Mæta, sitja auðum höndum í barneignum og pop-up markaður

Orðlof

Í essinu sínu

Þegar sagt er um einhvern að hann „sé í essinu sínu“ er átt við að hann sé vel fyrirkallaður, í góðu skapi og njóti sín vel. 

Þótt orðið ess hljómi eins og heiti bókstafsins ’s’ eru engin tengsl þar á milli, heldur er orðasambandið komið til okkar úr dönsku, sem aftur hefur fengið það að láni úr þýsku. 

Ræturnar eru þó í latínu þar sem sögnin esse merkir ’að vera’. Í miðaldalatínu hefur verið myndað nafnorð af þessari sögn sem hljómar eins - esse - og merkir ’vera, ástand’. 

Samkvæmt því merkir orðasambandi að vera í essinu sínu bókstaflega ‘að vera í ástandinu sínu’ sem þýðir væntanlega að vera í góðu jafnvægi, eða eins og líka er stundum sagt, „upp á sitt besta“.

Málsgreinar.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Belgíska landsliðið í fótbolta er mætt til landsins. Þeir mæta Íslandi á Laugardalsvelli annað kvöld í Þjóðadeildinni.“

Frétt á ruv.is.                                 

Athugasemd: Það sem segir í báðum setningunum má til sanns vegar færa. Hins vegar er belgíska landsliðið komið til landsins og það mun leika við það íslenska á morgun. 

Einkenni íþróttablaðamanna er að tala á annan hátt en flestir gera. Sögnin að mæta merkir að hitta en ekki að koma. 

Tvö fótboltalið mætast á velli og svo leika þau eða spila fótbolta. Sögnin að mæta merkir ekki að takast á í fótbolta eða öðrum íþróttagreinum.

Tillaga: Belgíska landsliðið í fótbolta er komið til landsins. Það leikur gegn því íslenska á Laugardalsvelli annað kvöld í Þjóðadeildinni.

2.

„Sig­ur­veig hef­ur ekki setið auðum hönd­um þegar að barneign­um kem­ur.“

Myndatexti á blaðsíðu 2 í Fréttablaðinu 16. október 2020                                

Athugasemd: Þetta er nú hálfkjánalega orðað. Orðalagið að sitja auðum höndum kemur lítið barneignum við. Að minnsta kosti mætti orða þetta mun skilmerkilegar. Segja má að hér sé notaður úrdráttur. Og hvað er það? Skýringuna finnum við í Málfarsbankanum en þar segir:

Orðið úrdráttur er notað yfir ákveðið stílbragð sem felst í því að nota veikara orðalag en efni standa til.

Það er ekki mjög kalt hérna, í merkingunni: það er heitt hérna.
Þetta var ekki sem verst, í merkingunni: þetta var mjög gott. 

Jón G. Friðjónsson málfræðingur segir í bók sinni Mergur málsins um orðatiltækið að sitja auðum höndum:

Vera aðgerðalaus, hafast ekkert að. […]

Líkingin trúlega dregin af því er menn hafast ekki að, sitja tómum höndum, taka sér ekki neitt (verkfæri) í hendur.

Sumir sitja auðum höndum í vinnunni eða skólanum en þetta er í fyrsta sinn sem ég sé svona sagt í þessu samhengi. Skýringin er líklega sú að blaðamaðurinn hefur ekki góða tilfinningum fyrir íslensku máli, er ekki vel lesinn. Vera má að hann sjá fyrir sér að börnin hafi verið handunnin. Hvað veit maður?

Tillaga: Sigurveig hefur ekki látið sitt eftir liggja í barneignum.

3.

„Hópur fólks beið í langri röð til kaupa ferskt og framandi grænmeti og ávexti á pop-up markaði Austurlands food coop á Skúlagötu í gær.“

Myndatexti á blaðsíðu 2 í Fréttablaðinu 16.10.20.                               

Athugasemd: Þetta er hræðileg málsgrein. Drasl sem ekki á heima í fréttamiðli, ruslatunnumatur. Í fréttinni kemur fram að vel hafi verið gætt að sóttvörnum og tveggja metra reglunni. En hvað með tungumálið, íslenskuna? Hver gætir hennar á Fréttablaðinu?

Hvað er „pop-up markaður“? Og hvað þýðir „food coop“? Hvað mælir gegn því að blaðamaðurinn tali íslensku? Geti seljendur ekki komið íslenskum orðum að starfsemi sinni ættu þeir að finna sér eitthvað annað að gera en viðskipti.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„351 rekstraraðili hefur sótt um stuðning vegna …“

Frétt á ruv.is.                               

Athugasemd: Þeim fer fjölgandi fréttamönnunum hjá Ríkisútvarpinu sem skilja ekki reglur. Hér byrjar setning á tölustöfum, fyrsta málsgreinin í fréttinni.

Sama dag, tæpri klukkustundu fyrr, skrifar annar fréttamaður þessa frétt á vefinn ruv.is:

29 einstaklingar og fyrirtæki hafa farið í ákæruferli hjá lögreglu fyrir brot á sóttvarnarlögum …

Sorglegt er til þess að hugsa að ungt og snjallt fólk skuli ekki vita meira um skrif. Nú kemur það því í koll að hafa ekki tekið betur eftir í skóla. Verst er þó að yfirmenn á Ríkisútvarpinu, samstarfsmenn og meintur málfarsráðgjafi skuli ekki koma til hjálpar og leiðbeina.

Reglan er þessi: Aldrei byrja setningu á tölustöfum. Aldrei nokkurn tímann. Slíkt er ekki einu sinni gert í ensku máli né heldur öðrum. Grundvallarmunur er á bókstöfum og tölustöfum. Setningar byrja á stórum staf, upphafsstaf. Slíkur stafur er ekki til í tölustöfum.

Tillaga: Engin tillaga.