Verslanir byrja að opna, lokun til tveggja ára og mál gerast

Orðlof

Subbukvótinn

Það er umhugsunarefni, alvarlegt umhugsunarefni, fyrir þá sem unna íslenskri tungu, hvílíkt metnaðarleysi í málfarslegum efnum ríður húsum íslenskra fjölmiðla. 

Sá sem þetta ritar hefur áður vikið að þessum málum í Lesbókarrabbi. Það skal þó enn einu sinni ítrekað að vissulega er margt góðra íslenskumanna starfandi bæði við blöð og ljósvakamiðla. Margt er þar vel sagt og skrifað, en hitt heldur áfram að stinga í augu og særa eyru, hversu margir bögubósar fá að fara sínu fram átölulaust að því er virðist. 

Fólk, sem er fyrir löngu búið að fylla subbukvótann sinn og ætti að vera horfið til annarra starfa.

Það á að gera þá kröfu til þeirra sem skrifa fréttir og flytja fréttir að þeir hafi máltilfinningu og geti skrifað óbrenglaðan texta. Til dæmis ekki í þessa veru:

• „… komið var í veg fyrir hryðjuverkaárásir á sendiráðum Bandaríkjanna …“ (mbl.is.)
• „… lögreglan kölluð út vegna háreysta …“ (visir.is.)
• „… að þessari upphæð, sem send var til Þýskalands, væri saknað." (Ríkisútvarpið.)
• "Skólafólk greinir á um ágæti skólabúninga og margir eru klofnir í afstöðu sinni til þeirra." (Fréttablaðið.) Djúpt hugsað!

Þetta er nú orðinn langur listi. Sparðatíningur, segir líklega einhver. Vel má vera. En þögn er sama og samþykki og við eigum ekki að sitja þegjandi undir því að íslenskri tungu sé misþyrmt.

Morgunblaðið, Eiður Guðnason.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„36 gáma vinnubúðir brunnu til grunna við Jökulsárlón.“

Fyrirsögn á ruv.is.                     

Athugasemd: Fyrirsögnin er röng vegna þess að í fréttinni kemur fram að vinnubúðirnar eru við bæinn Hnappavelli sem eru rúmlega átján km frá Jökulsárlóni. Þetta er svipað og að segja að hús á Sandskeiði sé sagt vera við Tjörnina í Reykjavík, en á milli er rúmur tuttugu og einn km.

Í fréttinni er sagt frá hóteli við Jökulsárlón en þar er ekkert hótel.

Mér leiðist sérstaklega villur í landafræði og því sendi ég fréttamanninum tölvupóst. Af mikilli kurteisi þakkaði hann fyrir ábendinguna og kvaðst myndi laga fréttina sem og hann gerði. Hún nú viðunandi. Þar segir þó enn að Happavellir séu „rétt hjá Fosshóteli við Jökulsárlóni“ sem er rangt.

Landakort geta verið til margra hluta nytsamleg, ekki síst fyrir blaðamenn. Ég mæli með ótrúlega skýrum kortum frá Loftmyndum, kortin frá Landmælingum er góð, sérstaklega gott að finna örnefni, kort frá ja.is eru einnig mjög góð. Ágætt yfirlit er yfir kortasjár á landakort.is. 

Tillaga: 36 gáma vinnubúðir brunnu til grunna við Hnappavelli í Öræfum.

2.

„Verslanir mega byrja að opna í Austurríki í næstu viku þegar byrjað verður að slaka á aðgerðum til að hefta útbreiðslu kórónuveirufaraldursins.“

Frétt á visir.is.                      

Athugasemd: Hvað skyldu verslanir í Austurríki opna? Nei, þetta er enginn misskilningur eða útúrsnúningur. Í málsgreininni segir beinlínis að verslanir megi opna. Ekki fylgir sögunni hvað það sé sem þær opna.

Blaðamaðurinn veit líklega ekki að fólk opnar verslanir, þær aðhafast ekkert. Ég ákvað að senda honum tölvupóst, heillaður af svari fréttamanns Ríkisútvarpsins sem frá segir hér á undan. Skemmst er frá því að segja að sá á Vísi hefur ekki haft fyrir því að svara. Ólíkt hafast þeir að þessir fréttaskrifarar.

