Skoða valkost alvarlega, austlæg átt á dagskrá og blindur blettur

Orðlof

Lukkunnar pamfíll

Pamfíll er sérstakt spil; laufgosi í púkki; náungi: lukkunnar heppnismaður. To. úr d. pamfilius (s.m.), af latn. mannsnafni Pamphilos < gr. Pámphilos, eiginl. ´sá sem er mikið elskaður, sá sem allir unna´, af pan- allt og phílos kær, elskaður.

málið.is. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Klett­ur, um 65 metra hár, gróf sig frá berg­inu og varð frístand­andi.“

Frétt á mbl.is.                 

Athugasemd: Klettur er kyrr, hefur enga getu til að grafa eitt eða neitt. Rofkraftarnir eru meðal annars vindur, vatn, frost og brim. Vatn sem frýs þenst út og sé það í sprungu víkkar hún. Skiptir engu máli hvort frostþenslan er í móbergi eða öðru bergi, eitthvað þarf undan að láta. Ekki þarf að hafa fleiri orð um þetta, allir skilja eðlisfræðina.

Ég skil hins vegar ekki hvernig Mogginn getur komist að þeirri niðurstöðu að klettur geti grafið sig frá bergi sem hann var áður fastur við. Sú eðlisfræði sem blaðamaðurinn byggir frásögn sína er algjörlega óþekkt. Flest bendir þó til að hann hafi skrifað út frá eigin hyggjuviti sem brást gjörsamlega. Hefði ekki verið gáfulegra að tala við jarðfræðing?

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Landsnet er að skoða alvarlega þann valkost að leggja Kröflulínu 1 í jörðu …“

Frétt á blaðsíðu 14 í Morgunblaðinu 5. nóvember 2019.                

Athugasemd: Valkostur er orðskrípi, sett saman úr tveimur orðum sem hafa mjög svipaða merkingu. Betur fer á því að nota orðið kostur í staðinn. Hins vegar er hægt að einfalda orðalagið og láta sagnorðið ráða ferðinni, komast hjá nafnorðavæðingunni eins og gert er í tillögunni hér að neðan. 

Raunar má hrósa blaðamanninum að nota líka orðið kostur. Hann notar því jöfnum höndum „valkostur“ og kostur rétt eins og þau séu bæði góð.

Hvað merkir orðasambandið að „skoða alvarlega“? Er það andstæðan við að skoða eitthvað af léttúð? Sé atviksorðinu „alvarlega“ sleppt breytist merkingin lítið. Ég myndi þó leggja til að í stað þess að skoða sé sögnin að íhuga notuð.

Svo er það ofnotkun ábendingarfornafnsins sá. Ég er að reyna að venja mig af því að nota það en gengur erfiðlega. Oft má sleppa ábendingarfornafninu án þess að hugsun eða orðalag bíði tjón af.

Tillaga: Landsnet íhugar að leggja Kröflulínu 1 í jörðu …

3.

„Það er aust­læg átt á dag­skrá á land­inu í dag og vind­ur yf­ir­leitt hæg­ur …“

Frétt á mbl.is.                 

Athugasemd: Kæruleysi einkennir stundum fréttaskrif í vefútgáfu Moggans. Birt er „hugleiðing veðurfræðings“, sem hér er hörmulega illa samin og til skammar að Mogginn skuli birta samsuðuna orðrétt.

Hvað er „dagskrá“ veðurs? Hef aldrei heyrt um slíkt. 

Margir blaðamenn og jafnvel veðurfræðingar hafa rýran orðaforða. Oftast er ládeyðan í fréttum slík að látið er nægja að tala um mikinn vind eða lítinn vind. Þó eru til að minnsta kosti 112 orð sem lýsa vindi. Hér er listinn. 

Í fréttinni er talað um að snjókoma sé „viðloðandi“, vindur sé „rólegur“.

Sagt er að búast megi við hálku á vegum „ým­ist er um að ræða glæra­hálku eða snjóþekju“. Hvað þýðir þetta?

Tillaga: Aust­læg átt er á land­inu í dag og lygnt …

4.

