á síma sem er á að giska fjórtán til tuttugu sm á hæð?

Nú kann lesandinn að segja að þetta sé sagt í óeiginlegri merkingu, ekki bókstaflegri.

Má vera, en er þá ekki betra að velja orðalag sem hæfir? Í fréttinni segir að fyrirtækið sé að verja símann sinn, koma honum til varnar.

Tillaga: Sam­sung ver nýja Galaxy S10 5G-sím­an­um eft­ir …

5.

„Bæði er ég enn mjög hæpaður og … Lífið er mjög erfitt þessa stundina og ég gæfi allt til að geta púllað smá Costanza. Fokking opin vinnurými.“

Frétt visir.is.             

Athugasemd: Hver er tilgangurinn með því að blanda saman ensku og íslensku? Þykjast meiri en maður er, reyna að ganga í augun á lesendum, monta sig ... Markmiðið er hins vegar ekki að gera mál sitt skýrara, vera gagnorðari.

Málfarið í þessari grein er fyrir neðan allar hellur. Auðvitað má skrifa frjálslega, jafnvel upphafinn eða fjálglegan texta en blaðamaður þarf að gæta sín. Hann ber ábyrgð, getur ekki boðið lesendum sínum upp á svona skrif. Hér eru nokkur dæmi: 

• … sem var btw eitthvað það besta sem boðið …
• … þetta var líklegast besta sjónvarp sem ég hef nokkurn tímann séð
• Það gerði mikið fyrir þáttinn …
• Tökurnar, tónlistin, hasarinn, spennan og dauðdagarnir.
• Í engri sérstakri röð dóu Theon, Jorah, Beric, Melisandre og …
• … sem fékk reyndar svalasta dauðdaga þáttarins, …
• Ég átti von á fleiri dauðdögum …
• Ég fór næstum því úr axlarlið við að fistpumpa út í loftið …
• Jon Snow var einhvern veginn bara í ruglinu allan þáttinn.
• Það var ljóta ruglið og þau beisiklí gáfu …
• Mögulega var þetta besta „Come at me bro“ móment heimsins.
• Sá eini sem var í einhverju aksjóni var …

Þetta er aðeins brot af skrifum blaðamannsins sem eru langt í frá gagnorð. 

Sé á einhvern hátt hægt að réttlæta þau mun það ekki rökstyðja annað en að vegur íslenskunnar sé á hraðri niðurleið.

Svona skrifar enginn sem ber virðingu fyrir íslenskri tungu. Engin útgáfa birtir svona skrif sé henni annt um íslenskt mál.

Tillaga: Engin tillaga gerð.

Fær sá flest atkvæði sem er atkvæðamestur?

Orðlof og annað

Óþarfa orð

Reynið að umorða og stytta setningar eins og hægt er. Athugið þessar setningar:

a. Eins og kom fram í umfjölluninni um eldfjöllin eiga allir jarðvísindamennirnir mjög erfitt með að segja mjög nákvæmlega fyrir um eldgos.

b. Jarðvísindamenn eiga erfitt með að segja nákvæmlega fyrir um eldgos.

Setning b er betri því þar er sleppt öllum óþörfum orðum og hún verður markvissari.

Askur leiðbeiningar við ritgerðaskrif.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Ópal und­ir tíðu eft­ir­liti MAST.“

Fyrirsögn á mbl.is.              

Athugasemd: Ekki þarf mikið til að gleðja þann sem þetta skrifar. Hann varð alveg steinhissa við lestur á Moggavefnum er hann rakst á þessa fyrirsögn. Í einfaldleika sínum blasir hún við lesendum rétt eins og allar aðrar fyrirsagnir og fréttir eiga að gera og málfarslega á ekkert að vera við hana að athuga. Fyrirsögn á að segja sögu, vekja athygli, forvitni.

Blaðamaðurinn sem skrifar hana og fréttina hefur góðan málskilning og svo drjúgan orðaforða að hann notar þarf ekki hið margtuggna, gegnjórtraða og ofnotaða lýsingarorð „ítrekað“.

Í ómerkilegum fréttavefsíðum hefði staðið: „Ópal undir ítrekuðu eftirliti Mast.“.- Og enginn hefði sagt neitt vegna þess að margir halda að allt sé rétt sem stendur í fjölmiðlum. Því miður er það ekki svo, málfræðilegar skemmdar fréttir eru ótrúlega algengar. Þó ekki þessi, alls ekki.

Tillaga: Engin tillaga

2.

„Níu fjall­göngu­menn frá Suður-Kór­eu fór­ust á fjall­inu í októ­ber þegar þeir hröpuðu af kletti í blind­byl.“

Frétt á mbl.is.              

Athugasemd: Eitt er að falla fram að kletti og annað að hrapa eða falla fyrir björg. Flestir hafa eflaust þá tilfinningu að klettur sé miklu minni en bjarg. Þó segir í orðabók að samheitin séu bjarg, bjargdrangur, hamar og  hamrabelti. Skyldi þá enginn vanmeta klettinn.

Hér er fjallað um hið gríðarlega fjall Annapurna í Nepal. Ég skildi ekki alveg málsgreinina né heldur fréttina og leitaði því heimilda. Á vefnum Channel News Asia, CNA segir:

Nine South Korean climbers were killed last October after a snowstorm swept them off a cliff on Mount Gurja, west of Annapurna.

Þarna er lýsingin dálítið önnur en á Moggavefnum. Síðasta haust varð ofsalegur blindbylur í öllum vesturhluta Nepal, náði yfir mjög stórt svæði. Þá fórust Kóreumennirnir en þeir voru á Mount Gurja eða Gurja Mimal (7.193 m). Það er hins vegar ekki sama fjallið og Annapurna (8.091 m). Hér er linkur um slysið á Gurja.

Mikilvægt er að blaðamenn segi skilmerkilega frá. Þegar kastað er til höndum verður afleiðingin efnislega takmörkuð frétt. Almenningur á betra skilið.

Tillaga: Engin tillaga

3.

„Þyrla Landhelgisgæslunnar sótti veika konu á Esjuna.“

Fyrirsögn á visir.is.           

Athugasemd: Vont er að veikjast í fjallgöngu og því les almenningur áfram. Í meginmáli fréttarinnar segir:

Ekki var talið ráðlegt að sækja konuna landleiðis og því var þyrlan fengin til þess að ná í konuna sem var uppi í Móskarðshnjúkum þegar hún var sótt.

Hvort var veika kona á Esju eða Móskarðshnúkum? Þetta eru tvö ólík fjöll, ekki bara landfræðilega, að útliti, gróðurfari og þar að auki er jarðfræðing gjörólík og svo má áfram telja.

