Lenda í því að deyja, landamæri Íslands og göngulag í labbi

Orðlof

Úrdráttur

Orðið úrdráttur er notað yfir ákveðið stílbragð sem felst í því að nota veikara orðalag en efni standa til. Það er ekki mjög kalt hérna, í merkingunni: það er heitt hérna. Þetta var ekki sem verst, í merkingunni: þetta var mjög gott. 

Orðið merkir hins vegar ekki ágrip eða yfirlit, slíkt nefnist útdráttur.

Þegar dregið er í happdrætti er bæði hægt að nota orðið útdráttur og úrdráttur, frekar er þó mælt með fyrra orðinu.

Málfarsbankinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Tals­vert grjót­hrun varð úr Gjögurtánni eft­ir jarðskjálfta …“

Frétt á mbl.is.                              

Athugasemd: Við mynni Eyjafjarðar að austan er stórt, sæbratt fjall sem nefnist Gjögur, á kortum er það líka nefnt Gjögurfjall. Nyrst undir því er lítið nes og nefnist það Gjögurtá. Samkvæmt mynd sem fylgir fréttinni er greinilegt að úr fjallinu hrundi, Táin er ekki sjáanleg.

Viðmælendur blaðamanna eru ekki alltaf gjörkunnugir aðstæðum og er alltaf nauðsynlegt að kanna heimildir, í þessu tilfelli landakort. Engin ástæða til á birta rangar fréttir.

Talað er um Gjögurtánna. Ekki venja að nota ákveðinn greini með örnefnum. Frá því eru þó algengar undantekningar eins og Esjan. Ekki er heldur notaður ákveðinn greinir með sérnöfnum. Enginn myndi segja Liljan, Hrundin, Lúðvíkinn, Jóninn, Péturinn.

Samkvæmt orðabókinni merkir gjögur:

skarð milli sjávarhamra; hellisskúti; hamradrangar sem skaga í sjó fram. Upphafl. merk. virðist vera ’vik inn í (sjávar)kletta’ e.þ.u.l.

Örnefnið Gjögur finnst víða samkvæmt landakortinu:

1. Klöpp við sjó á vestanverðri Grímsey
2. Gil ofan við Stóra-Botn í Hvalfirði
3. Gjá vestan við Miðfell í Landsveit
4. Sund við Stagley á Breiðafirði. Þar við er Gjögursker.
5. Nes við Stóru-Sandvík norðan Reykjanesvita
6. Gljúfur og einnig klettur í Fljótshverfi
7. Klettur við Jökulsá í Lóni, skammt norðan við Illakamb.
8. Strönd skammt frá Herdísarvík á Reykjanesi
9. Þorp í Árneshreppi. Þar er Gjögurstangi og skammt frá er Gjögursvatn, Gjögursrimi og Gjögurshlein
10. Vitar eru á Gjögurstá við Gjögursfjall við Eyjafjörð og Gjögurviti er skammt frá Gjögri við Reykjarfjörð í Árneshreppi.

Í fréttum af skriðuföllum er Gjögursfjall í flestum fjölmiðlum kallað Gjögurtá. Ekki aðeins blaðamenn flaska á þessu heldur líka viðmælendur úr hópi heimamanna, til dæmis í Ólafsfirði.

Tillaga: Tals­vert grjót­hrun varð úr Gjögri eft­ir jarðskjálfta …

2.

„Stuðnings­hóp­ur­inn, sem Bára tók þátt í á Face­book með fólki frá Banda­ríkj­un­um, taldi í upp­hafi árs 27 meðlimi.“

Frétt á mbl.is.                              

Athugasemd: Þetta er klúðurslega orðuð málsgrein, algjör stílleysa. Óþarfi er að klessa saman tveimur forsetningum, ’í’ og ’á’.

Hópurinn „taldi ekki 27 meðlimi“. Betra er að segja að í hópnum voru tuttugu og sjö manns.

Blaðamaðurinn veit ekki að hvergi tíðkast að byrja setningu á tölustaf því hann gerir það tvisvar. Aldrei ætti að hvika frá þeirri reglu að nota stóran bókstaf í upphafi setningar. Annað getur valdið ruglingi hjá lesendum því eðli bókstafa og tölustafa er gjörólíkt.

Í fréttinni segir:

Þessa stund­ina syrg­ir hún fólk sem var með henni í stuðnings­hóp …

Skilja má málsgreinina á þann veg að aðeins meðan viðtalið var tekið hafi konan syrgt en ekki á eftir. Auðvitað er þetta rangt en aðeins við blaðamanninn að sakast því hann skrifar ekki nógu skýrt. „Þessa stundina“ merkir ekki um þessar mundir.

Blaðamaðurinn talar um „áhættulíffæri“ en orðið þekkist ekki. Á málið.is segir að til sé  á sænsku „kritisk organ“ og á ensku „organ at risk“. Má vera að blaðamaðurinn eigi við þetta.

Í fréttinni segir:

Ein vin­kona Báru úr hópn­um fór þannig á sjúkra­hús vegna veik­inda sinna …

Atviksorðið þannig í setningunni gegnir engu hlutverki, er þarna bara eins og illa gerður hlutur. Er hvorki í samræmi við það sem á undan fór eða á eftir kom.

Í lok fréttarinnar segir:

Önnur vin­kona Báru lenti í því að aðstoðar­kona henn­ar veikt­ist af veirunni og hún var yf­ir­gef­in heima hjá sér í kjöl­farið. Hún lést þar og það kom ekki á dag­inn fyrr en þrem­ur dög­um síðar.