„Liverpool er með sex stiga forskot á Englandsmeistarana áður en liðin ganga til leiks en mönnum er enn í fersku minni barátta liðanna um meistaratitilinn á síðustu leiktíð þar sem City hafði betur eftir æsilegan slag.“

Frétt/pistill á blaðsíðu 25 í Morgunblaðinu 6.11.2019.             

Athugasemd: Þetta kallast langloka og er ekki til fyrirmyndar. Blaðamaðurinn er „punktfælinn“, gjarn á langar og flóknar málsgreinar. Hann skeytir engu þó efni hennar sé úr hinni og þessari áttinni. Öllu dembt í sama grautarpottinn.

Annars vegar segir þarna að lið sé með sex stiga forskot á hitt áður en leikur hefst. Þetta er kjánalegt og telst tvítekning, annað orðalagið dugar.

Of margir íþróttablaðamenn eru til vandræða. Þeir geta ekki sagt eðlilega frá eins og flestir aðrir blaðamenn. Þarna stendur „áður en liðin ganga til leiks“ í stað þess að sleppa málalengingum eða að segja fyrir leik.

Í stuttu máli sagt er hefði blaðamanninum ekki veitt af því að fá einhvern til að lesa pistilinn yfir fyrir birtingu.

Tillaga: Liverpool er með sex stiga forskot á Englandsmeistarana. Mörgum er enn í fersku minni barátta þeirra um meistaratitilinn á síðustu leiktíð þar sem City vann eftir æsilegan slag.

5.

„Banda­ríska lög­regl­an hef­ur birt mynd­ir af því hvernig tveim­ur dæmd­um morðingj­um tókst að brjót­ast út úr fang­elsi með ótrú­leg­um hætti í Kali­forn­íu.“

Frétt á mbl.is.              

Athugasemd: Morðingi sem situr í fangelsi er þar vegna þess að dómur hefur gengið í máli hans. Þar af leiðir að óþarfi er að tala um „dæmda morðingja“ sem brjótast úr fangelsi. Þeir væru það ekki nema vegna dóms.

Á vef BBC sem er heimildin fyrir fréttinni segir hins að mennirnir hafi verið „murder suspects“ sem bendir ekki til þess að þeir hafi verið dæmir heldur grunaðir.

Í fréttinni segir:

Lög­reglu­stjór­inn í Mont­erey-sýslu, Jon­ath­an Thorn­burg, seg­ir að tví­menn­ing­arn­ir hafi upp­götvað og nýtt sér blind­an blett í eft­ir­lit­s­kerfi í fang­els­inu.

Ef maður kynni ekki hrafl í ensku væri vonlaust að vita hvað „blindur blettur“ merkir. 

Á vef BBC segir hins vegar:

The local sheriff´s office said the men had exploited a "blind spot“.

Blaðamaður BBC virðist kunna sig og setur orðin í gæsalappir. Sá íslenski veit ekkert hvers vegna.

Tillaga: Banda­ríska lög­regl­an hef­ur birt mynd­ir af því hvernig tveim­ur meintum morðingj­um tókst að brjót­ast úr fang­elsi í Kaliforn­íu á ótrúlegan hátt.

6.

„Fá sömu laun og flug­véla­sæti.“

Fyrirsögn á mbl.is.              

Athugasemd: Hvað skyldu flugvélasæti vera með í laun á mánuði?

Þetta er ein fyndnasta fyrirsögn sem sést hefur á vefútgáfu Moggans í langan tíma.

Tillaga: Engin tillaga.

Klettur sem gróf sig og bananahýði fyrir lærisveina Klopps

Orðlof

Hundruð

Baráttan við „hundruðir“ mun halda áfram til efsta dags. Þetta er eins og líkamsrækt, ekki dugir að láta deigan síga. 

Hundrað (nafnorðið) er hvorugkynsorð – þótt til séu kvenkyns þúsundir. Fleirtalan verður því hundruð, ekkert „ir“, og eignarfall hennar (til) hundraða, ekki „hundruða“.

Málið, Morgunblaðið, 4.11.2019, blaðsíða 21.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Erfitt er að koma því til skila hversu erfitt er að spila svona leiki.“

Frétt á blaðsíðu 32 í Morgunblaðinu 1.11.2019.                 