Almennt er ekki notaður ákveðinn greinir á örnefni, að minnsta kosti ekki í ritmáli. Í fréttinni er ekki samræmi í notkun á greini.

Nástaðan í fréttinni sker í augu og er hún þó örstutt. Hér er öll fréttin, nástaðan auðkennd með raðtölum í hornklofum:

Þyrla [1.] Landhelgisgæslunnar sótti [1.] konu [1.] á sjötugsaldri upp á Esjuna og flutti á Landspítalann í Fossvogi um klukkan eitt í dag. Sækja [2.] þurfti konuna [2.] vegna skyndilegra veikinda hennar [1.].

Ekki var talið ráðlegt að sækja [3.] konuna [3.] landleiðis og því var þyrlan [2.] fengin til þess að ná í konuna [4.] sem var uppi í Móskarðshnjúkum þegar hún [2.] var sótt [4.].

Blaðamaðurinn kastar til höndum, les ekki yfir það sem hann hefur skrifað eða veit ekki betur. Þetta er slæm fréttamennska sem stendur ekki undir nafni. 

Hins vegar eru vinnubrögðin ekkert einsdæmi í íslenskum fjölmiðlum. Fjölmargir blaðamenn kunna ekki til verka, fréttastjórar og ritstjórar gera engar athugasemdir, vita hugsanlega ekkert betur.

Finnst neytendum, lesendum, í lagi að fjölmiðlar sendi út skemmdar fréttir?

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Sósíalistaflokkur forsætisráðherra atkvæðamestur í kosningunum á Spáni.“

Fyrirsögn á visir.is.           

Athugasemd: Blaðamaðurinn veit ekki hvað lýsingarorðið atkvæðamikill merkir. Það á ekki við þann sem fær flest atkvæði heldur mann sem mikið kveður að. 

Þingmaður getur verið atkvæðamikill í þingsal, jafnvel atkvæðameiri en aðrir og hugsanlega atkvæðamestur. Það þýðir hins vegar ekki að hann hafi fengið flest atkvæði til að fá að vinna þar. Miklu frekar að það sópi að honum í umræðum.

Orðabókin nefnir atkvæðamikinn leikmann. Mér fannst til dæmis Guðjón Baldvinsson vera mjög atkvæðamikill í fótboltaleik milli Stjörnunnar og KR síðasta laugardag. Fleiri má auðvitað nefna.

Afar alvarlegt er að blaðamaður hafi ekki góðan orðaforða, miklu verra er að hann fái óátalið að dreifa málvillum. Hnignum tungumálsins er staðreynd. Fjölmiðlar eiga stóra þátt í henni en ættu auðvitað að vera traustustu stoðir íslenskunnar.

Tillaga: Sósíalistaflokkur forsætisráðherra fær flest atkvæði í kosningunum á Spáni.

Hvernig vissi ég þetta ekki og ítrekaður frambjóðandi

Orðlof og fleira

Temmilegur

Orðið temmilegur er tökuorð úr dönsku temmelig sem aftur er fengið að láni úr miðlágþýsku temmelik(en) ‘mátulegur, hæfilegur’.

Þetta er sama orð og í háþýsku ziemlich ‘allnokkur, þó nokkur’. Elstu dæmi í Ritmálssafni Orðabókar Háskólans eru frá 18. öld og sama gegnir um atviksorðið temmilega.

Sjá nánar á Vísindavefnum.

Eru orð sem byrja á „p“ tökuorð?

Þau orð sem eru af indóevrópskum uppruna og skrifuð með p- eru í grunnorðaforða íslensks máls skrifuð með f- í framstöðu, til dæmis:

• latína portâre, íslenska fara
• indóevrópska *pelu-, íslenska fjöl-
• latína pater, íslenska faðir 

og teljast erfðaorð. 

Ef Íslenskri orðsifjabók er flett má sjá að í allflestum greinum um orð sem hefjast á p- er skýringin sú að um tökuorð sé ræða, ýmist úr Norðurlandamálum, einkum dönsku, eða úr miðlágþýsku sem sjálf hafa þegið orðin að láni.

Sjá nánar á Vísindavefnum (framsetning hér er á ábyrgð síðuhafa).

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Móðir Gretu Thunberg er Eurovision-stjarna og fólk ræður vart við sig: Hvernig vissi ég þetta ekki?!?!“

Fyrirsögn á dv.is.               

Athugasemd: Hvort er réttara að segja: Hvernig vissi ég þetta ekki eða hvers vegna vissi ég þetta ekki? Auðvitað er hið síðarnefnda réttara, að minnsta kosti í þessu tilviki.

Hins vegar er ekkert að því að draga gerðir sínar í efa: Hvers vegna datt ég? Hvernig stóð á því að ég datt?

Í þessum tilvikum er hvernig atviksorð.

Hver er annars sá sem talar í fyrstu persónu í fyrirsögninni? Líkleg blaðamaðurinn sem veit ekki að skoðanir hans koma fréttaskrifum ekki við.

Svo er það þetta með að hrúga inn spurningar- og upphrópunarmerkjum. Ber ekki vitni um mikla þekkingu blaðamannsins.

Tillaga: Engin tillaga

2.

„Ítrekaður frambjóðandi til forseta Íslands …“

Úr morgunþætti Ríkisútvarpsins  26.4.2019.              

Athugasemd: Getur maður verið ítrekaður frambjóðandi? Held að hér sé notkunin á lýsingarorðinu ítrekaður komin út í algjörar öfgar. Eða hvað finnst lesendum?

Eru þeir sem fara oft í gönguferðir ítrekaðir göngumenn?
Eru þeir sem fara oft á rúntinn og kaupa ís ítrekaðir ískaupendur? 
Eru hlustendur Ríkisútvarpsins ítrekaðir hlustendur?
Er sá sem þetta skrifar ítrekaður skrifari?
Er skólafólk ítrekað í námi?

Ofnotkun sagnarinnar að ítreka og lýsingarorðins ítrekaður er svo mikil vitleysa að ekki tekur nokkru tali. Maður veltir fyrir sér hvort þeir sem misnota orðin hafi rýrari orðaforða en aðrir.

Munum að í stað sagnarinnar getum við notað orðið endurtaka, margendurtaka, áminna, gera oft eða bara skrifa sig frá orðinu. Sama má gera með lýsingarorðið, nota má orð eins og aftur, aftur og aftur, enn og aftur, sífellt, tíðum ...

Tillaga: Tíður frambjóðandi til embættis forseta Íslands ...

 

Maður og rotta sameinuð, um er að ræða og fljótasta markið ...

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

Stofnanamál

Í umræðu um málfar og málsnið ber svonefnt stofnanamál oft á góma. Þetta er málsnið sem menn þykjast helst finna á ýmsum gögnum frá opinberum stofnunum, s.s. skýrslum, álitsgerðum o.þ.h. Ekki er auðvelt að negla nákvæmlega niður hvað við er átt, en þó virðist einkum fernt koma til álita.

