Hundurðir milljóna, há vatnsstaða og rigningatíð í nokkra daga

Orðlof

Vanmáttur

Í bréfi til alþingismanna árið 1663 baðst Árni lögmaður Oddsson undan því að gegna áfram starfi sínu. Hann bar við heilsubresti og ritaði með eftirminnilegum hætti:

Svo sem fuglinn flýgur ekki vel, þá hann missir fjaðranna, einn hestur þreytist undir of þungri byrði, svo hann neyðist til að leggjast, skipið siglir ei án byrjar, eldurinn logar ei þá eldsneytið þrýtur, og allir eldar náttúrlegir brenna út um síðir, og allt hold slitnar sem klæði, því vil eg meðkenna [’viðurkenna’] minn vanmátt enn nú að nýju [sama erindi hafði hann borið upp 1662] og engan góðan mann á tálar draga (Alþ VII, 4 (1663)).

Allt mun þetta vera tímalaust í þeim skilningi að flest á það enn við.

Málfarsbankinn. Jón G. Friðjónsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Bandaríski milljarðamæringurinn Dan Friedkin er búinn að samþykkja að kaupa liðið AS Roma fyrir hundruði milljóna evra.“

Frétt á dv.is.                                    

Athugasemd: Þetta er rangt hjá DV. Fallbeyging nafnorðsins hundrað vefst fyrir fleirum en mér. Á vefnum Beygingarlýsing íslensks nútímamáls, BÍN segir:

Kvenkynsfleirtölumyndinni hundruðir bregður talsvert oft fyrir í ræðu og riti. Hún er röng. Orðið hundrað er ekki kvenkynsnafnorð. 

Athugið að beygingarmyndin hundruða í eignarfalli fleirtölu er einnig röng. Sjá Málfarsbankann á vefsíðu Árnastofnunar.

Fallbeygingin er þessi í eintölu:

Hundrað, um hundrað, frá hundraði, til hundraðs.

Og í fleirtölu

Hundruð, um hundruð, frá hundruðum, til hundraða.

Í fréttinni er sagt að maðurinn ’sé búinn að samþykkja’, sem hlýtur að merkja að hann ætli að kaupa. Er það ekki einfaldara orðalag.

Margt er furðulegt í fréttinni. Í henni segir:

Þetta eru fjárfesting …

Á auðvitað að vera:

Þetta er fjárfesting …

Svo segir:

Hann tekur við eigendakeflinu af öðrum bandarískum eiganda, James Palotta, en Palotta keypti félagið árið 2012.

Hvað er „eigendakefli“. Orðið getur ekki verið nýyrði svo vitlaust er það. Málsgreinin er illa skrifuð. Betur hefði fari á því að orða hana svona:

Hann keypti félagið af Bandaríkjamanninum Palotta sem átti það frá árinu 2012.

Fréttin hefði líklega ekki versnað ef einhver hefði lesið hana yfir fyrir birtingu. 

Tillaga: Bandaríski milljarðamæringurinn Dan Friedkin ætlar að kaupa liðið AS Roma fyrir hundruð milljóna evra.

2.

„17 kór­ónu­veiru­smit greind­ust inn­an­lands síðasta sól­ar­hring en um er að ræða flestu til­fell­in á sól­ar­hring …“

Frétt á mbl.is.                                     

Athugasemd: Alltof margir blaðamenn byrja setningar á tölustöfum, sérstaklega kveður rammt af þessu í Mogganum. Þannig er hvergi gert vegna þess að grundvallarmunur er á þeim og bókstöfum. Við byrjum setningar með stórum staf en hann er ekki til í tölustöfum, ekki nema við skrifum töluna á hefðbundinn hátt.

Orðalagið „um er að ræða“ er merkingarlaust tafs. Betra er að segja ’sem er’ eða annað álíka. Svo fer vel á því að nota punkt í stað þess að lengja málsgreinar úr hófi. 

Orðalagið „flestu tilfellin“ er rangt. Margur stigbreytist svona i hvorugkyni fleirtölu:

Mörg, fleiri, flest.

Orðið á að vera í hvorugkyni vegna þess að það vísar til tilfella.

flest tilfelli
um flest tilfelli
frá flestum tilfellum 
til flestra tilfella

Sjá nánar á vefnum Beygingalýsing íslensk nútímamáls, BÍN.

Tillaga: Sautján kór­ónu­veiru­smit greind­ust inn­an­lands síðasta sól­ar­hring. Í „seinni bylgj­unni“ hafa þau ekki verið fleiri og raunar aldrei frá 9. apríl.

3.

„Hvarvetna í heiminum hafa stjórnvöld sett sína færustu vísindamenn í fyrirsvar varðandi baráttuna gegn kórónuveirunni …“

Reykjavíkurbréf Morgunblaðsins á blaðsíðu 16, 8.8.20.                                     

Athugasemd: Hér hefði farið betur að orða þetta á annan hátt. Sleppa þessu „varðandi“.

Tillaga: Hvarvetna í heiminum hafa stjórnvöld sett sína færustu vísindamenn í fyrirsvar í baráttunni gegn kórónuveirunni …

4.

„Þar voru afskipti höfð af manni á reiðhjóli með stórt hátalarabox.“

Frétt á visir.is.                                      

Athugasemd: Löggufréttir í fjölmiðlum eru oft kjánalegar, stundum broslegar og líka hlægilegar, en eiga sjaldnast að vera þannig. Ofangreind tilvitnun er brosleg. Framhaldið er enn furðulegra því maðurinn lét sér ekki næga að hjóla með hátalarabox: 

Maðurinn var í annarlegu ástandi og fór að berja rúður á veitingastað eftir að lögregla hafði haft af honum afskipti.

