Nafnorðavæðingin, löggumálið og ensk íslenska

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

Við erum að liggja …

Í íslensku er (eða hefur verið) gerður munur á einfaldri nútíð/þátíð og orðasambandinu vera að + nafnháttur (dvalarhorf), t.d.: 

Maðurinn skrifar vel/bréf á hverjum degi en hins vegar: Maðurinn er að skrifa bréf. 

Í síðara dæminu er um að ræða (afmarkaðan) verknað sem stendur yfir en fyrra dæmið vísar til þess sem er ekki afmarkað í tíma (maðurinn skrifar alltaf vel/skrifar bréf daglega). 

Þegar í fornu máli má sjá þennan mun en þær reglur sem ráða notkuninni er nokkuð flóknar og að mestu óskráðar. Málnotendur fara eftir málkennd sinni enda dugir hún vel í flestum tilvikum. En eftir hverju fer notkunin?

Til einföldunar má segja að merking eða vísun sagnar skipti mestu máli um það hvort notað er orðasambandið vera að + nh. eða ekki. 

1. Í fyrsta lagi er það ekki notað með sögnum er vísa til ástands eða kyrrstöðu, t.d. segja flestir: barnið sefur, konan situr við borðið og maðurinn býr í Hafnarfirði. Þessi „regla“ hefur frá fornu fari og til skamms tíma verið býsna traust en nú virðist hafa orðið breyting þar á, sbr.: 
• Við erum að liggja [‘liggjum oft, þurfum oft að leggjast] til að ná slösuðum úr bílum (14.9.06). 
2. Í öðru lagi eru naumast til ritaðar heimildir um að nafnháttarorðasambandið sé notað með svo kölluðum skynjunarsögnum (t.d. sjá, heyra, vita, skilja), sbr. Þó: 
• Við erum að sjá það gerast (4.11.05); við erum að sjá hlutina sömu augum (18.12.06) og ég er ekki að skilja þetta.  
3. Í þriðja lagi á sama við um sagnir sem lýsa afstöðu eða skoðun (t.d. telja, halda, álíta, trúa, vona) en út af því bregður oft í nútímamáli, t.d.:
• Ertu að reikna með að gengið hækki? (14.12.06) og Ég var ekkert að hugsa (12.4.07). 
4. Í fjórða lagi er nafnháttarorðasambandið sjaldnast notað með sögnum sem eru ekki bundnar við stað eða stund, t.d. leika vel, tala skýrt og standa sig vel. Hér gætir einnig breytinga í nútímamáli, t.d.: leikskólarnir eru að standa sig mjög vel (13.3.07). 

„Reglur“ sem þessar eru auðvitað miklu fleiri en fjórar ofantaldar en mikilvægasta reglan er vitaskuld málkenndin. 

Jón G. Friðjónsson: Íslenskt mál, 102 þáttur, í Morgunblaðinu 12.5.2007

Eins og endranær í þessum pistlum er greinaskilum, feitletrunum og fleira bætt við í tilvitnaðar setningar til að auðvelda lesturinn (án leyfis).

1.

„Hann var sleg­inn í höfuðið og hon­um veitt­ir áverkar.“

Frétt á mbl.is.              

Athugasemd: Furðufréttir frá lögreglunni eru ótæmandi og ekki alveg ljóst hvor á sök, fjölmiðlar eða löggan. Margt bendir til að af þessum væng liggi íslenskan undir hvað alvegarlegustu árásum og bíði slæmt afhroð.

Hér virðast höfuðhögg ekki flokkast sem áverki. Hann var sleginn í hausinn og síðan veittir áverkar … Las ekki blaðamaðurinn skrifin sín yfir. Er ekki betra að segja: 

Hann var barinn, meðal annars í höfuðið.

Nei, þá er nebbnilega ekki hægt að nota hið sívinsæla orðalag að veita áverka. Sko, þegar maður er laminn kemur fram áverki, jafnvel áverkar, það er meiðsli eða sár. Aldrei nokkurn tíma hefur verið sagt í löggufréttum að fólk hafi særst í árás, fengið sár. Nei, alltaf skal nota fleirtöluorðið áverkar, að veita áverka. Lengi lifi nafnorðavæðing löggunnar.

Svo segir í fréttinni:

Að sögn lög­reglu taldi maður­inn að árás­ar­menn­irn­ir hafi ætlað að ræna hann.

Hér er fréttin bara hálfsögð. Ekki kemur fram hvort aumingjans maðurinn hafi verið rændur, ef ekki, hvers vegna þeim tókst það ekki. 

Enn er nokkuð í pokahorninu:

Síðdeg­is í gær stöðvaði lög­regl­an ferð öku­manns í Árbæn­um sem er grunaður um akst­ur bif­reiðar und­ir áhrif­um fíkni­efna, auk þess að aka svipt­ur öku­rétt­ind­um, með fíkni­efni á sér auk þess að vera vopnaður.

Þvílík löggusteypa sem þetta er. Hefði ekki verið einfaldara að orða þetta svona: 

Í Árbæ var bíll stöðvaður. Ökumaðurinn reyndist dópaður, án ökuréttinda og vopnaður. 

Nei, svona orðalag er ekki löggumál og langt frá því að vera nægilega stofnanalegt enda bara dauðlegt fólk sem talar á þennan hátt.