Í fyrsta lagi nafnorðastíll; að nota nafnorð (oft leitt af sögn) og merkingarlitla sögn (t.d. vera) til að segja það sem eins væri hægt að segja með einni sögn. Þannig er talað um að gera könnun í stað þess að kanna, sagt að fólksfjöldi aukist í stað þess að fólki fjölgi, o.s.frv.

Í öðru lagi einkennist stofnanamál af stirðum eignarfallssamböndum. Þannig er talað um breytt fyrirkomulag innheimtu virðisaukaskatts í staðinn fyrir breytt fyrirkomulag á innheimtu virðisaukaskatts, aukning tekna starfsmanna fyrirtækisins í stað aukning á tekjum starfsmanna fyrirtækisins o.s.frv.

Í þriðja lagi eru langar og flóknar málsgreinar algengar í stofnanamáli. Dæmi: En til að auðvelda stillingu og notkun talhólfs skal þess freistað hér á eftir að lýsa stillingarferlinu og þýða nokkur orð sem fram koma í enska textanum, sem byggður er inn í kerfið og gætu reynst torskilin.

Í fjórða lagi er oft talað um stofnanamál þegar setningagerð er óíslenskuleg. Slíkt stafar oft annaðhvort af því að um þýðingu er að ræða, eða höfundur textans er ekki vanur að orða hugsanir sínar, nema hvorttveggja sé.

Málsnið og málnotkun, Eiríkur Rögnvaldsson.

1.

„Heimilislaus maður og rotta sameinuð í Sydney.“

Fyrirsögn á visir.is.              

Athugasemd: Skyldu allir blaðmenn lesa skrif sín yfir? Velta því fyrir sér hvort fréttin sé skiljanleg, laga orðalag, skipta út orðum og svo framvegis?

Af fyrirsögninni hér fyrir ofan má ráða að heimilislaus maður og rotta hafi verið sameinuð.

En það er einmitt það sem stendur í fréttinni!

Já, auðvitað, það er rétt. 

Má vera að eftirfarandi skýri mál mitt: Maður nokkur gekk inn á bar. Á öxl hans sat api. Þetta er nú aldeilis fallegur api, sagði barþjónninn. Hvernig fékkstu hann? Sko, þetta byrjaði bara sem lítil bóla á rassinum, sagði þá apinn.

Í þessum anda má spyrja hvað verður til þegar rotta og maður eru sameinuð? Ooojjj, kann að hrökkva út úr einhverjum virðulegum lesendum.

Fréttin tekur hins vegar af allan vafa um hvað gerðist. Hana má skilja þó hún sé illa skrifuð og tilgerðarleg. Til dæmis er sá heimilislausi og rottan kölluð „tvíeyki“ sem varla á við. Nástöðu er að finna og fleira smálegt sem eyðileggur nokkuð skondna „frétt“. Að vísu er hún ekkert skondin nema vegna þessarar kjánalegu fyrirsagnar.

Tillaga: Heimilislaus maður í Sydney fær rottuna sína til baka.

2.

„Um er að ræða allt að 35 vind­myll­ur sem eru um 150 metr­ar að hæð miðað við spaða í hæstu stöðu.“

Fyrirsögn á mbl.is.              

Athugasemd: Orðalagið um er að ræða er ofnotað hjá blaðamönnum og gagnslaust í flestum tilvikum, rétt eins og hér. Óhætt er að sleppa því án þess að neitt tapist úr frásögninni. Segja má að það sé „lopatal“, fundið upp til að lengja fréttir (teygja lopann).

Svo er það stærðin; að stærð. Hvort er nú betra að segja að myllan sé eitthundrað og fimmtíu metra að hæð, eða eitthundrað og fimmtíu metra há? 

Blaðamenn þurfa ekkert að vera hræddir við að skrifa  töluorð í stað tölustafa. Oftast fer betur á því nema þegar tölur eru mjög háar.

Gagnrýna má þessa málsgrein:

All­ar vind­myll­ur verða tengd­ar sam­an með 33 kV jarðstrengj­um sem verða plægðir niður og staðsett­ir eins og kost­ur er í veg­stæði til þess að lág­marka rask.

Má vera að betur fari á því að skrifa málsgreinina á þessa leið:

Vindmyllurnar verða tengdar sam­an með 33 kV jarðstrengj­um sem verða plægðir niður í veg­stæði eftir því sem kostur er til þess að lág­marka rask.

Líklega er orðalag fréttarinnar tekið úr skýrslu um vindmyllugarðinn og hugsunarlaust límt inn í frétt.

Tillaga: Vindmyllurnar eru þrjátíu og fimm og eru eitt hundrað og fimmtíu metr­ar háar miðað við spaða í hæstu stöðu.

3.

„Tugir vindmylla gætu litið dagsins ljós í Garpsdal og Hróðnýjarstöðum gangi áætlanir orkufyrirtækja eftir.“

Frétt á visir.is.              

Athugasemd: Velja þarf orðalag sem hæfir efni máls. Enginn myndi segja að vindmyllur mali rafmagn.

Orðalagið að líta dagsins ljós merkir að fæðast. Vindmyllur hvorki fæðast né hafa sjón, þær eru dauðir hlutir. Nú kann einhver að segja að þetta væri svokölluð yfirfærð merking. Mótrökin eru þau að velja skal orð eða orðalag sem hæfir, einfalt mál er gott mál. Skreytingar eða flækjur eiga ekki við í fréttum. Ekki detta í ruglið eins og unglingarnir segja stundum.

Tillaga: Tugir vindmylla verða reistar í Garpsdal og Hróðnýjarstöðum gangi áætlanir orkufyrirtækja eftir.

4.

„Þrír öku­menn voru stöðvaðir fyr­ir akst­ur und­ir áhrif­um fíkni­efna í Reykja­vík í gær­kvöldi og í nótt.“

Frétt á mbl.is.               

Athugasemd: Þeir voru stöðvaðir vegna þess að þeir óku bílum dópaðir, ekki fyrir því ... Hvaðan kemur eiginlega þetta orðalag? Frá löggunni? Frá blaðamanninum?

Tillaga: Þrír öku­menn voru stöðvaðir vegna akst­urs und­ir áhrif­um fíkni­efna í Reykja­vík í gær­kvöldi og í nótt.

5.

„Sjáðu fljótasta mark sögunnar og þrumufleyg Eriksen.“

Fyrirsögn á visir.is.               