Athugasemd: Ótrúlegt að blaðamaðurinn skuli ekki hafa komið auga á nástöðuna. Blaðamenn verða að skilja að endurtekning sama orðs gengur ekki, slíkt er skaði fyrir frásögnina og truflar lesandann. Listin er í því fólgin að skrifa framhjá eins og það er kallað. Við það batnar stíllinn.

Tillaga: Ekki er hægðarleikur að koma því til skila hversu erfitt er að spila svona leiki.

2.

„Um 65 metra hár klettur gróf sig frá berginu og varð frístanandi en á milli hans og bergsins var gjá sem breikkaði og var orðin á þriðja metra þegar bergfyllan hrundi fram.“

Frétt á visir.is.                  

Athugasemd: Þetta er skrýtin lýsing. Fæstir hafa heyrt um eða séð klett sem „grefur sig frá“ einhverju. Reyndar gleymir blaðamaðurinn að nefna sprungu sem myndaðist af eðlilegum orskökum

Svo varð „kletturinn frístanandi“ (ekki frístandandi) sem blaðamaður veit ekkert um vegna þess að engar athuganir voru gerðar á sprungunni, hvort hún hafi verið svo djúp að þetta hafi verið reyndin.

Í fréttinni segir að eftir að kletturinn hrundið hafi orðið til „bingur“ í fjörunni, „jarðvegsbingur“ segir líka. Hvernig getur það gerst að eftir skriðu verði til „bingur“?

Fréttin er meira samin af vilja en getu. Margt er ofsagt og enn fleira vantar. Blaðamaðurinn reynir að giska á það sem gerist í stað þess að hringja í jarðfræðing og spyrja hann nánar út í atburðarásina. Fyrir vikið verður fréttin ótrúverðug og hallærisleg.

Tillaga: Engin tillaga

3.

„Sky Sports grein­ir nú frá því að Arsenal neit­ar því al­farið að Sanllehi og Mour­in­ho hafi mæst og að þeir hafi ekki talað sam­an í nokk­ur ár.“

Frétt á mbl.is.                   

Athugasemd: Nokkur munur er á því að mætast og hittast. Á förnum vegi mætist fólk. Fyrir kemur að einhverjir hitta óvart kunningja, vini eða ættingja og staldra þá stundum við og spjalla.

Sagnirnar tvær hafa geta svipaða merkingu en í þessu tilviki er ekki hægt að tala um að Sanllehi sem er starfsmaður enska fótboltafélagsins Arsenal, og Mourinho, þjálfarinn atvinnulausi, hafi mæst. Réttara er að segja að þeir hafi hist eða fundað.

Sögnin að neita er í tilvitnuninni í framsöguhætti en á að vera í viðtengingarhætti eins og segir í tillögunni.

Málsgreinin er frekar löng. Punktur er sjaldan ofnotaður í rituðu máli en getur verið gott stílbragð. Þegar samtengingin og kemur fyrir tvisvar eða oftar er oft skynsamlegt að setja punkt

Hitt er svo annað mál að það er ekkert víst við stuðningsmenn Arsenal viljum fá Mourinho þó svo að núverandi þjálfari virðist koma litlu í verk, enn sem komið er.

Tillaga: Sky Sports grein­ir nú frá því að Arsenal neiti því al­farið að Sanllehi ogho Mourinho hafi fundað. Þeir hafi ekki talað sam­an í nokk­ur ár.

4.

„Fimm mínútum fyrir leikslok virtist þessi leikur ætla að vera bananahýði fyrir lærisveina Klopp en á lokamínútunum tókst þeim að nýta sér þreytta fætur Aston Villa og skapa tvö mörk.“

Frétt á frettabladid.is.                    

Athugasemd: Líklega mætti hæla höfundinum fyrir líkingamál væri þetta ekki frétt. Í fréttum er best að tala hreint mál, sleppa líkingum, orðatiltækjum og málsháttum eftir því sem kostur er. Segja fréttirnar á einföldu, íslensku máli.

Íþróttafréttir á að skrifa eins og aðrar fréttir.

Tillaga: Fimm mínútum fyrir leikslok virtust sem leikurinn myndi enda með jafntefli. Liverpool náði þá að skora tvö mörg enda leikmenn Aston Villa orðnir þreyttir.

