Vonlaus forsetaframboð í boði Alþingis

Ég man forsetakosningar frá því Kristján Eldjárn og Gunnar Thoroddsen áttust við sumarið 1968. Þá var ég tólf ára. Síðan hefur verið kosið sjö sinnum. Sjaldnast hefur meirihluti kjósenda verið á minni skoðun í forsetakosningum, en það er sko ekki mér að kenna.

1. Hélt með Gunnari Thoroddsen sem tapaði stórt á móti Kristjáni Eldjárn.
2. Árið 1980: Kaus Pétur Thorsteinsson þegar Vigdís var kjörin.
3. Árið 1996: Vann lítilsháttar fyrir Pétur Hafstein sem tapaði á móti Ólafi Ragnari Grímssyni.
4. Árið 2016: Kaus Davíð Oddsson þegar Guðni Th. Jóhannesson var kjörinn.

Þess ber þó að geta að Ólafur Ragnar Grímsson, forseti Íslands frá 1966 til 2016, neitaði í tvígang að undirrita lög frá Alþingi um svokallaða Icesave samninga. Um leið kallaða hann yfir sig ævarandi óvild fyrrum skoðanafélaga sinna af vinstri væng stjórnmálanna sem sátu þá í ríkisstjórn landsins. Í bæði skiptin voru haldnar þjóðaratkvæðagreiðslur um lögin og þau tvisvar felld. Ég var mjög ánægður með neitun Ólafs Ragnars. Þess vegna studdi ég hann í kosningunum árið 2012. Og sé ekki eftir því. 

Þegar ég lít yfir „atkvæðagreiðsluferil“ minn í forsetakosningum finnst mér hann sérlega glæsilegur og er þess fullviss að ég hafi ávallt greitt besta frambjóðandanum atkvæði. Myndi engu breyta fengi ég tækifæri til að kjósa aftur.

Þó sækja að mér dálitlar efasemdir vegna Kristjáns Eldjárns. Hef síðan lesið talsvert eftir hann, til dæmis á ég bókina Kuml og haugfé í heiðnum sið á Íslandi, gefin út 1956. Eitt sinn bjó ég á Skagaströnd og í heilt ár hafði ég þann vana í hádegishléi að lesa nokkrar blaðsíður í bókinni. Mikið skrambi hafði ég gaman af því þó stundum væri textinn erfiður. Aðra bók á ég eftir Kristján, Vínlandsdagbók. Hún er um rannsóknir á fornleifauppgreftri á Nýfundnalandi. Stórmerkileg bók. 

Kristján var hagmæltur vel og ort margt gott. Hér er dýrt kveðin vísa úr rímum sem síst af öllu eru tvíræðar:

Skakast búkar titra tré,
teygðar lúkur fálma.
Akast mjúkum kviði kné,
kveða hnjúkar sálma.

Þetta var nú útidúr frá forsetakosningaspjalli.

Mörgum er títtrætt um lýðræðið. Öllum eigi að vera heimilt að bjóða sig fram til embættisins. Enginn deilir um það en furðulegra er dómgreindarleysi frambjóðenda, þeirra sem fæstir hafa heyrt nefnda og ætla sér í fyrirfram tapaða kosningu.

Slíkt er oft dæmigerður „ástþórsk“ aðferðarfræði. Hún er kennd við einn frambjóðandann, Ástþór Magnússon, sem vissi að hann myndi aldrei verða forseti enda var framboð hans til annars gert. Hann vildi geta notað titilinn „fyrrverandi forsetaframbjóðandi“, á ensku „former presidential candidate“. Í útlöndunum þykir upphefð af slíku og þá opnast margar dyr en enginn spyr um fjölda atkvæða eða hlutfall.

Ugglaust má telja það lýðræðislega kosningu er einn fær 93% atkvæða en annar 7%. Auðvitað er ekkert annað en kjánaskapur að eyða upp undir hálfum milljarði króna í þannig leiksýningu. Hæglega hefði verið hægt að koma í veg fyrir bullið með því að krefjast fleiri en 1.500 meðmælenda.