Athugasemd: Venjulega eru tvö mörk á hverjum fótboltavelli og á þau leika lið sem etja kappi. Mörkin eru fest við jörðu, mega ekki hreyfast úr stað. Þau eru föst, geta hvorki verið fljót né sein.

Þegar liði tekst að koma bolta inn í mark andstæðinganna er talað um að það skori mark. Almennt er talið að betra sé að koma tuðrunni inn sem fyrst. 

Sá nýtur virðingar sem skorar sem næst byrjun leiks. Á ensku er fyrirbrigðið kallað „the fastest goal“. Þeir blaðamenn sem eru slarkfærir í ensku en lélegir í íslensku kalla þetta fljótasta markið … 

Hvernig svo sem heimilisaðstæður eru í ensku máli getum við ekki sagt á íslensku að mark sé fljótt, ekki frekar en vítaspyrna geti verið fljót, aukaspyrna eða annað álíka í fótbolta.

Ekki heldur er hægt að segja að í kastkeppni í frjálsum íþróttum sé til lengsta spjótið, lengsta sleggjan eða lengsta kúlan.

Aftur á móti má auðveldlega orða það svo að Shane Long sé samkvæmt fréttinni sá fljótasti að skora mark í ensku úrvalsdeildinni, hafi slegið öllum við.

Líklega segja örfáir að þetta sé „íþróttamál“ en það gengur ekki upp nema að það fylgi íslenskum málreglum og hefðum.

Loks má aðeins hnýta í boðháttinn í fyrirsögninni, sögnina að sjá. Hann var aldrei notaður í fyrirsögnum hér áður fyrr en er núna brúkaður í ótal vefritum út um allan heim enda byggist tilveran þar á músarsmellum.

Hér er svo dálítill fróðleikur: Samkvæmt vefnum Wikipedia hafa tuttugu og fimm leikmenn í heiminum skorað mark innan sjö sekúndna frá upphafi leiks. 

Tillaga: Tugir vindmylla verða reistar í Garpsdal og Hróðnýjarstöðum gangi áætlanir orkufyrirtækja eftir.“

Í heild sinni, meiðsl og kalla eftir

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

Prestur

Orðið prestur er rakið til gríska orðsins presbýteros (safnaðaröldungur). 

Þegar kristnin barst norður á bóginn tóku germönsku málin við orðinu, líkast til eftir viðkomu þess í latínu (presbyter), og viðtökumálin settu mark sitt á orðið eftir atvikum. 

Þannig festi það rætur í skandinavísku málunum (prest, präst, præst), færeysku og íslensku (prestur), ensku (priest) og þýsku (Priester). 

Áfram má halda; lettneska, sem raunar er baltneskt tungumál, fékk orðið úr þýsku og bætti við eigin endingu: priesteris. 

Tungutak eftir Ara Pál Kristinsson á blaðsíðu 26 í Morgunblaðinu 20.4.2019.

1.

„Lásu Passíusálmana í heild sinni.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 2 í Morgunblaðinu 20.4.2019              

Athugasemd: Stundum velja blaðamenn lengri leiðina, nota fleiri orð í stað færri. Skilja má ofangreinda fyrirsögn á þann vega að allir Passíusálmarnir hafi verið lesnir. Sé svo, er ekki bara ágætt að segja það þannig, vafningalaust?

Á blaðsíðu 20 í sama Morgunblaði segir í frétt/viðtali við breskan sagnfræðing:

Hann heimsótti því skjalasafn Churchills, sem staðsett er í Cambridge, …

Þarna er orðinu „staðsett“ ofaukið. Sé því sleppt breytist merking málsgreinarinnar ekkert, bara alls ekkert. Hvers vegna er þá verið að staðsetja allt? Orðið er afar algengt í fréttum fjölmiðla, hvers vegna er ekki ljóst.

Tillaga: Lásu alla Passíusálmana

2.

„Enginn hlaut alvarleg meiðsl …“

Fréttir Ríkissjónvarpsins kl. 19, 20.4.2019.             

Athugasemd: Meiddist einhver? Nei, enginn, að minnsta kosti ekki alvarlega. Hvers vegna er verið að nafnorðavæða fréttirnar? Af hverju getur fréttamaðurinn ekki notað sagnorðið að meiðast?

Skrýtið.

Enginn meiddist, slasaðist, særðist, skaddaðist og svo framvegis. Af sögninni að meiða er dregið nafnorðið meiðsl, sem merkir sár eða lemstrun, samkvæmt malid.is. 

Síðar í fréttinni segir fréttamaðurinn og virðist full alvara:

Slökkviliðið hefur náð ágætis stjórn á eldinum.

Þetta er að vísu skrifað eftir minni. Flestir standa í þeirri trú að slökkvilið stjórni ekki eldum heldur slökkva þá. Það gæti hins vegar verið misskilningur.

Tillaga: Enginn meiddist alvarlega.

3.

„Við munum vinna með ykkur af varkárni.“

Frétt á visir.is.             

Athugasemd: Eitthvað skrýtið er við ofangreint. Heimildin er í enska fréttavef Guardian, þar er haft eftir lögregluforingja:

I want to reassure you that we will work with you sensitively.

Þarna er lykilorðið „sensitively“ sem vissulega má þýða sem varkárni en enginn Íslendingur talar eins og sagt er hér að ofan. Eins og oft áður en bein þýðing úr ensku gagnslítil, raunar skaðleg. Í fréttinni er sagt frá rannsókn á hryðjuverki á Norður-Írlandi. 

Þýðing blaðamannsins hefur allt aðra merkingu en orðin á ensku. Samheiti enska orðsins „sensitively“ eru til dæmis „vinsemd“, „gentle“, „nice“, „warm“, „caring“ og svo framvegis

Lögregluforinginn hvetur vitni til að gefa sig fram og segir lögregluna muni koma fram við þau af vinsemd og hlýju. 

Í fréttinni var talað um hryðjuverk í Norður-Írlandi. Venjan er sú að á íslensku er forsetning á notuð um landið, á Norður-Írlandi. Fyrirsögninni var síðar breytt en ekki í sjálfri fréttinni, þar er enn talað um hryðjuverk „í Norður-Írlandi“

Tillaga: Við munum taka á móti ykkur með vinsemd og hlýju.

4.

„… kölluðu eftir rannsókn á aðgerðum almennra borgara til að stöðva flóttafólk á leið sinni yfir landamærin.“

Frétt á visir.is.             

Athugasemd: Hvað merkir orðasambandið að kalla eftir? Óska eftir, biðja um, krefjast, heimta … Ennfremur má velta því fyrir sér hvort sá sem „kallar eftir“ sé að hrópa.

Sumir blaðamenn halda að enska orðasambandið „to call for“ megi alltaf þýða á íslensku sem „kalla eftir“.