Nú kann einhver að segja að þetta sé algjört smáatriði, svona sé iðulega tekið til orða. Svarið við þessu er einfalt. Ef verslanir geta ekki opnað eitt eða neitt er þá nokkur ástæða til að halda því fram.

Svo velti ég því fyrir mér hvað orðalagið „mega byrja að opna“ merkir. Er átt við að fyrst verði opnað í hálfa gátt eða minna, svo aðeins meira og loks alveg upp á gátt?

Blaðamaðurinn velur orðin og skilningur lesandans veltur á þeim.

Tillaga: Verslanir í Austurríki verða opnaðar í næstu viku …

3.

„Skoða lokun til tveggja ára.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 12 í Morgunblaðinu 7.4.20.                      

Athugasemd: Einhver tískubylgja í orðalagi ríður nú yfir íslenska fjölmiðla. Nú er það aldrei orðað svo að einhver hafi starfað í fimmtíu ár heldur að hann hafi starfað þar „til“ fimmtíu ára. Jón hafi verið giftur Gunnu „til“ þrjátíu ára ekki í þrjátíu ár. Ótal fleiri dæmi má nefna.

Hér áður fyrr hefði ofangreind fyrirsögn verið eins og segir í tillögunni hér fyrir neðan. Eða tveggja ára lokun til skoðunar.

Líkast til hefur forsetningin í verið sett í ótímabundna sóttkví en ættingja hennar „til“ sleppt lausri … og maður … maður skilur bara ekkert.

Tillaga: Skoða lokun í tvö ár.

4.

„Það hafa gerst tvö hræðileg heimilisofbeldismál …“

Morgunþáttur Rásar2 í Ríkiútvarpinu 7.2.20.                      

Athugasemd: Í morgunþættinum var viðtal við löggu, stórlöggu. Hér hefur því verið haldið fram oftar en einu sinni að lögreglumenn séu almennt illa máli farnir og er sú ályktun dregin af orðalagi löggufrétta sem fjölmiðlar birta oft orðrétt. Þar að auki hefur löggan komið sér upp torkennilegu máli sem svipar mjög til þess málfars sem lögfræðingum er kennt að nota. Sem sagt stofnanamál, kansellístíll.

Einkenni þess og löggumálsins er ofnotkun á nafnorðum og vannotkun á sagnorðum. Þar að auki er ekki gripið til þeirra orða eða orðalags sem almenningur notar dags daglega. Í stuttu mál er þetta eins og ágætur maður nefndi, sjá hér: 

Ofholdgun tungunnar og uppþembdur ræðustíll.

Í ofangreind tilvitnun er segir stórlöggan. Hér hafa „gerst mál“. Er ekki eðlilegra og skýrara að segja einhver hafi beitt ofbeldi heldur en að ofbeldi „hafi gerst“ eða „ofbeldismál hafi gerst“?

Hjáorðamas löggunnar og margra blaðamanna er orðið leiðigjarnt. Betra er að segja fullum fetum hvað gerðist.

Hér eru okkur hjáorð í hjarðmennsku fréttaskrifa um löggumál:

• Enginn er settur í fangelsi, heldur vistaður í fangageymslu
• Fangelsi eru orðin að fangageymslum
• Enginn er fullur, heldur í annarlegu ástandi
• Enginn er dópaður, heldur í annarlegu ástandi
• Slys verða aldrei, heldur eiga sér stað
• Slysstaður heitir nú vettvangur
• Löggan dregur sig aldrei í hlé, hún afhendir slökkviliðinu vettvanginn

Fleira mætti nefna. Hér er ekki verið að amast út í notkun ofangreindra orða heldur ofnotkun þeirra í löggufréttum.

Hjördís Hákonardóttir, héraðsdómari, sagði á málþingi um „Málfar í opinberum skjölum“, en vitnað er til hennar í grein Ara Páls Kristinssonar, „Einfalt mál, gott mál, skýrt mál“, sjá hér:

Kansellístíllinn er mörgum lögfræðingi enn hjartfólginn og einnig svonefndur júridískur þankagangur. Hef ég grun um að misskilningur á merkingu þessa hugtaks hafi á stundum átt sök á því að ekki var gætt að skýrri og markvissri framsetningu á rökstuðningi í lögfræðilegum skrifum.

Þetta er varla hægt að orða skýrar.

Tillaga: Tvisvar hefur ofbeldi verið beitt á heimilum með hræðilegum afleiðingum.