Undanfarinn áratug hefur mikið verið rætt um þjóðaratkvæðagreiðslur. Ekki eru allir á einu máli um fjölda þeirra sem eiga að geta krafist þeirra. Stundum hefur verið rætt um 10% kjósenda eða fleiri. Hér á landi búa 364.134 og er tíu prósent af þeirri tölu 36.413 manns.

Hvort á að auðvelda framboð til embættis forseta landsins eða gera ýtarlegri kröfur til frambjóðenda? Ætti að krefjast 10% meðmælenda úr hópi kjósenda til að tryggja að alvara fylgi framboði?

Ólafur Hauksson fyrrum blaðamaður skrifar á visir.is þann 24. júní 2020:

Óþarfi er að kenna Guðmundi Franklín um að vera í vonlausu framboði til að verða forseti Íslands. Hann fór eftir reglunum og fann 1.500 meðmælendur sem þurfti til að komast í framboð. Þar liggur hundurinn grafinn.

Tilskilinn fjöldi meðmælenda hefur verið óbreyttur frá stofnun embættis forseta árið 1944. Þá voru landsmenn 126 þúsund, nú eru þeir yfir 360 þúsund.

Miðað við mannfjöldaþróun ætti að þurfa að lágmarki 4.500 meðmælendur til að komast í forsetaframboð, fyrst og fremst til að koma í veg fyrir að kverúlantar á borð við Guðmund Franklín, jólasveininn og málarameistarann þvælist þangað sem þeir eiga ekkert erindi.

Ekkert lýðræðislegt er við forsetakosningar þegar enginn áhugi er fyrir framboði. Áhugaleysið má sjá í öllum skoðanakönnunum mánuðina fyrir kjördag.

Ólafur segir:

Að sjálfsögðu ber Alþingi ábyrgð á því að Guðmundur Franklín kostar okkur skattgreiðendur hundruð milljónir króna með fullkomlega tilgangslausu forsetakjöri.

Alþingi átti fyrir löngu að vera búið að breyta þeim kafla stjórnarskrárinnar sem kveður á um fjölda meðmælenda með forsetaframboði. Ekki síst hefðu núverandi þingmenn og þeir sem sátu á síðasta kjörtímabili að beita sér fyrir þessu, í ljósi þess að rafrænar undirskriftir voru á næsta leiti.

Nöfn vonlausra frambjóðenda eru skráð á spjöld sögunnar, fólk sem gat knúið fram kosningar en átti aldrei nokkra möguleika. Náðu meðmælendum en skorti dómgreind.

1. Árið 1988: Sigrún Þorsteinsdóttir fékk 5,3% akvæða á móti Vigdísi. Vonlaust framboð.
2. Árið 2004: Baldur Ágústsson (9,9%) og Ástþór Magnússon (1,5%) á móti Ólafi Ragnari. Vonlaus framboð.
3. Árið 2012: Ari Trausti Guðmundsson (8,6%), Herdís Þorgeirsdóttir (2,63%), Andrea J. Ólafsdóttir (1,8%) og Hannes Bjarnason (0,98%) sem buðu sig á móti Ólafi Ragnari árið 2012. Vonlaus framboð. Þóra Arnórsdóttir fékk 33,2% atkvæða og átti raunhæfa möguleika á kjöri.
4. Árið 2020: Guðmundur Franklín Jónsson (7,8%) á móti Guðna Th. Jóhannessyni árið 2020. Vonlaust framboð.

Listinn er lengri. Þetta eru frambjóðendurnir sem gátu aflað sér tilskilins fjölda meðmælenda. Svo eru það hinir sem enginn hafði áhuga á að mæla með, lýstu yfir framboði en sá sitt óvænna og hrökkluðust í burtu. Nöfn þeirra er geymast í fjölmiðlum mánuðina fyrir kjördag. 

Hér hef ég aðeins rætt um framboð til embættis forseta Ísland. Auðvitað eiga sömu rök við framboð í alþingiskosningum og til sveitarstjórna. Almenningi verður að vera ljóst að framboð eigi við einhver rök að styðjast. Rökin eru fjöldi meðmælenda. Þeir mega ekki vera örfáir, heldur mjög margir, fjöldi sem segir: Við mælum með ...

Flokkar sem ná ekki að sækja sér meðmælendur eiga ekki að fá að taka þátt í lýðræðisleiknum mikla sem við nefnum kosningar.