Lítum sem snöggvast á nokkur skemmtileg tilbrigði íslenskunnar.

Stundum gerist á veitingastað að gestur þarf að kalla eftir þjónustu. Í húsbyggingunni kallaði smiðurinn eftir hamrinum („hent’í mig hamrinum“). Á fundi kallaði fundargestur ókvæðisorð á eftir fundarstjóranum sem gekk út. Fyrsta hæð til hægri, kallaði íbúinn á eftir gestunum í stiganum.

Í öllum þessum tilvikum var kallað, hrópað, argað, æpt …

Á Alþingi var óskað eftir umræðu um efnahagsmál. Á félagsfundi vildi einn fundargestur fá nánari skýringar á liðnum „annar kostnaður“ í reikningunum. Á þingi Sameinuðu þjóðanna hvatti framkvæmdastjórinn ríki heims til að aðstoða flóttamenn. Sveitarfélög á Vestfjörðum krefjast betri vegar yfir Dynjandisheiði.

Í þessum tilvikum var ekki kallað eftir neinu og þaðan af síður hrópað, argað, æpt …

Og nú er óhætt að víkja aftur að hinum tilvitnuðu orðum sem eru þessi:

Tilkynningin var birt stuttu eftir að the American Civil Liberties Union (ACLU) og öldungadeildarþingmenn Demókrataflokksins kölluðu eftir rannsókn á aðgerðum almennra borgara til að stöðva flóttafólk á leið sinni yfir landamærin. Þetta kemur fram á vef Reuters.

Á vef Reuters segir hins vegar:

Mexico said on Saturday it had “deep concern” about armed groups that intimidate and extort migrants on the border, shortly after the ACLU and Democratic senators called for a probe into such citizen efforts to block migrants from crossing.

Raunar er fréttin á vef Reuters nokkuð ítarlegri en sú á Vísi, rétt eins og blaðamaðurinn hafi ekki nennt að þýða hana orði til orðs. Látum það nú vera. Hins vegar er ljóst að þarna var ekki kallað eftir neinu, og alls ekki hrópað, argað eða æpt. 

Af samhenginu má ráða að krafist hefur verið rannsóknar á vopnuðum hópum sem ógna og kúga flóttamenn. Óskiljanlegt er að blaðamaðurinn skuli tala um að almennir borgarar séu þarna að verki nema því aðeins að hann misskilji þar sem segir hér að ofan, „citizen effort“.

Tillaga: … kröfðust rannsóknar á vopnuðum hópum sem stöðva flóttafólk á leið yfir landamærin.

 

Löggumál í fjölmiðlum

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

Hér eru nokkur dæmi úr fjölmiðlum. Þau má kalla löggumál.

Grunur leikur á að blaðamenn og lögreglan iðki þann leik, saman eða í hvor í sínu lagi, að búa til málfar sem er um flest allt frábrugðið því sem almenningur talar. Tilgangurinn er hugsanlega sá að upphefja lögguna, sveipa hana dulúð með torkennilegum orðum sem vér dauðlegir tökum okkur ekki í munn að ótta við refsingu.

Þessi orð og orðalag má finna í öllum fjölmiðlum þegar sagt er frá verkefnum lögreglunnar. Sumt af þessu er tóm della, annað er ofnotað. 

Mikilvægt er að blaðamenn hafi glöggan skilning á íslensku máli, búi yfir drjúgum orðaforða og kunni að nota hann. Einhæfni drepur málið og það gera líka fjölmiðlar sem birta fréttir á slæmri íslensku.

Löggumál

1. Vista mann fyr­ir rann­sókn máls

Villa: Röng forsetning.
Athugasemd: Afar auðvelt að skrifa framhjá svona.
Réttara: Vegna rannsóknar máls

2. Vista mann sök­um ástands í fanga­geymslu lög­reglu.

Athugasemd: Ofnotað orðalag. Dæmigert löggumál.
Betra: Settur í fangelsi, lokaður inni, settur inn ...

3. Hafna utan vegar

Athugasemd: Ofnotað. Dæmigert löggumál.
Sambærilegt: Lenda, renna, falla, aka, enda ...

4. Fangageymsla

Athugasemd: Ofnotað. Vafasamt að setja mann þar sem hlutir eru geymdir, í geymslu.
Sambærileg: Fangaklefi, fangelsi ...

5. Í tökum (það er handtekinn)

Villa: Sá sem er handtekinn getur ekki verið í tökum.
Athugasemd: Getur valdið misskilningi
Sambærilegt: Í haldi, handtekinn, í yfirheyrslu ...

6. Afskipti lögreglu

Athugasemd: Ofnotað.
Sambærilegt: Í skoðun, athugun, meðhöndlun hjá lögreglu ... (veltur á samhenginu).

7. Vettvangur

Athugasemd: Ofnotað
Sambærilegt: Staður, svæði, vígvöllur ... (veltur á samhenginu).

8. Aðhlynning

Athugasemd: Ofnotað
Sambærilegt: Meðferð, læknishjálp, aðstoð, fyrsta hjálp ... 

9. Leggja hald á

Athugasemd: Ofnotað. 
Sambærilegt: Gera upptækt, taka, fjarlægja ...

10. Haldleggja

Villa: Hluti af nafnorðavæðingu málsins.
Athugasemd: Ljótt orð. 
Betra: Gera upptækt, taka, fjarlægja ...

11. Tryggja vettvang

Athugasemd: Ofnotað. Hráþýðing úr ensku; „to secure perimeter“.
Sambærilegt: Loka fyrir öðrum en lögreglu.

12. Handtekinn fyrir rannsókn málsins

Villa: Röng forsetning.
Athugasemd: Hugsunarlaus afgreiðsla á staðreyndum.
Réttara: Handtekinn vegna rannsóknar málsins

13. Gera húsleit

Athugasemd: Nafnorð í stað sagnar. 
Betra: Leita, leita í húsi eða annars staðar.

14. Viðbragðsaðilar

Athugasemd: Ofnotað, óljóst. Hráþýðing úr ensku; „response team“.
Betra: Hjálparlið, lögregla, slökkvilið, sjúkraliðar hjálparsveitir, björgunarsveitir, vegfarendur, nærstaddir

15. Árásarþoli

Athugasemd: Uppskrúfað stofnanamál, fæstir nota svona orð.
Betra: Fórnarlamb, sá slasaði, sá sem meiddist

 

Taka árangursleysi föstum tökum, sannfærandi tap og tímapunktshjal

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

Um þúsundir og hundruð

Ein þúsund og eitt þúsund eru réttar myndir þótt hvorugkynið sé algengara. 

Hins vegar er hundrað aðeins notað í hvorugkyni og eitt hundrað því eina rétta myndin þar. 