Hvað þýðir „annarlegt ástand“? Svefndrukkinn, fullur, dópaður, í ástarsorg eða bara misskilinn tónlistarunnandi. Í fréttinni segir, og er haft úr skrifum í svokallaðri „dagbók lögreglunnar“:

Maðurinn er einnig grunaður um hótanir og var hann handtekinn sökum ástands og vistaður í fangageymslu lögreglu.

Nóg hefði verið að segja að maður hefði verið handtekinn fyrir óspektir. Þó verður að viðurkenna að fréttin kann að hafa forvarnargildi, eins og sagt er. Aðrir sem ætla sér að hjóla um í annarlegu ástandi með hátalarabox munu núna hugsa sig tvisvar um áður en þeir láta slag standa.

Löggufréttir eru tóm vitleysa. Óskrifandi og óskilvirkar löggur skrifa fréttir sem birtast nær orðréttar í fjölmiðlum. Það er ekki blaðamennska heldur kranablaðamennska, eins og góður maður sagði einhvern tímann. 

Berum saman löggufréttirnar næturinnar í fjölmiðlum. Þær eru allar eins vegna þess að löggan er orðin hluti af ritstjórnum og skrifar þær að mestu leyti. Skoðið framsetningu fréttarinnar á þessum miðlum: dv.is., mbl.is., visir.is., frettabladid.is. og ruv.is. Enginn munur er á efnistökunum. Löggan skrifar og blaðamenn birta nær orðrétt, reyna ekki einu sinni að vinna nánar með upplýsingarnar, eða bara sleppa þeim vitlausustu. 

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Há vatnsstaða er fyrir í mörgum ám og lækjum vegna rigningartíðar undanfarinna daga.“

Frétt á ruv.is.                                      

Athugasemd: Þegar við gleymum að skrúfa fyrir rennslið í baðkerið og vatnið er í þann veginn að renna út á gólf kemur þungbúinn starfsmaður Veðurstofu Íslands með líflaus augu og segir andlaus:

Hér er „vatnsstaðan há“.

Hver í ósköpunum talar svona? Enginn. Við hin, óbreyttur almúginn, segjum að mikið sé baðkerinu, mikið í ám og vötnum eftir rigningartíð. Þá eru flóð. 

Og hvað gerist þegar dregur úr flóðum. Jú, þau sjatna, minnka, hjaðna. Kannast einhver við orðin og jafnvel önnur með svipaða merkingu?

Embættismennirnir tala um „háa vatnsstöðu“ enda ástæða til að greina sig frá almúganum sem notar sagnorð til tjáningar en ekki nafnorð eins og gert er í ensku máli.

Svo svakalega tilkomumikið er þetta stofnanakennda orðalag að blaðmenn á öllum fjölmiðlum birta það athugasemdarlaust og lúta um leið höfði í virðingarskyni við stofnunina og orðasmiði hennar.

Er það rigningartíð þegar rignt hefur í nokkra daga? Á málinu.is segir um orðið:

tímabil með mikilli rigningu; hér hefur verið samfelld rigningartíð í heilan mánuð

Í fréttinni segir:

Ferðafólk er beðið um að sýna sérstaka aðgát við vatnsföll og vöð.

Embættismennirnir á Veðurstofunni sem tala um „háa vatnsstöðu“ telja alveg ómögulegt að tala um ár og læki. Það gerir bara áðurnefndur almúgi. Hvað veit hann?

Vatnsfall gott íslenskt orð, samheiti yfir vatn sem rennur, streymir, fellur, í náttúrunni, það er sprænur, lækir, ár, fljót og svo framvegis. Vað er hvergi annars staðar en við vatnsföll. En hvað með fjölbreytni í orðalagi? Ætti Veðurstofan ekki að fagna henni?

Vakthafandi veðurfræðingur á Veðurstofu Íslands ítrekar þetta í samtali við fréttastofu og bætir við að þeir sem hyggjast þvera ár síðdegis, ýmist fótgangandi eða akandi, ættu ef til vill að íhuga að breyta áformum sínum. 

Gott að vekja athygli á þessu? Komi ég að læk eða á og ætla að vaða yfir met ég aðstæður en hringi ekki í vakthafandi veðurfræðing og spyr hann álits. Svona stuttlegar ráðleggingar frá Veðurstofunni eru gagnslausar. Þetta er svipað og þegar foreldrar kalla höstug á barnið sitt; „Passaður þig.“ Rétt eins og enginn gæti að sér nema þegar kallað sé eða Veðurstofan vari við. Svona varnaðarorð eru frekar kjánaleg.

Veðurstofan skrifar fréttir en er einhæf í þeim. Á stofnanamáli er tala um úrkomu, afar sjaldan um  rigningu og snjókomu í fréttatilkynningum. Kul, rok, stormur og önnur veðurorð eru varla til. Í staðinn er talað um mikinn vind eða lítinn vind.

Fréttir frá Veðurstofunni eiga greiða leið inn í fjölmiðla, gagnrýnislaust. Blaðamenn vinna sjaldnast með þær, birta hráar.

Þjóðin er mötuð og brátt veit enginn hvað þessi orð merkja; rigning, gjóla, kul, hundslappadrífa, lágarenningur, flóð og fjöldi annarra. Nema auðvitað þeir fáu vitleysingar sem hafa stundað bóklestur frá barnæsku og byggt þannig upp drjúgan orðaforða og nota í skrifum og taliu í stað þess að flækja sig í enskum hráþýðingum og skekktri orðaröð.

Tillaga: Flóð er í mörgum ám og lækjum vegna rigningar undanfarinna daga.