Við þessar málsgreinar er margt að athuga. Skrifin eru máttleysisleg og alls ekki skýr. Þarna segir að vinkona Báru „lenti í því“ […] „að deyja“. Frekar ónærgætnislegt orðalag.

Eftirfarandi hefði verið betra:

Vinkona Báru lést ein og yfirgefin vegna þess að aðstoðarkona hennar veiktist af Covid-19. Enginn vissi af andlátinu fyrr en þremur dögum síðar.

Blaðamaðurinn þarf að huga að orðalagi og stíl í fréttaskrifum sínum. Í óbeinni frásögn er ekki alltaf gott að nota orðalag viðmælanda sem er ekki vel máli farinn.

Tillaga: Í upphafi árs voru í stuðningshópnum á Facebook auk Báru tuttugu og sjö manns frá Bandaríkjunum. 

3.

„Flugfélagið neitaði að svara spurningum kanadísku fréttastofunnar CBC um hvers vegna um 500 hvolpum var leyft að fara um borð í vélina.“

Frétt á ruv.is.                              

Athugasemd: Fréttamaðurinn á líklega við að einhver hafi farið með hvolpana um borð í flugvélina. Þeir fóru ekki þangað af sjálfsdáðum eins og farþegarnir. 

Málgreinin er einnig slæm vegna orðalagsins „… um hvers vegna …“. Betra hefði verið að fréttamaðurinn hefði orðað hana á einfaldari máta.

Í fréttinni segir:

8 hvolpanna voru dauðir þegar vélin lenti.

Blaðamaðurinn veit ekki að hvergi tíðkast að byrja setningu á tölustaf. Aldrei ætti að hvika frá þeirri reglu að nota stóran bókstaf í upphafi setningar. Annað getur valdið ruglingi hjá lesendum því eðli bókstafa og tölustafa er gjörólíkt.

Tillaga: Ekki er ljóst hvers vegna leyft var að fara með 500 hvolpa um borð í flugvélina. Kanadíska fréttastofan CBC fékk engin svör frá flugfélaginu.

4.

„Einn greindist á landa­mærunum.“

Fyrirsögn á visir.is.                              

Athugasemd: Ísland er eyja og engin landamæri, að minnsta kosti í eiginlegri merkingu. Engu að síður er hér sums staðar landamæravarsla. 

Aldrei er talað um landamæri Íslands, aðeins byrjendur leyfa sér það.

Viðvaningar í skrifum byrja setningu á tölustöfum. Í frétt Vísis segir:

64 sýni voru rannsökuð …

Blaðamaðurinn veit ekki að hvergi tíðkast að byrja setningu á tölustaf. Aldrei ætti að hvika frá þeirri reglu að nota stóran bókstaf í upphafi setningar. Annað getur valdið ruglingi hjá lesendum því eðli bókstafa og tölustafa er gjörólíkt. 

Blaðamaðurinn byrjar orðavaðal með tölulegum upplýsingum um Covid-19 hér á landi. Engu að síður er sömu upplýsingar með fréttinni í myndrænni framsetningu og í súluriti. Til hvers gerir blaðamaðurinn þetta?

Tillaga: Ekki er ljóst hvers vegna leyft var að fara með 500 hvolpa um borð í flugvélina. Kanadíska fréttastofan CBC fékk engin svör bárust frá flugfélaginu.

5.

„Flestir hafa sitt göngulag, sem jafnan markast af því hvernig viðkomandi þykir best að labba.“

Fyrirsögn á dv.is.                              

Athugasemd: Væri ekki réttara að gera greinarmun á göngu og labbi sem og göngulagi og … labblagi?

Lesandans vegna er reglan sú að skrifarinn má ekki þvælast ekki á milli orða svipaðrar merkingar heldur heldur sig við eitt, nema auðvitað að aðstæður krefjist annars.

Sögnin að ganga er eins og nafnorðið, ganga. Af nafnorðinu er myndað nafnorðið göngulag, það er þolfall+lag. 

Á sama hátt er til sögnin að labba og nafnorðið labb. Þó er ekki til „labblag“, þf+lag.

Hér skal tekið undir sem segir á málið.is, Íslenskri orðsifjabók, að labb er að vissu leyti svipað og ganga en þó meira rölt eða þramm. Enginn röltir á fjöll allir ganga.

Furðulegt væri að labba á skíðum, betra er að ganga á skíðum enda heita þau gönguskíði, ekki „labbskíði“.

Engu að síður er oft talað í hálfkæringi um að labba á fjöll. Það er auðvitað stílbragð, úrdráttur:

Ég labbaði á Hvannadalshnúk, rölti á Hnúkinn, skrölti upp á Skessuhorn, brá mér á Búlandshöfða, þrammaði á Þumal …

Mörg eru afrekin sem fólk dregur úr af hlédrægni, viljandi eða óviljandi, eða til að leggja áherslu á hreysti sína og dugnað. 

Vandinn eru hins vegar skrifarar sem kunna ekki til verka, gera engan greinarmun á göngu og labbi, hafa hvorki þekkingu né getu til að upplýsa lesendur. Gera eiginlega ekkert annað en að rugla í ríminu.

Tillaga: Flestir hafa sitt göngulag sem jafnan markast af því hvernig fólki þykir best að ganga.