Jafn rétt er að segja: „Tvær þúsundir bíla voru fluttar til landsins í ár“ og „Tvö þúsund (töluorð) bílar voru fluttir til landsins í ár.“

Sjá nánar á Vísindavefnum. 

1.

„Bæjarráð fer fram á það við Vegagerðina að hún taki þetta árangursleysi föstum tökum og leggi fram raunhæfa áætlun um hversu fljótt hægt er að opna höfnina.“

Forystugrein Morgunblaðsins 17.4.2019.              

Athugasemd: Þetta með árangursleysið og föstu tökin er skrýtið orðalag, merkingarleysa sem verður til þegar einblínt er á orðin en hugsunin fylgir ekki með.

Bókstaflega er illt er að taka árangursleysi föstum tökum, það endar með ósköpum. Vænlegra er að leggja áherslu á bætt verklag. Betur vinnur vit en strit, eins og sagt er.

Í fundargerð bæjarráðs Vestmannaeyja frá því 2.4.2019 segir:

Bæjarráð fer fram á það við Vegagerðina að hún taki þessu árangursleysi föstum tökum og leggi fram raunhæfa áætlun um hversu fljótt hægt er að opna höfnina.

Þarna er frumheimild forystugreinarinnar komin. Ruglið er úr Eyjum en Mogginn tekur það athugasemdalaust upp, leiðréttir þó ranga fallbeyging ábendingafornafnsins (undirstrikað). Skyldi hann Davíð vita af’essu?

Tillaga: Bæjarráð fer fram á það við Vegagerðina að hún leggi fram raunhæfa áætlun um hversu fljótt hægt er að opna höfnina. Ekki verður unað við áframhaldandi árangursleysi

2.

„Manchester United er úr leik í Meistaradeildinni en liðið tapaði afar sannfærandi, 3-0, fyrir Barcelona á Nývangi í gærkvöldi …“

Frétt á visir.is.               

Athugasemd: Hvernig er hægt að tapa sannfærandi? Í eðli orðsins felst bjartsýni, geta eða styrkur. Sigur er oft sannfærandi en tap síður. 

Blaðamaður verður að hafa tilfinningu fyrir málinu, átta sig á hvaða orð á að nota hverju sinni vegna þess að þau verða að hæfa tilefninu. 

Að öllum líkindum hefur sigur fótboltaliðsins Barcelona verið sannfærandi, hann hefur ekki verið nein heppni eða tilviljun háð. 

Um leið hefur tap Manchester United verið verðskuldað, liðið átt skilið að tapa, það stóð sig ekki nægilega vel.

Tillaga: Sannfærandi sigur Barcelona á Manchester United sem er úr leik í Meistaradeildinni.

3.

„14 ár er góður tími.“

Frétt á mbl.is.               

Athugasemd: Fréttin byrjar á tölustöfum. Hvergi tíðkast slíkt. Þetta hefur margoft verið nefnt á þessum vettvangi.

Á vefnum Grammar Monster segir: 

It is considered untidy to start sentences with figures. You should either reword your sentence or write the number in full.

Getur það verið rétt hjá mér að fleiri og fleiri blaðamenn og skrifarar séu farnir að byrja setningar á tölustöfum? Sé svo er það slæm þróun. Tölustafir stinga oft í augun á prenti.

Tillaga: Fjórtán er góður tími.

4.

„Heimildir Morgunblaðsins herma að Isavia og WOW air hafi á engum tímapunkti upplýst ALC um að samkomulag væri í gildi um fyrrnefnt aðgengi Isavia að vélum félagsins.“

Frétt á blaðsíðu 1 í Morgunblaðinu 18.4.2019.               

Athugasemd: Já, góðan daginn ef þú villist (var stundum sagt í forundran) Blaðamaðurinn skrifar um „engan tímapunkt“. Flestir myndu nota í staðinn atviksorðið aldrei.

Orðskrípið tímapunktur er gjörsamlega gagnslaust í íslensku máli eins og best sést hér að ofan. Það er hins vegar orðið að einhvers konar tískuorði sem blaðamenn nota til að gefa skrifum sínum sennilegri blæ. 

Tillaga: Heimildir Morgunblaðsins herma að Isavia og WOW air hafi aldrei upplýst ALC um að samkomulag væri í gildi um fyrrnefnt aðgengi Isavia að vélum félagsins.

5.

„Íþróttadeild Vísis og Stöðvar 2 Sports telur niður í Pepsi-deild karla með árlegri spá sinni fyrir mótið.“

Frétt á visir.is.               

Athugasemd: Er þetta skiljanlegt? Hvað merkir að telja niður í Pepsí-deildinni? Auðvitað er þetta merkingarleysa enda gengur málsgreinin ekki upp: „…telja niður með árlegri spá fyrir mótið.“ Telja niður með einhverju?

Má vera að blaðamennirnir sem skrifuðu fréttina telji dagana þar til Íslandsmótið í fótbolta hefst en það kemur hins vegar ekki fram.

Enska orðið „countdown“ merkir að nefna tölur í öfugri röð, til dæmis frá tíu og niður í einn eða núll. Þetta er hins vegar ekki gert í fréttinni.

Tilvitnuð málsgrein er því óskiljanleg. Þegar öllu er á botninn hvolft er verið að spá fyrir um úrslit fótboltamóts. Var ekki hægt að segja það berum orðum?

Tillaga: Íþróttadeild Vísis og Stöðvar 2 Sports spáir fyrir um úrslit Íslandsmót karla í fótbolta.

Guðmundur Andri grætur, svona áróðurslega séð ...

Hann segir að til dæmis megi líta til málflutnings Davíðs Oddssonar sem aftur og aftur, ítrekað, heldur fram sömu rangfærslunum, þá veitir hann þessu visst lögmæti.

Mér finnst eiginlega nóg komið. Guðmundur Andri Thorsson, þingmaður Samfylkingarinnar, er góðafólkið í stjórnmálum. Hann grætur undan aðkasti og vill að aðrir sýni kurteisi. Engu að síður lætur hann sér sæma að ráðast að öðru fólki eins og ofangreind tilvitnun í frétt á á visir.is. ber vitni um.

Góðafólkið fordæmir rasisma, falsfréttir, yfirgang og ókurteisi en á sama tíma leyfir það sér að ráðast að öðrum með sama hætti og það kvartar yfir og mælir gegn.

Einhver vitleysingur var vondur við Guðmund Andra Thorsson, þingmann Samfylkingarinnar í búðarferð. Í frásögn sinni af atburðinum tekst honum af lævísi sinni að blanda Davíð Oddssyni í málið rétt eins og hann hafi fjarstýrt dónanum. Jú, góðafólkið telur sig eiga fyrsta skotleyfi á Davíð, öllu má ljúga upp á manninn og það er gert án nokkurra undanbragða.

