Vindstillur, einstaklingsframtök, forvöl og sérstök vonbrigði

Orðlof

Hinn tvítugi …

Oft er umfjöllun um menn eitthvað á þessa leið: 

„Hinn 20 ára gamli námsmaður, NN, er talinn hafa ekið bílnum.“ 

Hér eru orðin íslensk, en setningafræðileg skipan þeirra er það ekki. 

Fyrri hluti þessarar málsgreinar á sér erlenda fyrirmynd: 

„The 20-year-old student, NN“ . 

Mælt er með því að haga hér orðum í samræmi við íslenska málvenju: 

Talið er að NN, tvítugur námsmaður, hafi ekið bílnum. 

Hægt er að orða þetta á ýmsa fleiri vegu.

Gott mál. Ábendingar um algengar ritvillur og hnökra á máli og stíl. Ólafur Oddsson. Menntaskólinn í Reykjavík 2004.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Grjót­hrun úr Gjög­ur­tánni eft­ir jarðskjálfta í júní.“

Myndatexti á mbl.is.                                   

Athugasemd: Á myndinni sést rykmökkur, líklega vegna skriðufalls í fjalli sem heitir Gjögur en Gjögurfjall á nokkrum kortum. Gjögurtá er lítið nes nyrst á fjallinu. Það er lítið og láglent. Úr því falla ekki svona skriður.

Ekki fer vel á því að nota ákveðinn greinir með örnefnum. 

Blaðamaður á að fara rétt með örnefni. Afar auðvelt er að finna þau á vefkortum frá Landmælingum og Loftmyndum.

Tillaga: Grjót­hrun úr Gjög­ri eft­ir jarðskjálfta í júní.

2.

„Búist er við vindstillum í næstu daga.“

Fréttir kl. 19:00 í Ríkissjónvarpinu 19.7.20.                              

Athugasemd: Fréttaþulurinn boðaði ekki að:

1. stillur
2. veðrið myndi lægja
3. veðrið gengi niður
4. veðrið myndi kyrrast
5. svo framvegis

Nei, „vindstillur“ varð það að heita. Ég þekki ekki þetta orð og er eiginlega sleginn „orðstillu“.

Ekki verður „vindstilla“ heldur, logn eða dúnalogn, blæjalogn, lygna, stillilogn, hvítalogn og svo framvegis. 

Tillaga: Búist er við að lygnu næstu daga.

3.

„Smyrill varð bíl að bráð.“

Fyrirsögn á frettabladid.is.                               

Athugasemd: Þetta er ekki rétt notkun á nafnorðinu bráð. Á málið.is segir um orðið:

Veitt dýr, (hrátt) kjöt af veiddu dýri; æti, fengur.

Fugl getur ekki verið bráð bíls. Með því er verið að snúa hefðbundinni merkingu á hvolf en líklegast er þetta bara þekkingarleysi blaðamannsins. Bíll hvorki veiðir né drepur vegna þess að honum er stjórnað af ökumanni.

Tillaga: Dauður smyrill á þjóðvegi.

4.

„Of mikið um ein­stak­lings­fram­tök.“

Millifyrirsögn á mbl.is.                                

Athugasemd: Blaðamenn eiga að vita að nafnorðið framtak er aðeins til í eintölu. Eitthvað alvarlegt er að á Mogganum ef menn vinna þar í nokkur ár án þess að vita þetta og annað álíka.

Fyrirsögn fréttarinnar er þessi:

Risa­stór yf­ir­lýs­ing í Kópa­vogi.

Breiðablik vann Val með fjórum mörkum gegn engu í fótbolta. Séu úrslitin „yfirlýsing“ af hverju segir blaðamaðurinn ekkert frekar um hana eða hvers vegna hann kallar úrslitin þessu orði?

Í fréttinni segir:

… en illa gekk að reyna al­menni­lega á Sonný Láru Þrá­ins­dótt­ur í marki Breiðabliks …

Hér er ábyggilega átt við að markmaðurinn þurfti ekki að beita sér að ráði. Af hverju er það þá ekki sagt? Svona loðið og ómerkilegt orðalag er algengt hjá íþróttablaðamönnum og er síst af öllu hjálplegt fyrir lesendur. 

Einnig segir í fréttinni:

… eft­ir huggu­lega send­ingu Öglu Maríu.

Skrýtið orðalag, ekki alveg ljóst hvað átt er við.

Valskon­ur eru ekki að ná að ógna nægi­lega mikið …

Þarna hefði verið gráupplagt að stytta málæðið og segja:

Valskon­ur ógna ekki nægi­lega mikið …

Nota eitt sagnorð ekki hjálparsögn og tvo nafnhætti.

Tillaga: Of mikið um ein­stak­lings­fram­tak.

5.

„Kveikti í síga­rettu með gaskút í bíln­um.“

Fyrirsögn á mbl.is.                              

Athugasemd: Fullyrða má að ekki sé hægt að kveikja í neinu með gaskút. Líklegasta skýringin er að maðurinn sem frá segir í fréttinni hafi kveikt í sígarettu á „hefðbundinn“ hátt inni í bílum og þá sprakk kúturinn.

Í fréttinni stendur:

… að gaskút­ur hafi verið inni í bif­reiðinni sem all­ar lík­ur séu á að teng­ist spreng­ing­unni …

Þetta er nokkuð skondið. Hafi gaskúturinn ekki verið í bílnum hvað hefði þá getað valdið sprengingunni?

Tillaga: Kveikti í síga­rettu þrátt fyrir lekan gaskút í bíln­um.

6.

„Nokkrir fylgjendur QAnon hafa fengið framgang í forvölum Repúblikanaflokksins fyrir ýmis embætti að undanförnu.“

Frétt á visir.is.                              

Athugasemd: Forval er ekki til í fleirtölu, sjá hér. Það ruglar hins vegar að nafnorðið val er til í bæði eintölu og fleirtölu. Vel lesnir blaðamenn og aðrir eiga að vita þetta.

Hvað merkir að „fá framgang“? Lesandi fréttarinnar þarf að hugsa sig um og giska á merkinguna. Verið gæti að blaðamaðurinn eigi við að frambjóðendur hafi náð árangri í forvali. Hann er hins vegar smitaður af nafnorðasýkinni.

Tillaga: Engin tillaga.

7.

„Það eru sérstök vonbrigði að þau ákvæði sem brýnast er að breyta mæta afgangi.“

Leiðari Fréttablaðsins 22.7.20.                             

Athugasemd: Hver er munurinn á vonbrigðum og „sérstökum vonbrigðum“? Enginn. Líklega er þetta sérstaka bara pólitísk orðlag, tuð, sem hljómar þokkalega í talmáli en illa í rituðu.

Lýsingarorðið sérstakur er eiginlega litlaust, er ekki lýsandi eins og flest önnur lýsingarorð. Oft er sagt að maðurinn sé sérstakur. Þetta er óskiljanlegt og enn síður að hann sé sérstakari eða sérstakastur.

Varla er hægt að segja að stigbreyting lýsingarorðsins sé skemmtilegt, það er að eitthvað valdi sérstakari vonbrigðum eða sérstökustum vonbrigðum.

Lýsingarorðið sérstakur á betur við þegar verið er að lýsa stöðu, eins og sérstakt eyðublað, sérstakur taflmaður en ekki sem lýsing á eiginleikum fólks.

Tillaga: Það eru vonbrigði að þau ákvæði sem brýnast er að breyta mæta afgangi.