5.

„Þúsundir íslenskra barna með offitu.“

Frétt á frettabladid.is.                    

Athugasemd: Er ekki átt við að börnin séu of þung? Hins vegar er alkunna að þúsundir íslenskra barna eru með síma. Varla er hægt að orða það þannig að fita sé það sem fólk er með rétt eins og sími. Offita er afleiðing óhóflegrar neyslu og því eðlilegra að tala um þyngd í þessu samandi.

Tillaga: Þúsundir íslenskra barna eru of þung.

Það að, fjöll sem standa og nánar tiltekið

Orðlof

Ofhold

Einhvern tímann minntist Kristján Karlsson á „ofholdgun tungunnar“ og „uppþembdan ræðustíl“.

Þarna er rétta orðið. Ofhold er það einmitt, þegar óþörfum orðum er kuðlað framan við orð eða aftan við, eða þau væflast inn í setningar, luraleg, óþjál og lífvana.

Úr bókinni Orðaleppar og aðrar ljótar syrpur eftir Oddnýju Guðmundsdóttur.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„14 fjöll í heim­in­um standa meira en 8000 metr­um yfir sjáv­ar­máli og kleif Pur­ja þau því öll.“

Frétt á mbl.is.                 

Athugasemd: Tilvitnunin er úr frétt sem er óskaplega forvitnileg en því miður hefur blaðamaðurinn eyðilagt hana með lélegum vinnubrögðum. Heimildin er vefur BBC. Þar segir:

There are 14 mountains in the world higher than 8,000m …

Blaðamaðurinn býr til furðulegt orðalag og þýðir þetta svona:

14 fjöll í heim­in­um standa meira en 8000 metr­um yfir sjáv­ar­máli …

Hvað þýðir að „standa meira en …“? Mér finnst orðalagið órökrétt. 

Hvort á að segja:

Fjöllin standa meira en 8000 metrum yfir sjávarmáli

Eða

Fjöllin standa meira en 8000 metra yfir sjávarmáli.

Báðir kostirnir eru della en sá síðari er líklega réttur. Blaðamaður með viti hefði sagt að fjöllin væru hærri en 8000 m.

Í þokkabót byrjar málsgreinin á tölustöfum. Slíkt tíðkast hvorki á vef BBC né á öðrum fréttamiðlum. Tölustafir eru allt önnur tákn en bókstafir og alls staðar er mælt gegn þessu.

Fréttin á BBC vefnum er miklu ítarlegri og fróðlegri. Þar eru birt nöfn þeirra fjórtán fjalla sem maðurinn kleif. Blaðamanninum sveikst um að birta listann en hér er hann:

1. Annapurna 8.091 m, Nepal, tindinum náð 23. apríl.
2. Dhaulagiri, 8.167 m, Nepal, 12. maí
3. Kanchenjunga, 8.586 m, Nepal, 15. maí
4. Everest, 8444 m, Nepal, 22. maí
5. Lhotse, Nepal, 8.516 m, 22. maí
6. Makalu, 8.485 m, Nepal, 24. maí
7. Nanga Parbat, 8.126 m, Pakistan, 3. júlí
8. Gasherbrum 1, 8.080 m, Pakistan, 15. júlí
9.  Gasherbrum 2, 8.035 m, Pakistan, 18. júlí
10. K2, 8.611 m, Pakistan, 24. júlí
11. Broad Peak, 8.047 m, Pakistan, 26. júlí
12. Cho Oyu, 8.188 m, China, 23. september
13. Manaslu, 8.163 m, Nepal, 27. september
14. Shishapangma, 8.027 m, China, 29. október

Þetta er eiginlega kjarninn í frétt BBC. Ég var fimm mínútur að finna út hæðina á þessum fjöllum og bæta þeim við. Væri ábyggilega ekki mikið lengur að draga fram kort, merkja þau og birta. Blaðamaður Moggans nennir ekki að sinna lesendum sínum. Þar með fara lesendum á mis við stórmerkilega frétt um mikið afrek.

Tillaga: Fjórtán fjöll í heim­in­um eru hærri en 8000 metr­ar og hefur Pur­ja klifið öll.