Dettur einhverjum í hug að svona talsmáti sé tilviljun. Nei, þetta er áróður, einbeittur og skýr, sem Guðmundur Andri setur fram til að upphefja sjálfan sig og niðurlægja aðra.

Eftirtektarvert er að Guðmundur Andri fellir dóm yfir Davíð en rökstyður hann ekki nánar því auðvitað eiga allir að vita hversu mikið skaðræði maðurinn er. Þannig er aðferðafræði áróðursins sem var þróuð og útfærð í einræði kommúnismans, nasismans og fasismans og hefur verið óspart nýtt síðan til að gera út af við pólitíska andstæðinga eða þá sem hafa „óæskilegar“ skoðanir.

Guðmundur Andri er fullnuma í áróðri. Hann kann þá list að láta að einhverju liggja án þess að segja það beinum orðum. Páll Árdal orti um mann sem gæti verið þingmaðurinn ljóslifandi:

Ef ætlarðu að svívirða saklausan mann,
þá segðu aldrei ákveðnar skammir um hann,
en láttu það svona í veðrinu vaka,
þú vitir, að hann hafi unnið til saka.

 

 

 

Sigraði mótið, stengur eða stangir og enn og aftur ítrekað

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

Nú til dags?

Orðasambandið „nú til dags” er fengið að láni úr dönsku „nu til dags” og er ekki alveg nýtt af nálinni. 

Dags í dönsku er gamalt eignarfall sem stýrðist af forsetningunni til. 

Í íslensku þykir vandaðra mál að segja til dæmis „nú á dögum.”

Vísindavefurinn.

1.

„Birna Hrönn gerði sér lítið fyrir að sigraði heimsmeistaramótið í íssundi, sem fór fram í Rússlandi um miðjan síðasta mánuð.“

Frétt á visir.is.              

Athugasemd: Birna Hrönn sigraði ekki heimsmeistaramótið af þeirri einföldu ástæðu að heimsmeistaramótið var ekki þátttakandi. Útilokað er að sigra mót en samt sést orðalagið ótrúlega oft í fjölmiðlum.

Hins vegar er líklega að konan hafi sigrað í þessu heimsmeistaramóti. Á þessu tvennu er mikill munur.

Orðalagið „sem fram fór í Rússlandi“ er þar að auki óþarft. Hér nægir að segja í Rússlandi.

Svo er það þetta undirstrikaða „að“. Hroðvirkni?

Í fréttinni segir ennfremur:

Þegar Birn Hrönn er búin að synda í sjónum fer hún alltaf strax í sundlaugina …

Betur fer á því segja: Þegar Birna Hrönn hefur synt í sjónum … Ástæðan er einfaldlega sú að færri orð hafa oft meira gildi í fréttum en fleiri. Önnur villa er undirstrikuð. Hroðvirkni?

Tillaga: Birna Hrönn gerði sér lítið fyrir og sigraði í heimsmeistaramótinu í íssundi í Rússlandi um miðjan síðasta mánuð.

2.

„Byrjað að fjarlægja eldsneytisstengur úr Fukushima-kjarnorkuverinu.“

Fyrirsögn á visir.is.              

Athugasemd: Er verið að fjarlægja stengur eða stangir? Sumir kunna að gera athugasemdir við fyrirsögnina. Staðreyndin er hins vegar sú að hvort tveggja er rétt. Kvenkynsorðið stöng beygist svo í fleirtölu:

Nf. Stengur/stangir
Þf. Stengur/stangir
Þgf.Stöngum
Ef. Stanga

Ég hefði hins vegar ritað stangir, mér er það tamara. Fleiri orð hafa þessa tvöföldu beygingu í nefnifalli og þolfalli. Dæmi: Spöng; spengur/spangir. Röng; rengur/rangir. 

Á málid.is segir að röng sé kvenkynsnafnorð og merki bogalagað tréband í báti eða skipi. Orðið þekkist í færeysku, rong, nýnorsku (v)rong og vrång.

Tillaga: Byrjað að fjarlægja eldsneytisstangir úr Fukushima-kjarnorkuverinu.

3.

„Héraðsdóm­ur Reykja­vík­ur hef­ur dæmt karl­mann í átta mánaða óskilorðsbundið fang­elsi fyr­ir ítrekuð auðgunar- og um­ferðarlaga­brot á ár­un­um 2017-2018.“

Frétt á mbl.is.               

Athugasemd: Náunginn var dæmdur fyrir „ítrekuð“ lagabrot. Hvað þýðir það? Var hann dæmdur fyrir mörg brot af sama tagi eða ólík, endurtekin brot, síendurtekin eða hvað? 

Samkvæmt mínum skilningi merkir lýsingarorðið ítrekaður að endurtaka. Hann brýtur vissulega oft af sér en það er annað en ítrekað.

Fleirum en mér finnst notkun á sögninni að ítreka og lýsingarorðinu ítrekaður sé fram úr hófi, orðin að ofnotkun. Engu líkar en að önnur orð komi ekki til greina; oft, margoft, margsinnis, tíðum og svo framvegis.

Tillaga: Héraðsdóm­ur Reykja­vík­ur hef­ur dæmt karl­mann í átta mánaða óskilorðsbundið fang­elsi fyr­ir fjölda auðgun­ar- og um­ferðarlaga­brot á ár­un­um 2017-2018.

Spila hlutverk, mikill vindur blæs og mikið ástand

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

Öng, öngvit, engja …

Sögnin angra (sem merkir: hryggja, gera einhverjum til ama) er leidd af nafnorðinu angur (sem merkir: hryggð, sorg, iðrun), sem er skylt nafnorðinu öng (sem merkir: þrengsli, klípa), sbr. orðasambandið vera í öngum sínum (sem merkir: vera í vandræðum, vera hryggur). 

Til er lýsingarorðið öngur (sem m.a. merkir: þröngur) og af því eru leiddar samsetningarnar öngvegi (sem merkir: mjór stígur), öngvit (sem merkir: óvit, yfirlið), öngþveiti (sem merkir: þröng, ógöngur). 

Skyld þessum orðum er sögnin engja (sem merkir: þrengja, kreppa), sbr. orðasambandið engjast sundur og saman. 

Málfarsbankinn.

1.

„Í bréfinu segir hún að sjö ára stelpa spilaði stórt hlutverk í því að hún hafi ákveðið að segja upp.“

Frétt á visir.is.              

Athugasemd: Þetta er nú meira klúðrið. Í fyrsta lagi er orðalagið „að spila stórt hlutverk“ hreinlega kjánalegt. Litla stúlkan spilaði hvorki né lék hlutverk í einu eða neinu, hún var þess valdandi, olli þessu ...