Svo kemur þessi frasi sem er beinlínis rangur:

… og eru þeir vistaðir fyr­ir rann­sókn máls í fanga­geymslu lög­reglu.

Enn er skrifað á geldu löggumáli. Bófarnir eru vistaðir einhvers staðar. Líklega voru þeir sendir í sveit yfir sauðburðinn. Slíkt hefur góð áhrif á sálarlíf flestra. Úbbs ... þeir voru settir, meina vistaðir, í fangageymslu. Ekki fangaklefa, fangelsi, fangaherbergi, fangastofu, fangasvefnherbergi, fangadvalarstað, fangaskáp eða álíka. Nei, svoleiðis mælir engin lögga með snefil af sjálfsvirðingu. Geymsla skal það heita (ekki þó kústaskápur). Löggumálið er einfaldlega óumbreytanlegt, sömu orðin endurnýtt út í það óendanlega

„… vistaðir fyrir rannsókn máls …“ 

Þetta er svo yndislega löggulegt orðalag að þegar það birtist eiga lesendur bókstaflega að standa upp, taka af sér pottlokið og þegja að minnsta kosti í eina mínútu. Slíkt kallast andakt (það þýðir til dæmis að vera innanvarmur). Aldrei myndi flögra að löggunni eða löggublaðamönnum að segja að bófarnir hafi verið settir í fangelsi vegna rannsóknar málsins. Nei, slíkt er of hversdagsleg íslenska („plebbalegt“), allir tala svoleiðis.

Ökumaður og farþegi fundu til ein­hverra eymsla og fóru á slysa­deild.

Hér áður fyrr kom fyrir að fólk meiddist og fann til eymsla, nokkurra eymsla eða jafnvel að meiðsl hafi verið nokkur. Svoleiðis gerist ekki nú á dögum. Blaðamenn misnota miskunnarlaust óákveðna fornafnið einhver í þágu enska orðsins „some“.

Sá sem ber ábyrgð á birtingu þessarar fréttar í Morgunblaðinu skal umsvifalaust gerður að ritstjóra Löggublaðsins. Slíkir eru hæfileikurinn og dómgreindirnar (ha? Er hvort tveggja rangt? Jæja, skiptir aungvu)

Tillaga: Hann var barinn svo á honum sá.

2.

„Það fylgir alltaf sársauki þegar umbreyting á sér stað.“

Frétt á blaðsíðu 28 í Morgunblaðinu 10.4.2019.             

Athugasemd: Aukafrumlagið „það“ getur stundum verið hvimleitt enda oft kallaður leppur. Yfirleitt er það merkingarlaust, hægt að sleppa því án þess að merking setningar eða málsgreinar breytist.

Ofnotkun á aukafrumlaginu er bölvaður sóðaskapur í rituðu máli, stílleysa. Góðir skrifarar reyna að komast hjá því, aðrir eru blindir á þetta en svo virðist að sumum sé alveg sama.

Sögnin að fylgja stjórnar þágufalli. Þar af leiðandi ætti að standa þarna því fylgir alltaf sársauki … Þó fallstjórnunin skipti máli er ekki síður mikilvægt að losna undan ofurvaldi hins stíllausa aukafrumlags. Berum saman málsgreinina hér að ofan og tillöguna. Klisjan „að eiga sér stað“ er horfin, enda gagnslaus. 

Hins vegar getur verið að tillagan sé frekar snubbótt og fylgi ekki tilfinningunni sem tilvitnuninni er ætlað að gefa. Þegar setning eða málsgrein hefur verið stýfð á þennan hátt er einfaldlega hægt að byggja hana upp aftur. Þar af leiðandi mætti orða hugsunina á þann hátt sem viðmælandinn segir í viðtalinu:

Sársaukalaus umbreyting er ekki til.

Hér þarf að koma fram að fréttin fjallar um ljóðabók og ekki er sama hvernig um slíkar er skrifað.

Tillaga: Sársauki fylgir umbreytingu.

3.

„Klopp baðst afsökunar á því að hafa spilað Henderson í vitlausri stöðu.“

Fyrirsögn á visir.is.             

Athugasemd: Alltof oft (blaðamenn segja „ítrekað“) framleiða blaðamenn á visir.is skemmdar fréttir. Enginn segir neitt. Stundum heyrist hvíslað: Tja, það er nú ekki lengur neinn prófarkalestur hér. Rétt eins og það sé einhver afsökun. Miklu frekar að það sé ávirðing.

Heimildin fyrir fyrirsögninni í frá BBC. Þar segir í fyrirsögn:

Klopp "sorry" for playing Henderson in wrong position.

Er í lagi að blaðamaðurinn þýði þessa fyrirsögn beint? Nei, auðvitað ekki. Þetta er skemmd frétt og fjölmiðlunum ekki boðlegt að bjóða upp á svona meðferð á málinu.

Þjálfari Liverpool spilar ekki leikmönnum nema þeir séu af einhverju öðru en holdi og blóði. Hann teflir þeim fram í ákveðnar stöður, þeir leika eða spila. Þjálfarinn er allan leikinn utan vallarins, kemur hvergi nærri bolta eða boltameðferð hversu mikið sem hann ólátast.

Svo má deila um það hvort leikmaðurinn hafi spilað „vitlausa“ eða ranga stöðu. Hallast að hinu síðarnefnda.

Tillaga: Engin tillaga gerð.