2.

„Í máli þessu er óumdeilt að vinnsla kollagensins úr fiskroði fer fram erlendis, eða nánar tiltekið í Kína.“

Úrskurður Neytendastofu.              

Athugasemd: Lögfræðimál er „tafamál“, notuð eru oft fleiri orð en þörf er á. Tilvitnunin er úr tíu blaðsíðna úrskurði Neytendastofu. Þar af leiðir að ekki þarf að segja „í máli þessu“, skýrslan fjallar öll um „mál þetta“.

Óþarfi er að tiltaka að varan sé unnin erlendis og bæta svo við „nánar tiltekið í Kína“. Varan er unnin í Kína sem flestir vita að er ekki hér á landi.

Nákvæmlega þetta er nefnt í Orðlofsþætti þessa pistils, það er um „ofhold“:

Þegar óþörfum orðum er kuðlað framan við orð eða aftan við, eða þau væflast inn í setningar, luraleg, óþjál og lífvana.

Loks má nefna áráttu margra að nota nafnorð í stað sagna. „Vinnslan fer fram í Kína“ er ekki eins gott orðalag og segir í tillögunni hér fyrir neðan.

Tillaga: Óumdeilt er að kollagenið úr fiskroðinu er unnið í Kína.

3.

„Það að engu fjármagni sé áætlað til uppbyggingu Akureyrarflugvallar sem millilandaflugvallar …“

Frétt á visir.is.               

Athugasemd: Orðalagið „Það að …“ í upphafi setningar er afspyrnu ljótt og stíllaust þó ekki sé það rangt mál.

Orðið „það“ oftast til mikillar óþurftar. Varla er hægt að segja annað vegna þess að oft er merking þess óskýr og því næstum merkingarsnautt. Með því að setja „það“ sem fyrsta orð í setningu eða málsgrein tapar höfundur yfirsýn, gerir mál sitt lakara, verður næstum barnalegur og nær ekki neinu flugi í skrifum sínum. Fyrir vikið á lesandinn erfitt með að skilja frásögnina.

Íslenskufræðingar hafa skrifað mikið um „það“ sem í máli þeirra nefnist aukafrumlag. Mér sýnist að flestum sé ekkert sérstaklega vel við orðið þannig notað enda hefur það fengið uppnefnið leppur vegna þess að það stendur fyrir eitthvað annað sem enginn veit hvað er.

Blaðamenn og aðrir skrifarar ættu að gera tilraun til að sleppa alltaf persónufornafninu „það“ fremst í setningu og sjá hvernig gengur að orða hugsunina. Viti menn, textinn batnar, skýrist og meiri tilfinning kemur fram.

Í tillögunni hér fyrir neðan er gerð tilraun til að skrifa framhjá leppnum.

Tillaga: Í drögum að samgönguáætlun næstu fimm ára er engu fé áætlað til uppbyggingu á Akureyrarflugvelli. Þetta gengur þvert gegn yfirlýstri stefnu stjórnvalda.

4.

„Við þessi ömurlegu og háskalegu tilþrif náttúrunnar bætist svo að yfirvöld standa fyrir manngerðu rafmagnsleysi sem …“

Staksteinar Morgunblaðsins 1.11.2019.                 

Athugasemd: Þarna er ofsagt að yfirvöld standi fyrir manngerðu rafmagnsleysi. Þar með er tvítekið að rafamagnsleysið hafi verið fólki að kenna, ekki orðið vegna „tilþrifa náttúrunnar“ eins og þarna segir.

Staksteinar eru í þessu tilviki brandari sem missir marks því hann er of langur. Í pistlinum segir að geitur hafi bjargað bókasafni Ronalds Reagans. Niðurstaðan er sú að geitur gætu líka bjargað bókasafni Richards Nixons og þær yrðu að vera watergeitur.

Vitnað er til dellufréttar. Í henni segir að geitur hafir verið „ráðnar til að fjarlægja eldfimt kjarrr …“

Skyldi hafa verið gerður ráðningasamningur við geiturnar? 

Tillaga: Við þessi ömurlegu og háskalegu tilþrif náttúrunnar bætist svo að yfirvöld standa fyrir rafmagnsleysi sem …