Á dönsku hefði málsgreinin verið eitthvað þessu lík:

I brevet siger hun, at en syv årig pige spillede en vigtig rolle i beslutningen om at træde tilbage.

Orðalagið, „spille en rolle“ er danskt að uppruna og sómir sér ágætlega á því góða tungumáli. Á ensku er þetta bara ágætlega orðað á þennan hátt:

In the letter she says that a seven-year-old girl played a major role in deciding to resign.

En á íslensku gengur þetta ekki. Þeir sem skrifa í fjölmiðla eiga að vita þetta.

Tengingin við klisjuna og uppsögnina verður þarna frekar aum: „Spila hlutverki í því að …“ Hefur blaðamaðurinn enga tilfinningu fyrir íslensku máli?

Í fréttinni segir:

Hún gerði það mjög skýrt að hún vildi ekki lengur fá göt í eyrun.

Í frumtextanum á ensku segir:

She made it clear she no longer wanted to get her ears pierced.

Það verður að segjast eins og er að þó blaðamaðurinn kunni eitthvað í ensku er hann afleitur í íslensku, hreint ómögulegur. Rökin fyrir því eru fleiri. Hér er annað:

Þannig ég sagði hinum gataranum að ég ætlaði ekki að partur af því að gata eyrun á þessari stúlku. 

Þetta ekkert annað en rusl, skemmd frétt. Svona fréttir eru ekkert annað en dónaskapur við neytendur. Telur ritstjórnin að málfar sé aukaatriði?

Tillaga: Engin tillaga gerð.

2.

„Þó úti blési mikill vindur þá væsti ekki um fólk inni í nýrri hausaþurrkunarverksmiðju Lýsis, sem opnuð var í grennd við Þorlákshöfn síðdegis í gær.“

Frétt á blaðsíðu 6 í Morgunblaðinu 13. Apríl 2019.              

Athugasemd: Gömlu veðurorðin eru óðum að týnast, blaðamenn virðast ekki þekkja þau, veðurfræðingar nota þau ekki og afleiðingin er sú að fleiri og fleiri tala um mikinn vind og lítinn vind eða eða eitthvað þar á milli.

Sjaldgæft er að heyra eða lesa í fjölmiðlum að úti sé logn, gola, kul, hvasst, stormur svo dæmi sé tekið. Þessi þróun er háalvarleg. Tungumálið verður fátæklegra og fjölbreytnin minnkar. Málið deyr smám saman út.

Víkjum að öðru. Sögnin að væsa er skemmtilegt orð, nokkuð mikið notað, en líklega vita fæstir merkinguna.

Á malid.is segir að sagnorðið væsa merkir að blása, kula. Þegar væsir um einhvern þá þýðir það að um hann næðir. Orðið tengist hollenska orðinu „waas“ sem merkir hrím eða lykt. 

Í orðsifjabókinni segir að væsa sé kvenkynsorð og er rakið til 17. aldar. Það merkir bleyta, vatnsrennsli, mosamýri, skýjað og fleira.

Tillaga: Þó hvasst væri úti fór vel um fólk í nýrri hausaþurrkunarverksmiðju Lýsis, sem opnuð var í grennd við Þorlákshöfn síðdegis í gær.

3.

„Mikið ástand.“

Fyrirsögn á vefsíðunni blika.is.               

Athugasemd: Þetta er erfitt að skilja. Ástand getur hvorki verið mikið né lítið. Við þurfum að vita nánar um málavexti. Ástand getur verið með ýmsu móti. Það getur verið gott eða slæmt, frábært eða ljótt.

Á Bliku er fjallað um veðrið á Keflavíkurflugvelli sem var slæmt, mjög hvasst, líklega stormur, illviðri. Farþegar komust ekki úr flugvélum sökum hvassviðris, því var ástandið slæmt, ekki mikið, nema það hafi verið „mikið slæmt“.

Ástand gróðurs á vorin er sjaldnast gott en það lagast. Ástandið á Nonna er ekki gott að morgni dags eftir næturlangt sukk, en það kann að skána þegar líður á daginn. Ástandið fyrir Miðjarðarhafsbotni er hættulegt. Ástand heilbrigðismála er frekar gott þó margt megi laga.

Tillaga: Slæmt ástand.

4.

„Flugvélinni er ætlað að fljúga með gervitungl í 10 kílómetra hæð áður en gervitunglunum er sleppt og þau fara á sporbraut um jörðu.“

Frétt á visir.is.                

Athugasemd: Illa samdar fréttir eru merki um hroðvirkni. Jafnvel tiltölulega reyndir blaðamenn á Vísi eyðileggja áhugaverðar fréttir vegna þess að þeir lesa ekki skrif sín yfir og stjórnendum vefsins er algjörlega sama.

Í ofangreindri tilvitnun er nástaða, tvítekning, sem er algjörlega óþörf. Svo segir að þau fari á sporbaug. Líklegra er þó að þeim sé sleppt á sporbaug um jörðu eða send þangað. Athugið að gervitungl hafa ekki sjálfstæðan vilja, eru vart útbúin gervigreind.

Þetta væri svona frekar saklaust ef ekki kæmi annað til í sömu frétt:

Merkisatburður átti sér stað í dag þegar flugvél með lengsta vænghaf í heimi var flogið í fyrsta skiptið.

Tilhneigingin er að lengja fréttir með tafsi og tuði. Þarna hefði mátt segja: Merkisatburður var í dag … Illskiljanlegt er að allt þurfi „að eiga sér stað“ þegar nota má einfalt orðalag, færri orð.

Flugvélinni er ætlað að fljúga með gervitungl í 10 kílómetra hæð áður en gervitunglunum er sleppt og þau fara á sporbraut um jörðu.

Ekki alveg rétt. Flugvélin flýgur með gervitungl, bókstaflega. Með sögninni að ætla opnast sá möguleiki að hún eigi að gera eitthvað annað, svona eins og strætó sem ætlað er að fara á Hlemm en gerir það ekki og en fer þess í stað á Lækjartorg.

Flugmaður vélarinnar var Evan Thomas sem tjáði fjölmiðlum eftir fyrstu ferðinni að það hefi verið mögnuð upplifun að fljúga þessari vél og að hún hafi látið að mestu undan stjórn eins og til var ætlast.

Hroðvirkni, fljótfærni eða getuleysi? Þetta er ónýt málsgrein, blaðamanninum til hnjóðs.

Stratolaunch vill meina að þetta sé stærsta flugvél í heimi …

Fyrirtækið fullyrðir ekki, staðhæfir, telur eða álítur. Nei, það „vill meina“.

Tillaga: Flugvélin mun flytja gervitungl í tíu kílómetra hæð og sleppa þeim á sporbraut um jörðu.